Yıl: 4, Sayı: 10, Mart 2017, s

Transkript

1 Yıl: 4, Sayı: 10, Mart 2017, s Gözde ÇOLAKOĞLU SARI 1 BATI KARADENIZ FOLKLORUNUN TEMSILINDE YAYLI BĠR ÇALGI: TIRNAK KEMANE Özet Çalgı kelimesi müzik yapmak amacıyla kullanılan, doğal ya da imal edilmiģ olan ve ses çıkaran her türlü nesneyi tarif etmektedir. Çalgı toplumların kültürel ve müzikal yaģamları incelenirken, üzerinde çalıģılması gereken en önemli mihenk taģlarından biridir ve çoğu kez çalındığı bölge ile özdeģleģmiģ olduğu görülmektedir. Örneğin; Doğu Karadeniz Bölgesi kemençeyle, Ege bölgesi sipsiyle adeta özdeģleģmiģtir. Bu durum yurt dıģında da değiģmez. Azerbaycan denildiğinde akıllara ilk gelen çalgı tarken, Ġskoçya denildiğinde gayda olur. Türkiye de Kastamonu, Zonguldak ve Bartın da çalınan tırnak kemane de bölgesinin temsilcisi olmuģ bir çalgıdır. Bu çalgı Türk Makam Müziğinde tellere tırnak teması suretiyle çalınan kemençenin büyük formudur ki; burada akılla çalgının Balkan Halk Müziği nde kullanılan formları da gelmektedir. Tırnak kemane Yunan adaları ve Girit in lyra ve Bulgaristan ın gadulka adlı çalgıları ile teknik, form ve icra edilen müzik türü açından benzer özellikler göstermektedir. Türk Müziği nde ve Türkiye coğrafyasında tellere tırnak teması ile çalınan tek çalgı kemençe olarak bilinirken, aynı forma ve tekniğe sahip olan tırnak kemaneyi yöre halkı dıģında bilip, tanıyan kiģiler azınlıktadır. Bu çalıģmada tırnak kemane çalgısı; yöresel folklorun bir öğesi olarak ve icra tekniği-eģlik ettiği yöresel halk müziği türleri göz önüne alınarak incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Yaylı çalgı, tırnak yüzeyi ile icra, tırnak kemane, Batı Karadeniz Halk Müziği 1 Doç. Dr., ĠTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuarı., gozde.colakoglu@gmail.com

2 Gözde Çolakoğlu Sarı A STRING INSTRUMENT FOR REPRESENTING THE WESTERN BLACK SEA FOLKLORE: TIRNAK KEMANE Abstract The word instrument describes all kinds of objects that are used to make music, natural or manufactured and make sound. While studying the cultural and musical lifestyles of the societies, the instrument is one of the most important milestones that must be studied; especially in folk music, they are often seen to be associated with the region. For example; The Eastern Black Sea Region is almost identical to the kemençe and The Aegean region to sipsi. This situation does not change abroad. When Azerbaijan is mentioned, the instrument that comes to mind first is tar and when it is called Scotland it becomes bagpipe. In Turkey, tırnak kemane that is played in Kastamonu, Zonguldak and Bartın becomes a representative of the area. This instrument is the great form of the kemençe played in the Turkish Maqam Music by means of the nail contact with the strings; here the forms used in the Balkan Folk Music come to mind. The tırnak kemane show similar features in terms of technique, form and music type performed with the Greek islands and lyra of Crete and gadulka of Bulgaria. While the only instrument that is played in Turkish Music and the geography of Turkey with a nail contact is known as kemençe, the people who know and recognize the tırnak kemane which have the same form and technique except the local people are partially minority. In this article, tırnak kemane will be examined by taking into consideration local folklore as an item and performance technique and local folk music accompanied by it and its representative characteristic will be evaluated. 116 Key Words: String instrument, playing with finger nail, tırnak kemane, Western Black Sea Folk Music Batı Karadeniz Folklorunun Temsilinde Yaylı Bir Çalgı: Tırnak Kemane Tarih boyunca kuģaktan kuģağa iletilmiģ kültürel öğeler olan dil, gelenek ve görenekler toplumların belleğinde yer etmiģ önemli unsurlardır ve bunları pek çok alanda geniģletmek mümkündür. Müzikal açıdan düģünüldüğünde ise geleneksel titrini kazanmıģ müzik türleri, dans türleri, besteciler ve icracılar bu öğeler arasında yer alır. Bu bağlamda müzik yapmak amacıyla kullanılan ve ses çıkaran nesneler Ģeklinde tarif edilebilen çalgılar da önemli bir misyonu üstlenirler. Toplumların kültürel ve müzikal yaģamları incelenirken, üzerinde çalıģılması gereken en önemli mihenk taģlarından biri olan çalgıların çalındıkları bölge/yöre ile özdeģleģmiģ olduğu ve temsili özelliklerinin bulunduğu görülmektedir. Kastamonu baģta olmak üzere Zonguldak, Bartın ve Karabük te çalınan tırnak kemane de bölgesinin temsilcisi olmuģ bir çalgıdır. Özelikle ġenpazar, Azdavay, Ġnebolu, Safranbolu ve Cide de icra edilmekte ve tellere tırnak yüzeyi ile temas suretiyle çalındığı için tırnak kemane ismini almaktadır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 10, Mart 2017, s

3 Batı Karadenız Folklorunun Temsılınde Yaylı Bir Çalgı : Tırnak Kemane Tırnak kemane bölgede davul ve zurna ile birlikte köçeklerin danslarına eģlik eden bir çalgı ve özellikle düğün, niģan ve özel eğlencelerin önemli bir temsili öğesidir. Bu yapısı sebebiyle de 18 ve 19. yüzyıl Ġstanbul undaki kaba saz geleneği ile benzer özellikler göstermektedir. Kaba saz icrasını kemençe, lavta, zurna, klarnet, zilli maģa, def gibi çalgıların kullanıldığı, Ġstanbul ve Rumeli türkülerinin, zeybeklerin, sirtoların, köçekçelerin, tavģancaların çalındığı, köçeklerin danslarıyla eģlik ettiği, eğlenceye yönelik bir müzik türü olarak tarif etmek doğru olacaktır. (Özgen, 2006). 20. yüzyılın ünlü müzikolog ve müzik teorisyeni Rauf Yekta ( ) kaba sazı kahvelerde icrayı sanat eden topluluk Ģeklinde tanımlarken, bu gruplarda kemençeden baģka eskiden ince saz dıģında bırakılmıģ olan lavtanın da önemini vurgulamıģtır (Yekta, 1986: 87, Çolakoğlu Sarı, 2016: 103). Çalgı ve dans icracılarının çoğunun Rum 2 olduğu kaynaklarda açığa çıkarılmıģtır. ġekil 1 de Enderunî Fazıl ın Hubânname ve Zenannâme adlı eserinde verdiği bir nakıģta, eski bir Ġstanbul meyhanesinde kemençe ve lavta birlikte çalınmakta, bu iki çalgı eģliğinde ya bir hanende Ģarkı söylemekte ya da bir tavģan oynamaktadır (Enderunî Fazıl, , ĠÜ Kütüphanesi, 5502, y.41a). 117 ġekil 1. Enderûnî Fazıl ın verdiği kaba saz icrası resmi yüzyıl baģlarında kaba saz takımında dans eden köçekler Sakız, Midilli Adaları, Marmara sahilleri (Kapıdağ ve havalisi gibi) ve Ġzmir den gelmiģ Rum delikanlıları, Tatavla (KurtuluĢ Semti) ve Yeniköy Rumları, Akkerman, Siroz Selanik, Edirne ve Ġstanbul Kıptîleri ile Kastamonu ve Sivas köçekleridir. (Abdülaziz Bey, 1995: 390). 2 Tellerine tırnak ile temas suretiyle çalınan ve armudî bir biçime sahip çalgı ailesini Anadolu dan Balkan coğrafyasına kadar çok geniģ bir perspektifte aramak mümkündür. Lyra, gadulka, tırnak kemane, yörük kemane, lyrica, lijerica, lyritsa, kemençe gibi isimler alan aile fertlerinin her biri çalındığı coğrafi bölgenin önemli bir temsili unsuru olmuģ, bölgesine has özellikleri ile kimliğini oluģturmuģtur. Bölge bölge veya yöre yöre dinî müzik, eğlence müziği, dans müziği, sokak müziği, orkestral müzik ve halk müziğinde önemli görevler üstlenen aile fertlerinden olan İstanbul Kemençesi 1970 ler itibarıyla popüler müzikte de kendisine yer edinmiģtir (Çolakoğlu Sarı, 2016: 2-3), (ġekil 1). 3 T.C. BaĢbakanlık Devlet Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanan, yıllarına ait olan ve idari amaçlı tutulan Mürûr Tezkireleri Defterleri / Jurnal Defterleri (Kastamonu Jurnal Defteri / ) bölgede yaģayan halk ve onların meslekleri hakkında bilgiler vermektedir (Hazırlayanlar Prof. Dr. Abdülkerim Abdulkadiroğlu, Ġ. Hakkı Aksoyak, Necip Fazıl Duru, Ankara, 1998) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:10, Mart 2017, s

4 Gözde Çolakoğlu Sarı Tırnak kemanenin halk arasında ve eğitim düzeyi çok yüksek olmayan bir çevrede çalınması, onun hakkında tarihsel kayıtların oluģmasını engellemiģtir. Yöredeki tarihiyle ilgili kesin kayıtlara ulaģmak güç olsa da; fiziki iģlevsel özellikleri ve icra tavrı yer aldığı çalgı ailesi hakkında ipucu vermektedir. 3 Bölgeye ait jurnal defterinde 4 ( / ) neyzenoğlu (Kastamonu da Hacı Dursun mahallesinden Neyzenoğlu zevcesi s a/8) ve zurnacıoğlu (Kastamonu da Akmescid mahallesinden Zurnacıoğlu Demirci Mustafa nın oğlu.. 102b/9) gibi çalgı icracılarını tanımlayan ifadeler kullanılırken kemaneciye yer verilmemesi; 19. yüzyılda çalgının bölgeye fazlaca yerleģmediğinin göstergesidir. Bu bağlamda çalgının 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl baģlarından itibaren bölge halk müziğinde kendine yer edindiğini söylemek yanlıģ olmayacaktır. Tarihi belgelerin azlığı sebebiyle, tırnak kemaneyle ilgili bilgi alınabilecek kaynaklar, anı kitapları, müzik ve resim arģivleriyle sınırlıdır. Örneğin müzikolog, folklor uzmanı ve sanatçı Sadi Yaver Ataman ın ( ) anılarında kemane ve 20. yüzyılın ortalarında yaģamıģ kemane icracıları hakkında verdiği bilgiler bulunmaktadır. Ataman Eski Safranbolu Hayatı adlı eserinde iki tırnak kemane icracısından bahsetmiģtir. Bu icracılardan ilki Bostanbükülü Kemaneci Ahmet tir: Bostanbüklü Kemaneci Ahmet, bildiğimiz kemandan daha büyük ve sapı daha kalın bir çalgı çalardı. BağdaĢ kurup çalgıyı kucağına dikine oturtur, yarım ay biçimi ile son derece kıvrak ve güzel çaldığı kemaneyi adeta konuģtururdu. Kemaneci Ahmet in düğünlerde ve kız oynatmalarda baģköģede yeri vardı. Arada bir yayı kemanenin göğsüne vurup tempolu ve ayrıca çalgısına akrobatik hareketler yaptırarak oynak çalıģı, ustalığını, ruh zenginliğini ve sanatındaki dinamizmi göstermesi bakımından hayli ilgi çekiciydi. Bir Gelin Havası çalıģı vardı ki, bir gelin alayının bütün hareketlerini, tüfek sesinden at kiģnemelerine, gelinin yas etmesinden davul zurna gümbürtülerine kadar bütün efektleriyle dile getirilirdi (Ataman, 2004: 38). 118 Ataman ın verdiği bilgiler çalgının icra tarzı ve icra edildiği mekânları tarif etmektedir. BağdaĢ kurup dikine tutulan ya da yürürken kemere sıkıģtırılmak suretiyle çalınan çalgı, günümüzde Ģekil.2 de 5 de görüldüğü gibi oturur pozisyonda ve bacak arasına yerleģtirilerek icra edilmektedir. Bununla birlikte düğün alayında yürürken çalındığı da görülmektedir. 4 Resimler Eylül 2007 de Kastamonu ġenpazar ve Ġnebolu da tarafımızdan yapılmıģ alan çalıģması sırasında çekilmiģtir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 10, Mart 2017, s

5 Batı Karadenız Folklorunun Temsılınde Yaylı Bir Çalgı : Tırnak Kemane ġekil 2a Kastamonulu tırnak kemane icracısı Mustafa Özkan ġekil 2b Kastamonulu tırnak kemane icracısı Mehmet Çelikel Sadi Yaver Ataman ın verdiği bilgilerde kemanenin düğünlerde ve canlı havalarda çalındığı, zaman zaman yayın çalgıya vurularak ritim sağlandığı belirtilmiģtir. Bu icra tavrına da günümüzde halen devam edilmektedir. Ataman Bostanbüküklü den sonra, Eğriboyun Kemaneci Ahmet Ağa ile ilgili anılarını anlatmaya ilginç bir noktadan baģlamıģ, alıntı bozulmadan aģağıda nakledilmiģtir: Cumhuriyet öncesi taassup çağlarında, özellikle para ile çalgı çalmak ayıp, hatta günah sayılır, kınanırdı. Eski deyimle let i leviv yani kiģileri baģtan çıkaran anlamına gelen çalgıcılıkta, âģık sazı olduğu için bağlama ve düğün dernek çalgıları olan davul zurna dıģındaki çalgılar bu tip çalgılardı. Parayla çalgı çalanlar, genellikle ya çingene yada gezici Rum çalgıcılar idi.eğriboyun Ahmet, çingene değildi ama düğünlerde kemane çalıyordu. Kasaba ve köy düğünlerinin daima aranılan ve hiç eksik olmayan baģ çalgıcılarındandı. Safranbolu dıģında da adı bilinen bir sanatkârdı. Boyun tutukluğu hastalığından dolayı boynu daima eğik duran, hoģ sohbet, tuhaf sözlü, nükteli bir adam olan Eğriboyun Ahmet aynı zamanda bir hafız idi. Çalgısı bildiğimiz kemandan biraz daha büyüktü. O da Bostanbüküklü gibi kemanesini dizlerine oturtarak, kucağında çalardı. Yayı bildiğimiz keman yayı idi. Memleket havalarını da kendine has üslubu ve boğuk sesine çok yakıģan bir eda ile okurdu. Askerlikte öğrendim dediği Ġstanbul türkülerini ilk defa Eğriboyun dan dinlemiģtim. Ahmet Ağa son derece mutaassıp bir aile ve çevrede yetiģmiģti. Çalgı giren yere melaike girmez, çalgıcıya kız vermek caiz değildir, çalgıyı çingeneler, elekçiler çalar gibi inanç ve telakkilerin kuvvetle yaģatıldığı bir ailenin çocuğu olmasına karģın, içinde yanan ateģi, istidatı, kabiliyeti ve çocuk yaģında geliģen çalgı çalıp, türkü çığırmak hevesi, onu düğün çalgıcılığına kadar götürmüģtü. Kaldı ki o devirlerde düğün çalgıcılarına iyi gözle bakılmazdı (Ataman, 2004: 38). Eğriboyun un konuyla ilgili olarak anlattığı hikâye bu tezi doğrulamaktadır: Soğuk bir sonbahar gecesi Eğriboyun, Eğriboz yemenici esnafı babası ile pazara iner ve geç vakit köye döndükleri için gece yatacak yer bulamazlar. Babası bir ezan okuyarak, köylüyü uyarmasını ve böylece birinin evine misafir olabileceklerini söyler. Bunun üzerine Ahmet Ağa ezan okur, fakat kimse uyanmaz. Ahmet babasına kızmazsa, baģka bir yolla köylünün ilgisini çekebileceğini söyler ve babasından söz alınca, gizlediği kemanesini çıkarır, çalmaya baģlar. Tüm köylü gece yarısı düğün var zannederek, evlerinin önüne çıkar. Babanın bu olaya cevabı, Ula Ehmet, 119 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:10, Mart 2017, s

6 Gözde Çolakoğlu Sarı banğa çalgucu oğlu vaa deyecekle, emme desinlee vâsınla, sen bildüğünü iģle, emme ve lâkin benim yanımda bi daha çalıyın deme ha!... Ģeklinde olur. Kemaneci Ahmet Ağa o geceden sonra kemaneyi bucak bucak saklamaz ama yine de aleni çalamaz. Babası ölünce de düğün çalgıcılığına baģlar (Ataman, 2004: 38). Eğriboyun Ahmet Ağa, Bostanbükülü Ahmet ayarında usta bir çalgıcı olmamakla beraber, özüne has kıvrak çalıģı ve türkü okuyuģuyla, efe toplantıları 6 için olmasa da, düğünler için tercih edilen bir halk sanatkârı olduğunu kanıtlamıģtır (Ataman, 2004: 38 39). Ataman ın verdiği bilgiler kemanenin o dönemlerde halk arasında hoģ karģılanmadığını ve düğün çalgısı olduğunu göstermektedir. Çalgının bağlama, davul ve zurna gibi meģru kabul edilen çalgılar arasına giriģi ise muhtemelen yukarıda adı geçen iki sanatçı ve diğerleri ile birlikte gerçekleģmiģtir. ġekil 2 de görülen Kemaneci Mehmet Çelikel 7 ve Mustafa Özkan 8, ünlü kemaneciler arasıda Ġnebolulu Kemanci Topuz, Kemaneci Kara Veli, Küreli Kemaneci Ali, Bozkurtlu Mahir, Ġnebolulu Mahir, Cideli Yusuf AktaĢ ve halen aktif olarak mesleğini yapan Kemaneci Murat ın isimlerini vermiģlerdir. Yusuf AktaĢ ın soyadıyla birlikte ün kazanması, Ankara Radyosu nda çalıģmıģ olmasıyla ilgilidir (Çelikel, 2007; Özkan, 2007). Günümüzde düğünlerde, CD ve kasetlerde tırnak kemane icra eden sanatçılar ise Kemaneci Murat ile birlikte Ġnebolulu Kemaneci Rıfat, Azdavaylı Kemanci Kemal, Cideli Kemaneci Mıstık ve Kemaneci Nuri Doğanyurt tur. ġekil 3 te bu icracıların kayıtları bulunan bir CD kapağı görülmektedir. 120 ġekil 3. Kastamonu Kır Eğlenceleri CD sinin kapak resmi 6 Efe ve yaren dernekleri çalgı çalıp türkü çağırmanın günah ve ayıp sayıldığı bir taassup devri içinde geliģmiģ, en hareketli folklor kaynaģma yerleri ve bir çeģit eğitim öğretim ocaklarıdır (Ataman, 2004: 41) Ġnebolu doğumlu Mehmet Çelikel, asıl mesleğinin marangozluk olduğunu ve kemane icrasının hobisi ya da ek geliri olduğunu söylüyor yılında kemaneyi bir iddia sonucu kendi kendine çalıģmaya baģlıyor, çalanları izleyerek ve dinleyerek öğreniyor (Çelikel, 2007) ġenpazar Güllü Köyü doğumlu olan Özkan, 1951 den 1965 e kadar köçeklik yaptığını, yılları arasında davul çaldığını ve 1970 de kemane çalmaya baģladığını söylüyor. Ağıtlı Kara Ali, Kara Veli ve Yusuf ile çalıģmasının onun için bir gurur kaynağı olduğunu, 37 senedir kemane çaldığını ve tek baģına plak çıkardığını da belirtiyor (Özkan, 2007). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 10, Mart 2017, s

7 Batı Karadenız Folklorunun Temsılınde Yaylı Bir Çalgı : Tırnak Kemane Kastamonu da Tırnak Kemane Ġcrası Kastamonu nun ilçeleri olan Cide, ġenpazar, Doğanyurt, Ġnebolu ve Abana da, ayrıca Kastamonu sahil kesimini takip eden Zonguldak ve Bartın da, iç kesimlerde Safranbolu ve Karabük te davul, zurna, tırnak kemane 9 ve köçeklerin oluģturduğu çalgı grupları görülmektedir. Bu bölgelerde tırnak kemane düğünler, dernekler, efe toplantıları ve seymen 10 alaylarının vazgeçilmez bir çalgısıdır. Davul ve zurna ile birlikte köçeğe eģlik eden çalgı, zaman zaman sadece darbuka ya da davul eģliğiyle de çalınabilmektedir. Bu gelenek Kastamonu dan Edirne, KeĢan, Tekirdağ ve Ġstanbul (Hasköy, KasımpaĢa ve Sanayi Mahallesi) gibi Ģehirlere göç etmiģ kiģiler tarafından, göç ettikleri bölgelerde de yaģatılmaktadır. Ataman ın Safranbolu hayatını anlatırken meyter meytar olarak adlandırdığı davul ve zurnadan oluģan gruplarda (Ataman, 2004: 57, 108, 227), Zonguldak ve Bartın dan baģlayarak sahil kesimini takip eden bir hat boyunca Kastamonu nun ilçeleri olan Cide, ġenpazar, Doğanyurt, Ġnebolu, Abana ve Küre ilçelerinde 11 kemane ve köçek de bulunmaktadır. Düğünlerde çalan bir meyter grubu birer adet davul, zurna, kemane ve köçekten oluģmakta, yakın zamanlarda bu çalgıların çiftlenmesiyle ekip tamamlanmaktadır. Günümüzün ünlü icracılarından olan ve Kemaneci Murat lakabıyla anılan Murat Tun, kendisiyle yaptığımız görüģmede kemane kutusundan çıkardığı kartlarını uzatarak ekibiyle birlikte her türlü düğünün altından kalkabileceğini söylemiģtir. ġekil 4 te görüldüğü gibi Kemaneci Murat ın ekibinde iki köçek, bir zurna, bir davul ve bir kemane bulunmaktadır (Tun, 2007). 121 ġekil 4. Kemaneci Murat ve ekibinin kartvizitlerinden örnekler 9 Ahmet Baha iki davul, iki zurna, bir keman ve bir köçeğin oluģturduğu düğün ekibinden bahsetmiģtir. Elimizdeki tüm kaynaklarda davul, zurna ve köçeğe eģlik eden çalgı tırnak kemane olduğu için, burada keman olarak tanımlanan çalgının da tırnak kemane olması muhtemeldir (Baha, 1930: 23). Bartın Ulus Ulukaya Köyü Muhtarı Sadık Özkan da 2007 Eylül ayında tırnak kemane için keman terimini kullanmıģtır (ĠTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuarı Müzikoloji Bölümü AraĢtırma Görevlisi Eray Cömert in bölgede yaptığı alan çalıģması). 10 Düğünlerde ve Ģenlik günlerinde yerli ve milli kılıklar giyinerek, silahlar kuģanıp, oyunlar yapan efeler alayı (Ataman, 2004: 38 39). 11 Bartın Ulus Ulukaya Köyü Muhtarı Sadık Özkan la yapılan görüģme ile o yörede iki davul, iki köçek, bir zurna ve bir tırnak kemaneden oluģan çalgı gurubunun bir takım meyter (mehder) olarak adlandırıldığı tesbit edilmiģtir (Cömert, 2007). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:10, Mart 2017, s

8 Gözde Çolakoğlu Sarı Ataman gruplardaki köçek unsuru ile ilgili Ģu açıklamayı yapmıģtır: Kadının kaçgöç çağında toplum hayatında yeri olmadığı için, köçeklik kadın özlemiyle oluģturulmuģ bir meslek haline gelmiģtir. Davulculuk ve köçeklik geleneğinde usta davulcular önce köçek olarak baģlarlar, sakalları çıkmaya baģlayınca davulcu olurlardı. 12 Köçek kılıkları eteklik üstüne sırma iģlemeli çepken yelek, beyaz ketenden dar Ģalvar (tuman), güllü çorap ve hafif topuklu kunduradan ibaret kadın kılığıydı (Ataman, 2004: 229). ġekil 5 te 2007 Eylül ayında bir Ġnebolu düğününde tarafımızdan çekilen resim ile Kastamonu Kır Eğlenceleri CD sinde yer alan, yine bir Ġnebolu düğününden alınan resimler görülmektedir. ġekil 5a. Ġnebolu düğününden örnek görüntüler 122 Tırnak Kemanenin Yapısal Özellikleri ġekil 5b. Ġnebolu düğününden örnek görüntüler Çalgının fiziksel özellikleri hakkında ilk kayıtları Sadi Yaver Ataman vermektedir. Ataman, Safranbolu daki eski çalgıcıların bu iģe küçük yaģta heves ettiğinden ve bazılarının ellerindeki sınırlı imkânlarla çalgı yapmayı öğrendiğinden bahsetmiģtir: Bostanbükülü Kemaneci Ahmet ve Kasabalı Eğriboyun Ali Ustaların bana anlattıklarına göre, kendileri kemane çalmaya, evvela mısır sapından yapmıģ oldukları kemane taklidi sazla ve su kabağından yapılan basit aletle alıģmıģlardır. Mısır sapı, kabuğu soyulduktan sonra, iki boğum noktasından kesilir. Oluk gibi olan tarafın üst kısmı çakı ile tel Ģeklinde, boğumlara kadar yarılır. Ġki ucuna 12 Küçük yaģta oğlan çocuklarının ilginç bir yetiģtirme tarzı vardı. Neyrenli Deli Mehmet, Kadırgalı Mehmet Ali gibi köçeklikten yetiģmiģ davulcu ustalar aynı zamanda erbab köçek yetiģtirici idiler. Küçük yaģta çocukları tavana astıkları zembiller içinde fırıl fırıl döndürerek, ayaklarından tutup iki yana savurarak, köçeklikte önemli figür olan dönmelerde, baģlarının dönmemesi için son derece güç talimler ve uygulamalar yaparlardı. Köçeklik babadan oğula, ustadan çırağa aktarılan bir meslekti (Ataman, 2004: 229). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 10, Mart 2017, s

9 Batı Karadenız Folklorunun Temsılınde Yaylı Bir Çalgı : Tırnak Kemane tahtadan bir eģik konularak teller yukarıya kaldırılır. Bu Ģekilde bir de yay yapılarak ve tükürükle ıslatılarak birbirine sürtmek suretiyle ses çıkarılır. Su kabağını da kurutup ortasından kesmek ve bedavra denilen tahta ile üstünü örtüp, bir de sap takmak suretiyle saz haline getirmek kabildir (Ataman, 2004: 38 39). Ġnebolu ve ġenpazar da görüģülen tırnak kemane icracıları Mehmet Çelikel ve Mustafa Özkan çalgıyı imal ederek, bu iģten para kazandıklarını belirtmiģlerdir. Onlara göre çalgının teknesi dut, haģlı dut, kavak, kiraz ve kestane, göğsü köknar, erik ve ladin, burguları kayın, erik, dut ve kiraz; can direği dut ağacından yapılmalı, burgulara bağırsak tel takılmalıdır (Çelikel, 2007; Özkan, 2007). ġekil 6 ve 7 de Mehmet Çelikel ve Mustafa Özkan yapımı kemaneler görülmektedir. 123 ġekil 6. Mehmet Çelikel yapımı kemaneden örnek görünümler Çelikel ve Özkan kemanenin zurnanın verdiği sese göre düzenlendiğini (akortlandığını) belirtmiģlerdir (Çelikel, 2007; Özkan, 2007). Çalgı incelendiği zaman melodi icrasında kullanılan en ince tel ile orta tel arasında beģ ses bulunduğu görülmektedir. Orta telin solunda bulunan ve en pest sese akortlanması gereken tel ise en ince telin bir tam ses altına akort edilmektedir. Bu tel melodi çalımında kullanılmamakta ve ahenk teli 13 olarak, icracının el çabukluğuyla melodi icrası sırasında süreli olarak çekilmektedir. Akordunun do sol re olarak düzenlendiği söylenebilir, ancak burada bahsedilen do üçüncü tel olan re nin bir tam ses altındaki frekansa hesaplanmaktadır. 13 Mehmet Çelikel ekonomik olması için, uzun süren düğünlerde bağırsak yerine raket teli kullanmakta, yine aynı sebeple yaya kıl olarak 0.15 lik misina takmaktadır (Çelikel, 2007). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:10, Mart 2017, s

10 Gözde Çolakoğlu Sarı ġekil 7. Mustafa Özkan yapımı, göğüs takılmıģ ve tellenmeye hazır kemaneler SONUÇ Armudî bir biçime sahip ve tellerine tırnak yüzeyi ile temas suretiyle çalınan çalgı ailesini Anadolu dan Balkan coğrafyasına kadar çok geniģ bir perspektifte aramak mümkündür. Lyra, gadulka, tırnak kemane, yörük kemane, lyrica, lijerica, lyritsa, kemençe gibi isimler alan aile fertlerinin her biri çalındığı coğrafi bölgenin önemli bir temsili unsuru olmuģ, bölgesine has özellikleri ile kimliğini oluģturmuģtur. Bölge bölge veya yöre yöre dinî müzik, eğlence müziği, dans müziği, sokak müziği, orkestral müzik ve halk müziğinde önemli görevler üstlenen aile fertlerinden olan İstanbul Kemençesi 1970 ler itibarıyla popüler müzikte de kendisine yer edinmiģtir. Bu aileye ait fertlerden tırnak kemane ise Kuzey Anadolu da Zonguldak ve Bartın dan baģlayarak sahil kesimini takip eden bir hat boyunca Kastamonu nun ilçeleri olan Cide, ġenpazar, Doğanyurt, Ġnebolu ve Abana da bölgesinin temsili bir çalgısı olarak kimliğini kazanmıģtır. Bölge düğünleri, dernekleri, efe toplantıları ve seymen alaylarının vazgeçilmez bir öğesi olan çalgı, davul ve zurna ile birlikte köçeğe eģlik etmekte, zaman zaman sadece darbuka ya da davul eģliğiyle çalınabilmektedir. Bu gelenek Kastamonu dan Edirne, KeĢan, Tekirdağ ve Ġstanbul (Hasköy, KasımpaĢa ve Sanayi Mahallesi) gibi Ģehirlere göç etmiģ kiģiler tarafından, göç ettikleri bölgelerde de yaģatılmaktadır. Meyter- meytar olarak adlandırılan davul ve zurnadan oluģan gruplarda Ġnebolu ve Küre de kemane ve köçek de bulunmaktadır. 124 Kemençenin Ġstanbul da ilk icra edildiği dönemlerde kaba saz takımlarında lavta ile birlikte köçeğe eģlik etmesi (ġekil 1) ve tırnak kemanenin Kastamonu ve çevresindeki davul, zurna ve köçekli takımların vazgeçilmez bir öğesi olması çalgıların kaderini birleģtirmekte ve aynı çalgı ailesinin birer ferdi olduklarını göstermektedir. Günümüzde varlığını sürdüremeyen kaba saz takımları ve hala varlığını sürdüren Batı Karadeniz çalgı takımlarının (meytar) ortak özelliği köçek ve tırnak yüzeyi ile temas suretiyle çalınan armudî biçimdeki yaylı çalgıdır. Bu ortak özelliklerin menģeinin de ortak gelenek olduğu açıktır. Tüm bu özellikleriyle birlikte tırnak kemane Kuzey Anadolu Bölgesi genelinde Kastamonu ve çevresinde kendi kimlik, icra tarzı ve iģlevini kazanmıģ, bu bölgedeki performans geleneğinin önemli bir temsilcisi olmuģtur. Bölgedeki pek çok düğün ve eğlence gibi etkinliklerin, aynı zamanda bölgeden farklı Ģehirlere taģınmıģ yöre ahalisinin çeģitli etkinliklerinin temsili bir öğesi olarak varlığını sürdürmeye devam etmektedir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 10, Mart 2017, s

11 Batı Karadenız Folklorunun Temsılınde Yaylı Bir Çalgı : Tırnak Kemane KAYNAKLAR ABDÜLAZĠZ Bey, Osmanlı Adet Merasim ve Tabirleri, haz. K. Arısan, D. A. Günay, Ġstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. ABDÜLKADĠROĞLU, Abdülkerim, Aksoyak Hakkı, Duru Necip Fazıl, Kastamonu Jurnal Defteri ( / ), Ankara: T.C. BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü. ALPASLAN Yapım, Kastamonu Kır Eğlencesi 7, Ġstanbul. ATAMAN, Sadi Yaver, Eski Safranbolu Hayatı, haz. Süleyman ġenel, Ġstanbul: Gürmen Group Yayınları. BAHA, Ahmet, Safranbolu da Yürük Düğünleri, Ġstanbul: Ġktisat Matbaası. ÇOLAKOĞLU Sarı, Gözde Anadolu dan Balkanlara Kemençe, Almanya Saarbrücken : Alim Yayınları. ENDERUNÎ Fazıl, , ĠÜ Kütüphanesi, 5502, y.41a. YEKTA, Rauf, Türk Musikisi, çev. O. Nauhioğlu, Ġstanbul: Pan Yayıncılık. KiĢisel GörüĢmeler ve Alan ÇalıĢmaları CÖMERT, Eray Kastamonu Alan ÇalıĢması. ÇELĠKEL, Mehmet, KiĢisel GörüĢme, Kastamonu: Ġnebolu, (Eylül). ÖZGEN, Ġhsan, KiĢisel GörüĢme, Ġstanbul: Maçka (Ekim). ÖZKAN, Mustafa, KiĢisel GörüĢme, Kastamonu: ġenpazar, (Eylül). TUN, Murat, KiĢisel GörüĢme, Ġstanbul: Aksaray, (Eylül). 125 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:10, Mart 2017, s