SƏRBƏST İŞ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNİVERSİTETİ

Transkript

1 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNİVERSİTETİ Kimya fakultəsi kimya-biologiya ixtisası 205KB qrup tələbəsi Məmmədova Kəmalənin Botanika fənnindən SƏRBƏST İŞ Elmi rəhbər: b.f.d Məmmədova Kəmalə BAKI-2015

2 PLAN: 1. Bakteriyaların təbiətdə rolu 2. Tsiklosporlular sinfi 3. Nemalionlar sırası 4. Göbələklər aləmi 5. Saproleqniya sırası 6. Marattilər sırası 7. İtburnukimilər yarımfəsiləsi 8. Söyüdçiçəklilər fəsiləsi 9. Paxlalılar sırası 10. Cığçiçəklilər fəsiləsi

3 ƏDƏBİYYAT 1. A.Ş. İbrahimov L.Ə. İsrafilbəyov İbtidai bitkilər 2. H.M. Qədirov B.Ş. Quliyev Ali bitkilər sistematikası 3. M.E. Qurbanov Ali bitkilərin sistematikası

4 BAKTERİYALARIN TƏBİƏTDƏ ROLU Bakteriyalar adi gözlə görünməyən çox kiçik canlılardır. Belə ki, südün qatığa çevrilməsini, südün turşumasını, ətin xarab olması, bitki və heyvan qalıqlarının çürüməsini, qıcqırma hadisəsini törədən bakteriyalardır. Onlar bəzi xəstəlikləri törədir. Hər yerdə yayılmışlar. Onlar havada, torpaqda, suda, qütb dairələrində, qarda, 90 0 C isti bulaqlarda yaşayır. Bakteriyalar, xüsusən, torpaqda daha çoxdur. Bakteriyalar quruluşuna görə çox müxtəlif olur. Onların bəzilərində 2,4, bəzən də çox qamçı olur. Həmin qamçıların köməyi ilə su mühitində hərəkət edir. Bəziləri qamçısızdır. Qamçıların yerləşməsinə görə bütün hərəkətli bakteriyaları 4 qrupa bölmək olar: 1)Tək qamçılılar monotrixlər; 2)Hüceyrənin hər iki ucunda birər qamçıları olanlar amfitrixlər; 3)Dəstə qamçılılar lofotrixlər; 4)Hüceyrənin bütün səthini əhatə edən kirpiklilər peritrixlər. Bakteriyalar kürə, çubuq, sap, vergül və s. formalarda olur. Kürəşəkilli bakteriyalar kokklar, çöpşəkilli bakteriyalar batsillər, vergülşəkilli bakteriyalar vibrionlar, qıvrım, spiral formada olanlar spirillalar və s. adlanır. Kokklar bəzən cüt cüt (diplokokklar), zəncirformalı (streptokokklar), üzüm salxımlı (stafilokokklar) birləşmələr də əmələ gətirir. Bakteriyalar arasında çox nadir hallarda sapşəkilli formalara da təsadüf edilir. Bakteriyalar çox sadə quruluşludur. Onların mikroskop altında görünən hüceyrəsi qılaf və sitoplazmadan ibarətdir. Hamısı birhüceyrəlidir. Bakteriyalarda tam formalaşmış nüvə yoxdur. Prokariot orqanizmlərdir. Onlarda hüceyrə orqanoidləri olmur. Nüvə maddəsi sitoplazmanın içərisində səpələnmişdir. Heterotrof qidalanan orqanizmlər qidalanarkən hazır qida maddələrini su ilə birlikdə hüceyrənin bütün səthi ilə qəbul edir. Lakin elə bakteriyalar da vardır ki, onlar qeyri üzvi maddələrdən üzvi maddə yarada bilir. Belə bakteriyalara yaşıl və purpur (qırmızı) bakteriyaları misal göstərmək olar.

5 Bele bakteriyalar fototrof bakteriyalardır. Xemotrof, yəni xemosintez edici bakteriyalarda vardır ki, bunlar günəş enerjisi əvəzinə rabitə enerjisindən istifadə edirlər. Bunlara dəmir, azot, kükürd və hidrogen bakteriyaları aiddir. Çürüdücü bakteriyalar orqanizmlərin çürümüş qalıqları ilə qidalanır. Bunlar saprofit bakteriyalardır. Xəstəlik törədən bakteriyalar isə canlə orqanizmlərin üzvi maddələri ilə qidalanır. Bu cür bakteriyalar parazit bakteriyalardır. Oksigenli (aerob) və oksigensiz (anaerob) mühitdə yaşayırlar. Çoxalmaları sadə ikiyə bölünməklə gedir. Bütün bakteriyalar 4 sinfə bölünürlər: 1. Aktinomisetlərə Actinomycetes; 2. Əsil bakteriyalara Bacteriaceae; 3. Miksobakteriyalara (selikli bakteriyalar) Myxobacteriaceae; 4. Spiroxetlərə - Spirochaetaceae. Təbiətdə maddələrin dövranında bakteriyaların rolu böyükdür. Saprofit bakteriyalar çürümə prosesində iştirak edirlər. Çürümə mürəkkəb prosesdir. Bu prosesdə bakteriyaların fəaliyyəti nəticəsində zülal maddələri parçalanır və pis qoxulu, uçucu maddələr yaranır, mineral duzlar isə torpağa qarışır. Canlı bitkilər tərəfindən yenidən mənimsənilir. Beləliklə, bakteriyaların fəaliyyəti nəticəsində təbiətdə maddələr daim dövr edir. Əgər çürümə prosesi getməsəydi yer kürəsi ölmüş heyvanların və bitkilərin qalıqları ilə dolardı və yaşayış mümkün olmazdı. Qida məhsullarını bakteriyalardan qoyumaq üçün bir çox üsullardan istifadə edilir. Balığı xarab olmaqdan qorumaq üçün onu qurudurlar, konservləşdirib tənəkə bankaların içində saxlayırlar. Əti, balığı konservləşdirib bankalara doldurduqdan sonra bankaları yüksək temperatur və təzyiq altında kip bağlayırlar ki, bankaların içərisinə çürüdücü bakteriyalar daxil ola bilməsin. Yüksək temperatur məhsullara düşmüş bakteriyaları və onların sporlarını məhv edir. Buna görə də konservləşdirilmiş məhsullar uzun müddət qalır. Bu proses sterilləşmə adlanır. Bakteriyaların zəhərli kimyəvi maddələrlə məhv edilməsinə dezinfeksiya deyilir. Dezinfeksiya üçün spirtdən, formalindən, xlorlu əhəngdən istifadə edilir. Kişmiş, qaysı, alma, armud, gavalı, xurma və s. meyvə məhsullarını qurudurlar. Bəzi tərəvəz, meyvə məhsullarını duza, turşuya qoymaqla və ya şəkər məhlulunda konservləşdirirlər. Bu zaman

6 həmin məhsullar bakteriyalardan müdafiə olunur. Beləliklə, çürüdücü bakteriyaların həm faydası, həm də ziyanı vardır. Süd məhsullarından qatığın və kefirin hazırlanmasında həmin bakteriyalardan geniş istifadə olunur. Bakteriyalardan pendirin hazırlanmasında da istifadə olunur. Yağın qıcqırması prosesi anaerob bakteriyaların fəaliyyəti nəticəsində baş verir. Sirkə qıcqırmasını əmələ gətirən aerob bakteriyalardır. Onların fəaliyyaəti nəticəsində spirt sirkə turşusuna qədər parçalanır. Bunlardan sənayedə sirkə turşusunun istehsalında istifadə olunur. Bakteriyaların fəaliyyəti nəticəsində etil, butil spirtləri, asetat turşusu, aseton, yağ, pendir və s. alınır. Bakteriyalardan həmdə fermentlərin, ucuz dərman preparatlarının alınmasında istifadə edilir. Paxlalı bitkilərin köklərindəki yumrucuq bakteriyaları havadakı azotu mənimsəyərək torpağı azotlu maddələrlə zənginləşdirir. Bir çox bakteriyalar bitki, heyvan və insan orqanizmində parazitlik edir, ağır xəstəliklər törədir və bu xəstəlikləri yoluxdurur. Alma ağacının köklərində xərcəng, xiyar, pomidor, qoz, noxud, buğda və başqa bitkilərdə bakterioz və pambıq bitkisində hommoz xəstəliyini törədən bakteriyalardır. İnsanlarda bakteriyalar vərəm, yatalaq, taun, difteriya, qarayara, boğaz ağrısı, bruselyoz, tetanus və bir çox başqa xəstəlikləri törədir. Parazit həyat keçirən bakteriyalar isti və qidalı mühitə düşdükdə sürətlə böyüyür, çoxalır və özlərindən zəhərli maddələr ifraz edir.

7 TSİKLOSPORLULAR SİNFİ Cyclosporeae Bu sinif Qonur yosunlar (Phaeophyta) şöbəsinə aid edilir. Qonur yosunlara əsasən dənizlərdə sualtı iri daşlara və substratlara yapışaraq oturaq həyat tərzi keçirən mikroskopik və makroskopik nümayəndələr aiddir. Bunlar çoxhüceyrəli orqanizmlərdir. Təkhüceyrəli və kolonial formalı nümayəndələr bunların arasında yoxdur. Bu yosunların böyülüyü bir - neçə sm dən başlayaraq on metrlərlə ölçülür. Şöbənin adından göründüyü kimi qonur rəng bu yosunların xarakterik əlamətlərindən biridir. Xromotoforlarında xlorfil a, c (xlorofil b ) və betta karotinlər, qonur ksantofil (fukoksantin) və başqa piqmentlər vardır. Bu yosunlarda xlorofilin yaşıl rəngini qonur piqmentlər gizlədirlər. Qonur yosunların hüceyrə quruluşu, demək olar ki, bütün nümayəndələrində eynidir. Onların qılafı ikilaylıdır, daxili lay sellulozludur, xarici lay isə pektinlidir. Qonur yosunların qılafı çox şişə bilər, belə olduqda qılaf böyük həcmli selik kütləsinə çevrilir. Hüceyrələrdə bir nüvə var, vakuollar timinə yaxın maddələrlə doldurulmuşdur. Xloroplast divar boyunca yerləşir, pirenoidli, çoxlu, xırda, dairəvidir. Assimliyasiya məhsulu polisaxaridlər (laminarindir), bundan əlavə altı atomlu spirt mannit və yağ da əmələ gəlir. Monad hüceyrələrdə (zoospor və qametalarda) gözcük, qamçı və kiçik vakuollar vardır. Qonur yosunların çoxalması vegetativ, qeyri cinsi və cinsi yolla gedir. Vegetativ çoxalma nadir halda müşahidə olunur, tallomun bir hissəsi ilə başa çatır. Sfaselariya cinsinin nümayəndələrində işə vegetativ çoxalma xüsusi tumurcuqlarla başa çatır. Qonur yosunların qeyri cinsi çoxalması ikiqamçılı zoosporlar, ya da tetrasporlar (aplonosporlar) vasitəsilə gedir.

8 Qonur yosunların cinsi çoxalması ibtidai nümayəndələrdə izoqamiya, heteroqamiya, ali formalarda isə ooqamiya tiplidir. Çoxalma nəticəsində nəsil növbələşməsi baş verir. Fukuslar sırası müstəsna olmaqla bütün qonur yosunlarda nəsil növbələşməsi müşahidə edilir. Çünki fukuslar sırasının nümayəndələrində qeyri cinsi çoxalma olmur. Qonur yosunların bəzi nümayəndələrində izomorf, başqalarında isə heteromorf nəsil növbələşməsi müşahidə edilir. Yuxarıda göstərilən bu xüsusiyyətlərə görə qonur yosunlar 2 sinfə ayrılır. Faeozoosporlular sinfi və Tsiklosporlular sinfi. Tsiklosporlular sinfi. İri tallomlu yosunlardır. Anatomik quruluşuna görə onların tallomu qabıq, atalıq lay və özək hissələrə ayrılır. Laminariyakimilərdəki kimi borucuq saplar və ələkvari borucuqlar yoxdur. Əsas fərqləndirici xüsusiyyətlər onların inkişaf tsikli və çoxalmaları ilə bağlıdır. Ən son tədqiqatlar göstərir ki, qametofitlər sporofit tallomunda xüsusi çalaları, yaxud konsentakulları örtən lay kimi inkişaf edirlər. Deməli, baxmayaraq ki onlarda sporofit və qametofit var, qametofit inkişafın müstəqil bitən forması deyil. Meyoz qametlər əmələ gələndə baş verir. Çoxlarının cinsi prosesi ooqamiyadır. Hamısı dəniz yosunlarıdır. Bu sinfin üç sırası vardır, onların biri də fukuslar sırasıdır. (Fucale). Fukuslar sırası. Fukuslara nisbətən iri yosunlar daxildir. Bunlarda qeyri cinsi çoxalma olmur, cinsi çoxalma isə ooqamiya tiplidir. Sıranın tipik nümayəndəsi şimal dənizlərinin sahələrində geniş yayılmış fukusdur. Fukus 4 5 illik olur, tallomunun boyu 1 metrə çatır; dixotomik budaqlanmış tünd yastı qayış şəklində olur. Kənarları hamar, bəzi hallarda isə dilimlidir. Aşağı hissəsində, genişlənib qayalar, iri daşlara yapışan gödək ayaqcıq əmələ gəlir. Fukusun bir çox növlərində damarların hər iki tərəfində hava dolu qovuqlar olur. Bunların sayəsində yosunun suda şaquli istiqamətdə tallomu durur. Tallomun anatomik quruluşu mürəkkəbdir, daxilində uzununa düzülmüş bərk tellərin seyrək topaları vardır ki, bunlarda mexaniki rol oynayır. Xarici hissə isə çoxqatlı

9 parenxim hüceyrələrindən təşkil olunmuşdur, xarici hüceyrələrin xromotofotları xırda və çoxdur. Bunlar assimilyasiya vəzifəsini görürlər. Yosun budaqlanan hissəsinin əsasında yerləşmiş təpə hüceyrəsi vasitəsilə boy atır. Cinsi üzvlər tallomun uclarında şişkin, sarımtıl narıncı rəngli skadif adlanan yuvacıqlarda əmələ gəlir. Skadif xüsusi məsamə ilə xarici mühitlə əlaqədar olur. Onun daxili divarından parafiz adlanan çoxhüceyrəli tellər çıxır. Bunların arasında yosunun cinsi uzvləri olan ooqoni və anteridi yerləşir. Fukusun bəzi növlərindən bir skadif içərisində həm ooqoni, həm də anteridi əmələ gəlir, lakin bəzilərində bunlar ayrı ayrı skadiflərdə. Hətta müxtəlif fərdlərdə inkişaf edir. Ooqoni skadifin dibində olur. O, ovalşəkilli, tünd qəhvəyi rəngli ayaqcıqlıdır, hər ooqoni 8 ədəd yumurta hüceyrə verir. Ooqoninin örtüyü parçalandıqdan sonra yumurta hüceyrələri skadifin daxilində tökülür, oradan da suya çıxır. Anteridi gödək budaqlar üzərində əmələ gələn sarımtıl narıncı rəngli, kiçik ovalşəkilli hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Hər anteridi də (onun içərisində) 64 ədəd ikiqamçılı spermotozoidlər yetişir. Yetişmiş anterdi qopub skadifin içərisinə yuvalanır, oradan da xaricə düşür. Burada spermotozoidlər azad olaraq yumurta hüceyrəsini mayalayır. Mayalanmış yumurta hüceyrəsi sakit dövr keçirmədən inkişaf edərək yeni fukus əmələ gətirir. Fukuslarda qeyri cinsi çoxalma olmadığı üçün, nəslin növbələşməsinə təsadüf edilmir. Lakin ooqoni və anteridi inkişaf edərkən reduksion yolla bölünür, haploid yumurta və spermatozoid birləşərək diploid ziqot verirlər ki, bu da inkişaf edərək diploid yosun əmələ gətirir. Demək, burada bütün inkişaf dövrü diploid fazada gedir, haploid fazada isə ancaq cinsi hüceyrələrə təsadüf olunur. Fukuslara misal sistoriza və sarqassumu göstərmək olar. Sistoriza çox budaqlanmış kolcuq şəklində və bəzən 1 metrə qədər uzunluqda olur. Ona cənub dənizlərində, o cümlədən Qara dənizdə təsadüf olunur. Sarqassum əsasən tropik yosundur. Burada morfoloji diferensiasiya çox yüksəkdir. Onun növləri tropik dənizlərin sahillərində yaşayır. Çox zaman sahildən ayrılıb dənizdə sərbəst üzən böyük sualtı meşələri əmələ gətirir. Antiq adalarından şərqdə yerləşən Sarqas dənizinin sualtı meşələrini bu yosun əmələ gətirir.

10 NEMALİONLAR SIRASI Nemalionales Bu sıra Qırmızı yosunlar (Rhodophyta) şöbəsinin Floridlər sinfinə (Florideophyceae) aiddir. Qırmızı yosunlar. Qırmızı yosunlar şöbəsinə bir neçə çins müstəsna olmaqla, əsasən danizdə yaşayan yosunlar daxildir. Bunların 600 cinsə aid olan 4 minə qədər növü məlumdur. Onlar əsasən çoxhüceyrəli, mürəkkəb morfoloji quruluşlu və müəyyən substrata yapışmış olurlar. Primitiv qruplarda hüceyrələr təknüvəlidir, yüksək inkişaf səviyyəli dəniz qruplarında isə hüceyrələr adətən çoxnüvəlidir. Bunlardan ancaq apikal və cavan qabıq hüceyrələr istisna təşkil edir. Hüceyrə qılafı əsasən sellulozdan ibarətdir və xaricdən çox vaxt pektin maddəsi ilə qarışmış olur. Bəzi nümayəndələrinin qılafında kalsium, maqnezium duzları olduğundan onlar daşlaşmış kimi olurlar. Hüceyrənin daxilində qılafa yaxın protoplazma, mərkəz hissədə isə vakuol yerləşib. Xromotoforlar çoxlu miqdarda və xırda lövhə şəklində olub, əksərən pirenoidsizdir, nadir hallarda, xüsusilə sadə nümayəndələrində iri ulduz şəkilli, xromotoforlara təsadüf olunur ki, bunlarda pirenoidlər nəzərə çarpır. Qırmızı yosunların xromotoforlarında piqmentlərin komplekti mürəkkədir və b isə yoxdur. Bunlar soyuq suda asan həll olur və hüceyrə öldükdə suya keçirlər. Göstərilən piqmentlərin miqdarından asılı olaraq tallomun rəngi tünd moruq rəngindən göyümtül rəngə qədər dəyişilə bilir. Fotosintez nəticəsində qırmızı yosunlarda qırmızı nişasta maddəsi əmələ gəlir. Hüceyrənin içərisində bu maddə dənəciklər və girdə lövhələr görünür və suda həll olmur, kiməvi tərkibinə görə polisaxaridlər qrupuna daxildir, lakin yodun təsirindən göy, qonur qırmızı rəngə boyanır. Cisminin morfoloji strukturunun tipinə görə qırmızı yosunların tallomları kök, sadə, yaxud budaqlanan sap şəkilli, bəzən lövhəvari, yaxud yalan toxumalı və parenximatik olur. Qırmızı yosunların lövhəvari formaları böyük müxtəlifliyə çatır, lövhələr bütöv, mürəkkəb parçalanmış ola bilər.

11 Daxili hüceyrələr isə şəffaf və iri olub yosuna möhkəmlik verir. Bunların habelə təkhüceyrəli nümayəndələridə məlumdur. Qırmızı yosunların qeyri cinsi çoxalmaları hərəkətsiz sporlar (aplonosporlar) vasitəsilə gedir. Cinsi çoxalma həmişə ooqamiya tiplidir. Floridlər sinfi. Bu sinfə daxil olan yosunların hüceyrələri, pirenoidsiz, qılaf ətrafında yayılmış xromotoforludur və məsaməlidir. Dişi cinsiyyət orqanı olan karpaqon trixogenlidir. O mayalanmadan sonra qonimoblastlar əmələ gətirir. O, qarın hissənin çıxıntılarında və yaxud ooblastem sapların auksilyar hüceyrələrlə birləşən hissəsində karposporlar verir. Bir çox nümayəndələrin qeyri cinsi çoxalması tetrasporlar vasitəsilədir. Bu sinfin Nemalionlar adlı sırası ilə tanış olaq. Bir, yaxud çoxcərgəli sapvari yosunlardır, sadə, şaxələnmişdirlər, bir və ya çox oxlu tiplidirlər. Bu sıraya daxil olan qırmızı yosunlar əsasən danizlərdə, az nümayəndələri isə şirin sularda yaşayırlar. Bura aid olan nümayəndələrdə auksilyar hüceyrələr yoxdur. Qonimoblastlar mayalanmış karpaqondan inkişaf edirlər. Lemaneanın tallomu sm uzunluqda olub budaqlanmır. Tallomun aşağı əsas mərkəzi hüceyrələrindən qalınlığı 1 mm olan saplar çıxır. Rəngləri tünd bənövşəyi və yaxud qonur zeytuni olub substrata yapışıb oturaq həyat keçirir. Tallomdan çıxan sapların nəhayətindəki hüceyrələr rəngsizdir. Bazal hüceyrələri iridir. Bunlardan ikinci sıra budaqlar çıxır ki, bunlarda öz növbəsində çox sayda budaqlanırlar ki, bunların axırıncı hüceyrələri çoxqatlı qabıq əmələ gətirir. Üst hüceyrələri xırda və çox xramotoforlu, daxili hüceyrələr isə iri və rəngsizdir. Tallomun mərkəzi hüceyrələri də qrup halında anteridilər əmələ gəlir. Karpaqon isə mərkəzi hüceyrənin daxili hüceyrələri hesabına əmələ gəlir. Trixogin isə hüceyrələr arasında xaricə çıxır. Mayalanmadan sonra qarın hissədə qrup halında qonumoblast formalaşır. Karposporangi çox sayda

12 zəncir formasında əmələ gəlir. Karposporlar tallom daxilində əmələ gəlib və onu partladıb xaricə çıxırlar. Ziqotdan əmələ gəlmiş qonimoblastda meyoz müşahidə olunmur. Beləliklə, karposporofit və karpospor diploiddir. Diploid karposporlar diploid sap verir və bunun təpə hüceyrələri reduksion yolla bölünür. Apikal hüceyrələrin meyoz bölünməsindən sonra isə qametofit haploid bitki əmələ gəlir ki, bunda da cinsi orqanlar formalaşır. Belə ki, lemanea tallomunun bazal hissəsi diploiddir. Sıranın xarakterik cinslərindən biri də batroxospermumdur. Bu yosunun tallomu zeytuni göyümtül rəngli sm uzunluqda budaqlanmış kolcuq şəklində olur. Mikroskop altında mərkəz (gövdəcik) hissənin bir cərgə iri, rəngsiz hüceyrələrdən təşkil olunduğu görünür. Buradan budaqlanan topalarla yan budaqlar çıxır. Bunların hüceyrələri boçkaşəkillidir, içərisində nüvəsi və assimlyasiya prosesi aparan xromotoforlar vardır. Qeyri cinsi çoxalma orqanı olan monosporlar da cinsi çoxalma üzvləri karpaqon və anteridilər, eyni bitkidə onun assimlyatorları üzərində inkişaf edirlər. Karpaqon, genişlənmiş qarın hissə və uzun trixogendən təşkil olunmuşdur. Mayalanmadan sonra karpaqondan bir birinə sıxılmış karpospor qruplarından ibarət sistokarplar əmələ gəlir. Sistokarplar inkişaf edib batraxospormuma oxşamayan (vertikal budaqlanan) şantranziya yosunun əmələ gətirir. Bunu qeyri cinsi çoxalması monosporlarla başa çatır. Şantranziyanın təpə hüceyrələri inkişaf edib tipik batraxospermum yosununu əmələ gətirir. Sıranın üçüncü nümayəndəsi, Qara dəniz sahillərində geniş yayılmış nemalion hesab olunur. Onun tallomu açıq çəhrayı rəngli, az budaqlanan qaytan şəklindədir. O mikroskopik quruluş etibarı ilə batroxospormuma xeyli bənzəyir. Lakin mərkəz hüceyrələrinin uzunsov sapşəkilli olması ilə ondan fərqlənir. Cinsi çoxalması eyni ilə batroxospermumda olduğu kimidir. Nemalionun karposporofit və karposporu lemanol və batraxospermumda olduğu kimi diploiddir. Nemalion nümayəndəsində heteromorf nəsil növbələşməsi vardır. Makroskopik qametofit, mikroskopik sapvari sporofit arasında nəsil növbələşməsi müşahidə olunur.

13 GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİ Fungi Göbələklər böyük orqanizmlər qrupudur, onların 100 minə yaxın növləri məlumdur. Heyvanat və bitki aləmləri ilə yanaşı üzvi aləm sistemində göbələklər müstəsna yer tutur. Onlarda xlorofil yoxdur, odur ki, qida üçün hazır üzvi maddələr istifadə edilir. Göbələklər hetetrof orqanizmlərdir. Mübadilədə sidik cövhəri, hüceyrə qılafında xitin, ehtiyat qida maddəsi qlikogen olmasına görə göbələklər heyvanat aləminə yaxınlaşır, digər tərəfdən qidalanma üsulu qeyri məhdud böyümə onları bitkilərə oxşadır. Xarici görkəmlərinə, yaşayış yerlərinə və fizioloji funksiyalarına görə göbələklər çox müxtəlifdir, ancaq onların ümumi cəhətləri də var. Göbələklərin vegetativ cisminin əsası mitselidir ki, o da nazik şaxələnmiş saplar sistemindən, yaxud hiflərdən ibarətdir. Hiflər göbələk yaşayan substratın üzərində, yaxud daxilində yerləşir. Göbələk hüceyrəsi adətən bərk qılafla örtülür ki, buna hüceyrə divarı deyilir. Zoosporlarda və bəzi sadə göbələklərin vegetativ cismində hüceyrə divarı yoxdur. Hüceyrənin daxili hissəsi protoplastdır. Hüceyrə divarı azotlu və azotsuz polisaxaridlərdən ibarətdir. Bundan başqa hüceyrə divarının tərkibində az miqdarda zülallar, lipidlər və polifosfatlar var. Əksər göbələklərdə əsas polisaxarid xitindir, oomisetlərdə isə sellulozadır. Göbələklərin sitoplazmasında struktur zülallar, fermentlər, amin turşuları, lipidlər var. Hüceyrələrdə orqanellər mitoxondrilər, lizasomlar, ehtiyaq qida maddələri (volyutin, qlikogen, lipidlər, piylər, yağ turşuları) olan vakuollar var, nişasta yoxdur. Hər hüceyrədə birdən nir neçəyə qədər nüvə yerləşir. Nüvənin membranı ikidir, nüvəcik və xromosomlar var. Hiflər bol şaxələnir və təpə böyüməsinə malikdirlər. Sporangidaşıma orqanları əmələ gəldikdə, çox vaxt ele vegetativ orqanlarda göbələk sapları sıx dolaşır və yalançı toxuma, yaxud plektenxima əmələ gətirir. Əsil toxumadan plektenxima öz mənşəyi ilə fərqlənir. Yalançı toxuma göbələklərdə mitsel saplarının bir birilə dolaşması nəticəsində əmələ gəlir. Hiflərin paralel birləşmələri mitseli qayışları əmələ gətirir ki, onlarda meyvə cisimciklərinin oturacağında yaxşı görünürlər. Bəzi göbələklərin (ev göbələyi, xoruzgöbələyi) mitseli qayışları çox nəhəng olur, onlar rizomorf adlanırlar. Rizomorflar bir neçə metr uzunluğunda və bir

14 neçə mm uzunluğunda olurlar. Rizomorflarda xarici hiflərin divarları tünd rəngdə, daxili hiflərinki isə ağ olurlar. Bəzən rizomorfların içində xüsusi aparıcı borucuqlar enli hiflər var ki, onlar ali bitkilərin damarlarını xatırladır. Mitselinin xüsusi görkəmdəyişmə tipi sklerotsilərdir hiflərin sıx bərk dolaşmalarıdır. Sklerotsilər ehtiyat qida maddələri ilə zəngindir, bu da göbələklərdə qışda şaxtanı, yayda isə quraqlığı və s. əlverişsiz şəraiti keçirməyə kömək edir. Sklerotsilər üzdən adətən qaradır, yumru, yaxud düz olmayan formadadır, diametri 30 sm s qədər olur. Sklerotsilərdən mitsel, yaxud meyvə bədənciyi inkişaf edir. Göbələklər (Fungi) aləmi iki şöbədən ibarətdir: miksomisetlər, yaxud selikli göbələklər (Myxomycota) və əsil göbələklər (Eumycota). Selikli göbələklər şöbəsi (Myxomycota) 170 cinsdən olan 500 növ müxtəlif quruluşlu xlorofilsiz orqanizmləri cəmləyir. Bunlara torpaqda, peyində, bitki qalıqları üzərində rast gəlmək mümkündür. Selikli göbələklərlə ilk dəfə 1875 ci ildə böyük rus mikoloqu və fitopotoloqu M.S. Boronin (1875) məşğul olmuşdur. O, bu göbələkləri kələmin kökündə xəstəlik törədən Kila xəstəliyi üzərində ətraflı tədqiq edə bilmişdir. O, göbələin inkişaf tsiklini və biologiyasını öyrənmiş və həmin xəstəliyə qarşı bir sıra mübarizə tədbirləri hazırlanmışdır. Onun selikli göbələklərlə apardığı tədqiqat işi ona dünya şöhrəti gətirdi. Mikromisetlər və ya selikli göbələklər vegetativ dövrdə, çoxnüvəli çılpaq protolazma yığınından təşkil olunmuş plazmodi şəklində olur. Plazmodi çox vaxt fəal amöbvari hərəkət etmək qabiliyyətinə malikdir. Sonralar belə plazmodi üzərində kisəşəkilli meyvə cisimcikləri və ya sporangilər əmələ gəlir. Çoxalmaları da ele bu sporangilərin içərisindəki sporlarla gedir. Qidalanma xüsusiyyətlərinə görə miksomisetlər iki müstəqil qrupa ayrılır: saprotroflar bitki qalıqlarında yaşayırlar. Parazitlər canlı sahib bitkinin hüceyrələrində inkişaf edirlər. Quruluşuna və inkişaf tsiklinə görə sekilli göbələklər şöbəsi 4 sinfə ayrılır. Akraziomisetlər, Protosteliomisetlər, Miksoqasteromisetlər, Plazmodioforomisetlər.

15 Əsil göbələklər (Eumycota) şöbəsi müstəqil orqanizmlər olub dən çox nümayəndəni cəmləyir. Xlorofilsiz orqanizmlər olub, qidalanmalarına görə bitkilərdən fərqlənirlər. Hüceyrə divarının yaxşı inkişafına görə, məhluldan qida maddələrini sormalarına görə, bitkilərə daha çox bənzəyirlər. Göbələləklərin hetetrof qidalanmaları onlarda mübadilənin xarakterinə öz təsirini göstərir. Belə ki, mübadilədə sidik cövhərinin olması, ehtiyat qida maddəsi nişasta deyil, qlikogenin əmələ gəlməsi, xitinin olması nişanələri onları heyvanlara bənzədir. Əksər göbələklər bitkilərdən lizin sintezinə görə də fərqlənirlər. Belə ki, əgər bütün bitkilərdə bu amin turşusunun sintezi diaminopimelin turşusu hesabına əmələ gəlirsə, əksər göbələklərdə isə bu amin turşusu aminoadipin turşusu hesabına yaranır, heyvanlardan və bitkilərdən fərqləndiklərinə görə hazırda göbələklərə sərbəst ayrıca eukariot aləmi kimi baxırlar. Göbələklər aləmi aşağıdakı nişanələrə görə xarakterizə olunur: yaxşı inkişaf etmiş hüceyrə divarı, qidanın sorulması, sporlarla çoxalma, vegetativ dövrdə hərəkətsiz olma, heterotrof qidalanma və ehtiyat qida maddəsi qlikogenin olması. Göbələk hüceyrələrinin 0,2 mkm qalınlığı olan hüceyrə divarı vardır. Burada bir neçə qat aydın görünür. Göbələklərin hüceyrə divarının i polisaxaridlər olub zülal və lipidlərdən ibarətdir. Bundan başqa polifosfatlar, piqmentlər, xitin və selulozayada rast gəlmək olur. Bəzi maya göbələklərinin hüceyrə divarı qlukandan ibarətdir. Göbələk hüceyrəsində birdən kimi nüvə olur. Ölçüləri isə 2 3 mkm dir. Göbələk nüvələri özünəməxsus tipik quruluşdadır. O, iki qat membranlı qılafla əhatə olunmuşdur. Nukeoplazmada nüvəcik və xromosom vardır. Göbələk hüceyrələrinin hərəkətlilərində - zoosporlar və qametalarda qamçı vardır. Göbələk qamçıları xitindən təşkil olunmuşdur ki, bu nişanə bütün eukariotlara aiddir. Göbələklərin qamçıları iki tipdə olur: hamar və lələyəbənzər. Ali göbələklərin bəzi nümayəndələrində mitseli hifləri paralel birləşərək mitseli qayışları əmələ gətirir. Bunlar, xüsusilə göbələyin iri meyvə cisimlərinin qaidəsində təsadüf olunur. Bunlar göbələyin qida maddələri və su ilə təmin olunmasına kömək edir. Mitseli eyni zamanda vegetativ çoxalma

16 orqanları vəzifəsini görür. Onların ayri ayrı hissələri asanlıqla inkişaf etmək qabiliyyətinə malikdir. Əsil göbələklərdə çoxalma iki cür olur. Qeyri cinsi çoxalma daxili və xarici sporlar vasitəsilə gedir. Sporlar sporangi adlanan xüsusi orqanların daxilində çoxlu miqdarda əmələ gəlir və sporangiospor adlanırlar. Cinsi çoxalma isə üç müxtəlif tipdə gedir: qametoqamiya, qametangioqamiya və somatoqamiya. Qametoqamiya ibtidai göbələklərdə müşahidə olunur. Qametangidə əmələ gələn qametlərin birləşməsidir. Qametoqamiya izqamiya (morfoloji quruluşca oxşar qametlərin birləşməsi), heteroqamiya (müxtəlif boyda qametlərin birləşməsi) və ooqamiya (hərəkətsiz yumurta hüceyrənin hərəkətli spermatozoidlə birləşməsi) tipli olur. Somatoqamiya Burada adi somatik mitseli hüceyrələri birləşirlər. Əsil göbələklər şöbəsi aşağıdakı siniflərə bölünür. Əsasları aşağıdakılardır: 1.Xitridiomisetlər sinfi Chytridiomycetes. Bir çox nümayəndələrdə mitselilər yoxdur. Nisbətən inkişaf etmişlərində isə hif formalı zəif inkişaf etmiş mitseliləri vardır. Qeyri cinsi çoxalmaları tək qamçılı zoosprlarla gedir. Cinsi çoxalmaları isə qametoqamiya tiplidir, bəzi nümayəndələrdə holoqamiya da müşahidə edilir, hüceyrə divarı xitin və qlukandan təşkil olunub. 2.Oomisetlər sinfi Oomycetes. Arakəsmələri olmayan yaxşı inkişaf etmiş mitselilərə malikdir. Qeyri cinsi çoxalmaları iki qamçılı zoosporlarla və konidilərlə gedir. Cinsi çoxalmaları ooqamiya tiplidir., hüceyrə divarı seluloza və qlukondan ibarətdir. 3.Ziqomisetlər sinfi Zyqomycetes. Arakəsmələri olmayan yaxşı inkişaf etmiş mitseliləri məlumdur. Qeyri cinsi çoxalmaları sporangiosporlarla gedir. Cinsi çoxalmaları isə ziqoqamiya tiplidir, hüceyrə divarı xitin və xitozindan təşkil olunmuşur. 4.Kisəli göbələklər Ascomycetes. Yaxşı inkişaf etmiş mitselilərində artıq arakəsmələr vardır. Qeyri cinsi çoxalmaları konidilərdir. Cinsi çoxalmaları qametangioqamiya tiplidir. Cinsi çoxalma sporları endogendir, hüceyrə

17 divarında xitin və qlukan vardır. Maya göbələklərində isə qlukan və manan vardır. 5.Bazidiomisetlər sinfi Basidiomycetes. Yaxşı inkişaf etmiş mitselilərdə arakəsmələr vardır. Cinsi çoxalmaları somatoqamiya tiplidir. Cinsi çoxalma sporları ekzogendir. Hüceyrə divarında xitin və qlukan vardır. 6.Natamam göbələklər sinfi Deyteromycetes. Arakəsməli, yaxşı inkişaf etmiş mitseliləri vardır. Qeyri cinsi çoxalmaları konidilərlə gedir. Cinsi çoxalma müşahidə olunmur, hüceyrə divarında xitin və qlukan vardır. Yuxarıda adları göstərilən siniflərdən başqa kiçik siniflər vardır ki, bu siniflərin praktiki əhəmiyyətləri az olduğuna görə bunlar haqqında məlumat verilmir.

18 SAPROLEQNİYA SIRASI Saprolegniales Bu sıra Əsil göbələklər şöbəsi (Eumycota) Oomisetlər sinfinə (Oomycetes) aiddir. Əsil göbələklər xlorofilsiz orqanizmlər olub, qidalanmalarına görə bitkilərdən fərqlənirlər. Hüceyrə divarının yaxşı inkişafına görə, məhluldan qida maddələrini sormalarına görə, bitkilərə daha çox bənzəyirlər. Göbələləklərin hetetrof qidalanmaları onlarda mübadilənin xarakterinə öz təsirini göstərir. Belə ki, mübadilədə sidik cövhərinin olması, ehtiyat qida maddəsi nişasta deyil, qlikogenin əmələ gəlməsi, xitinin olması nişanələri onları heyvanlara bənzədir. Əksər göbələklər bitkilərdən lizin sintezinə görə də fərqlənirlər. Belə ki, əgər bütün bitkilərdə bu amin turşusunun sintezi diaminopimelin turşusu hesabına əmələ gəlirsə, əksər göbələklərdə isə bu amin turşusu aminoadipin turşusu hesabına yaranır, heyvanlardan və bitkilərdən fərqləndiklərinə görə hazırda göbələklərə sərbəst ayrıca eukariot aləmi kimi baxırlar. Əsil göbələklərdə çoxalma iki cür olur. Qeyri cinsi çoxalma daxili və xarici sporlar vasitəsilə gedir. Sporlar sporangi adlanan xüsusi orqanların daxilində çoxlu miqdarda əmələ gəlir və sporangiospor adlanırlar. Cinsi çoxalma isə üç müxtəlif tipdə gedir: qametoqamiya, qametangioqamiya və somatoqamiya. Oomisetlər əsasən su göbələklərini özündə cəmləyir. Bunlara suda saprofit və parazit halda bitki qalıqları üzərində, ölmüş heyvan cəsədləri üzərində, su itkiləri üzərində, onurğasız heyvanlar, amfibilər və habelə balıqlar üzərində rast gəlmək mümkündür. Bəzi nümayəndələri isə torpaqda yaşayır. Bu sinfin inkişaf etmiş ali nümayəndələri isə çiçəkli bitkilər üzərində parazit yaşayır. Sadə nümayəndələr tək hüceyrəlidir, mitseliləri arakəsməsizdir, hiflər çox nüvəlidir. Çoxalmaları iki cür gedir. Qeyri cinsi çoxalmaları iki qamçılı zoosporlarla (qamçılardan biri hamar, digəri lələkvaridir) və konidilərlədir. Cinsi çoxalma ooqamiya tiplidir. Belə cinsi çoxalmada bəzən ya yumurta hüceyrənin hərəkət edən spermatazoid vasitəsi ilə mayalanması müşahidə olunur və ya əksəri

19 anteridinin diferensiasiya etməmiş protoplastı yumurta hüceyrəsinə tökülür. Mayalanma məhsulu olan oospor qalın qabıqla örtülür və ooqoni daxilində azad yerləşir. Hüceyrə divarı seluloza və qlukan mənşəlidir, hüceyrə divarında xitin yoxdur. Yuxarıdakı nişanələr bu göbələyin sistematik cəhətcə harda yerləşməsini çətinləşdirir. Ehtimal ki, mənşələrinə görə oomiset göbələklər müxtəlif qamçılı yosunlara daha yaxındır nəinki, göbələklərə. Bu sinif aşağıdakı sıralara bölünür: 1. Saproleqniyalar sırası 2. Leptomitlər sırası 3. Peronosporlar sırası Saproleqniyalar sırası. Bu sıraya suda bitki və heyvani substrat üzərində saprofit yaşayan formalar, bəzən də heyvanıar üzərində və nadir halda bitkilərdə parazitlik edən formalar daxildir. Bunları suya düşmüş həşarət qalıqları üzərində əmələ gətirdikləri ağ pambıqvari örtük şəklində görmək olur. Saproqleniyaların substrata yapışan rizoid və budaqlanmış hiflərdən təşkil olunmuş mitseliləri əvvəllər arakəsməsiz olur. Lakin bir neçə müddət sonra hiflərin ucları arakəsmə ilə ayrılır və burada zoosporangi əmələ gəlir. Zoosporangidə yetişən zoosporlar əksərən armudşəkilli və həmişə ikiqamçılı olur. Onlar sporanginin təpə hissəsi partladıqdan sonra azad olurlar. Zoosporlar bir neçə müddət suda üzdükdən sonra dayanır və onların protoplastı yenidən böyrəkşəkilli, yandan birləşmiş ikiqamçılı zoosporlara ayrılır. Belə zoosporlar zülal maddələrin parçalanmasına həssas olduqlarından, həşəratın qalıqları üzərinə düşərək inkişaf edir və mitseli əmələ gətirirlər. Saproqleniyaların cinsi çoxalmaları bütün nümayəndələrində demək olar ki, eyni şəkildə gedir. Ooqoni qalın qabıqlı kürə şəklindədir. Onun çox nüvəli protoplastı bir neçə müddətdən sonra, təknüvəli yumurta hüceyrələr verir. Anteridi silindrşəkilli və çoxnüvəlidir. O, mitselilərin yan budaqlarının uclarında əmələ gəlir. Mayalanma zamanı anteridi ooqoniya yapışır və özündə xüsusi çıxıntılar verərək öz möhtəviyyatını (içərisindəkiləri) yumurta

20 hüceyrəyə boşaldır. Mayalanmış yumurta hüceyrə qalın qabıqlı oospor əmələ gətirir. Oospor sakit dövr keçirdikdən sonra inkişaf edərək zoosporangiya çevrilir və ya nazik mitseli verərək ucunda zoosorangi əmələ gətirir. Oosporun inkişafı zamanı reduksion bölünmə gedir və haploid faza bərpa olunur. Sıranın ən geniş yayılmış fəsiləsi Saproleqniaceae dir. Fəsilənin bütün nümayəndələrisu mühitində yaşayır və inkişaf etmiş arakəşməsiz mitslilərlə xarakterizə olunur. Əgər bişmiş toyuq yumurtasını şirin durğun suya atsaq dörd altı gündən sonra yumurta zülalı üzərində uzunluğu 1 sm olan ağ pambıqvari örtük əmələ gələr. Zoosporanginin ön hissəsindəki dar məsafədən zoosporlar xaric olur. Saproleqniya cinsinin nümayəndələrində zoospor armud formasındadır. Zoosporun ön hissəsində iki qamçı vardır. Zooporlar bir müddət suda üzüb (30 dəqiqə) sonra qılafla örtülüb sakit dövr keçirən vəziyyət alır. Sonra yenidən inkişaf edib iki qamçılı böyrəkşəkilli zooporlara çevrilir. Lakin bu zoospor isə suda uzun müddət üzüb və substrata yapışıb mitseliyə çevrilir. Bəzi müəlliflər bu göbələklərdə tallomun diploid olmasını göstərir, qametalar əmələ gələn vaxt isə xromosom bölünür. Sıranın bəzi nümayəndələri balıq kürüləri üzərində, cavan nərə, sudak, karp balıqları üzərində yaşayıb onları öldürür. Odur ki, saproleqniya sırası nümayəndələri balıqçılıq təsərrüfatına ciddi ziyan vururlar. Sıranın bəzi nümayəndələri rütubətli torpaqlarda yaşayıb və bitkilərin kök boynuna daxil olub onları məhv edir. Afanomitses göbələyi ən çox çəkər çuğundur və paxlalı bitkilərə ziyan vurur. Bu sıranın mənşə və təkamülü hələlik tam dəqiq deyildir. Lakin bu sıra və bütünlükdə oomisetlər təkqamçılı formalardan asılı olmayaraq sərbəst təkamül keçmişlər.

21 MARATTİLƏR SIRASI Marattiales Bu sıra Qıjıkimilər şöbəsi (Pteridophyta), qıjılar sinfi (Pteropsida) Eusporangiatlar yarımsinfinə (Eusporangiatae) aiddir. Qıjıkimilər qədim bitkilərdir. Bunların qazıntı şəklində tapılan qalıqları (psilofitlər) silur dövründən məlumdur. Devon və daş kömür dövrlərində qıjıkimilər (plaunlar, buğumlular, qıjılar) yerin bitki örtüyünü təşkil edən əsas bitkilər olmuşdur. Daha sonrakı geoloji dövrlərdə bir çox qıjıkimilər məhv olmuş və onlardan törəmiş çılpaqtoxumlular geniş yayılmışdır. Müasir geoloji dövrdə və yerin bitki örtüyündə xeyli qıjıkimi növünə təsadüf edilir. Müasir qıjıkimilər əksərən otşəkilli, kiçikyarpaqlı (plaunlar, buğumlular) və ya iriyarpaqlı (qıjılar) bitkilərdir. Qazıntı halında tapılan qıjıkimilərin əksəriyyəti və bəzi müasir qıjı növlərində gövdə ağaclaşmış olur. Qıjıkimilərin gövdə və yarpaqlarının üzərində epidermis qatı və ağızcıqlar olur. Bunlarda yaxşı inkişaf etmiş, adətən, qapalı ötürücü topaların olmasıda səciyyəvidir. Qıjıkimilərdə başqa ali bitkilərdə olduğu kimi inkişaf dövründə nəsil növbələşməsi müşahidə olunur. Mamırkimilərdən fərqli olaraq qıjıkimilərin inkişaf dövründə spotofit nəsil üstünlük təşkil edir. Qametofit bunlarda sporofitə nisbətən xeyli zəif inkişaf etmişdir və protal (prothallium) adlanır. Qıjıkimilər tipi daxilində ayrı ayrı nümayəndələr üzrə protalın (qametofit nəslin) reduksiya etdiyini və bir sıra nümayəndələrdə (selaginella, salviniya və s.) mikroskopik şəkil aldığı müşahidə etmək olar. Protal kölgəli və rütubətli yerlərdə (məsələn, meşələrdə) və ya bəzi növlərdə (plaun, koramalotu növləri) torpağın altında bir neşə santimetr dərinlikdə inkişaf edir. Qıjıkimilərdə mayalanma yağışlı havada, su şəraitində gedir. Mayalanmış yumurta hüceyrələrdən sporofit (diploid nəsil) inkişaf edir. Sporofit nəsildə sporlar əmələ gəlir. Sporlar sporanginin içərisində olur. Sporangilər yarpağın üst səthində (plaunlarda) və ya alt tərəfində (buğumlu və qıjılarda) yerləşir. Sporangi daşıyan yarpağa sporofil deyilir. Sporangilər bir və ya bir neçə qat hüceyrə ilə örtülərək qurumaqdan mühafizə edilir. Sporangini xaricdən örtən

22 hüceyrələrin altında bir neçə cərgə hüceyrədən ibarət tapetum adlanan qat yerləşir. Tapetum sporlar inkişaf edərkən onların qidalanmasına sərf olunur. Sporanginin içərisi spor əmələ gətirən toxuma (arxaspori) ilə dolu olur. Bu toxumada bölünərək sporların ana hüceyrələrini əmələ gətirir. Ana hüceyrələr reduksiyalı yolla bölünərək haploid spor tetradaları əmələ gətirir. Sporlar adətən ikiqat qılafla (xarici ekzina və ya ekzospor, daxili intina və ya endospor) örtülür. Sporların quruluşu, forması, ekzin qatının əlamətləri ayrı ayrı növlərdə müxtəlif olur. Sporlar yetişəndə sporangilər açılır və sporlar yayılaraq əlverişli şəraitə düşdükdə cücərərək protal (qametofit nəsli) əmələ gətirir. Sporlar qeyri bərabər ola bilir. Mikrosporlardan anteridi, makrosporlardan arxeqoni əmələ gəlir. Həmin bu hüceyrələ cinsi çoxalmada iştirak edir Müasir qıjıkimilərin sporofiti gövdə yarpaqlı bitkilərdir. Qıjıkimilərdə kökün olmasıda səciyyəvidir. Bəzi qıjıkimilərdə (salviniya və s.) su şəraitinda yaşamaqla əlaqədar olaraq kök sistemi reduksiyaya uğrayaraq reduksiyadan çıxmışdır. Qazıntı halında tapılan psilofitlərdə və onlara oxşar müasir psilotom növlərində də kök olmur. Müasir qıjıkimilərin kökünün psilofitlərin torpaq altında olan telomlarının (rizoidlərin) dəyişməsində əmələ gəldiyi güman olunur. Təkamül prosesində hər hansı isə müxtəlif sporlu qıjıkiminin çılpaqtoxumlular üçün mənşə olduğu şübhəsizdir. Qıjıkimilər şöbəsi: 1. Psilifitkimilər, 2. Psilotumkimilər, 3. Plaunkimilər, 4. Buğumlular, 5. Qıjılar olmaqla beş sinfə bölünür. Qıjılar sinfi. Qıjılar iriyarpaqlı bitkilərdir. Yarpaqları budağabənzər şəkildə təpədən böyüyür. Gövdənin stelindən (mərkəzi silindrindən) yarpağa keçən ötürücü topaların ayrıldığı yerdə bunların stelində yarpaq kəsiyi əmələ gəlir. Belə yarpaq kəsiyinə plaun və buğumlularda təsadüf olunmur. Qıjılar, növündən asılı olaraq bərabər və ya müxtəlif sporlu bitkilərdir. Qıjılar müasir geoloji dövrdə, plaun və buğumlulara nisbətən, daha geniş yayılmış bitkilərdir.

23 Qıjılar sinfi: 1. İlk qıjılar. 2. Eusporangiat qıjılar. 3. Leptosporangiat qıjılar olmaqla üç yarımsinfə ayrılır. Eusporangiatlar yarımsinfi. Eusporangiatların nümayəndələri sporangilərinin divarının bir neçə qat təşkil olunması ilə səciyyələnir. Müasir geoloji dövrdə bu yarımsinfə aid edilən növlərin sayı nisbətən azdır. Busporangiatlar keçmiş geoloji dövrlərdə geniş yayılmış qədim qıjılar qrupudur, müasir dövrdə təsadüf olunan eusporangiat növləri koramal otları və marattilər olmaqla iki sıraya yığılır. Marattilər sırası. Sıranın nümayəndələri qədim bitkilərdir. Bunların qazıntı halında qalıqları paleozoy erasının daş kömür və perm dövrlərində tapılmışdır. Müasir geoloji dövrdə sıranın 110 a qədər növü yaşayır və bunlara tropik qurşaqlarda təsadüf edilir. Marattilər xarici görünüşünə görə adi qıjılara daha çox oxşardır. Bunlarında adi qıjılar kimi kökümsovları lələk bölümlü iri yarpaqları vardır. Sıra üçün səciyyəvi misal maratti və angiopteris növləri göstərilə bilər. Bunların lələk bölümlü yarpaqları 5 6 m - ə qədər uzurunluğunda olur. Yarpaqlarının qaidəsində iki ədəd yarpaq altlığı yerləşir. Sıranın başqa cinslərinə aid növlərdə yarpaq altlığı olmur. Sporangiləri yarpaqların alt tərəfində əmələ gəlir və bəzi növlərində bir birinə bitişərək sinangi adlanan qruplar əmələ gətirir. Sporangilərinin divarı bir neçə qat hüceyrədən təşkil olunmuşdur. Sporları eyni böyüklükdədir. Protalı ikicinslidir, adi qıjıların protalına nisbətən iridir (2 sm - ə qədər uzunluğundadır), yaşıl rənglidir, rizoidlərlə torpağa birləşir.

24 İTBURNUKİMİLƏR YARIMFƏSİLƏSİ Rosoideae İtburnukimilər yarımfəsiləsi Örtülütoxumlular şöbəsinin (Angiospermae), ikiləpəlilər sinfinin (Dicotyledoneae), Rozid yarımsinfinin (Rosidae), Gülçiçəyikimilər sırasının (Rosales), Gülçiçəklər fəsiləsinə (Rosaceae) aid edilir. Müasir geoloji dövrdə yerin bitki örtüyündə çiçəkli bitkilər üstünlük təşkil edir. Hazırda yerin bitki örtüyündə 250 minə qədər çiçəkli bitki növünə təsadüf olunur. Çiçəkli bitki növlərinin sayca çox olmasına baxmayaraq, bunların hamısı üçün səciyyəvi olan bir sıra əlamətlərin olduğu göstərilə bilər. Çiçəkli bitkilərdə səciyyəvi əlamətlərdə birinci növbədə, çiçəkdə dişiciyin olması qeyd olunmalıdır. Dişicik bir və ya bir neçə meyvə yarpağının (makrosporofil) kənarları ilə bitişməsində əmələ gəlmişdir. Dişiciyin enliləşmiş yumurtalıq adlanan aşağı hissəsində bir və ya bir neçə yumurtacıq (dəyişkənliyə uğramış makrosporangi) yerləşir. Mayalanmadan sonra yumurtacıq toxuma çevrilir və yumurtalığın divarı isə qalınlaşaraq, dərivari və ya ətləşmiş şəkil alaraq, toxum və ya toxumları əhatə edir və meyvə əmələ gəlir. Beləliklə, çılpaqtoxumlulardan fərqli olaraq çiçəkli bitkilərdə toxum meyvənin içərisində yerləşir və buna görə bunlar örtülütoxumlu bitkilər adlanır. Çiçəkli bitkilərdə erkək və dişi qametofitlərin daha da reduksiya etdiyi səciyyəvi əlamətdir. Erkək qametofit (tozcuq) burada vegetativ və generativ olmaqla iki hüceyrədən təşkil olunmuşdur. Çiçəkli bitkilərdə tozcuq inkişaf edərkən çılpaqtoxumlulardan fərqli olaraq erkək cücərtinin vegetativ toxumasının qalınlığı şəklində protalial hüceyrələr əmələ gəlmir. Çılpaqtoxumlularda dişi qametofit endosperm şəklində olduğu halda, çiçəkli bitkilərdə dişi qametofitin rüşeym kisəsində antipod hüceyrələri şəklində qaldığı göstərilir. Qazıntı halında qalıqları öyrənilərkən çiçəkli bitkilərin Mezazoy erasının Təbaşir erasında geniş ayıldığı göstərilir. İlk çiçəkli bitkilərin Yura və hətta ola bilsin, Trias dövründə formalaşdığı güman olunur. Təbii şəraitə daha

25 yaxşı uyğunlaşmış əlamətlərə malik olduqlarından (təkmilləşmiş morfoloji, anatomik əlamətlər, ikiqat mayalanma, meyvənin əmələ gəlməsi və s.) çiçəkli bitkilər Trias və Yura dövründə bitki örtüyündə təşkil edən çılpaqtoxumluları tədricən sıxışdıraraq aradan çıxarmış və Mezazoyun ikinci yarısından başlayaraq geniş yayılmağa müvəffəq olmuşdur. Çiçəkli bitkilər əsasən quru şəraitində yaşayaraq Yer kürəsinin hər yerində təsadüf olunur. İynəyarpaqlı meşələrin yayıldığı sahələr və tundra qurşağı nəzərə alınmazsa, Yer kürəsində çiçəkli bitkilər bitki örtüyünü təşkil edən əsas bitkilərdir. Çiçəkli bitkilərin az bir hissəsi sonradan su şəraitində yaşamağa uyğunlaşaraq, çay, göl və s. yayılmışdır. Dəniz və okeanlarda yayılan çiçəkli bitkilərin sayı (təxminən 30 a qədər növ) daha azdır. Çiçəkli bitkilərdən yeyilən, yem və dərman bitkiləri efir yağları, aşı maddəsi alınan, yağlı lifli, qatranlı, alkoloidli bitkilər, oduncağından sənayedə və yanacaq kimi istifadə olunan və s. bitkilər insanların həyatı üçün əhəmiyyətli bitkilətdir. Hazırda insanlar tərəfindən təxminən 30 minə qədər növdən, geniş miqyasda becərilən ancaq ə qədər növdən istifadə olunur. Qeyd olunduğu kimi, Yer kürəsinə 250 minə qədər çiçəkli bitki növünə təsadüf olunur. Bitki sistematikasına məlum olan çiçəkli bitki növləri təxminən 10 minə qədər cins və 300 dən artıq fəsilə üzrə qruplaşdırılır. Əksər botaniklər çiçəkli bitkiləri ikiləpəli və birləpəli olmaqla iki sinfə bölürlər. İkiləpəlilər sinfi. Qeyd olunduğu kimi sinfin nümayəndələri rüşeymində iki ləpə yarpağı xarakterizə olunur. Ləpə yarpaqları qarşılıqlı şəkildə oturur və rüşeymin oxuna nisbətən yanda yerləşir. Rüşeym gövdəciyinin boy atma konusu ləpə yarpaqlarının arasında olur. Yarpaqları lələk və ya barmaqvari şəkildə damarlanır. Toxumdan cücərən ikiləpəlilərdə rüşeymin kökcüyündən inkişaf edən kök, əsas kök şəklini alır və uzunömürlü olur. Kambi qatı olduğundan gövdələri qalınlaşır. Ötürücü topaları gövdədə dairəvi şəkildə yerləşir. Əksəriyyət ikiləpəlilərdə çiçək üzvləri dairəvi şəkildə düzülür, çiçəklər 4 5 və ya bəzən 2 üzvlü olur.

26 Sıra, fəsilə və növlərinin sayına görə ikiləpəlilər birləpəlilərə nisbətən daha geniş sinifdir. İkiləpəlilər sinfinə aid edilən növlər 290 a qədər fəsilə üzrə qruplaşdırılır. İkiləpəlilər sinfində ağac və kolşəkilli növlərinin sayı çoxdur. Birləpəlilərdə isə nadir növlər ağac və kol şəkilli bitkilərdir. İkiləpəlilər sinfi daxilində təkamül prosesi və sinfin nümayəndələrinin müxtəlif inkişaf mərhələsində durduğu nəzərə alınaraq sinfə daxil edilən növləri bəzən ayrıləçəklilər və bitişikləçəklilər deyə iki yarımsinif üzrə qruplaşdırırlar. Ayrıləçəklilər sinfi. Bu yarımsinfin nümayəndələrində çiçəkyanlığı sadə (tac və ya kasacıqşəkilli) və ya ikiqat olur, bəzi növlərində isə çiçəkdə yanlıq inkişaf etmir. Tacşəkilli sadə çiçək yanlığında və habelə ikiqat yanlıqlı çiçəkdə ləçəklər sərbəst olur. Kasacıqşəkilli çiçək yanlığında kasacıq yarpaqları növündən asılı olaraq sərbəst və ya bitişik olur. Yarımsinfin nümayəndələrinin əksəriyyətində çiçək yanlığı ikiqatdır, çiçək üzvləri dairəvi düzülür və yanaşı dairədə olan çiçək üzvləri bir birilə növbələşir. Çiçək üzvlərinin yarım dairəvi şəkildə düzülməsi hallarına da çox təsadüf olunur. Yarım dairəvi düzülüşdə çiçək yanlığı yarpaqları dairəvi, erkəkciklər və dişiciklər və ya təkcə dişiciklər spiral şəklində düzülür. Yarısinifdə bitkinin növündən asılı olaraq ginesey apokarp və ya sinkarp, yumurtalıq üst və ya alt vəziyyətdə ola bilər. Ayrıləçəklilərin əksəriyyətinin yumurtalığında intequment ikiqat olur. Qeyd olunan sərbəstləçəklilərin ayrı ayrı qruplarının təkamül etibarilə özünəməxsus səviyyədə durduğunu və hər birinin müxtəlif istiqamətdə bitişikləçəklilər üçün mənşə olduğunu göstərir. Bunu nəzərə alaraq müasir sistematikada ikiləpəlilərin ayrıləçəklilər və bitişikləçəklilər kimi iki yarımsinfə bölünməsi üsulu işlədilmir. Müasir sistematikada ikiləpəlilərin ayrı ayrı qruplarının səviyyəsi, onların mənşə etibarilə əlaqələri və s. nəzərə alınaraq 6 yarımsinif üzrə qruplaşdırılması məqsədə müvafiq hesab edilir. İkiləpəlilərin: 1. Maqnoliid 2. Hamamelid 3. Kariofillid 4. Dilleniid 5. Rozid 6. Asterid yarımsinifləri haqqında məlumat verilir. Rozid yarımsinfi.

27 Yarımsinfin nümayəndələri ağac, kol və ya ot bitkilərdir. Yarpaqlarının ayası tam və ya müxtəlif şəkildə bölümlüdür. Çiçəkləri əksərən ikicinslidir, müntəzəm və ya qeyri müntəzəmdir. Çiçəkyanlıqları ikiqatdır və ya bəzi növlərində ləçəklər olmur. Erkəkcikləri çoxdursa onlar çiçək yatağında kənardan mərkəzə doğru (sentropetal) ardıcıllıqla inkişaf edir. Tozcuğu, adətən, ikihüceyrəlidir. Ginesey apokarp və ya sinkarpdır. Parietal plasentasiya halı bunlarda nadir növlərdə müşahidə olunur. Toxumları endospermlidir və ya bəzi növlərinin toxumunda endosperm olmur. Rozid yarımsinfinin mənşə etibarilə maqnoliid yarımsinfilə əlaqədar olduğu göstərilir. Yarımsinfə aid edilən bitkilər 19 a qədər sıra üzrə qruplaşdırılır, onlardan gülçiçəyikimilər, paxlalılar, ətirşahkimilər və çətirçiçəklilər sıraları haqqında məlumat verilir. Gülçiçəyi kimilər sırası. Gülçiçəklilər sırasının nümayəndələri ağac, kol, ot, bəzən liana və sukulent bitkilərdir. Əsas etibarilə mülayim iqlimli ölkələrdə yayılıbdır. Yarpaqları növbəli, arabir növlərdə qarşılıqlı yerləşir, yarpaq altlıqları növündən asılı olaraq müxtəlif olur, tez töküləndir və ya olmur. Əksəriyyət nümayəndələrində çiçəkləri ikicinslidir, müntəzəmdir və ya zəif dərəcədə müntəzəmdir. Ümumiyyətlə, gülçiçəklilər sırası üçün çiçək üzvlərinin hamısının dairəvi qaydada düzülüşü səciyyəvidir. Sıra 13 fəsiləyə bölünür. Gülçiçəklilər fəsiləsi. Dünyanın əksər ölkələrində, əsasən Şimal Yarımkürəsinin mülayim ve subtropik ölkələrində yayılan 100 cinsə aid növü əhatə edir. Azerbaycanda 29 cins üzrə 195-ə qədər yabanı yayılmış növə təsadüf olunur. Bununla yanaşı gülçiçəklilər fəsiləsindən Azərbaycanda yabanı halda təsadüf olunmayan bir sıra meyvə və bəzək ağacları (ərik- Armeniaca vulgaris, şaftalı- Persica vulgaris, yapon əzgili- Eriohotrya japonica, dəfnəgilənar Laurocerasus of- fîcinatis ve s.) geniş bəcərilir. Gülçiçəklilər fəsiləsinin nümayəndələri ağac, kol, çoxillik, bəzən birillik bitkilərdir. Yarpaqları növbəli düzülür, çiçəkləri tək-tək yərləşir və ya çiçək qrupuna yığılmışdır.

28 Çiçəkləri, adətən, müntəzəmdir, əksərən 5 üzvlüdiir, çiçək üzvləri dairəvi düzülür. Əksəriyyət növlərində çiçək ikicinslidir, ancaq bəzi növlərdə (məsələn, Aruncus vulgaris növündə) çiçək bircinslidir. Çiçəkyanlığı, adətən, ikiqatdır, ancaq bəzi növlərdə sadədir. Kasa yarpaqları sərbəstdir, sayı 5-dir ve ya bəzi növlərdə 4-dür. Məsələn, şaxduran (AlchimiUa) növlərində çiçək yanlığı sadədir və yanlıq yarpaqlarının sayı 4-dür. Bəzi növlərdə (məsələn, bağ çiyələyi- Fragaria növlərində) kasa altlığı vardır. Ləçəkləri, adətən, 5-dir, əlvandır, bəzi növlərdə ləçəklər 4-dür, ya zəif inkişaf etmişdir, və ya heç yoxdur. Erkəkciklərin sayı ləçəklərin sayından 2-4 dəfə artıqdır və ya onların sayı qeyri- müəyyəndir, bəzi növlərdə isə erkekciklərin sayı 1-5-ə qədərdir. Məsələn, gavalı (Prunusj növlərində erkekciklər çoxdur, görkəmsiz (Aphanes arvensis) növündə isə 1-3-ə qədər olur. Fəsilənin sadə quruluşlu növlərində çiçək yatağı, qaymaqçiçəklilərdə olduğu kimi qabarıqdır, ginesey apokarpdır, ali gülçiçəklilərdə isə çiçək yatağı çuxurdur, ginesey sinkarpdır ve yumurtalığın divarı çiçək yatağı ilə bitişərək alt yumurtalıq əmələ gətirmişdir (məsələn, alma-malus növlərində). Kasa yarpaqları, ləçək və erkəkcikləri düz və ya çuxur çiçək yatağının kənarına bitişir və bələ çiçək yatağı hipanti adlanır. Yumurtalıq biryuvalıdır və ya ginesey sinkarpdırsa 2 və ya çoxyuvalıdır. Yumurtalığın yuvalarında yumurtacıqların sayı növündən asılı olaraq 1-2 və ya bəzən çox olur. Toxumlan əksərən endospermsizdir. Əksəriyyət gülçiçəklilər entomofıl bitkilərdir. Onların çiçəyinin bal şirəsi həşəratı cəlb edir. Bal şirəsi vəzicikləri (nektarlığı) çiçək yatağında gineseylə erkekciklərin arasında dairəvi lövhəcik və ya azca qabarıq halqa şəklində olur. Bəzi növlərində (məsələn, itburnuda- Rosa) həşəratı tozcuqlar cəlb edir. Gülçiçəklilərdə öz-özünə tozlanma və ya küləklə tozlanmaya müstəsna hal kimi təsadüf olunur. İnkişaf mərhələləri nəzərə alınaraq fəsiləyə daxil edilən növlər əsasən 4 yarımfəsiləyə bölünür. 1. Topulqakimilər. 2. İtburnukimilər.

29 3. Almakimilər. 4. Gavalıkimilər. İtburnukimilər yarımfəsiləsi. Ən iri yarımfəsilədir. Dünyada geniş yayılan 50 cins üzrə 1700-dən çox növü əhatə edir. Buraya daxil edilən bitkilər bütün Şimal mülayim, qismən arktik, və dağlıq tropik qurşaqlarda ən müxtəlif bitmə şəraitində yayılmışlar. Onlar ağac və kollar olmaqla yanaşı həmçinin çoxillik kökümsovlu ot bitkiləridir, Əksərən gövdə və budaqlarının üzərində qopar tikanlar olur. Yarpaqları növbəli yərləşir, yarpağın ayası bölümlüdür və ya yarpaq tək lələkvaridir. Çiçək yanlıqları iki cərgə yarpaqdan (kasa yarpaqları və ləçəklərdən) təşkil olumnuşdur. Bəzi növlərində (məsələn, çiyələkdə) kasa altlıqları inkişaf etdiyindən, çiçək yanlığı üç cərgə yarpaqdan təşkil olunmuşdur. Çiçək yanlığı 5 üzvlü, bəzən (masal on, şaxduranda) 4 üzvlüdür. Erkəkciklərin sayı çoxdur və onlar da dairəvi şəkildə düzülür. Çiçək yatağının quruluşu müxtəlifdir. Yarımfəsilənin bir sıra növlərində (məsələn, böyürtkəndə, moruqda, çiyelekdə və s.) çiçək yatağı qabarıqdır. Belə sadə quruluşlu çiçək yatağından başlamış tədricən çiçək yatağının düz və ya azca çuxur (quşqonmazda- Filipenlula) və nəhayət çiçək yatağının qədəhəbənzər çuxur (itburnuda) şəkil aldığı müşahidə olunur. Çiçək yatağının çuxurlaşması ilə bərabər meyvə yarpaqlarının sayının tədricən azalması halı yarımfəsilə üçün çox səciyyəvidir. Bələ ki burada çiçək yatağı qabarıq olan böyürtkən, çiyələk və s. meyvə yarpaqlarının sayı çox olduğu halda, bəzi növlərdə (məsələn, şaxduranda) tədricən bir ədədə qədər azalır. Ginesey apokarpdır. Bunlarda yumurtacıqlarının sayı topulqaya nisbətən azalmışdır. Belə ki, bunlarda yumurtacığın sayı ikidən artıq olmur və onlardan ancaq biri inkişaf edərək toxum əmələ gətirir. Rosa (itburnu, hemersin, dergil). Dünyanın mülayim və subtropik iqlim qurşaqlarında, xüsusən Şimal Yarımkürəsində və Şimali Afrikanın cənubunda, Hindistanda, Meksikada geniş yayılıb. Yabanı halda 200-dən artıq növü var. Lakin bu cinsdən mədəni halda becərilən qızılgül kimi tanınan bitkinin dünyada minlərlə sort və bağ formaları, hibridləri vardır. Bu bitki çox qədimdən becərilir. Eramızdan əvvəl 4000-ci illərdə Altay vilayətində