ULUSLARARASI MEVZUATTA DENİZ KİRLİLİĞİ VE TÜRKİYE DEKİ UYGULAMALARI SEA POLLUTION IN INTERNATIONAL REGULATIONS AND ITS APPLICATIONS IN TURKEY

Transkript

1 ULUSLARARASI MEVZUATTA DENİZ KİRLİLİĞİ VE TÜRKİYE DEKİ UYGULAMALARI SEA POLLUTION IN INTERNATIONAL REGULATIONS AND ITS APPLICATIONS IN TURKEY Yrd. Doç. Dr. Serap İNCAZ 1 incaz@istanbul.edu.tr Doç. Dr. Güler Bilen ALKAN 1 Dr. Erhan BAKIRCI 1 1 İstanbul Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Deniz Ulaştırma İşletme Mühendisliği Bölümü ÖZET Çağımızda doğa ve çevre kirlenmesi, hava, kara, su ve denizlerde yaşayan canlıların doğal gelişmelerini ileride giderilmesi mümkün olmayacak şekilde olumsuz yönde etkilenmektedir. Yeryüzünde hayatın kaynağını oluşturan su ve deniz kirlenmesi, çevre kirlenmesinin önemli bir kesimini oluşturmaktadır. Günümüzde deniz kirliliği deniz suyundan oksijen azalmalarına, denizlerde yaşayan canlılarda zehirlenme belirtilerine neden olmakta ve denizdeki canlıların ve deniz kaynaklarının giderek yok olmasına neden olmaktadır.bu nedenle üç tarafı denizlerle çevrili ülkemizde de, tüm dünyada olduğu gibi, deniz kirliliği ve kıyılar ile ilgili sorunlar ayrı bir önem taşımaktadır. Sanayi, deniz taşımacılığı, şehirleşme, turizm ve atıkların boşaltılmasının yanısıra oluşan deniz kazaları ile de her geçen gün denizlerimiz daha hızlı kirlenmeye başlamıştır. Bu kirlenmeyi yavaşlatmak ve hatta engellemek için gerek Türkiye de ve gerekse Dünya da kalkınma çabalarına paralel olarak, ekonomik dengenin ve kaynakların korunmasına ve geliştirilmesine yönelik hedef ve ilkeler belirlenmelidir. Denizcilikte bölgeseli ulusaldan ve ulusalı da uluslarasından soyutlamak olanaksız olduğu için; geleceğe yönelik deniz çevresinin korunmasıyla ilgili istikrarlı ve dengeli bir politika

2 ilgili uluslararası mevzuat Ülke içinde uyumlu bir duruma getirilmeden gerçekleştirilemez. Artık günümüzde, hemen her alanda olduğu gibi ülkelerin kendilerine özgü iç düzenlemelerini aşan uluslararası hukuksal yapılanmalar, örgütlenmeler vardır. Bu örgütlenmelere eklemlenmek, uluslararası hukukla uyum içinde olmak artık varoluş sorunudur. İşte bu nedenle, bu çalışmada deniz kirliliğinin önlenmesine yönelik uluslararası mevzuat ve Türkiye deki durumu incelenecektir. ABSTRACT In our century, nature and environment pollutions affect natural progressions of the living creatures in air, in land, in water and in the seas negatively in such a way that this negativity can not be rehabilitated in their rest of lives. The pollution of water, the source of the life, and the pollution of sea together form the significant part of the environment pollution. At the present time, the sea pollution engender diminution of oxygen from the sea water and perishing of the sea creatures and sea sources gradually as well as intoxication symptoms of the sea living. Consequently, sea pollution and difficulties related with the seashores to be considered especial important in our country as it is known that seas surround three sides of it. Our seas get quicker pollution rate day to day due to industrialization, sea transportation, urbanization, tourism, waste evacuation and in addition to these wrecks. To decelerate this pollution, even to frustrate it completely, we must determine the targets and keynotes regarding to prevent the economic balance and sources and improve them in parallel to development endeavours in both the World and Turkey. Since abstraction of regional from national or abstraction of international from national is impossible in navigation, to provide the international regulations related with the protection of the sea ecology in the future as a part of the stabilized and level headed policy of Turkey is a must Nowadays, there exists international legal structuring and organizations that exceed the domestic regulations in almost all fields. To be a part of these

3 organizations and to be harmonious with international jurisprudence is an existence matter yet. On this account, it will be examined international regulations regarding prevention of sea pollution and position of Turkey in the same manner by this paper. 1. Giriş Denizlere iliºkin çevre sorunları çok eskilere dayanmakla birlikte, uluslar arası kamuoyunun gündemine ağırlıklı olarak girmesi, 1960 lı yıllarda yaşanan deniz kökenli çevre faciaları sonucu olmuştur. Çevre sorunlarına uluslar arası düzeyde çözüm bulmak amacıyla toplanan 1972 Stockholm Konferansı nda, deniz kirliliği önemle ele alınmış ve konferans sonucu kurulan Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) öncülüğünde, Bölgesel Deniz Programları başlatılması kararlaştırılmıştır. Deniz kirliliği, insanın yaptığı faaliyetler sonucu ortaya çıkan bir durum olarak algılanmakta, yine insan tarafından deniz ekosistemin bozulması olarak ortaya çıkmaktadır. 2. Deniz Kirliliğini Tanımlama ve Deniz Kirliliği Kaynakları Oldukça geniş kapsamlı bilimsel bir deniz kirliliği tanımı, 1970 yılında Birleşmiş Milletler Örgütü nce gerçekleştirilen çevre kirliliği ile ilgili toplantısında yapılmıştır (ARTÜZ,1992). Deniz kirliliği; haliçleri de içersine alan deniz ortamına ve biyolojik kaynaklara zarar verecek, insan sağlığına tehlike yaratacak, su ürünleri üretimini de içeren denizden ekonomik yararlanma olanaklarını kısıtlayacak ve denizin dinlence amacı ile kullanılmasını suyun kalitesini bozarak engelleyecek şekilde, insanoğlu tarafından doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak madde ya da enerji bırakılması olayıdır. Bir diğer önemli deniz kirliliği tanımı da, 2872 sayılı Çevre Yasası na dayalı olarak çıkarılan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nde yapılmış olan su kirliliği tanımından uyarlanarak yapılmış olanıdır (SU KİRLİLİĞİ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ, 1988). Deniz kirliliği, deniz kaynağının kimyasal, fiziksel, bakteriyolojik, radyoaktif ve ekolojik özelliklerin olumsuz yönde değişmesi biçiminde gözlenen ve doğrudan ya da dolaylı yoldan biyolojik kaynaklarda, insan sağlığında,

4 balıkçılıkta, deniz suyu kalitesinde ve deniz suyunun diğer amaçlarla kullanılmasında engelleyici bozulmalar yaratacak madde ya da enerji atıklarının boşaltılmasıdır. Denizlerde oluşan kirlilik, kirletici kaynaklar ile insanoğlunun etkinlikleri göz önünde bulundurularak üç başlık altında toplanabilir (IMO, 1992) Denizlerin Havadan Kirlenmesi İki grupta toplanabilir: 1. Hava kirliliğinden yağışlar ve kimyasal olaylar sonucu oluşan, 2. Havayolu taşıt araçlarının atıklarından 2.2. Denizlerin Karadan Kirlenmesi Denizlerin Karadan Kirlenmesi 5 grupta toplanabilir: 1. Evsel atıklardan (Çöpler, Pis sular ve lağım suları)2. Sanayiinin katı ve sıvı atıklardan, 3. Tarımsal etkinlikler sonucu oluşan, 4. Enerji üretim merkezlerinden, 5. Turizm etkinlikleri ve kıyıların düzensiz kullanımı sonucu oluşan akarsu ve derelerin taşıdığı atıklardan 2.3. Denizlerin Denizlerden Kirlenmesi Denizlerin Denizlerden Kirlenmesi beş grupta toplanabilir: 1.Denizyolu taşımacılığı etkinlikleri ve atıklarından(yükleme boşaltma işlemleri ya da temizlik işlemleri sırasında oluşan, gemilerin kendi yakıtlarını alımları sırasında oluşabilen, gemilerin pis suları ve lağım sularının denize boşaltılmasından, gemi sintine ve kirli balast suları ile katı ya da katımsı çöplerin denize boşaltılması ya da atılmasından, özellikle tankerlerin gazsızlaştırma işlemlerinden kaynaklanan, gemilerin yasal ya da yasal olmayan biçimde yük olarak taşıdıkları tehlikeli maddelerin ya da tehlikeli atıkların denize boşaltılması ya da dökülmesinden, kaza sonucu oluşan),2.deniz dibi kaynaklarından üretilen petrolden,3. Su ürünleri üretilmesi ve avlanması sonucu oluşan, 4. Deniz dibi araştırmaları ve kazıları sonucu oluşan, 5.Askeri etkinlikler ve savaş sonucu oluşan

5 3. Deniz Taşımacılığından Kaynaklanan Deniz Kirliliğini Önleme Konusunda Uluslarararası ve Ulusal Mevzuat 3.1 Uluslararası Mevzuat Birleşmiş Milletler (BM) bağlısı bir kuruluş olan Uluslararası Denizcilik Örgütü nün (IMO) girişimleri ile de yürürlüğe giren Denizlerin Petrol İle Kirletilmesini Önlemeye İlişkin Uluslararası Sözleşme,1954 gerçekleştirilmiştir. Deniz taşımacılığından kaynaklanan deniz kirliliğinin önlenmesi konusundaki girişimler, başta IMO tarafından gerçekleştirilen bir dizi uluslararası sözleşme, protokol ve yönerge ya da benzeri düzenlemeler ve bazı özel örgütlerin öncülük ettiği gönüllü anlaşmalar ve çeşitli uluslararası kuruluşlarca oluşturulan özel anlaşmalar ile sürdürülmüştür (İNCAZ-GÜNER, 1999). Deniz taşımacılığından kaynaklanan deniz kirliliğinin önlenmesi ile ilgili uluslararası sözleşmeler Çizelge 1 de gösterilmiştir. Çizelge 1 de MARPOL 73/78 dışındaki uluslararası sözleşmeler, genellikle MARPOL-73/78 in uygulanması durumunda karşılaşılan sorunların çözümü için gerekli ayrıntıları ve tamamlayıcı yöntem, kural ve diğer gerekleri içerirler (RODOPMAN 1997). 3.2 Ulusal Mevzuat Türkiye nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler, hukuk kuralları gereği ulusal mevzuatımız durumundadır. Bu nedenle taraf olduğumuz, onayladığımız ya da katıldığımız SOLAS-1974, SOLAS PROTOCOL-1978, MARPOL-73/78, STCW-1978 ve AKDENİZ SÖZLEŞMESİ gerekleri aynı zamanda ulusal mevzuatımızın önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Deniz taşımacılığından kaynaklanan deniz kirliliğinin önlenmesi ile ilgili Türkiye nin mevzuatında yer alan başlıca yasa ve yönetmelikler şöyle sıralanabilir (BAYKAL, 1999). 618 sayılı Limanlar Kanunu, 14 Nisan 1925 tarihinde yürürlüğe girmiştir sayılı Su Ürünleri Kanunu, 1971 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

6 1982 sayılı Sahil Güvenlik Komutanlığı Kanunu, 09 Temmuz 1982 tarihinde yürürlüğe girmiştir sayılı Çevre Kanunu, 11 Ağustos 1983 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Çevre Kirliliğini Önleme Fonu Yönetmeliği, 13 Mayıs 1985 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Gemi ve Deniz Araçlarına Verilecek Cezalarda Suçun Tespiti ve Cezanın Kesilmesi Usulleri İle Kullanılacak Makbuzlara Dair Yönetmelik,03 Kasım 1987 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Su Kirliliğini Kontrol Yönetmeliği, 04 Eylül 1988 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

7 Çizelge 1: Deniz Taşımacılığından Kaynaklanan Deniz Kirliliğinin Önlenmesine İle İlgili Uluslararası Sözleşmeler Dünya da Türkiye de Sözleşmenin Adı Kısa Adı Yürürlüğe Yürürlüğe Girdiği Tarih Girdiği Tarih Denizlerin Petrol İle Kirletilmesini Önlemeye İlişkin Uluslararası Sözleşme, 1954 OLPOL Tanker Sahipleri Arasında Petrol Kirliliğinden Doğan Sorumluluğa İlişkin Gönüllü Anlaşma TOVALOP Açık Denizlerde Petrol Kirliliğini Oluşturabilecek Kazalara Müdahale Edilmesine İlişkin Uluslararası Sözleşme, 1969 INTERVENTION Petrol İle Kirletilmenin Oluşturduğu Zararların Hukuksal Sorumluluğuna İlişkin Uluslararası Sözleşme, 1969 CLC Petrol Kirlenmesinde Tankerler İle İlgili Sorumluluğa İlişkin Anlaşma Petrol Kirliliği İçin Uluslararası Tazminat Fonu Kurulmasına İlişkin Sözleşme,1971 CRISTAL FUND Atıklar ve Diğer Maddelerin Boşaltılması İle Denizlerin Kirletilmesinin Önlenmesine İlişkin Sözleşme, 1972 LDC Açık Denizlerde Petrolden Başka Maddelerle Kirlilik Olaylarına Müdahale Edilmesine İlişkin Sözleşme Tutanağı, INTERVENTION PROTOCOL 1973 Denizde Can Güvenliği Uluslararası Sözleşmesi Tutanağı, 1974 SOLAS Petrol İle Kirletilmenin Oluşturduğu Zararların Hukuksal Sorumluluğuna İlişkin Uluslararası Sözleşme,1976 CLC PROTOCOL Petrol Kirliliği İçin Uluslararası Tazminat Fonu Kurulmasına İlişkin Sözleşme Tutanağı, 1976 FUND PROTOCOL

8 Denizde Can Güvenliği Uluslararası Sözleşmesi Tutanağı, 1978 SOLAS PROTOCOL 1978 Gemilerden Denizlerin Kirletilmesini Önlemeye İlişkin Uluslar arası Sözleşme, 1978 MARPOL Gemiadamlarının Eğitim, Belgelendirme ve Vardiya Standartları Hakkında Uluslararası Sözleşme,1978 STCW Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunmasına İlişkin Sözleşme Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi Liman Devletlerince Gemilerin Denetimi Sözleşmesi AKDENİZ SÖZLEŞMESİ DENİZ HUKUKU SÖZLEŞMESİ PARİS MEMORANDUMU Petrol Kirliliğine Karşı Hazırlıklı Olma, Müdahale ve İşbirliğine İlişkin Uluslararası sözleşme OPRC Karadeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması sözleşmesi, 1992 BÜKREŞ SÖZLEŞMESİ Petrol İle Kirletilmenin Oluşturduğu Zararların Hukuksal Sorumluluğuna İlişkin Sözleşme Tutanağı, 1992 CLC PROTOCOL Petrol Kirliliği İçin Uluslar arası Tazminat Fonu Kurulmasına İlişkin Sözleşme Tutanağı, 1992 FUND PROTOCOL

9 4. Türkiye nin Taraf Olduğu Deniz Kirliliğine İlişkin Sözleşmelerden Başlıcaları / 78 / Marpol-Denizlerin Gemiler Tarafından Kirletilmesinin Önlenmesine Ait Uluslararası Sözleşme (R.G.: ) Gemilerden kaynaklanan kirlenmenin önlenmesi konusunda yapılmış olan en kapsamlı düzenleme, 1973 yılında imzaya açılmış olan Denizlerin Gemiler tarafından Kirletilmesinin önlenmesine ait Uluslararası Sözleşme ve buna ilişkin 1978 tarihli protokolüdür. MARPOL 73/78 olarak adlandırılan bu sözleşmenin amacı: - Denizlerin petrol, zehirli sıvılar, ambalajlı zararlı maddeler, pis sular ve çöpler ile kasıtlı kirletilmesini ve ayrıca gemilerden havanın kirletilmesini önlemek - Kaza ile olabilecek deniz ve çevre kirliliğinin en düşük düzeye indirilmesini sağlamaktır. Deniz taşımacılığında yük olarak taşınan ya da gemide üretilen ve deniz kirliliğine neden olan maddeleri temel alan MARPOL-73/78 in başlangıçta beş olan eki 1997 yılında altıya çıkarılmış bulunmaktadır. EK-I. Petrol, 02 Ekim 1983 tarihinde Dünya ölçeğinde yürürlüğe girmiştir. EK-II. Zehirli sıvılar, 06 Nisan 1987 tarihinde Dünya ölçeğinde yürürlüğe girmiştir. EK-III. Ambalajlı zararlı maddeler, 01 Temmuz 1992 tarihinde Dünya ölçeğinde yürürlüğe girmiştir. EK-IV. Pis sular, Henüz Dünya ölçeğinde yürürlüğe girmemiştir. EK-V. Çöpler, 31 Aralık 1988 tarihinde Dünya ölçeğinde yürürlüğe girmiştir. EK-VI. Gemilerden havanın kirletilmesinin önlenmesi, henüz Dünya ölçeğinde yürürlüğe girmemiştir Karadeniz de Çevresel İşbirliği,1992 Bükreş Sözleşmesi ve Eki Protokoller ( R.G.: ) Karadeniz'in çevresel sorunlarının ana nedenlerini araştırmak ve çözümler üretmek amacıyla biraraya gelen bölge ülkeleri, 21 Nisan 1992'de Bükreş'te toplanarak "Karadeniz'in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi"ni imzaladılar ve böylece olumlu bir adım attılar. "Özellikle sözleşmenin 4. maddesinde bu sözleşmeyi imzalayan 6 Ülke (Türkiye, Bulgaristan, Romanya, Ukrayna, Rusya

10 Federasyonu, Gürcistan) Karadeniz deniz çevresinin kara kökenli kaynaklar tarafından çeşitli maddelerle kirletilmesini önlemeyi ve ortadan kaldırmayı taahhüt etmektedir. (Şule Güneş,2001) Akdenizin Kirlenmeye Karşı Korunmasına Ait 1976 Barselona Sözleşmesi (R.G.: ) Bu sözleşme, 1980 yılında TBMM tarafından onaylanmak suretiyle, kanun hükmü haline gelmiştir. Sözleşmeye taraf Akdeniz ülkeleri, bölgenin kirlenmesine karşı tüm önlemleri alacaklarını ve birbirleriyle dayanışma içinde koruma yapacaklarını taahhüt etmişlerdir. Sözleşmenin sekreterliğini UNEP ( Birleşmiş Milletler Çevre Programı ) yürütmektedir. Taraf bir devletin diğer taraf bir devleti şikayet etmesi üzerine Hakemlik Mahkemesi kurulur. Sözleşmenin hayata geçirilmesi için aşağıda belirtilen 4 adet protokol düzenlenmiştir. Akdeniz Eylem Planı ve Öncelikli Eylemler Programı yürürlüktedir. ( Erişim tarihi: ) Akdeniz in Gemilerden ve Uçaklardan Vaki Olan Boşaltma Sonucunda Kirlenmeden Korunmasına Ait 1976 Protokolü (R.G.: ) 1980 yılında onaylandı. Gemiler, Uçaklar, denizde yapılmış Platform ve tesislerden kaynaklanacak atıkların yarattığı çevre kirliliğini önlemek için imzalanmıştır. Protokol ekindeki listelerde, boşaltma yasağı olan ve ya her defasında özel izin belgesini gerektiren maddeler sayılmıştır. Örneğin, civa, kadmiyum, kalıcı plastik maddeler, asit ve alkali bileşikler, biyolojik ve kimyevi savaş maddeleri Akdeniz e boşaltılması kesinlikle yasaklanan maddeler arasında sayılmıştır ( Erişim tarihi: ). 5. Sonuç ve Öneriler Türkiye de de kalkınma çabalarına paralel olarak, ekonomik dengenin ve kaynakların korunmasına ve geliştirilmesine yönelik hedef ve ilkeler doğrultusunda izlenecek politika, geleceğe yönelik istikrarlı ve dengeli bir deniz çevre politikası geliştirilmeli ve uygulanmalıdır. Bu amaçla; - Deniz taşımacılığı kaynaklı kirliliğin önlenmesi konusunda görev alacak liman yetkililerin eğitim ve bilgilerinin yeterli düzeye getirilmesi için gerekli koşulların sağlanması,

11 - Olabilecek kazalara karşı Acil Önlem ve Müdahale planlarının hazırlanması, - Acil önlem ve müdahale planlarının senaryoları gerçekleştirilirken, sivil toplum kuruluşlarının da rolünün önemsenmesi, - Gemi söküm yerlerinin yaygınlaştırılmaması, koy ve körfezler ile kirlenme açısından hassas bölgelerin bu işleme kapatılması, - Limanlara gelen petrol ve petrol ürünlerinin yükleme boşaltma faaliyetleri sırasında, tank yıkama sularının ve yağ-yakıt atıklarının alınabileceği alım tesislerinin kurulması ve/veya var olan kapasitelerin iyileştirilmesi, gerekmektedir. 6. Kaynaklar 1. Artüz, İ. 1992, Deniz Kirlenmesi, İTÜ Gemi İnşaatı ve Deniz Bilimleri Fakültesi, Ofset Baskı Atölyesi, İstanbul. 2. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, 4 Eylül 1988 tarihli ve sayılı Resmî Gazete de yayınlanmıştır 3. International Maritime Organization (IMO), MARPOL 73/78, Consolidated Edition, London. 4. Güner-İncaz, S., Bilican, G., Denizyolu taşımacılığının Neden Olduğu Kirlilik ve Maliyetler, Ulusal çevre Mühendisliği Kongresi, Kasım 1999, İzmir. 5. Rodopman K., 1997, MARPOL 73/78, İTÜ Denizcilik Fakültesi, İstanbul. 6. Baykal, B.B., Öğüt, A. A., Baykal, M.A., Kirletici Kaynak Olarak Gemiler ve Gemilerde Atıksu Yönetimi, 3. Ulusal çevre Mühendisliği Kongresi, Kasım 1999, İzmir / 78 / Marpol-Denizlerin Gemiler Tarafından Kirletilmesinin Önlenmesine Ait Uluslar arası Sözleşme (R.G.: ) 8. Karadeniz de Çevresel İşbirliği,1992 Bükreş Sözleşmesi ve Eki Protokoller ( R.G.: ) 9. Güneş Ş., Karadeniz de Çevresel İşbirliği,1992 Bükreş Sözleşmesi,ODTÜ Gelişme Dergisi, 28 (3-4), 2001, Erişim Tarihi:

12 10. Akdenizin Kirlenmeye Karşı Korunmasına Ait 1976 Barselona Sözleşmesi (R.G.: ) Erişim tarihi: Erişim tarihi: