Türk Psikoloji Bülteni

Transkript

1

2

3 Türk Psikoloji Bülteni Turkish Psychological Bulletin Cilt 13, Sayı 40, Temmuz 2007 Volume 13, No. 40, July 2007 (Basım Tarihi: 08 Ocak 2008) Türk Psikologlar Derneği Yayınıdır Publication of the Turkish Psychological Association Yayın Türü: Yaygın Sahibi Türk Psikologlar Derneği Yönetim Kurulu Adına Gonca Soygüt Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Gonca Soygüt Yayın Yönetmenleri Okan Cem Çırakoğlu Zuhal Yeniçeri Yayın Kurulu Doğan Kökdemir Teknik Editör Zuhal Yeniçeri Kapak Tasarımı Mete Yaman Dizgi ve Sayfa Düzeni Zuhal Yeniçeri Türk Psikoloji Bülteni, altı ayda bir yayınlanır ve aidat borcu olmayan dernek üyelerine ücretsiz gönderilir. Kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar dışında, tamamı ya da bölümleri yazılı izin alınmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz. Bülten deki yazıların içeriğinden yazarların kendileri sorumludur. Türk Psikoloji Bülteni Merkezi Yönetim Yeri: Türk Psikologlar Derneği Genel Merkezi, Meşrutiyet Caddesi, No: 22/ Ankara Tel: Faks: e-posta: bilgi@psikolog.org.tr Internet: Yazışma Adresi: Dr. Okan Cem Çırakoğlu, Başkent Üniversitesi, Bağlıca Kampusu, İİBF / ELYADAL Eskişehir Yolu 20. km Ankara Baskı: DETAMAT Tanıtım Tasarım Matbaacılık Hizmetleri San. Tic. Ltd. Şti. İstanbul Caddesi, İstanbul Çarşısı 48/13-14 İskitler/Ankara Tel: e-posta: detamat@e-kolay.net Türk Psikologlar Derneği, Bakanlar Kurulu nun 97 / sayılı ve tarihli kararı ile Kamu Yararına Çalışan Dernek statüsü kazanmıştır.

4

5 Türk Psikoloji Bülteni Cilt 13, Sayı 40, Temmuz 2007 İçindekiler Editörden... i Gündem: Psikolojide Ölçme, Değerlendirme ve İstatistik Uygulamaları Niceliksel - Niteliksel Araştırma Yöntemlerindeki Çatallaşma ve Çatallaşmayı Uzlaşmaya Dönüştüren Örnek Çalışmalar 1 Psikolojik Ölçmenin Yeni Kuralları ve Türkiye deki Durumu 8 Ölçek Uyarlaması (Adaptasyon) 15 Ölçek Geliştirme ve Uyarlama Çalışmalarında Karşılaşılan Sorunlar 17 ROC Analizi I: Özgüllük, Duyarlılık, Pozitif Yordayıcı Değer ve Nagatif Yordayıcı Değer Hesaplamaları 26 Ölçmekten Korkma, Geç Kalmaktan Kork: Psikologların Ölçmeye İlişkin Temel Kaygıları ve Olası Uzlaşma Yolları 32 Gündem Dışı Konular Emanuel Miller Memorial Konferansı 2006: Bir Müdahale Olarak Evlat Edinme / Fiziksel, Sosyal-Duygusal ve Bilişsel Gelişmede Ağır Yetişmeye 37 Meta-Analiz Kanıt Genç Satranç Oyuncularının Kişilik Profilleri 47 Nöropsikanaliz: Zihin ve Beden İkilemine Bir Bakış Çağrısı 56 Toplumsal Cinsiyet, İletiim ve Sosyal Etki: Gelişimsel Bir Bakış Açısı 72 TÜBİTAK Araştırma Geliştirme Projeleri Bölüm I: Destek Programlarının Genel Tanıtımı 82 Dernek ten Haberler Söyleşi: Prof. Dr. Ferhunde Öktem Yılında Farklı Kurumlar Tarafından Ödüle Layık Görülen Meslektaşlarımız 96 William Thierry Preyer İnsan Gelişimi Araştırmaları Mükemmellik Ödülü Prof. Dr. Çiğdem Kağıtçıbaşı na Verildi 97 EFPA Etik Komisyonu Çalışmaları 99 EFPA Başkanlar Toplantısı 102 Liseli Gençlere Psikososyal Destek Projesi İzmir de Başladı Ulusal Psikoloji Kongresi Psikoloji Lisansüstü Öğrencileri Kongresi ne Çağrı 106 Selim Hoca nın Fareleri 116 Bülten den Haberler 117

6

7 Editörden... Değerli Üyelerimiz, Türk Psikoloji Bülteni nin Psikolojide Ölçme Değerlendirme ve İstatistik Uygulamaları temasıyla yayınlamış olduğumuz 40. sayısını sizlere ulaştırmış olmanın mutluluğunu yaşıyoruz. Bu sayıda da yazılarıyla Bülten e ve üyelerimizin mesleki gelişimlerine katkıda bulunan tüm yazarlara TPB Yayın Ekibi adına teşekkür ederiz. Bu sayıda, Derneğimizin kurucuları arasında yer alan Prof. Dr. Ferhunde Öktem ile yaptığımız söyleşiyi bulabilirsiniz. Bize ayırdığı zaman için kendisine teşekkür ederiz. Son yıllarda bilimsel araştırma projelerine ayrılan ulusal ve uluslararası fonların sayısında ve miktarındaki artış dikkat çekmektedir. Bu fonların bazıları başvurular konusundaki bilgi yetersizliği ve usül hataları nedeniyle kullanılamamaktadır. Üyelerimizin bu konudaki girişimlerine katkıda bulunabilmek amacıyla, bu sayıda, TÜBİTAK Araştırma Geliştirme Projeleri hakkında bir yazıya da yer verdik. Bu konudaki bilgilendirme yazılarına ileriki sayılarımızda da yer vermeyi planlıyoruz. Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. i Zuhal Yeniçeri ye özel bir teşekkür borçlu olduğumuzu düşünüyorum. Yayın ekibi adına hem Bülten e hem de farklı alanlardaki çalışmalarıyla Türk Psikologlar Derneği ne yaptığı katkılardan dolayı kendisine teşekkür ediyorum. Yayın ekibi olarak sizleri göndereceğiniz yazılarınızla Bülten e katkıda bulunmaya davet ediyoruz. Bir sonraki sayının Özel Gündem başlığı hakkında bilgiye bu sayının Bülten den Haberler bölümünden ulaşabilirsiniz. Yazılarınızı; hizmete giren internet sitesini kullanarak bizlere ulaştırabilirsiniz. Yayın Ekibi adına, Okan Cem Çırakoğlu TPD Genel Başkan Yardımcısı 2007 yılı camiamız için meslektaşlarımızın aldıkları ödüller açısından oldukça başarılı bir yıl oldu. Bu sayıda ödül alan meslektaşlarımız ve aldıkları ödüller hakkındaki bilgileri sizlere ulaştırmaya çalıştık. Her sayının yayına hazırlık aşamasında yayın ekibi olarak zorlu bir süreçten geçiyoruz. Bu sürecin hemen her aşamasında titiz ve özverili çalışmalarıyla yer alan, yazıların teknik düzeltmelerinden dizgi ve grafik çalışmalarına değin tüm yayın aşamalarında emeğini esirgemeyen Yayın Yönetmeni arkadaşım

8 Psikolojide Ölçme, Değerlendirme ve İstatistik Uygulamaları

9 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 1 Niceliksel - Niteliksel Araştırma Yöntemlerindeki Çatallaşma ve Çatallaşmayı Uzlaşmaya Dönüştüren Örnek Çalışmalar Fatih Bayraktar Ankara Üniversitesi, Psikoloji Bölümü psyfatih@yahoo.com Yukarıdaki başlık Niceliksel - Niteliksel Araştırma Yöntemlerindeki Açmaz olarak da okunabilir çünkü kolayca anlaşılabileceği gibi her iki başlık da yöntemler arasındaki farklılaşmayı vurgulamakta ve dolaylı olarak ana akım psikolojinin halihazırdaki durumuna (statükosuna) işaret etmektedir. Ancak yazının ilerleyen bölümlerinde aktarılacağı gibi bazı çalışmalar her iki yöntemin de kendine özgü üstünlüklerini kullanmakta ve bunun bir akıl karışıklığından ziyade bir avantaj olduğunu göstermektedirler. Ancak bu ayrıntılara girmeden önce niceliksel ve niteliksel araştırmanın işevuruk tanımlarının yapılması gerekmektedir. Niteliksel çalışma genellikle Niceliksel Olmayan olarak tanımlanmaktadır ancak bu tanımın bilgilendirici olmadığı da açıktır (Silverman, 2001). Halfpenny (1979) ise niteliksel araştırmanın özelliklerini katı, tutarlı, nesnel, hipotetik, soyut bir araştırmadan ziyade yumuşak, esnek, taraflı, politik, spekülatif, yüzeysel bir vaka çalışması olarak tanımlamıştır. Ancak bu tanımlamaların kendilerinin ne kadar nesnel olduğu tartışılabilir çünkü niteliksel özellikler pozitivist bir bakış açısından yumuşak bilim olarak görülmektedir. Ancak farklı ve belki de marjinal bir bakış açısıyla niteliksel çalışmalar doğal bilim olarak da görülebilir. Bu noktada tanımlamaların kendisi de niteliksel-niceliksel ayrımını körüklemekte ve kendini zıt olana göre belirlemektedir. Niceliksel yöntemler kelimenin de ifade ettiği gibi sayılarla ve istatistiklerle çalışmaktadır. Bryman (1988) niceliksel araştırmaları sosyal çalışmalar, deneyler, resmi istatistikler, yapılandırılmış gözlemler ve içerik analizi olmak üzere beşe ayırmaktadır. Eğer bu yöntemlerin avantajlarına göz atarsak sıklıkla üç kelimeye rastlarız: güvenirlik, temsil edilebilirlik, tam ve/ya doğru ölçüm. Bunlar en basit anlamda pozitivizmin ölçütleridir ve bu nedenle niceliksel yöntemlerin psikolojiyi daha bilimsel!!! yapma iddiası tam da bu noktadan ileri gelmektedir. Bu durum yukarda sözü edilen hali hazırdaki durumu açıklayabilir çünkü ana akım psikoloji ve temsil edildiği bilimsel dergiler niceliksel araştırmaların egemenliği altındadır, ve niteliksel araştırmaların hakem kurullarınca reddi aşırı öznel veya bilimsel kanıttan (istatistiksel açıdan anlamlılıktan) yoksun gibi yargılara dayanmaktadır. Hali hazırdaki durum bize iki şey göstermektedir: Birincisi, Wundt tan beri, psikoloji kendini gerçek bir bilim olarak var etmeye çabalamaktadır ve modern psikoloji tarihi Zamanın ruhunun (Zeitgeist) özellikle fizikteki değişimlerden etkilendiğini ortaya koymaktadır (Schultz ve Schultz, 2001). Özellikle psikolojinin gelişmeye başladığı ilk yıllarda insanları tanımlamak için Makine metaforunun kullanılması, bugünse Kuantum Fiziği ndeki göreceliğin Dinamik Sistemler Yaklaşımı gibi mini-kuramlarla Psikoloji bilimine yansıması, fiziğin psikoloji üzerindeki potansiyel etkisinin devam ettiğini düşündürmektedir. Ancak psikoloji bugün yüzlerce örgüt/dernek/birlik, bölüm ve bilimsel dergiyle en popüler ve saygın bilim dalları arasında yerini almıştır. Bu durumu niceliksel araştırmalara ve güçlü istatistiksel altyapımıza

10 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 2 borçlu olduğumuz aşikardır. Bu noktada hali hazırdaki durumun gösterdiği ikinci alanın; istatistiğin üzerinde durmak gerekir. Çoğunlukla Galton dan başlayarak ve Zeitgeist dan bağımsız olarak psikolojinin temel amaçlarından biri olayların/ süreçlerin rakam ve istatistiklerle ölçümü ve tanımlanması olmuştur (Diamond, 1977). Bu, psikolojinin diğer bilimlerin karşısındaki en etkili ve güçlü özelliğidir. Bu nedenle niceliksel araştırmaların egemenliği daha önce de belirtildiği gibi psikolojinin kendini gerçek bir bilim olarak var etmek için takındığı bir savunma mekanizması olarak değerlendirilebilir. Ancak, yine bu nedenle bazı kuramcılar psikolojinin kendine özgü bir alan olmadığını, matematik, fizik gibi alanları taklit ettiğini savunmaktadır (Silverman, 2001). Danziger (1985) istatistiğin özellikle 2. Dünya Savaşı ndan sonra pratik nedenlerden dolayı psikolojide egemen olmaya başladığını iddia etmektedir. Diğer bir deyişle psikolojik çıkarsamalar o zamandan beri rakamsal verilere ihtiyaç duymakta, bu da istatistiksel sistemleri gerekli kılmaktadır. Zincirleme bir reaksiyonla, sayısal sistemlerin yapısı ampirik sistemlerin yapısını etkilemekte, bu da otomatik olarak kuramlarda yansımasını bulmaktadır. Eğer psikolojiyi kuram aşamasında bir bilim olarak kabul edersek, ana akım psikolojideki kuramların rakamlara ve istatistiğe yatkın olması daha anlaşılır olacaktır. Ancak bu yatkınlık beraberinde kendi kısıtlılıklarını da taşımaktadır. Şöyle ki; istatistiksel psikolojinin ana ve son amacı evrensel gerçeğe ulaşmaktır. Bunu yapmanın tek yolu ele alınan örneklemin evreni temsil ettiğini ve örneklemdeki bireylerin eşit ya da benzer (izomorfik) olduğunu varsaymaktır (Danziger, 1985). Bu varsayım bir taraftan bireysel farklılıkları yok sayarken, diğer taraftan da genelleme yapmaya olanak vererek kuramların temellerini oluşturmaktadır. Bu, niteliksel yöntemi kullanan araştırmacıların niceliksel yöntemi eleştirdikleri ana noktadır çünkü bu araştırmacılar yaşayan varlıkları sayıların değil ancak eğitimli gözlemcilerin anlamlandırabileceği gerçek! davranışların, kelimelerin, mimiklerin ve jestlerin temsil edebileceğini savunmaktadır. Bu önerme bizi ilişkili başka bir noktaya taşımaktadır: Hipotezimiz/araştırma sorumuz yöntemimizi belirler. Bu bağlamda, eğer insanların günlük, gerçek eylem ve düşünceleriyle ilgileniyorsak, niteliksel araştırma yöntemini kullanmamız daha yerinde olacaktır. Diğer yandan, bilişsel yönelimli bir psikolog isek ve kara kutuyla (işleyen zihinle) ilgileniyorsak, niceliksel veriye güvenmek zorundayızdır çünkü basitçe zihindeki düşünceleri anlamanın bilinen başka bir yolu yoktur. Eğer psikoloji tarihine dönersek, bilişselliğe kesin bir dönüşü yaşamakta olduğumuzu söyleyebiliriz çünkü Walton un Wundt ve Titchener ın önermelerine karşı gerçekleştirdiği Davranışçı Devrim yerini yalnızca davranışı ele alan psikolojiye karşı gerçekleştirilen Bilişselci Karşı Devrim e bırakmıştır. Ancak, daha önce de belirtildiği gibi bu paradigma değişikliklerinden bağımsız olarak niceliksel araştırmaların başatlığı değişmemiştir (Schultz ve Shultz, 2001). Eğer niceliksel ve niteliksel yönelimli araştırmacıların birbirlerine karşı olan tutumlarını genel olarak değerlendirirsek, niteliksel yönelimli olanların görece daha demokratik olduğunu söyleyebiliriz çünkü sözü edilen araştırmacılar niceliğin bazen! kullanışlı olduğunu kabul etmektedir (Silverman, 2001). Ancak bu önerme aynı zamanda niceliksel araştırmaların bazı durumlarda sosyal çalışmalar için uygun olmadığına, özellikle olayların eşzamanlı incelenmesinde yararsız olduğuna işaret etmektedir.

11 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 3 Çelişki ve çatışma yalnızca niceliksel ve niteliksel yaklaşım arasında değil yaklaşımların kendi içlerinde de vardır. Gubrium ve Holstein (1997) niteliksel araştırmalarda dört farklı yaklaşım tanımlamışlardır: Doğacılık (naturalizm, olayı/süreci gerçek bağlamında incelemek), etnometodoloji (olayı/ süreci görüşmeler yaparak incelemek), Duygusalcılık (emotionalizm, araştırmanın katılımcılarıyla bireysel ilişkiler kurmak ve biyografilerini ayrıntılı olarak incelemek) ve Postmodernizm ( araştırma nesnesi ve araştırma alanı kavramlarını tekrar yapılandırmadan yapı bozumuna uğratmak). Bu farklı yaklaşımlar daha önce de belirtildiği gibi birbirleriyle çatışabilmektedir. Gelelim bu yazının temel önermesine; Niceliksel-niteliksel araştırmalar arasındaki çatışma hatta bu araştırmaların kendi içlerindeki yaklaşımlar arasındaki farklılıklar zenginleştirici bir çelişki olarak görülmelidir. Her iki ana yaklaşımın da birbirlerine karşı üstünlükleri vardır ve bu üstünlüklerin görmezden gelinmesi araştırma sonuçlarının yorumlanmasını dar bir çerçeveye sıkıştıracaktır. Bu noktada ne rakamlara ne de sözlere takılı kalmadan her iki yöntemi de kullanan çalışmaların olması sevindiricidir. Hammersley nin de (akt. Silverman, 1992) belirttiği gibi bu araştırmacılar basitçe tek bir yöntemi diğerine tercih etmemiş ve her iki yöntemi de kullanarak çalışmalarının kısıtlılıklarını en alt düzeye indirmişlerdir. Tharinger ve Stark (1990) duygudurum ve kaygı bozukluğu olan çocuklarda Bir Adam Çiz ve Kinetik Aile Çizimi testlerini iki farklı yönteme göre puanlamışlardır. Araştırmanın başlangıcında puanlamaların niceliksel ve niteliksel yönteme göre fark edeceği öne sürülmüştür. Sonuçlar bu önermeyi doğrulamış ve niteliksel yöntem kullanıldığında Bir Adam Çiz testinin, duygudurum/kaygı bozukluğu olan çocukları kontrol grubundan ayırt ettiği, ancak niceliksel yöntem kullanıldığında bu farklılaşmanın elde edilmediği görülmüştür. Benzer şekilde niceliksel puanlama değil niteliksel puanlama kullanıldığında Kinetik Aile Çizimi testi duygudurum bozukluğu olan çocukları kontrol grubundan ayırt etmiştir. Araştırmacılar çalışmanın sonuç kısmında duygudurum ve kaygı bozukluğu olan çocukların birbirlerinden ayırt edilmelerinde her iki yöntemin de kullanıldığı birleştirilmiş ve bütüncül bir yaklaşıma ihtiyaç duyulduğunu belirtmişlerdir. Thomas ve Chambers (1989), Yeni Delhi/Hindistan ve Londra/İngiltere de yaşayan ileri yetişkinlikteki erkeklerin yaşam doyumlarını hem niceliksel hem de niteliksel yöntemler kullanarak değerlendirmişlerdir. Niceliksel yöntemler kullanıldığında gruplar birbirlerinden farklılaşmamış ancak niteliksel yöntemlerin kullanılmasıyla belirgin farklılıklar ortaya çıkmıştır. Burada da bir yöntemin işlevsel olmadığı noktada diğer yöntemin çalışabileceği görülmektedir. Gistrap (2004) çocukların ikna edilebilirliğini (suggestibility) niceliksel ve niteliksel yönelimli görüşmelerle incelemiş ve araştırmacının çocuktan bilgi almak için niceliksel ya da niteliksel yöntemi kullanmasının, yeni edinilen bilginin miktarını değiştirdiği sonucuna varmıştır. Diğer bir deyişle niceliksel yönelimli görüşmelerden az miktarda bilgi edinilirken, niteliksel yönelimli görüşmelere geçilmesi bilgi miktarını artırmaktadır. Finlay ve Lions (2001) zihinsel engelli bireylerde görüşme ya da kendi kendini değerlendirmeye dayalı ölçümlerdeki yöntemsel sorunları tartışmışlardır. Özellikle niceliksel ölçümlerde maddenin içeriği, soru şekli, tepki şekli gibi belirli sorunların ortaya çıktığını, bu nedenle hem niceliksel hem de niteliksel yöntemin kullanıldığı

12 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 4 yarı yapılandırılmış görüşmelerin bu insanların değerlendirilmesinde daha yararlı olacağı sonucuna varmışlardır. Bazı araştırmalar da niteliksel yöntemleri araştırmanın ilk evresinde, çalışma alanıyla ilgili birinci elden bilgi almak amacıyla kullanmaktadır. Bu araştırmalar her iki yöntemi de eşzamanlı olarak kullanmak yerine niceliksel yöntemi son aşamada kullanarak aslında hiyerarşik olarak niceliksel yönteme başat bir rol yüklemektedir. Örneğin, Judge, Bono, Ilies, ve Gerhardt (2001) liderlikteki ayırıcı özellikleri ilk aşamada niteliksel olarak sonra da meta-analiz uygulayarak değerlendirmişlerdir. Sözü geçen makalede her iki yöntemin kullanılması bir avantaj olarak görülebilir ancak sonuç kısmında niteliksel verilere yalnızca yarım sayfanın ayrılmış olması araştırmacıların birincil tercihlerinin hala niceliksel yöntem olduğunu düşündürmektedir. Bu örnekler çoğaltılabilir ancak daha önce de belirtildiği gibi her iki yöntemi de eşzamanlı ve eşit oranda kullanan araştırmalar azınlıktadır. Ancak alan yazın gözden geçirildiğinde özellikle rehabilitasyon psikolojisi, gerontoloji, sosyal psikoloji, deneysel çocuk psikolojisi gibi alanlarda artan oranda niteliksel yöntemin kullanılmaya başlandığı görülmektedir Hanson ve arkadaşları (2005) niteliksel yöntemin artan popülaritesiyle birlikte psikoloji araştırmacılarının yöntemlerini daha sık olarak her iki eğilimi de kapsayacak şekilde genişlettiğini savunmaktadır. Bu araştırma desenleri niceliksel ve niteliksel verilerin toplanmasını, analizini ve bütünleştirilmesini içermektedir. Tüm bunlar psikolojide bütüncül yaklaşımların geleceği hakkında daha iyimser olmamızı sağlamaktadır. Ancak niceliksel ya da niteliksel yöntemlerden birini tercih etmemiz gereken belirli araştırma alanları da mevcuttur. Bu alanlardan biri de dolaylı saldırganlıktır. Dolaylı saldırganlık gerek sözel ağırlıklı yapısı gerekse de grup içi dinamiklerin işlediği bağlamıyla (ör: gruptan dışlama, dedikodu çıkarma vs.) nicel olarak ölçülmesi zor bir kavramdır. Bu nedenle niteliksel olarak incelemek dolaylı saldırganlığın doğasını daha iyi anlamamıza yardımcı olabilir. Owens, Shute, ve Slee (2000) araştırmalarında Avustralya daki ergen kızlar arasındaki dolaylı saldırganlığı incele-mişlerdir. Verilerin toplanması ve analizinde niteliksel bir yöntem tercih etmişler, bu tercihi de gruptan dışlamak, hakkında dedikodu çıkarmak gibi dolaylı saldırganlık tarzlarının, birincil amacı grup farklılıklarını ortaya çıkarmak olan niceliksel yöntemlerce anlaşılmasının zor olması şeklinde açıklamışlardır. Araştırmacılar odak grupları, çift ve tekli görüşmeler, anahtar bilgilendirici (key informant) gibi niteliksel tekniklerle ergen kızlar arasındaki dolaylı saldırganlığın doğasını daha iyi bir biçimde anlamaya çalışmışlardır. Bu çalışmada niteliksel yöntemin üç yaklaşımı açık biçimde görülebilmektedir: Doğacılık, etnometodoloji, duygusalcılık. Araştırmacılar araştırma sorularının cevabını gerçek bir ortamda okulda aramakta (doğacılık yaklaşımı), veri toplamak için çift ve tekli görüşmeler yapmakta (etnometodoloji yaklaşımı) ve gerek odak gruplarıyla gerekse de görüşmelerle kızlarla bire bir ilişki kurmaktadırlar (duygusalcı yaklaşım). Ana akım yöntemin (niceliksel yöntemin) yapı bozumuna uğratılması post-modern bir yaklaşım gibi görünse de araştırmacıların yöntemi niteliksel biçimde yeniden yapılandırması bu yaklaşıma dair önermeyi tam olarak karşılamamaktadır. Çalışmanın yöntemi incelendiğinde tanıdık olmayan bir süreçle karşılaşılmakta ancak yapılanın da gerçek bir bilim olduğu ortaya çıkmaktadır. Araştırmanın

13 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 5 prosedürü öncelikle bir pilot çalışmayla gözden geçirilmiştir. Sonrasında iki farklı okulda öğrenim gören kızlardan odak grupları oluşturulmuş ve kızlar arasındaki çatışmalar etraflıca tartışılmıştır. Çiftli ve tekli görüşmelere seçilenler bu gruplardaki gönüllü katılımcılardan oluşmuştur. Öğretmenler anahtar bilgilendirici olarak kullanılmış ve kızların dolaylı saldırganlığı hakkında değerli ve onaylayıcı bilgiler vermişlerdir. Araştırmanın gücünün test edilmesinde bir dizi sayıtlı kullanılmaktadır; güvenirlik (credibility, araştırmaya katılanlar betimlenen davranışların kendi davranışlarına benzediğini onayladığında güvenirlik sağlanmış demektir), uygunluk (fittingness, araştırma bulgularının araştırmanın yapıldığını bağlamın dışına da uygun olması bu sayıltının karşılandığını göstermektedir), kontrol edilebilirlik (auditability, başka bir araştırmacının da araştırma sürecini benzer biçimde takip edebilmesi) ve onaylanabilirlik (confirmatibility, güvenirlik, uygunluk ve kontrol edilebilirlik sayıltıları karşılandığında bu sayıltı da karşılanmış kabul edilir). Bu teknikler niceliksel çalışmalardaki analiz sonrası (post-hoc) testlere benzetilebilir. Bu çalışmanın bulguları dedikodu yayma, arkadaşlıkları bozma, başkalarının kıyafetlerini, görünüşlerini ya da kişiliklerini eleştirme ve dışlayıcı davranışlarda bulunma gibi dolaylı saldırgan tutumların Avustralyalı ergen kızlar arasında yaygın olduğunu göstermiştir. Dolaylı saldırganlığın etkileri ise akıl karışıklığı, duygusal karmaşa, psikolojik acı, korku, düşük benlik saygısı, kaygı, intihar etmeye ilişkin düşünceler, okula gelmeme, okulu bırakma olarak sıralanmaktadır. Kızlar ve öğretmenler dolaylı saldırganlığın nedenlerini sıkıntıyı giderme, heyecan arama, dikkat çekme ya da bir gruba dahil olma şeklinde sıralamaktadır. Bu bulgular kızlar arasındaki dolaylı saldırganlık hakkında değerli bilgiler vermektedir ve benzer bulguların niceliksel bir çalışmayla elde edilmesi güçtür. Ancak burada da yönteme dair çok büyük bir sorun vardır; genelleme. Avustralya nın Adelaine kentindeki iki Katolik okulda okuyan toplam 54 kız tüm bir evreni ne oranda temsil edebilme potansiyeline sahiptir? Benzer bir sorun birçok niceliksel çalışma için de geçerlidir ancak istatistiksel olarak örneklemimizin homojenliğini/ heterojenliğini test edebilmemiz ve homojenlik durumunda varyansı artırmaya yönelik girişimlerde bulunabilmemiz niceliksel yöntemi bu aşamada üstün konuma geçirmektedir. Diğer bir deyişle niteliksel çalışmaların bireyselci yönelimi bu çalışmaların sonuçlarını genelleştirmemizi zorlaştırmaktadır. Diğer yandan niteliksel yöntem hala dolaylı saldırganlık gibi davranışları incelememizde en uygun yöntem olarak ortaya çıkmaktadır. Örneğin ders aralarında oyun alanının videoya alınması dolaylı saldırganlığın belirlenmesindeki yeni tekniklerden biri olarak değerlendirilebilir. Ancak bunun bir bakıma niteliksel alandan bir kaymayı da işaret edebileceği çünkü videoya almanın klasik izleme tekniğinin daha modern bir versiyonu olarak görülebileceğini de u- nutmamak gerekir. Sonuç olarak, niteliksel yöntem psikolojik istatistiksel yöntemlerin ilkel formlarından biri değildir. Tam tersine, özellikle gözlemlenmesi, analiz edilmesi zor alanlarda oldukça yararlı bir tekniktir. Tartışma O Neill (2000) psikolojide tektonik bir değişimin yaşandığını savunmaktadır. Diğer bir deyişle niteliksel yönteme doğru bir paradigma değişimi yaşanmaktadır. Bu iddia ilk bakışta alandaki niceliksel başatlığa dair önermeye ters görünmektedir. Ancak O Neill (2000) her paradigma

14 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 6 değişiminde yeni paradigmayı kabul etmeye dair zor bir sürecin yaşandığını belirtmiştir. Bu noktada O Neill in (2000) görüşleriyle bu makalede yer alan görüşler tutarlı hale gelmektedir çünkü niteliksel yöntemlerin artan popülerliği paradigmaların değişiyor olduğunu düşündürmektedir. Niceliksel yöntemden niteliksel yönteme kayışı bir paradigma değişikliği olarak nitelendirmek radikal bir görüş olarak adlandırılabilir çünkü niteliksel yöntem alanda yeni bir yöntem değildir ve 1950 lerden beridir bilimsel çalışmalarda kullanılmaktadır. Dahası eğer davranışçılığa karşı Bilişsel Devrimi gerçek bir paradigma değişimi olarak kabul edersek, niteliksel yöntemlere yönelişin en baştan itibaren sınırlı olacağını ve bu paradigma değişimine uygun olmadığını, çünkü bilişsel süreçlerin değerlendirilmesinde mutlaka niceliksel yöntemlerin kullanılması gerektiğini de kabul etmemiz gerekmektedir. Bu noktada makalenin bazı kısıtlılıklarına değinmek gerekmektedir. Öncelikle okuyucu, yazının genelinde niteliksel yönteme yönelik bir tercih yapıldığı izlenimini edinmiş olabilir. Ancak bir tercihten ziyade, yazarın niceliksel yöntemin üstün olduğuna dair bir görüşe sahip olmadığının her iki yöntemin de eşit öneme sahip olduğunu savunduğunun altını çizmek gerekir. Silverman ın (2001) da dediği gibi yöntemimizi araştırma sorumuz belirlemektedir ve bu noktada karşımıza üç olasılık çıkmaktadır: (1) Eğer niceliksel yöntem çalışmazsa, niteliksel yöntem çalışabilir, (2) Niteliksel yöntem çalışmazsa, niceliksel yöntem çalışabilir, (3) Her iki yöntem de çalışabilir ve örneklerde de gördüğümüz gibi araştırma konusunun farklı noktalarına işaret edebilir. Sonuç Niceliksel yöntemleri kullananlar bu yöntemin kısıtlılıklarının farkındadır. Bu nedenledir ki tek-değişkenli istatistikler yerine çoğunlukla çok-değişkenli istatistikler tercih edilmekte ve süreçler/olaylar çok yönlü bir biçimde anlaşılmaya çalışılmaktadır. Kendi kısıtlılıklarının farkında olmak, eleştirmeye ve eleştirilmeye açık olmak gelişmenin ve değişmenin ön şartıdır. Bu bağlamda sürekli gelişen bir niceliksel yöntemi dışlamak büyük bir hata olacaktır çünkü daha önce de belirtildiği gibi psikoloji diğer bilim alanları arasındaki saygınlığını büyük ölçüde güçlü istatistiksel alt yapısına borçludur. Diğer yandan yalnızca niceliksel yöntemlere bağlı kalmak da gerçek insanın gerçek süreçlerini anlamamızı güçleştirecektir. Özellikle niceliksel yöntemlerin normal dağılım eğrisi üzerine yapılandırıldığını ve uçtaki değerlerin elendiği bir noktada gerçek bilginin akademik kaygıya kurban edildiği söylenebilir. Bu bağlamda aşırı uçtaki değerlerin niteliksel yöntemlerle incelenmesi hem araştırmayı bütüncül yapıda kılacak hem de bilgilerin elenmemesini sağlayarak alanın gelişmesine çok yönlü bir katkıda bulunulmuş olacaktır. Kaynaklar Diamond, S. (1977). Francis Galton and American Psychology. Annals of the New York Academy of Sciences, 291, Finlay, W. M. L. ve Lyons, E. (2001). Methodological ıssues in ınterviewing and using self-report questionnaires with people with mental retardation. Psychological Assessment, 13 (3), Gilstrap, L. L. (2004). A missing link in suggestibility research: What is known about the behavior of field ınterviewers in unstructured ınterviews with young children? Journal of Experimental Psychology: Applied, 10 (1), Hanson, W. E., Creswell, J. W., Clark, V. L. P., Petska, K. S. ve Creswell, J. D. (2005). Mixed methods research designs in counseling psychology. Journal of Counseling Psychology, 52 (2), Judge, T. A., Bono, J. E., Ilies, R. ve Gerhardt, M. W. (2002). Personality and leadership: A qualitative and quantitative review. Journal of Applied Psychology, 87 (4),

15 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 7 O Neill, P. (2000, June). Tectonic change: The qualitative paradigm in psychology. The Annual Meeting of the Canadian Psychological Association, Nova Scotia-Canada. Owens, L., Shute, R. ve Slee, P. (2000). Guess what I just heard! : Indirect aggression among teenage girls in Australia. Aggressive Behavior, 26, Schultz, D. P. ve Schultz, S. E. (2001). Modern psikoloji tarihi [A history of modern psychology]. İstanbul: Kaknus Yayınları. Tharinger, D. J. ve Stark, K. (1990). A qualitative versus quantitative approach to evaluating the Draw-A-Person and Kinetic Family Drawing: A study of mood- and anxiety-disorder children. A Journal of Consulting and Clinical Psychology, 2 (4), Thomas, L. E. ve Chambers, K. O. (1989). Phenomenology of life satisfaction among elderly men: Quantitative and qualitative views. Psychology and Aging, 4 (3),

16 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 8 Psikolojik Ölçmenin Yeni Kuralları ve Türkiye deki Durumu Mediha Korkmaz Ege Üniversitesi, Psikoloji Bölümü Mediha.korkmaz@ege.edu.tr Psikolojinin bir bilimdalı olarak doğuşuyla birlikte o yıllarda acilen ölçülmesi gereken bireysel farklılıklardan kaynaklanan zeka, yetenek, kişilik gibi temel bazı psikolojik yapılar, özellikler vardı. Günümüzde de hala bu özellikler varlılığını artarak sürdürmektedirler. 19. yüzyıldaki psikolojik yapılar, günümüzde bir özellikler fetişizmi haline mi geldi? Nasıl ölçülecek? Elbette ki bir psikolog ya da bir psikometrist tarafından psikolojik yapıların ölçülmesine ilişkin verilecek en temel yanıt, yapıları kapsayan bir psikolojik test, bir ölçek, bir envanter ile olmasıdır. Psikolojik özelliklerin ölçümü üzerine adeta bir yarışma varmış gibi ölçme araçlarının çok fazla sayılarda oluşturulduğunu yurtdışındaki uygulamalardan izleyebilmekteyiz. Oysa, bir test geliştiricisi, psikolojik bir yapının/ özelliğin ölçümüne ilişkin bir ölçme aracının geliştirilmesinin, araştırmacının oturduğu yerden yazdığı maddelerden kolayca oluşamayacağını, aksine test geliştirme sürecinin son derece zahmetli ve zaman alıcı olduğunu çok iyi bilir. Ancak bu zahmetli sürecin ardından geliştirilen bir ölçme aracı, test kullanıcıların yani uygulamacıların hizmetine sunulur. Pek tabidir ki süreç ölçme aracının uygulamaya sunulması ile de bitmez; belki de asıl sorunların en önemli parçası bu aşamada başlamaktadır. Çünkü bir ölçme aracının en temel özelliği olan geçerlik bir kanıt toplama sürecidir ve bu çalışmaların sonu neredeyse yoktur. Ayrıca zaman içerisinde içinde yaşanılan toplumun değişen özelliklerine karşı, daha önce geliştirilmiş olan ölçme aracının hala ölçmeyi amaçladığı psikolojik özelliği ölçüp ölçmediği sorularının periyodik olarak yanıtlanması ve ölçme aracının güncellenmesi de gerekmektedir. Psikolojik ölçme adı altında yayınlanan pek çok ders kitabında başlıca psikolojide ölçme ve değerlendirme konularından söz edilmektedir. Özellikle yurtdışındaki en genel adıyla yayınlanan Psikometrik Teori (Psychometric Theory) ya da Psikolojik Ölçme (Psychological Testing) ders kitaplarında klasik test kuramı kapsamındaki yöntemler (güvenirlik ve çeşitli güvenirlik yöntemleri, geçerlik ve çeşitleri, norm ve standart puanlar, bazı psikolojik özelliklerin ölçümüne ilişkin geliştirilmiş testler) yer almaktadır. İster yurtdışında isterse ülkemizde psikoloji lisans eğitimi alan her birey, yaklaşık olarak psikolojideki ölçme sorunları ve bu sorunların çözümüne ilişkin ölçme alanındaki bu klasik test kuramı yöntemleriyle tanışmaktadır. Oysa, klasik test kuramının yanı sıra son yıllarda madde cevap kuramı, maksimum olasılık faktör analizi, yapısal eşitlik modelleri, genellenebilirlik kuramı gibi yeni ölçme modelleri psikometri yazınında yer almaktadır. Ancak buradaki ciddi sorun, gerek yurtdışında gerekse Türkiye de halihazırda bu yeni psikometrik yöntemlerin lisans eğitimi kapsamında ele alınmamasıdır. Özellikle de ülkemizde psikoloji lisansüstü programlarının yeni yöntemler açısından eksikliği göze çarpmaktadır. Bu yazının amacı, ölçme araçlarının geliştirme aşamalarında yer alan ve yukarıda bazı sorun alanlarına işaret edilen noktaların hepsine ayrıntılı kuramsal yanıtlar vermek değildir. Psikometri yazınında yer alan yeni ölçme yöntemlerinden madde cevap kuramı hakkında en temel bazı avantajlara değinmektir.

17 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 9 Madde cevap kuramı (item response theory) ya da örtük özellikler kuramı (latent trait theory), modern test kuramı olarak da adlandırılmaktadır. Böylece klasik test kuramının eski, modern test kuramının da yeni ölçme yöntemleri olduğuna vurgu yapılmış olur. Madde cevap kuramı, bireylerin davranışları ile bu davranışların altında örtük olarak bulunduğu varsayılan özellikler arasındaki ilişkileri, olasılığa temellenen fonksiyonlarla ifade eder. Kuramın odak noktasını farklı yetenek düzeyindeki deneklerin örtük özellik üzerindeki bir maddeyi nasıl yanıtlamaları gerektiğini gösteren matematiksel modeller oluşturur. Bu modeller, gözlenen değişkenler ile bunların altında yatan örtük özellik arasındaki işlevsel ilişkiyi doğrusal olmayan bir regresyon ile tanımlarlar (Chernysenko ve ark., 2001; Zickar, 1998). Madde cevap kuramında madde (item) terimi bireylerin gözlem birimini, test/ölçek (test/ scale) terimi maddeler topluluğunu ve özellik/yetenek (trait/ability) terimi bireyin örtük özelliğini tanımlamak üzere kullanılmaktadır. Madde cevap kuramının merkezi elementi, madde karakteristik eğrisidir (item characteristics curve - ICC) ve bireyin ölçülen yetenek boyutundaki düzeyi ile maddeye doğru cevap verme olasılığı arasındaki ilişkinin grafik gösterimini verir. Kuramda madde güçlüğü ve yetenek/ örtük özellik ölçüm tahminleri aynı boyut üzerinde, yani o test ile ölçülen yetenek boyutu (θ) üzerinde yer almaktadır. Dolayısıyla madde karakteristik eğrisi, doğru cevabın koşula bağlı olasılığın (conditional), yani herhangi bir belirli θ yetenek düzeyi için P(θ) belirlenmiş olan doğru cevabın eğrisidir (Hambleton, Swaminathan ve Rogers, 1991; Hulin, Drasgow ve Parsons, 1983). Madde cevap kuramının en önemli diğer bir özelliği de, madde ve test bilgi fonksiyonlarıdır (item and test information function). Kuramda bu fonksiyonlar, klasik test kuramındaki güvenirlik ve ölçmenin standart hatası kavramlarını karşılamaktadır. Madde ve test bilgi fonksiyonları, gözlem yoluyla elde edilen verilerin parametre tahminlerinin yapılmasının ardından θ yetenek tahminlerinin yerleşiminin ve aynı zamanda ölçümün doğruluğu, hassasiyeti ve mükemmelliği hakkında bir değerlendirme yapılmasını sağlar. Madde cevap kuramında ölçmenin hassasiyeti, ölçekteki her maddenin belirli bir kişinin yeteneğine göre olan durumuna bağlı olarak, diğer bir ifadeyle, madde ve kişinin birbirlerine yakınlık derecesi ile açıklanır ve madde ile kişi arasındaki fark arttıkça maddenin etkinliği azalır (Somer, 1998, 1999, 2004). Bir test belirli bir özelliği ölçen θ yeteneğinin farklı noktalarında bulunan kişiler için farklı düzeylerde bilgi vermektedir. θ nın herbir değeri için elde edilen informasyonların θ ya karşı grafiğinin çizilmesi ile madde bilgi fonksiyonu elde edilir ve belirli bir θ düzeyi için tüm madde bilgi fonksiyonlarının toplanması ile de test bilgi fonksiyonu elde edilmektedir. Niçin Madde Cevap Kuramı? Psikologların çoğu araştırmalarında test ve ölçekleri değerlendirmek üzere klasik test kuramı kapsamında ele alınan güvenirlik, madde-toplam puan korelasyonu, Spearman Brown düzeltme formülasyonu gibi aşina olduğumuz tekniklerini sıklıkla kullanmaktadırlar. Klasik test kuramının varsayımlarını karşılamak daha kolaydır ve kuramın uygulanmasında avantaj sağlayarak kullanılma sıklığını artırmıştır. Bu durumu Hambleton, Robin ve Xing (2000), kuramın yeterince güçlü olmadığı ve bazı yetersizliklerinin bulunduğu şeklinde yorumlarken; Budgell, Raju ve Quartetti (1995), kuramın özellikle örnekleme bağlı varsayımlarından dolayı grup içi karşılaştırmalar için uygun olduğunu, buna karşın gruplararası

18 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 10 karşılaştırmalarda yetersiz kaldığını belirtmektedirler. Madde cevap kuramı modelleri çok daha güçlü varsayımların karşılanmasını (tekboyutluluk, yerel bağımsızlık vb.) gerektirmektedir; eğer varsayımlar karşılanmaz ise, sözkonusu modelleri değerlendirmede kullanmak hatalı sonuçlar ortaya çıkarır. Madde cevap kuramı, klasik test kuramına temellenen psikometrik değerlendirmedeki yetersiz kalan bazı önemli sorunları aşmak üzere geliştirilmiştir. Klasik test kuramının aşamadığı sorunları madde cevap kuramı nasıl aşıyor? Embretson (1999) her iki kuramın temel problemler üzerinden karşılaştırmasını eski ve yeni kurallar üzerinden şu şekilde yapmaktadır: Eski Kural 1: Ölçmenin standart hatası belirli bir örneklemdeki tüm puanlara uygulanır. Yeni Kural 1: Ölçmenin standart hatası farklı cevap örüntüleriyle bireyler arasında değişir ancak farklı popülasyonlara genellenebilir. Klasik test kuramında güvenirlik katsayısına bağlı olarak hesaplanan ve kişilerin gerçek puanlarının güven aralıklarını tahminlemeye yarayan ölçmenin standart hatasının örneklemdeki tüm denek puanları için eşit, aynı olduğu varsayımı vardır. Oysa, bir örneklemden diğerine güvenirlik katsayıları değişim gösterir dolayısıyla ölçmenin standart hatası da değişir. Örneklemler birebir eşdeğer olmadığı sürece de bir örneklemdeki puan aralıkları diğer örnekleme göre değişiklik gösterecektir. Buradaki asıl sorun ise, ölçmenin standart hatasının örneklemdeki tüm bireyler için aynı olmasından kaynaklanmaktadır; yani düşük yetenekteki bir birey için olduğu kadar yüksek yetenekteki bir birey içinde aynı puan aralıklarının kullanılmasıdır. Sonuçta, klasik kuramda bir kişinin belirli bir aralıkta ölçmenin standart hatasına uygun olarak gerçek puan aralıklarını saptamanın doğruluğu sorun olmaktadır. Madde cevap kuramında ise, tahminlenen yeteneğin/özelliğin doğruluğunun bir ölçütü olarak madde ve test bilgi fonksiyonları kullanılmaktadır ve tahminlenen farklı yetenek (theta) değerlerinin doğruluğuna ilişkin klasik kurama kıyasla daha hassas puan aralıklarına ulaşılmasına olanak verirler. Diğer bir deyişle, herbir maddenin, madde bilgi fonksiyonunun olması kuramı örneklemden bağımsız bir özelliğe taşır, popülasyonun gerçek puan ve hata varyansalarına bağlı değildir. Madde ve test bilgi fonksiyonları bir testi geliştirirken ölçümün doğruluğunu arttırmak için ne tür maddelerin eklenmesi ya da ne tip maddelerin testten uzaklaştırılmasını saptamada oldukça faydalı bilgiler sağlarlar. Samejima (1977) klasik test kuramında güvenirliğin cansız bir kavram olduğunu çünkü bir gruptan diğerine farklılık gösterdiğini ve genellenebilirliğinin oldukça sınırlı olduğunu ifade etmektedir (akt. Hulin, Drasgow ve Parsons, 1983). Eski Kural 2: Çok maddeli uzun testler, az maddeli kısa testlerden daha güvenilirdir. Yeni Kural 2: Az maddeli kısa testler, çok maddeli uzun testlerden daha güvenilir olabilir. Klasik test kuramında, ölçme aracındaki madde sayısı arttıkça testin güvenirlik katsayısının da artacağı ve madde sayısının az olmaması tercih edilir. Buna karşın madde cevap kuramında az sayıda madde içeren testler oldukça güvenilir olabilir. Klasik kuramda Spearman- Brown düzeltme formülüyle ölçme aracının madde sayısı artırıldığında, hata varyansı azalıp gerçek varyans miktarı arttığı için testin güvenirlik derecesi de artmaktadır (Embretson, 1999). Madde cevap kuramında ise, ölçmenin standart hatası herbir örtük özellik aralığında tanımlandığı için hata varyanslarının miktarı azalır, güvenirlik katsayısı yükselir. Bu durum özellikle deneklerin yetenek düzeylerine uygun madde bankalarının

19 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 11 oluşturulmasında kullanılır (örneğin testte 25 madde olsa bile, deneklerin yetenek düzeylerine uygun oluşturulan daha az sayıdaki madde setleri kullanılır). Çünkü deneklerin yetenek düzeylerine en uygun maddeler kullanıldığında standart hatalar da küçük olacaktır, bu da testin güvenirliğini artıracaktır. Dolayısıyla az sayıda maddeleri olan kısa testlerde çok daha güvenilir olabilir. Eski Kural 3: Bir testin farklı formlarından elde edilen test puanlarının karşılaştırılması ancak testlerin paralel ve eşit olmasına bağlıdır. Yeni Kural 3: Testin farklı formlarından elde edilen test puanlarının karşılaştırılması testin güçlük düzeyi bireylerarasında değişiklik gösterdiğinde en mükemmeldir: Test puanlarının karşılaştırılması için paralel formlar gerekmez. Klasik test kuramında bireylerin gözlenen test puanları, gerçek puan ve hata bileşenlerinin bir fonksiyonu olarak ele alınır. Kuram doğrudan test düzeyinde bilgileri sağlamak üzere geliştirilmiştir ve doğrudan ölçme yapılan araca bağlıdır. Madde cevap kuramında ise, ölçülen yetenek/özellik ve madde puanları aynı ölçek üzerinde (θ metriği) tanımlanmaktadır. Klasik ve madde cevap kuramındaki gerçek puan ve θ değerleri farklı metriklerde aynı yeteneği/özelliği temsil ederler. Ancak ikisinin arasında çok önemli bir ayrım vardır. θ metriğinin ortalama ve varyans değerleri bir kez saptandıktan sonra, bir bireyin θ değeri ölçüm yapılan araca bağlı olmaktan çıkar (Hulin, Drasgow ve Parsons, 1983). Böylece θ metriği ile ölçülen bir bireyin yeteneğinin farklı madde setlerini kapsayan ölçüm araçları ile karşılaştırılmasına da olanak tanımış olur. Bu özellik madde-test parametrelerinin farklı örneklemler ve farklı test formlarında değişmezlik/sabitlik (invariance) olarak bilinir ve kuramın uyarlamalı ölçme (adaptive testing) uygulamalarında kullanılır. Buna karşın klasik kuramda ölçme araçları birebirmutlak paralel olmadığı sürece bu tür bir yetenek karşılaştırması yapılamaz. Eski Kural 4: Madde istatistikleri popülasyonun temsili olan örnekleme bağlıdır. Yeni Kural 4: Madde istatistikleri temsil edici örneklemlere bağlı değildir. Klasik test kuramında madde güçlüğü ve madde ayırt edicilik istatistikleri büyük ölçüde üzerinde çalışılan örnekleme bağlıdır ve örneklemin yetenek/özellik seviyesi bu test istatistiklerinin düzeyini etkilemektedir (MacDonald ve Paunonen, 2002). Çünkü kuramda denek puanları madde güçlük düzeylerinin bir fonksiyonu olarak ele alınmaktadır ve bu nedenle de bir testin güçlüğü farklı alt popülasyonlarda değişiklik göstermektedir. Dolayısıyla değişen güçlük düzeylerinde bir testin değişik formları kullanıldığında denekler arasında karşılaştırmalar yapılamaz (Hambleton, Robin ve Xing, 2000). Madde cevap kuramında ise, madde ayırt edicilik parametresi (ai), madde güçlük parametresi (bi) ve maddenin doğru yanıtını tahmin parametresi (ci) deneklerin ait olduğu alt popülasyonlara bağlı değildir ve bir örneklemden diğerine değişiklik içermezler. Çünkü madde cevap modelleri verilerin modellenmesine temellenir, ölçme aracı ile değerlendirilen yetenek ya da örtük özellik ve testteki her bir madde arasındaki ilişkiye odaklanır, hem madde parametrelerinin örneklemden bağımsız, hem de kişi parametrelerinin maddelerden bağımsız olması nedeniyle kişi ve madde parametre tahminlerini yapar. Böylece test puanlarının yorumlanması için standardizasyonu yapılmış orijinal örnekleme bağlı kalmak gerekmez. Klasik test kuramında bireylerin gözlenen test puanları, maddelere verilen cevapların toplamından oluşur ve standart puanlara dönüştürülür. Kuram doğrudan test düzeyinde bilgileri sağlar ve ölçme yapılan araca bağlıdır. Madde

20 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 12 cevap kuramında ise, kişinin örtük özellik düzeyini saptamak için madde cevaplarının nasıl toplanacağı (toplam puan) kuramın yanıtlaması gereken sorular arasında değildir. Madde cevap kuramı daha çok kişilerin davranışlarını etkileyen maddelerin özelliklerinin nasıl olduğu ve kişinin cevaplarını açıklamak için en uygun özellik düzeyinin ne olduğu ile ilgilenir (Embretson, 1999). Kısaca; klasik kuram test düzeyinde test puanlarını tanımlamaya odaklanırken, madde cevap kuramı madde düzeyinde ve madde performansının modelleşmesine ilişkin bilgileri sağlamaya odaklanır (Cohen, Bottge ve Wells, 2001; Kolen ve Brennan, 1995). Madde Cevap Kuramının Psikolojiye Bazı Katkıları Madde cevap kuramı modelleri, özellikle test yapılandırma sürecinde maddelerin psikometrik özellikleri ve testlerin yapı geçerliğine ilişkin ayrıntılı bilgiler sağlar. Kuram geçmişte olduğu gibi günümüzde de eğitimde ölçme ve değerlendirme araştırmacıları tarafından aktif olarak kullanılmaktadır. Literatür taramaları incelendiğinde bu durum hem ülkemizde hem de yurtdışı uygulamalarında karşımıza çıkmaktadır. Son 50 yıllık dönemde de madde cevap kuramı yurtdışı psikoloji araştırmalarında önemli bir mevki edinmiştir. Ancak ülkemizde psikoloji araştırmacıları tarafından gerektiği kadar tanınmamaktadır. Oysa, madde cevap kuramı yeni bir test-ölçek geliştirme çalışmalarında doğrulayıcı faktör analizi kadar büyük bir etkiye sahiptir. Yukarıda ele aldığımız madde cevap kuramının özellikleri klasik test kuramının gerçekleştiremediği bazı ölçme problemlerinin üstesinden gelebilmektedir. Kuramın psikoloji araştırmalarına en önemli katkısı belki de ölçme aracındaki potansiyel yanlılık (bias) incelemelerine izin vermesidir. Psikoloji araştırmalarında üzerinde çalışılan örneklemlerin sistematik bazı özellikleri (cinsiyet, eğitim, dil, ırk vb.) vardır ve gruplar arası karşılaştırmalar da bu sistematik özellikler üzerinden yapılabilmektedir. Madde cevap kuramı ölçme araçlarının bu sistematik özellikler açısından incelenmesine olanak sağlar. Kuramda bu özellik madde ve test işlevsel farklılık fonksiyonu (differential item and test functioning) olarak tanımlanır, ölçme aracını oluşturan maddelerin sistematik grup üyeliklerinden herhangi birine avantaj sağlayıp sağlamadığı sorunu incelenir (Korkmaz, 2005; 2006). Böylelikle test maddelerin karşıt örneklemler içerisinde farklı bir işlevselliğinin olmadığı ve ölçümlerin yapı geçerliğinin önemli kanıtları toplanmış olur. Bu özellik ülkemiz psikolojisi açısından aslında son derece önemlidir. Halihazırda ülkemizde kullanılan psikolojik yapılara ilişkin pek çok ölçme aracının aslı yurtdışında geliştirilmiş olup, ülkemiz için Türkçe çeviri ve adaptasyon çalışmaları yapılmıştır. Bu durumda karşılaştığımız sorun daha da büyümektedir. Çünkü testteki maddelerin grup üyeliklerine karşı bir avantaj gösterip göstermediğinin yanı sıra kültürlerarası farklılıkların da diğer bir sistematik özellik olarak karşımıza çıktığını görmekteyiz. Bir kültür için geliştirilmiş bir ölçme aracı, acaba diğer bir kültürde ne kadar geçerliğe sahiptir? Kaldı ki bu ölçme araçları diagnostik ve karar verme amaçlı kullanıldıklarında ne kadar doğru bir sürecin gerçekleştirildiğinden emin olabilir miyiz? Klasik test kuramı bu sorulara yanıt vermekte maalesef yetersiz kalmaktadır ve Türkiye deki psikoloji araştırmalarına madde cevap modellerinin dahil edilmesi dünya literatürünü daha iyi izlememizi sağlayacaktır. Başlangıçta madde cevap modelleri dikotomik madde formatlarının ölçülmesine ilişkin geliştirilmiş olmakla birlikte, günümüzde daha karmaşık madde formatlarına

21 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 13 yönelmiştir. İki cevap seçeneğinden daha fazla sayıda seçeneği olan çoklu kategorili maddeler (polytomous) için pek çok model geliştirilmiştir (örneğin; Masters (1982) Kısmi Puanlama Modeli (Partial Credit Model), Samejima (1969) Ağırlıklandırı lmış Cevap Modeli (Graded Response Model), Andrich (1978) Dereceli Ölçek Modeli (Rating Scale Model ) ve Bock (1972) Sınıflamalı Cevaplar Modeli (Nominal Response Model)). Böylece psikolojinin tutum, kişilik, örgüt ve organizasyon araştırma konuları gibi pek çok alanda uygulanabilir hale gelmiştir. Dünya literatüründen bazı örnekler vermek gerekirse; Ellis ve Mead (2000) 16 Faktör Kişilik Envanteri nin İspanyolca versiyonunun ölçme eşdeğerliğinin incelenmesinde, Cooke, Michie, Hart, Hare (1999, 2004), Psikopati kontrol listesinin (Psychopaty Checklist - revised - PCL-R) hem geliştirilmesinde hem de kültürler arası karşılaştırmalarının yapılmasında, Huang, Church ve Katigbak (1997) NEO Kişilik Envanterinin kültürel farklılıklarının incelenmesinde, Smith ve Reise (1998) Stres Tepki Ölçeğinin (Stress Reaction Scale) madde işlevsel farklılık incelemelerinde, Childs, Dahlstrom, Kemp ve Panter (2000), MMPI-2 Depresyon Ölçeğinin madde parametre tahminleri ve madde işlevsel farklılığının incelenmesinde, Orlando ve Marshall (2002) Post-Travmatik Stres Bozukluğu Kontrol Listesinin İspanyolca versiyonunun madde işlevsel farklılığının incelenmesinde, Maller, (2001), WISC-III standardizasyon örnekleminin cinsiyete göre madde işlevsel farklılığının incelenmesinde değişik madde cevap modelleri ve uygulamaları kullanılmıştır. Madde Cevap Kuramının Pratik Uygulamalarda Kullanımı Zor mu? Madde cevap modellerinin pratik uygulamalarda kolayca yer edinememesinin en önemli nedeni, hemen hemen her bir modelin kendine özgü bir matematiksel işlem ve bilgisayar programı gerektirmesidir. Ayrıca programların DOS ortamındaki yazılımları da kullanılma sıklığını etkilemiştir. Ancak son yıllarda madde cevap modellerine uygun olarak geliştirilen bilgisayar paket programlarının sayısında önemli bir artış vardır ve programların kullanımına ilişkin ortalama bir bilgisayar kullanıcı bilgisi yeterlidir (elbetteki sadece programın kullanımı değil aynı zamanda kuramsal düzeyde de bilgiye sahip olmak her türlü paket programın kullanımı için bir gerekliliktir). Bu teknolojik gelişme araştırmacıları teorik yapılanmadan ziyade çeşitli alanlardaki (eğitim, psikoloji, tıp, sosyoloji, biyoloji vb.) pratik uygulamalara yönlendirmiştir. Madde cevap modellerine uygun olarak geliştirilen ve sık kullanılan önemli bazı bilgisayar paket programları BILOG-MG 3, MULTILOG, PARSCALE, TESTFACT dir. Ayrıca ilgilenen araştırmacılar adresinden çeşitli programların özelliklerini görebilirler. Dünya literatürü psikoloji araştırmalarında önemli bir yer edinmiş olan madde cevap modellerinin Türk psikoloji araştırmalarında da kapsanması gerekmektedir. Çünkü test ve ölçek geliştirmede son yıllarda madde cevap modelleri ve doğrulayıcı faktör analizi yöntemleri başa baş gitmekte, araştırmalarda bu iki yöntemin karşılaştırmaları yapılmaktadır. Özellikle de lisansüstü programlarda ölçmenin yeni yöntemlerinin ele alınması, ülkemiz araştırmacılarını dünya yazınına yakınlaştıracaktır. Eğer bu gelişmeler izlenmez ise, ülkemizdeki psikoloji araştırmalarının yetersiz kalması, kuramların uygun bir şekilde test edilememesi, araştırma problemlerine ilişkin yanlış verilerin toplanması, dergilerdeki yayın kalitesinin düşmesi, istatistik, ölçme ve yöntem konularını değerlendirecek uzman sayısında azalma olması gibi potansiyel sorunlarla karşılaşmak kaçınılmaz olacaktır.

22 Türk Psikoloji Bülteni, Temmuz 2007, Yıl: 13, Sayı: 40, s. 14 Kaynaklar Budgell, G. R., Raju, N. S. ve Quartetti, D. A. (1995). Analysis of differential item functioning in translated assessment instruments. Applied Psychological Measurement, 19 (4), Chernyshenko, O. S., Stark, S., Chan, K. Y., Drasgow, F. ve Williams, B. (2001). Fitting item response theory models to two personality inventories: Issues and insights. Multivariate Behavioral Research, 36 (4), Childs, R. A., Dahlstrom, W. G., Kemp, S. M. ve Panter, A. T. (2000). Item response theory in personality assessment: A demonstration using the MMPI-2 depression scale. Assessment, 7 (1), Cohen, A. S., Bottge, B. A. ve Wells, C. S. (2001). Using item response theory to assess effects of mathematics instruction in special populations. Exceptional Children, 68 (1), Cooke, D. J ve Michie, C. (1999). Psychopathy across cultures: North America and Scotland compared. Journal of Abnormal Psychology, 108 (1), Cooke, D. J, Michie, C., Hart, S. D. ve Hare, R. D. (1999). Evaluating the screening version of the Hare Psychopathy Checklist-Revised (PCL: SV): An item response theory analysis. Psychological Assessment, 11 (1), Ellis, B. B. ve Mead, A. D. (2000). Assessment of the measurement equivalence of a Spanish translation of the 16PF questionnaire. Educational and Psychological Measurement, 60 (5), Embretson, S. E. (1999). Issues in the measurement of cognitive abilities. S. E. Embretson ve S. L. Hershberger (Ed.), The new rules of measurement: What every psychologist and educator should know içinde (pp. 1-15). Lawrence Erlbaum Associates. Hambleton, R. K., Robin, F. ve Xing, D. (2000). Item response models for the analysis of educational and psychological test data. H. E. A. Tinsley ve S. D. Brown (Ed.), Handbook of applied multivariate statistics and mathematical modeling içinde (pp ). San Diego: Academic Press. Hambleton, R. K, Swaminathan, H. ve Rogers, H. J. (1991). Fundamentals of item response theory. London: Sage Publications. Huang, C. D., Church, A. T. ve Katigbak, M. S. (1997). Identifying cultural differences in items and traits: Differential item functioning in the NEO personality inventory. Journal of Cross-Cultural Psychology, 28 (2), Hulin, C. H., Drasgow, F. ve Parsons, C. K. (1983). Item response theory: Application to psychological measurement. Dow Jones-Irwin. Kolen, M. J. ve Brennan, R. L. (1995). Test equating: Methods and practices. Springer- Verlag New York, Inc. Korkmaz, M. (2006). Test ve ölçek geliştirmede yeni yaklaşımlar: Madde cevap kuramı kapsamında madde işlevsel farklılığı (madde yanlılık) yöntemleri. Türk Psikoloji Yazıları, 9 (18), Korkmaz, M. (2005). Madde cevap kuramına dayalı olarak çok kategorili maddelerde madde ve test yanlılığının (işlevsel farklılığın) incelenmesi. Yayınlanmamış doktora tezi, Ege Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. MacDonald, P. ve Paunonen, S. V. (2002). A Monte Carlo comparison of item and person statistics based on item response theory versus classical test theory. Educational and Psychological Measurement, 62 (6), Maller, S. J. (2001). Differential item functioning in the WISC-III: Item parameters for boys and girls in the national standardization sample. Educational and Psychological Measurement, 61 (5), Orlando, M. ve Marshall, G. N. (2002). Differential item functioning in a Spanish Translation of the PTSD checklist: Detection and evaluation of impact. Psychological Assessment, 14 (1), Smith, L. L.ve Reise, S. P. (1998). Gender difference on negative affectivity an IRT study of differential item functioning on the multidimensional personality questionnaire stress reaction scale. Journal of Personality and Social Psychology, 75 (5), Somer, O. (1998). Kişilik testlerinde klasik ve modern test kuramları ile madde analizi. Türk Psikoloji Dergisi, 13 (41), Somer, O. (1999). Çok kategorili (polytomous) maddelerde klasik ve modern test kuramlarının madde analizleri, güvenirlik ve bilgi kavramları açısından karşılaştırılması. Türk Psikoloji Dergisi, 14 (44), Somer, O. (2004). Gruplararası karşılaştırmalarda ölçek eşdeğerliğinin incelenmesi: Madde ve test fonksiyonlarının farklılaşması. Türk Psikoloji Dergisi, 19 (53), Zickar, M. J. (1998). Modeling item-level data with item response theory. Current Directions in Psychological Science, 7 (4),