Nurcan Sefer / Y.Mimar İstanbul Vakıflar 1. Bölge Müdürlüğü nurcansefer@yahoo.com. restorasy n 27

Transkript

1 HACI BEŞİR AĞA KÜLLİYESİ ONARIMI ( ) Nurcan Sefer / Y.Mimar İstanbul Vakıflar 1. Bölge Müdürlüğü nurcansefer@yahoo.com The Restoration of Haci Besir Aga Complex Between The restorasy n 27

2 Hacı Beşir Ağa Külliyesi İstanbul İli, Fatih (eski Eminönü) İlçesi sınırları içinde yer almaktadır. Banisi Darüssaade ağası Hacı Beşir Ağa olan külliye tarihinde inşa edilmiştir. Külliye cami, kütüphane, medrese, tekke, sebil, dükkanlar, iki adet çeşme ve caminin doğusunda bulunan sıbyan mektebi ya da hünkar mahfeli olarak kullanılmış olabilecek iki katlı bir bölümden oluşmaktadır Kasım-2010 Ocak tarihleri arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından medrese ve tekke dışındaki bölümler restore edilmiştir. Çalışmalar sırasında mimar, restoratör, konservatör, kimyacı, sanat tarihçisi gibi birçok uzmanlık alanından kişiler birlikte çalışmış ve çalışmalar belgelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Hacı Beşir Ağa, Camii, Kütüphane, Sıbyan Mektebi, Hünkar Mahfeli. Hcı Hacı Beşir Ağa Komplex is located in the Fatih (old Eminönü) District of İstanbul. It was built by Hacı Beşir Ağa who was the Chief Eunuch of the Sultan s Harem (called the Darüssaade Ağası) in the middle of the eighteen centrury ( ). The complex is consist of a mosque, a library, a madrasa, a tekke (dervish lodge), a sebil (kiosk for the distribution of drinking water or sherbet to passers-by in cups), two fountains, seven shops and a place is attached to the east side of the mosque which could be used as a primary school or a special place for Sultan. Except from the madrasa and tekke the complex was restorated by The General Directorate for Foundations between the Nowember of 2008 and January of During the restoration lots of expert (such as architect, restorer, chemist, art historian) worked together as a team and all works have been documented. Key Words: Hacı Beşir Ağa, Mosque, Library, Primary School, Hünkar Mahfeli. Hacı Beşir Ağa Külliyesi Fatih (eski Eminönü) İlçesi sınırları içinde, Alemdar Mahallesi nde, Alay Köşkü Caddesi ile Hükümet Konağı Sokak ın kesiştiği köşede, eski Bâbıâli, şimdiki İstanbul Valiliği nin yakınında yer alır. Külliye cami, kütüphane, hünkar mahfeli, sebil, iki çeşme, dükkanlar, sıbyan mektebi, medrese ve tekkeden oluşur. (Çizim 1) Çizim 1. Hacı Beşir Ağa Külliyesi genel yerleşimi (A: Cami, B: Hünkar Mahfeli /Sıbyan Mektebi (?), C: Kütüphane, D: Sebil ve Çeşme, E: Çeşme, F: Medrese, G: Tekke) (İstanbul Vakıfl ar I. Bölge Müdürlüğü Arşivi, Çizen: Avunduk İnş. Tur.San.ve Tic.Ltd.Şti.). Külliyenin banisi III. Ahmet ve I. Mahmut dönemlerinde hizmet etmiş olan Darüssaade ağası Hacı Beşir Ağa dır (Ayvansarayi 2001: 89). Külliye 18. yy. ortalarında ( yılları arasında) inşa edilmiştir (Ayvansarayi 2001: 90). Vakfiyesi İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa bölümündedir. (Hacı Beşir ağa Vakfiyesi, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa Bölümü No:682.) Caminin giriş kapısındaki kitabeden II. Mahmut döneminde ( ) büyük bir onarım geçirdiği anlaşılmaktadır (Eyice 1996: 2). Caminin avlu giriş kapısından sökülen ve kütüphanede bulunarak bugün yerine monte edilmiş bulunan oval madalyon içindeki II. Mahmut tuğrası da bu onarımı desteklemektedir. Cumhuriyet döneminde ise 1940, 1959, 1965, 1973 ve 1986 yıllarında onarım görmüştür. (Hacı Beşir Ağa Külliyesi 1965 Onarım Dosyası, İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi) yılında caminin son cemaat yeri cephesi betonarme bir doğrama ile kapatılmış, 1986 yılındaki onarımda ise avlu altına tuvalet ve abdest alma mekanı ilave edilmiştir. Yapının mimarı bilinmemektedir tarihleri arasında mimar başı olan Ser Mimar Çelebi Mustafa Ağa nın Hacı Beşir Ağa Külliyesi gibi önemli bir yapı topluluğunun inşasında etkili olduğu düşünülebilir. 28 restorasy n

3 Çizim 2. Alman Mavisi haritası. Çizim 3. Goad haritası. Külliyenin yerleşimi, 1875 tarihli Şehremaneti haritasında, 20. yüzyıl başındaki Alman haritalarında, 1934 tarihli Sarayburnu Şehir Rehberinde, 1950 tarihli Suat Nirven haritalarında görülmektedir (Çizim 2,3). Bu haritalar Hacı Beşir Ağa Camii ve Külliyesinin 20. yüzyılda büyük bir değişim geçirmediğini göstermektedir. Külliye eğimli bir arazi üzerinde bulunmaktadır. Cami, hünkar mahfeli ve kütüphane birlikte tasarlanmıştır (Resim 1). Hükümet Konağı Sokağı ndan caminin avlusuna girilir. Bu avludan medreseye geçilmektedir. Tekke binası ise bu grubun batısında, ayrı bir yapı olarak yer alır. Kuzeydoğu ve güneydoğu cephelerinde caminin alt kotunda dükkanlar bulunmaktadır. Sebil de bu kotta Alay Köşkü Caddesi ile Hükümet Konağı Sokak ın kesiştiği köşededir. Külliyedeki iki çeşme de kuzeydoğu cephesindedir. 1. Cami: Külliyenin güneyinde, Alay Köşkü Caddesi ne paralel bir konumdadır. Son cemaat bölümü çift revaklıdır (Çizim 4, Resim 2). Son cemaat bölümünün avlu tarafındaki ilk revağı aynalı tonozla örtülü üç birimden oluşur. İkinci revağın ortasındaki birim kubbeyle, yanındaki birimler ise tekne tonozlarla örtülüdür. Güneyinde kadınlar mahfeline çıkan ahşap merdiven, doğusunda ise hünkar mahfiline ait, kafesle çevrili bir galeri katı bulunmaktadır (Resim 3). Kubbe ve tonozlarda stilize dal ve yapraklarla siyah ve gri renkli basit bordür şeklinde bezemeler yapılmıştır. Cami harimine girişteki mermer söveli kapının üzerinde talik hatla yazılmış bir kitabe bulunmaktadır. Cami iç mekanı kare planlı olup üzeri kubbe ile örtülüdür. Oniki kenarlı kasnağın her kenarında kemerli bir pencere bulunur. Kubbedeki bezemelerde gri ve siyah tonları kullanılmış, ışık gölge oyunları yapılmıştır. S kıvrımları, stilize yaprak ve kurdelelerle yapılmış düzenlemeler ile kubbenin göbeğinde on altı yapraklı bir madalyon vardır. Kütüphane ve son cemaat yerine bakan duvarlarında tepe pencerelerinin çizimi yapılıp simetri sağlanmıştır. Caminin tepe pencereleri ve alt pencerelerinde tepelik olarak hazırlanmış, kurdelelerle bağlanmış girlandlardan Resim 1. Hacı Beşir Ağa Külliyesi genel görünüm. Resim 2. Son cemaat mahallinin avludan görünüşü. Resim 3. Son cemaat mahallinin görünüşü. restorasy n 29

4 Resim 4. Cami iç mekanından görünüş. Resim 5. Mihrap ve minberin görünüşü. oluşan kalemişi düzenlemeler bulunur (Resim 4). Tanman a göre bu bezemeler II. Mahmud devrindeki restorasyona aittir (Tanman 1994: 471). Cami alt pencereleri içten mermer, dıştan küfeki sövelidir. Lokmalı demir parmaklıkları vardır. Mihrap caminin güneydoğu duvarı üzerinde dairesel bir Çizim 5. Mahfel Kat Planı (Restorasyon) (İstanbul Vakıfl ar I. Bölge Müdürlüğü Arşivi, Çizen: Avunduk İnş.Tur.San.ve Tic.Ltd.Şti.). niş şeklindedir. İçinde gölgeli kalem işi yapılmıştır. Mihrabın iki yanında stilize ionik başlıklı sütunlar, üstünde kurdele ve yapraklarla bezeli bir tepelik ve mihrap ayeti bulunur (Resim 5). Ahşap minber ve vaiz kürsüsü oldukça sadedir. Vaiz kürsüsünde torna ile işlenmiş ahşap korkuluklar ve küreler bulunur. Minberin köşelerinde de küreler ve kapısının üzerinde ahşap bir tepelik vardır. Cami ana girişinin üzerinde mermer sütunlar üstünde ahşap mahfel yer alır (Çizim 5, Resim 6). Bu mahfelin bir kısmı hünkar mahfeli, bir kısmı da kadınlar mahfeli olarak tasarlanmıştır. Kadınlar mahfeline son cemaat yerinden çıkılır ve ahşap korkulukları vardır. Hünkar mahfeli cami içine doğru dairesel bir çıkıntı yapmaktadır. Bu çıkıntının altında çıtalarla oluşturulmuş Çizim 4. Zemin Kat Planı (Restorasyon) (İstanbul Vakıfl ar I. Bölge Müdürlüğü Arşivi, Çizen: Avunduk İnş.Tur. San.ve Tic.Ltd.Şti.). Resim 6. Ahşap mahfelin harimden görünüşü. 30 restorasy n

5 Resim 7. Hünkar mahfelinde yer alan niş. ışınsal tavan bulunur. Etrafı ahşap tepelikli yüksek kafeslerle çevrilidir. Alçıdan malakari dal ve yapraklarla bezenmiş bir niş bulunur (Resim 7). Minare son cemaat yerinin batısında, medrese girişinin yanında bulunur (Çizim 4,6). Kesme taştan yapılmış olan minare kare planlı bir kaide üzerinde oturmaktadır. Gövde ve peteği sekizgendir. Ahşap külahı kurşunla kaplıdır (Resim 8). 2. Hünkar Mahfeli / Sıbyan Mektebi: Caminin doğu cephesinde hünkar mahfeli olarak kullanılmış olabilecek, Resim 8. Minarenin avludan görünüşü. dikdörtgen planlı, iki katlı bir bölüm yer alır (Resim 9, Çizim 7). Önünde ahşap saçağı olan, eğrisel hatlı bir mermer giriş sahanlığı mevcuttur (Resim 10). İki kata da avludan ayrı giriş vardır. Alt kata tek kanatlı ahşap kapıdan girilmektedir (Çizim 4). Bu katta bir oda bulunur. Odanın içinden cami içine bakan bir pencere mevcuttur. Çift kanatlı ahşap kapı üst kata çıkan merdivenlere açılır. Merdiven dikdörtgen planlı, tekne tonozlu sofa şeklinde bir mekana çıkar (Çizim 5). Burada dışarıya konsollarla taşan küçük bir çıkma üzerinde hela bulunmaktadır. Sofadan aynalı tonozlu, dikdörtgen planlı bir odaya girilir. Çizim 6. A-A Kesiti (Restorasyon) (İstanbul Vakıfl ar I. Bölge Müdürlüğü Arşivi, Çizen: Avunduk İnş.Tur.San.ve Tic.Ltd.Şti.). restorasy n 31

6 Resim 9. Hünkar mahfelinin Hükümet Konağı Sokak tan görünüşü. Girişin biri tek, biri çift kanatlı iki kapı ile olması, birinin sultan ve yanındakilerine, diğer küçük kapının ise hizmetlilere ait olduğunu düşündürmektedir. Hacı Beşir Ağa nın vakfiyesinde medresenin kurbündeki mektebten bahsedilir. Ayrıca Hadikatü l Cevami de mektebin Paşa Kapısı kurbünde olduğu ve esasının Sultan II. Bayezid in kızlarından Aynişah Sultan tarafından vakfedildiği, kabrinin de mektebin aşağısında olduğu belirtilmiştir yılları arasında hazırlandığı tahmin edilen sıbyan mekteplerine ait bir listede Babıali caddesinde... elyevm Evkaf ça Musevilere icar edilmektedir şeklinde bir kayıt vardır (Eyice 1996: 3). Bu durumda camiye bitişik aynı avluyu paylaşan ve doğrudan cami mekanı ile bağlantısı olan bir mekanın farklı inançtan bir cemaate kiraya verilemeyeceği kesin gibidir. Restorasyon sırasında yapılan raspa çalışmaları sonucunda hem alt, hem de üst kat oda duvarlarında Osmanlıca, Arapça ve Farsça yazılar tespit edilmiştir. Bu yazılar olduğu gibi korunmuş ve çevirileri yapılmıştır. (Çeviriler Murat Sayka tarafından yapılmıştır). Alt kattaki odanın güney batı duvarındaki yazının şiir olduğu anlaşılmıştır. Üst kattaki odanın duvarlarındaki yazılar ise şiir ve öğrencilerin sınav notlarıdır. (Resim 11,12,13,14). Kimya, Fransızca, Bitki Bilimi derslerini alan öğrencilerin isimleri, notları ve soruları görülmektedir. Tarih olarak 21 Rebiulahir 311 (1 Kasım 1893), 14 Haziran 317 (27 Haziran 1901) ve 20 Eylül 96 tarihlerine rastlanılmıştır. Üst kattaki bu bulgular odanın medresede ders veren hocalar tarafından kullanılmış olabileceğini ya da mekanın sıbyan mektebi olabileceğini düşündürmektedir. Resim 10. Hünkar mahfelinin girişi. Odanın duvarları ve tavanında barok üslupta (kıvrık dallar, kurdeleler, stilize yapraklar) malakâri bezemeler ve kuzey batı duvarında bir niş bulunur. Hem bu oda, hem de sofadan caminin hünkar mahfeline geçiş vardır. Bazı araştırmalar, caminin doğusunda uzanan hünkar mahfeli olarak tanımladığımız bu iki katlı mekanı sıbyan mektebi olarak tanımlamaktadır. Ancak cami mahfiline doğrudan bağlantılı, harime bitişik bu mekan proje çalışmaları sırasında Hadikatü l Cevami de belirtilmiş olan mahfil-i Humayun olarak kabul edilmiştir. Çizim 7. C-C Kesiti (Restorasyon) (İstanbul Vakıflar I. Bölge Müdürlüğü Arşivi, Çizen: Avunduk İnş.Tur.San.ve Tic.Ltd.Şti.) 32 restorasy n

7 Resim 12. Raspadan çıkan Osmanlıca yazı ve çevirisi (Fransızca ders notları). Terkîbât-ı Fransevî Esâmi es ile derece-i liyakat (isimler) (Sorular) Resim 11. Raspadan çıkan Osmanlıca yazı ve çevirisi. Tevfik Efendi fiil aliyyü l âlâ Nuri tercüme âlâ... tercüme âlâ Ahmet Ali fiil karîb Ali tercüme karîb Mehmet İsmail fiil âlâ Kimyâ-yı... Ne hoş olur Dersaadet in âb u havası Parası olmayan zevatın çekilmez cefası 21 rebiulahir 311 (1 Kasım 1893) Tevfik Efendi... aliyyü l âlâ Nuri Efendi... aliyyü l âlâ... aliyyü l âlâ Ali küel âlâ Ahmet kakodil(?) zayıf afyon ve mürekkebatı aliyyü l âlâ Esâmi es ile derece-i liyakat (isimler) (Sorular)... aliyyü l âlâ Nuri aliyyü l âlâ Ali akl... âlâ Ahmet Hilmi... âlâ Hüseyin... âlâ Resim 13. Raspa sonucu çıkan Osmanlıca şiir ve tercümesi. restorasy n 33

8 Resim 14. Raspa altından çıkan Arapça şiir. Resim 16. Kütüphanenin camiye açılan penceresi. Resim 15. Alay Köşkü Caddesi nden kütüphanenin görünüşü. 3. Kütüphane: Caminin batı cephesine bitişik olan kütüphaneye caminin içinden birkaç basamakla ulaşılmaktadır (Çizim 4). Dikdörtgen planlı, üzeri aynalı tonozludur. Cephede kütüphane, camiden alçak oluşu ve hafif dışa taşmasıyla belirgindir (Resim 15). Alay Köşkü Caddesi ne bakan iki penceresi, batı cephesine bakan üç penceresi bulunur. Bütün pencerelerde lokma parmaklıklar ve demir kepenkler vardır. Harime bakan duvarında kemerli bir niş ve içinde elips biçimli bronz parmaklıklı pencere yer alır. Duvarlarda kitap depolamak için ahşap raflı, tel kafesli dolaplar mevcuttur (Resim 16,17). Kütüphane duvar ve tavanı oldukça yoğun bir bezeme Resim 17. Kütüphane duvarlarında yer alan rafl ar. programına sahiptir (Çizim 8,9). Buradaki bezemeler camiden farklıdır. Alçıdan yapılmış barok, ampir bezemeler yer almaktadır. Tonozun ayna kısmında S ve C kıvrımlarından, çiçek demetlerinden oluşan bir göbek ve tonoz yüzeylerinde zengin barok çerçeveli oval madalyonlar vardır. Tonoz eteğinde kıvrık dallar ve C kıvrımlarından oluşan bir bordür bulunur. Kütüphanenin duvarlarında ve pencere üzerlerinde bezemeyle sivri kemer oluşturulmuş, plastırlar ve mermer taklidi bezemeler yapılmıştır. Sarı, pembe gibi pastel renkler kullanılmıştır. Kütüphanenin kitapları güvenlik sebebiyle 1918 yılında Süleymaniye Kütüphanesi ne taşınmıştır. 34 restorasy n

9 Resim 18. Sebil ve yanındaki çeşmenin görünüşü. Çizim 8. Kütüphane tavan planı (Restorasyon) (İstanbul Vakıfl ar I. Bölge Müdürlüğü Arşivi, Çizen: Avunduk İnş.Tur.San.ve Tic.Ltd.Şti.). Resim 19. Kuzeydoğu cephesindeki çeşme. Çizim 9. Kütüphanenin I-I Kesiti (Restorasyon) (İstanbul Vakıflar I. Bölge Müdürlüğü Arşivi, Çizen: Avunduk İnş.Tur.San.ve Tic.Ltd.Şti.) Çizim 10. Sebil ve çeşmenin planı. (İstanbul Vakıfl ar I. Bölge Müdürlüğü Arşivi, Çizen: Avunduk İnş.Tur.San.ve Tic.Ltd.Şti.). 4. Sebil ve Çeşmeler: Alay Köşkü Caddesi ile Hükümet Konağı Sokak ın kesiştiği köşede bulunan sebil, barok özellikler taşır (Resim 18, Çizim 10). Sebile Hükümet Konağı Sokak tan girilir. İçbükey beş cephesinde mermer kullanılmıştır. Birbirlerine kemerlerle bağlı, altı sütun bulunur. Kemerlerin arasında kalan pencereler sekizgenlerden oluşan bronz döküm bir şebekeye sahiptir. Şebekelerin altı su ve içecek ikram edebilmek için daha geniş gözlüdür. Sebilin iki yanında yuvarlak kemerli nişler bulunur. Üzerinde çıtakari süslemeleri olan geniş bir ahşap saçak uzanır. Sütun başlıklarında akantus yaprakları, inci dizileri ve istiridye kabukları vardır. Kemerlerin üzerinde Rahmi isimli bir şairin talik hatla hazırladığı manzum bir metin yazılmıştır (Tanman 1994: 472). Sebilin kuzeyinde niş şeklinde mermerden bir çeşme bulunmaktadır. Çeşmenin üzeri sebilden devam eden ahşap restorasy n 35

10 Çizim 11. Güneydoğu Cephesi, Restorasyon (İstanbul Vakıflar I. Bölge Arşivi, Çizen: Avunduk İnş. Tur.San.ve Tic.Ltd.Şti.). Mustafa Efendi tarafından hazırlanan talik hatla yazılmış kitabesi bulunur (Tanışık 1943: 178) (Resim 18). Bir diğer çeşme de, külliyenin avlu kapısının güneyinde bulunur. Küfeki taşından yapılmış olan çeşme sade bir görünümdedir. Kilit taşında bir çark-ı felek motifi bulunan sivri kemer ve cephesini çeviren kare ve dairesel kesitli profilli silmeler bulunur. Üzerinde Bursalı vaiz Seyyit Feyzi Efendi nin 1744 tarihli, beş beyitlik talik hatla yazılmış kitabesi vardır (Tanışık 1943: 172) (Resim 19). Bu çeşmenin kuzeyindeki görkemli kapı ile cami, kütüphane ve medresenin bulunduğu avluya girilir. 5. Dükkanlar: Külliyeye gelir getirmesi amacı ile yapılan dükkanlar, cami ve kütüphanenin altında yer almaktadır. Alay Köşkü Caddesi nde 4, Hükümet Konağı Sokak ta 3 adet olmak üzere, toplam 7 adet dükkan bulunmaktadır. 6. Cepheler: Alay Köşkü Caddesi Cephesi nde sırası ile üstte kütüphane, caminin mihrap cephesi, hünkâr mahfeli, altta sebil ve dükkanlar bulunur. Hükümet Konağı Sokak ta üstte caminin Çizim 12. Kuzeydoğu Cephesi, Restorasyon (İstanbul Vakıfl ar I. Bölge Arşivi, Çizen: Avunduk İnş.Tur. San.ve Tic.Ltd.Şti.). saçakla kapatıldığı için sebilin devamı gibi algılanır. Bu çeşme sebile göre çok daha yalın tasarlanmıştır. Çeşmenin çevresini dolaşan profilli silmeler görülür. Üzerinde yine şair Rahmi Resim 21. Cepheden cetvel derz örneği. Resim 20. Cepheden cetvel derz örneği. Resim 22. Kuzeybatı ve Güneybatı cephe duvarlarının görünüşü. 36 restorasy n

11 kuzeydoğu cephesi, hünkar mahfeli, altta sebil, iki adet çeşme, avlu duvarları ve cami avlusuna giriş kapısı yer alır (Çizim 11,12). Yapı malzemesi moloz küfeki taş ve tuğla olup bu iki cephede uygulanmış olan dekoratif sıva önemlidir. 18. yüzyıl yapılarında bir yenilik olarak farklı derz uygulamaları ile cephenin düzensiz duvar dokusu gizlenmeye çalışılmıştır. Bazen sadece tuğlalar üzerine bazen de bütün duvara horasan sıva uygulanarak malzeme ve örgünün düzensizlikleri gizlenmiş; güzel bir görünüm elde edilmiştir (Ahunbay 2005: 205). Hacı Beşir Ağa Külliyesi nde caminin ve kütüphanenin cephesinde birbirinden farklı sekiz desen tespit etmek mümkündür. Özellikle kaz ayağı, balık sırtı, zikzak ve değişik geometrik düzenlemeler halinde hazırlanan ve cetvel derz de denilen bu sıvalı bezeme dönem üslubu olarak dikkat çekicidir (Resim 20,21). Benzer derz uygulamaları Soğukçeşme Sokağı nda Ayasofya İmareti, Laleli de Atıf Efendi Kütüphanesi, Cağaloğlu nda Yusuf Efendi Sıbyan Mektebi gibi yapıların cephelerinde de görülmektedir. Caminin saçak hattında ve kubbe kasnağının bitiminde profilli bir silme dolaşmaktadır. Caminin kasnağı sıvalıdır. Kuzeybatı Cephesi nde cami avlu duvarı ile medrese odalarının dış duvarı yer alır. Örgü tekniği ve malzeme cinsi farklılığı bize bu bölüm duvarının birkaç dönemde yapıldığını göstermektedir. (Resim 22). Cami avlu duvarı tuğla+moloz taş almaşık bir görünümde olup, medrese duvarı ise belirli bir kota kadar almaşık, o kottan sonra ise tamamen tuğla ile inşa edilmiştir. Bütün cephelerde yol kotunun yükselmesinden dolayı gömülme olmuştur. Resim 24. Tonoz üzerinde çamur sıva üzerine kurşun döşenmesi. Resim 25. Tonozun üzerine kurşun kaplama yapılması. RESTORASYON ÇALIŞMALARI Cami, hünkar mahfeli, kütüphane, sebil, dükkanlar ve medrese aynı parselin içinde yer alıp rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul Bölge Müdürlüğü tarafından 2005 yılında ihale edilerek çizdirilmiş; rölöve İstanbul IV No lu Kültür ve Tabiat Varlıkları nın Koruma Kurulu nun gün ve 614 sayılı kararıyla, restitüsyon ve restorasyon projeleri de gün 1663 sayılı kararla onaylanmıştır. Resim 23. Kubbede horasan sıva yapımı. Resim 26. Kubbe alemine varak yapılması. restorasy n 37

12 Resim 29. Restorasyon öncesinde son cemaat mahallinin avludan görünüşü. Resim 27. Kubbe alemi yerine monte edilmiş halde. Resim 30. Restorasyon sonrasında son cemaat mahallinin avludan görünüşü. Resim 28. Cephedeki kılıçlara örnekler. Restorasyon projeleri hazırlanırken T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Restorasyon ve Konservasyon Merkez Laboratuarı Müdürlüğü nden Malzeme Raporu ve Restorasyonda Uygulanacak Yöntemleri Belirleyecek Rapor alınmıştır. Uygulama çalışmaları devam ederken de bu raporlara ek olarak İstanbul Büyükşehir Belediyesi KUDEB (Koruma Uygulama Denetim Bürosu) Restorasyon ve Konservasyon Araştırma Laboratuarı ndan Koruma Onarım Projesi Duvar Dış Yüzeyleri Temizlik ve Onarım Raporu, Kütüphane Kısmı Koruma Onarım Projesi Restorasyon ve Konservasyon Raporu alınmıştır. Camide restorasyon çalışmaları onaylı projeler ve alınan raporlar doğrultusunda yapılmıştır. Uygulama sırasında iç ve dış mekanlarda iskele kurularak ilk önce cami, hünkar mahfeli, kütüphane ve sebilin kurşun örtüleri yenilenmiştir (Resim 23,24,25). Kubbe ve tonozlarda Resim 31. Son cemaat mahallindeki imitasyon tuğlaların sökülmesi. Resim 32. Son cemaat mahallindensökülen imitasyon tuğlalar. 38 restorasy n

13 Resim 36. Son cemaat mahali çimentolu sıvaların raspası. Resim 33. Son cemaat mahallinde şeşhane tuğlaları döşenirken. Resim 37. Son cemaat mahalli restorasyon Resim 34. Restorasyon sonrasında son cemaat mahallinin döşeme kaplamasının görünümü. yıpranmış olan kurşunlar sökülerek önce horasan sıva, üzerine çamur sıva yapılmıştır. Çamur sıvanın üzerine de 1,5 mm. kurşun döşenmiştir. Cami ve sebilin bakır alemleri temizlenerek üzerlerine altın varak yapılmıştır (Resim 26,27). Yapıda bulunan (gergi demiri, sağlamlaştırma kılıcı vs. gibi) tüm demir aksam temizlenerek bir kat antipas, iki kat yağlı boya ile boyanmıştır (Resim 28). Resim 35. Son cemaat mahalli restorasyon öncesi çimentolu sıvalar. 1. Cami: Caminin 1965 yılı onarımında betonarme doğrama ile kapatılmış olan son cemaat mahalli restorasyonda ilke kararları. (T.K. ve T.V. Yüksek Kurul İlke Kararları, Karar No:429, , Ankara.) doğrultusunda açılmıştır (Resim 29,30). Yer döşemesi olarak kullanılmış olan kadronlu ahşap restorasy n 39

14 Resim 38. Cami içinde yapılan mermer söve temizliği, horasan sıva, bezeme çalışmaları. Resim 39. Cami içindeki enjeksiyon çalışmaları. Resim 40. Cami kubbesinin restorasyon sonrası görünüşü. Resim 41. Mihrap restorasyon öncesi. Resim 42. Mihrapta raspa çalışması yapılırken. Resim 43. Mihrap restorasyon Resim 44. Cami içinde şeşhane tuğlaları değiştirilirken. Resim 45. Cami içindeki şeşhane Resim 46. Hünkar mahfeli restorasyon tuğlalarının restorasyon sonrası görünümü. döşeme kaldırılarak özgün döşeme araştırılmıştır. Orta üst kısımlarının tamamen horasan sıvalı olduğu, alt kotlarda aksta özgün taş döşeme ortaya çıkmış, sağ ve sol aksların ise imitasyon şeşhane tuğlası ile döşenmiş olduğu görülmüştür. Taş kaplama korunmuş, imitasyon tuğlalar sökülerek restorasyon projesine uygun olarak yerine şeşhane tuğlası döşenmiştir (Resim 31,32,33,34). Yapılan araştırma raspasında son cemaat çimento sıva bulunduğu tespit edilmiştir. Çimento sıvalar raspa edilmiş, yerine horasan sıva yapılmıştır. Horasan sıva yapıldıktan sonra kalem işi uygulamaları tamamlanmıştır. Bu mekanda tavan ve duvarın üst kotlarında yer alan bezemelerde yer yer boya tamirleri yapılmıştır. Mevcut horasan sıvaların mahallinin üzerindeki kubbe ve tonozların çimento sıvalı gerekli görülen kısımlarına enjeksiyon yapılarak sıvalar sağlamlaştırılmıştır. (Resim 38,39,40). Mihrapda da araştırma olduğu tespit edilmiştir. Daha önceki onarımlarda yapılmış olan raspasının ardından kalemişi çalışması yapılmıştır. (Resim bu çimento sıvalarda çiçeklenme ve dökülmeler bulunmaktaydı 41,42,43). (Resim 35). Üzerlerindeki bezemelerin kopyaları alındıktan sonra çimento sıvalar raspa edilmiştir. Yerine horasan sıva ve üzerine de kalemişleri yapılmıştır (Resim 36,37). Cami içinde çeşitli noktalarda sıva ve boya raspaları yapılmıştır. Bu raspalar sonucu kubbenin ve duvar yüzeylerinin Kuzeydoğu ve güneybatı duvarlarında kubbe kasnağında bulunan çatlaklar tuğla ile dikilmiştir. Kubbe kasnağının dış yüzeyinde yer alan çimentolu sıva kaldırılarak yerine horasan harcıyla sıva yapılmıştır. Kasnaktaki demir pencerelerin kötü durumda olanları yenilenmiştir. 40 restorasy n

15 Resim 47. Hünkar mahfeli harimden görünüş restorasyon Resim 48. Vaaz kürsüsü ve minberin topları temizlenmiş, ilaçlanmış ve varaklanmıştır. Resim 49. Minberin girişindeki ahşap başlığın temizlenmesi. Resim 50. Restorasyon sonrası vaaz kürsüsü. Resim 51. Restorasyon sonrası minber. Resim 52. Restorasyon öncesinde avlu giriş kapısının üstten görünüşü. Resim 56. Avlu giriş saçağı restorasyon öncesi Resim 53. Restorasyon sonrasında avlu giriş kapısının üstten görünüşü. Resim 54. Avlu girişi restorasyon öncesi. Cami ana mekanındaki muhdes kadronlu ahşap döşeme ve ısıtma sistemi için kullanılan demir radyatörler kaldırılmış, bunların yerine onaylı projesi doğrultusunda ısıtıcı şilte kullanılmıştır. Şiltenin üstüne ise halı örtülmektedir. Şilte ile bütün cami ısıtılabileceği gibi, istenildiğinde bir kısmı da ısıtılabilmektedir. Zemindeki şeşhane tuğlalarının iyi durumda olanları korunmuş, geri kalanı değiştirilmiştir (Resim 44,45). Ahşap minber, vaaz kürsüsü, mahfili korkulukları, dolap kapakları, kafesler ve pasalı tavanlardaki yağlı boyalar raspa edilmiştir. Yapılan raspalar sonucu ahşap korkuluk, kafes ve tavan kaplamalarında kurtlanmalar olduğu görülmüş ve çürüyen elemanlar değiştirilmiştir. Değiştirilen ahşap elemanlar özgün malzeme ve detayına uygun olarak yapılmış; emprenye ahşap kullanılmıştır. Hünkar mahfeli kafeslerinde yapılan boya raspası sonucu Resim 55. Avlu girişi restorasyon Resim 57. Avlu giriş saçağı restorasyon sonrası gümüş ve altın varak kullanıldığı tespit edilmiş, uygulama bu veriler doğrultusunda yapılmıştır. Kafeslerde gümüş varak, çerçeve ve başlıklarda altın varak kullanılmıştır (Resim 46,47). Vaaz kürsüsünün ve minberin küreleri ile minberin başlığında da altın varak kullanılmıştır (Resim 48,49,50,51). Mermer pencere kapı söveleri ve mahfeli taşıyan mermer sütunlar AB57 jeli ile temizlenmiştir. Pencere parmaklıklar (lokma parmaklık) önce temizlenmiş, sonra antipas sürülerek iki kat yağlı boya ile boyanmıştır. Avlu giriş kapısının saçağı restorasyon projesine uygun olarak yapılmıştır. Saçağın üzeri kurşunla kaplanmıştır. Alem yapılıp varakla kaplanarak yerleştirilmiştir (Resim 52,53,54,55). Restorasyon projesinde ahşap saçağın altına yapılacak kaplama, sebil ve hünkar mahfeli saçaklarının tavan kaplaması örnek alınarak çıtakâri olarak önerilmiş ve yerinde restorasy n 41

16 Resim 59. Avlu giriş kapısı kitabesi restorasyon öncesi. Resim 60. Kitabe varaklanırken. Resim 58. Kuzeydoğu cephesi (Encümen Arşivi tarihli fotoğraf). uygulanmıştır (Resim 56,57). Kütüphanede bir köşede bulunan ve eski fotoğraflardan da tespit edilmiş olan II. Mahmud tuğrası (Kütüphanede bulunan oval madalyonun II. Mahmud onarımları sırasında avlu kapısına konulduğu Encümen Arşivi fotoğraflarında görülmektedir. (Encümen Arşivi Dosya No:121, tarihli fotoğraf) restorasyon projesi doğrultusunda yerine takılmıştır. Kitabe temizlenip onarılmış, varaklanarak boyanmıştır. Muhdes kapı sökülerek yerine ahşap tablalı kapı yapılmıştır (Resim 58,59,60,61,62). 2. Hünkar Mahfeli / Sıbyan Mektebi: İç düzenlemesi ciddi biçimde değiştirilen ve cami imamının kullandığı bir lojman haline dönüştürülmüş olan hünkar mahfelindeki muhdes ekler tespit edilerek restorasyon kapsamında kaldırılmıştır. Bunlar girişte ahşap merdivenin altında yer alan tuvalet, sunta asma tavan, üst kattaki ahşap pano ile yapılan bölmeler, en üstte yapılan banyo+wc, mutfak ve asma kat şeklindeki eklentilerdir (Çizim 13). Muhdeslerin kaldırılmasıyla özgün mekanlar açığa çıkarılmıştır (Resim 63,64,65,66,67,68). Üst katta bulunan ve zamanla lojmanın wc banyosu olarak kullanılan hela özgün şekli ile düzenlenmiştir. Sofadan hünkar mahfeline geçişi sağlayan ve kapatılmış olan kapı boşluğu açılmış, mermer sövesi temizlenmiş, kapısı yapılarak yerine takılmıştır (Resim 69,70). Muhdes tuvaletlerden sızan suyun döşemede çürümeye sebep olduğu görülmüş, çürüyen ahşap kirişler değiştirilmiştir (Resim 71,72,73). Muhdes mutfak mekanına baca yapmak üzere tonozda açılmış olan delik tuğlayla örülerek kapatılmıştır. Özgünlüğünü yitirmiş veya çürümüş ahşap doğramalar eski fotoğraflardan (İstanbul Arkeoloji Müzeleri, Encümen Arşivi Dosya No:121, Fotoğraf No:1668) yararlanılarak, restitüsyon projesindeki şekli ile yeniden yapılmıştır (Resim 74,75,76). Hünkar mahfili girişinde yer alan ve hünkarın kullandığı düşünülen ahşap merdivenlerin çürüyen basamakları ve limon kirişi benzer malzeme ve detay ile yenilenmiştir. Avluda bulunan hünkar mahfili giriş saçağının taşıyıcı demir aksamı temizlenerek antipas ve iki kat yağlı boya sürülmüştür. Saçağın ahşap taşıyıcıları ile alt kısmındaki kaplama büyük Resim 61. Avlu giriş kapısı kitabesi restorasyon Resim 62. Kütüphanede bulunup yerine monte edilen II. Mahmud dönemi tuğrası. Resim 63. Restorasyon öncesinde hünkar mahfelindeki muhdes asma kat. Resim 64. Restorasyon sonrasında muhdes asma kat söküldükten sonra. Resim 65. Restorasyon öncesinde hünkar mahfelinden avluya bakış. Resim 66. Restorasyon sonrasında hünkar mahfelinden avluya bakış. 42 restorasy n

17 Resim 67. Restorasyon öncesinde hünkar mahfelinin sofasından camiye geçiş Resim 68. Restorasyon sonrasında hünkar mahfelinin sofasından camiye geçiş. Resim 69. Restorasyon öncesinde hünkar mahfelini camiye bağlayan kapı. Resim 70. Restorasyon sonrasında hünkar mahfelini camiye bağlayan kapı. Resim 71. Hünkar Mahfeli alt katı girişi restorasyon öncesi. Resim 72. Hünkar Mahfeli alt kat girişinde restorasyon sırasında tespit edilen muhdes tuvalet nedeniyle çürümüş kirişler. Çizim 13. Hünkar Mahfeli Analitik Rölöve (İstanbul Vakıfl ar I. Bölge Arşivi, Çizen: Avunduk İnş.Tur.San.ve Tic.Ltd.Şti.). Resim 73. Hünkar Mahfeli alt katı girişi restorasyon Resim 74. Cami iç mekanında pencere (Encümen Arşivi tarihli fotoğraf). Resim 75. Hünkar mahfelindeki pencerelerin restorasyon öncesi görünümü. Resim 76. Hünkar mahfeli pencerelerinin restorasyon sonrası görünümü. Resim 77. Hünkar Mahfeli giriş kapısı restorasyon öncesi. Resim 78. Hünkar Mahfeli giriş kapısı restorasyon restorasy n 43

18 Resim 82. Boyanın altından çıkan motif 1. Resim 79. Hünkar Mahfeli giriş saçağı restorasyon öncesi. Resim 80. Hünkar Mahfeli giriş sacağı restorasyon Resim 81. Üst katta sıcak hava tabancası ve dişçi aletleriyle yapılan yağlı boya raspası altından çıkarılan bezemeler. Resim 83. Boyanın altından çıkan motif 2. Resim 84. Üst kat tonozu restorasyon Resim 85. Zemin kattaki oda restorasyon öncesi. oranda çürümüş olduğundan yenilenerek, üzeri kurşun ile örtülmüştür (Resim 77,78,79,80). Üst kat girişi üzerindeki kemer ve tonoz yüzeylerindeki yağlı boya ısı tabancası ve dişçi aletleri ile raspa edilmiş, raspanın altından özgün bezemeler çıkarılmıştır (Resim 81,82,83,84). Bu kattaki odanın malakâri bezemeleri üzerine yapılmış olan boya da raspa edilmiştir. Alt kattaki odanın duvarlarındaki boya raspası sonucunda da kalemişi bezemeler ve mihrap bulunmuştur (Resim 85,86,87). 3. Minare: Minare külahındaki kurşun kaplama yenilenmiştir. Ahşap seren direğinin çürümüş olduğu tespit edildiğinden değiştirilmiştir(resim 88,89,90,91,92). Özellikle kaide ve gövde kısmında oluşan is ve karbon kirliliği mikro kumlama ile temizlenmiştir (Resim 93,94). Restorasyon öncesinde mevcut olmayan şerefe kapısı restorasyon projesine uygun olarak yapılmış ve yerine takılmıştır. Resim 86. Zemin kattaki oda restorasyon Resim 87. Zemin katta boya raspası sonucu bulunan kalemişi mihrap restorasyon 4. Kütüphane: Caminin içinden geçilerek ulaşılan kütüphane, külliyenin çok yıpranmış bölümlerinden birisidir. Bunun başlıca nedeni kütüphaneyi örten kurşun kaplamanın eskimiş ve delinmiş olmasıdır. Restorasyon çalışmaları sırasında önce kurşunlar yenilenip, yapı içine giren nem önlenmiştir (Resim 95,96). Özgün sıvalı yüzeylerde, sıva boşlukları ve kısmen ayrılmış sıva katmanları tespit edilerek mikro-enjeksiyon yöntemi ile sağlamlaştırılmıştır. El matkabı ile enjeksiyon delikleri açılmış, en alt deliklerden başlamak üzere reçine enjektörle akıtılmış, işlem sonunda sıva katmanları kontrplak levha desteğiyle tamponlanarak, 24 saat bekletilmiştir (Resim 97). Kütüphanenin duvar ve tavanındaki gri-siyah rengin zaman içinde bezemelerin üzerine sürülen bir boya tabakası olduğu yapılan analizlerden anlaşılmıştır. Sıva sağlamlaştırma işlemleri tamamlandıktan sonra bu boya tabakası dişçi aletleri ile Resim 88. Değiştirilen ahşap seren direği. Resim 89. Değiştirilen ahşap seren direğinin çürüyen kısımları. Resim 90. Minarenin ahşap külahı yapılırken. Resim 91. Minare külahı ahşapla kaplanırken. 44 restorasy n

19 Resim 92. Minare külahı kurşunla kaplandıktan sonra. Resim 93. Minare restorasyon öncesi. alınmıştır (Resim 98). Raspa sonucunda bezemelerin sağlam kalabilen kısımlarında özgün renkler tespit edilmiş, camiye bakan pencerenin içinde yer aldığı nişte de perde şeklinde bezeme ortaya çıkarılmıştır (Resim 99,100,101,102). Arkasından is ve toz temizliği yapılmıştır. Barok üsluptaki kalem işlerinin yüzeyinde biriken toz ve is tabakası öncelikle iyice hassaslaşmış ve dökülmeye meyilli zeminlerde yumuşak Resim 94. Minare restorasyon fırçalarla alınmış; toz alındıktan sonra mevcut is tabakası yüzeye zarar verilmeden hafif tampon darbeleriyle tülbent içine sarılmış pamuk ve ispirto yardımıyla temizlenmiştir. Daha sonra duvarlar ve tavanda tuzdan arındırma işlemleri yapılmıştır. Yumuşak kıl fırçalar ile yüzeyde biriken kristallenmiş çözünür tuzlar alınmış; sıva yüzeyleri atomize saf su ile hafif ıslatıldıktan sonra kurumasına izin verilmeden üzerine saf su ile ıslatılmış kağıt hamuru yüzeye uygulanmıştır (Resim 103). Arındırma işlemi en az 4 kez tekrarlanmıştır. İşleme son verilirken yüzey tekrar yumuşak kıl fırçalar ile temizlenmiştir. Alçı bezemelerin sağlamlaştırma ve temizlik işlemlerinden sonra (restorasyon projesi doğrultusunda) tamamlama işlemleri yapılmıştır. Mevcut alçı kabartma desenlerin polyester malzeme ile kalıbı alınarak, kalıplar döküme hazır hale getirilmiştir. Eksik olan alçı bezemeler yeniden dökülmüştür. Döküm için alçı ve Resim 95. Kütüphane çatısının restorasyon öncesi durumu Resim 96. Kütüphanenin kurşun örtüsü restorasyon Resim 97. Kütüphanede mikroenjeksiyon uygulaması. Resim 98. Kütüphanede boya raspası çalışması. Resim 99. Kütüphanenin doğu duvarı üzerinde bulunan nişin restorasyon öncesi görünüşü. Resim 100. Kütüphane nişinde yapılan raspa çalışması. Resim 101. Kütüphane nişinde yapılan raspa çalışması. Resim 102. Kütüphanenin doğu duvarı üzerinde bulunan nişin restorasyon sonrası görünüşü. Resim 103. Kütüphanede yapılan tuz arındırma işlemi. Resim 104. Dökümü yapılmış alçı desenler yerlerine monte edilirken. Resim 105. Kütüphanenin tonoz örtüsünün restorasyon öncesi durumu. Resim 106. Kütüphane tonozunun restorasyon sonrası görünümü. restorasy n 45

20 Resim 107. Kütüphane tonoz aynasının restorasyon öncesi durumu. Resim 108. Kütüphane tonoz aynasının restorasyon Resim 109. Kütüphane tonozunun eteğinde yer alan alçı silme. Resim 110. Kütüphane tonozunda yer alan alçı madalyonlardan bir örnek. Resim 111. Kütüphane tonozunun aynasındaki alçı çiçek buketi. Resim 112. Kütüphane güney duvarının restorasyon öncesi durumu. Resim 113. Kütüphane güney duvarının restorasyon sonrası görünümü. kıtık karıştırılıp su içine serpilerek döküm hamuru hazırlanmış; döküm alçısı kalıba dökülmüş ve kuruduktan sonra kalıptan çıkarılarak alçı + primal AC 33 karışımı ile yerine yapıştırılmıştır (Resim 104). Alçının kalıptan çıkarılırken kolay çıkması için polyester kalıp içerisine ayırıcı vaks sürülmüştür. Alçı desenler tamamlandıktan sonra canlandırma işlemine başlanmış, özgün renklerine bağlı kalınarak hazırlanan sulu toz boyalarla desenlerdeki dökülmeler, silinmeler tamamlanmış ve yerine yeni monte edilmiş olan desenler canlandırılmıştır. Kütüphane tonozunun bir kısmında mevcut zemin ve bezeme rengi aynen korunmuştur. Kütüphane duvarlarında yer alan dolap ve rafları özgün malzeme ve teknikte restore edilmiştir. Bu çalışmalar sonrasında kütüphane duvar ve tonozu özgün haline ulaştırılmıştır (Resim 106,107,108,109,110,111,112,113, 114,115). Kütüphanenin muhdes olan ahşap yer döşemesi ve demir radyatörleri kaldırılarak, özgün döşeme kaplaması olan şeşhane tuğlası ortaya çıkarılmıştır. İyi durumda olan tuğlalar korunmuş, kötü durumda olanlar yenilenmiştir. 5. Sebil ve Çeşmeler: Sebilde yüzey kirliliği, mermer sütunlarla başlıklarında ve kaplamalarda yüzey aşınması, kopmalar ve çatlaklar tespit edilmiştir. Karbonlaşmadan kaynaklanan yüzey kirliliği AB 57 jeli kullanılarak temizlenmiştir. Mermer sütunlar ve kaplamalardaki derin çatlaklar epoksi reçinesi katkılı harç enjekte edilerek doldurulmuştur. Mermer yüzeylerdeki aşınma ve parça eksikleri ise özgün malzeme ile tamamlanmıştır (Resim 114,115,116,117). Sebilin beşgen Resim 114. Sebilin restorasyon öncesi genel görünümü. Resim 115. Sebilin restorasyon sonrası genel görünümü. cephesi boyunca saçak altı hizasında yer alan mermer üzeri kabartma talik yazılar temizlenmiş, daha sonra zemin koyu yeşil boyanmıştır. Kabartma harflere altın varak uygulanmıştır 46 restorasy n

21 Resim 116. Sebil mermerlerinin restorasyon öncesi görünümü. Resim 117. Sebil mermerlerinde yapılan temizlik ve tamamlama çalışmalarının restorasyon sonrası görünümü. Resim 118. Sebil saçağı ve kitabesinin restorasyon öncesi durumu. Resim 119. Sebil saçağı ve kitabesinin restorasyon sonrası durumu. Resim 120. Sebilin kurşun örtüsünün restorasyon öncesi durumu. Resim 121. Sebilin kurşun örtüsünün restorasyon sonrası durumu. Resim 122. Avlu girişi yanındaki çeşmenin restorasyon öncesi görünümü. Resim 123. Avlu girişi yanındaki çeşmenin restorasyon sonrası görünümü. Resim 126. Kuzeydoğu cephesi dükkanları restorasyon öncesi. Resim 127. Kuzeydoğu cephesi dükkanları restorasyon Resim 124. Sebilin yanındaki çeşmenin saçağının restorasyon öncesi durumu. Resim 125. Sebilin yanındaki çeşmenin saçağının restorasyon sonrası görünümü. (Resim 118,119). Üzerine yağlı boya sürülmüş olan bronz şebekeleri ile bronz sütun bilezikleri temizlenmiştir. Sebilin içindeki çimento sıva raspa edilerek yüzeyler horasan harçla sıvanmıştır. Tamamen bozulmuş ve çürümüş ahşap çatısı, saçakları ve kurşun örtüsü restorasyonda yenilenmiştir. Temizlenen bakır alem altın varak uygulandıktan sonra çatının üstüne yerleştirilmiştir (Resim 120,121). Kuzeydoğu cephesinde yer alan iki çeşmede, mermer yüzeyler AB 57, taş yüzeyler ise mikrokumlama ile temizlenmiştir. Kitabeler temizlenerek varak yapılmıştır (Resim 122,123,124,125). 6. Dükkanlar: Dükkanlar yanlış kullanım nedeni ile en çok bozulan ve değişime uğrayan kısımlardır. Restorasyon projesinde dükkanların, 1930 lu yıllardaki (İstanbul Arkeoloji Müzeleri, Encümen Arşivi, Dosya No:121, Tarihli, Nolu Fotoğrafları) özgün haline göre restore edilmesi, muhdes kısımların (alüminyum doğrama, bölme duvarları, tezgahlar, fayans, seramik ve saçaklar) kaldırılması önerilmiştir. Restitüsyon önerisinde dükkanların cephesi küçük cam bölmeli, klasik ahşap doğramalıdır. Kütüphane ve caminin altındaki dükkanların muhdes saçakları sökülmüş, ancak uygulama sırasında yalnız Vakıflara ait dükkanların doğramaları restorasyon projesine uygun hale getirilebilmiştir. Özgün olmayan doğramalar sökülerek, projede belirtilen tipte ahşap doğramalar takılmıştır. Kuzeydoğu cephesinde bulunan dükkanların üzerindeki muhdes saçaklar kaldırıldıktan sonra cephede demir kancalar tespit edilmiş; bunların daha önce burada bulunan ahşap saçağın izleri olduğu düşünülmüştür. Elde edilen verilerden hareket edilerek güneydoğu ve kuzeydoğu cephelerinde yer alan dükkanların üzeri için kurşun kaplamalı, payandalı bir saçak projesi hazırlanmıştır. Hazırlanan saçak önerisi Koruma Kurulu nun gün ve 3224 sayılı kararıyla onaylanarak inşa edilmiştir (Resim 126,127). restorasy n 47

22 Resim 128. Kuzeydoğu cephesi restorasyon öncesi. Resim 129. Kuzeydoğu cephesi restorasyon Resim 130. Güneydoğu cephesi restorasyon öncesi. Resim 131. Güneydoğu cephesi restorasyon Resim 132. Cetvel derz yapımı 1. Resim 133. Cetvel derz yapımı 2. Resim 134. Cetvel derz yapımı 3. Resim 135. Cetvel derz yapımı 4. Resim 136. Kuzeydoğu cephesindeki hela çıkması, restorasyon öncesi. Resim 137. Kuzeydoğu cephesindeki hela çıkması, restorasyon Resim 138. Taş konsolların temizlik sonrası görünümü. Resim 139. Taş konsolun kopmuş olan ucunun tamamlanmış halinin görünüşü. Resim 140. Kuzeydoğu cephesi çeşme ile giriş kapısı arası restorasyon öncesi. Resim 144. Kuzeydoğu cephesindeki eksik tuğla harpuştanın görünümü. Resim 141. Kuzeydoğu cephesi çeşme ile giriş kapısı arası restorasyon Resim 142. Kuzeybatı cephesindeki çürümüş ahşap hatıl. Resim 145. Kuzeydoğu cephesindeki eksik tuğla harpuştanın tamamlanmış hali. Resim 143. Kuzeybatı cephesine konulan yeni ahşap hatıl. 7. Cepheler: Genel olarak tüm cephelerde is ve karbonlaşmadan kaynaklanan yüzey kirliliği, bitkilenme, kısmen yosun oluşumu, taş, tuğla, söve ve derzlerde erime, aşınma ve oyuklar bulunmaktaydı. Cephelerdeki yüzey kirliliği mikro-kumlama ile temizlenmiş, bitkilenme ve kısmi yosun oluşumları mekanik olarak elle alınmıştır. Cephe taşlarındaki aşınma, (0 5 cm arası) olduğu gibi bırakılmış, daha büyük (5 cm ve daha büyük) aşınma, kırık ve boşalmalar ise çürütülerek benzer malzeme ile tamamlanmıştır. Küfeki sövelerde lokmalı parmaklıkların korozyonu sebebiyle patlamalar olduğu tespit edilmiştir. 48 restorasy n

23 Bu söveler değiştirilmiştir. Cephelerde mevcut çimentolu onarımlar sökülmüştür. Güneydoğu (mihrap) ve kuzeydoğu cephelerinde bulunan, döneminin özelliği olan dekoratif sıva örnekleri, restorasyonda aynen korunmuştur. Mikroenjeksiyon ile mevcut olanları duvar yüzeyine tespit edilmiş; sonrasında cephe temizliği sağlamlaştırma yapılmıştır. Eksik olan kısımlar ise malzeme raporu doğrultusunda tamamlanmıştır (Resim 128,129,130,13 1,132,133,134,135). Çimentolu harçla sıvalı olan kubbe kasnağı raspa edilmiş; horasan sıva ile sıvanmıştır. Avlu duvarlarının büyük ölçüde boşalmış olan derzleri, horasan harcı ile doldurulmuştur. Hünkar mahfilinin çıkma yapan hela bölümünde yoğun kirlilikle beraber derz boşalması olduğu restorasyon çalışmaları sırasında tespit edilmiş, bu kısımda da yüzey temizliği ve derzleme yapılmıştır. Cumbayı taşıyan taş konsolların birinin eksik olan uç kısmı paslanmaz çelikle monte edilerek tamamlanmıştır (Resim 136,137,138,139). Kuzeydoğu cephesi avlu duvarında çeşme ile avlu kapısı arasında kalan ve 1965 onarımında (İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü 1965 Onarımı) çimento derzli düzgün kesme taş ile yapılan duvar, mevcut duvar dokusuyla uyumsuz olduğundan sökülmüş ve yerine restorasyon projesine uygun kaba yonu taş + tuğla (almaşık duvar) örülmüştür (Resim 140,141). Kuzeybatı cephesinde almaşık duvardaki derz boşalmaları, tuğla ve taş yüzeylerdeki aşınmalar özgün malzeme ve harçla tamamlanmıştır. Güneybatı duvarında kullanılan ahşap hatılların çoğunun çürümüş, mantarlaşmış ve yerleri boşalmış olduğu saptanmıştır. Restorasyonda emprenye ahşap hatıllar boşalan kısımlara yerleştirilmiştir. Duvar üstü harpuştalarında eksik olan tuğlalar ise tamamlanmıştır (Resim 142,143,144,145). SONUÇ Bize miras kalan kültür varlıklarımızı bilimsel ve kaliteli restorasyonlarla koruyup gelecek nesillere aktarmak üzerimize düşen önemli bir görevdir. Bu restorasyonlar sırasında yapılan belgeleme çalışmaları yapının mevcut durumunu, sorunlarını, restorasyon sürecini, yapılan çalışmaları vb. anlatan tarihi bir belge niteliği taşır. Bu bilinçle Hacı Beşir Ağa Cami restorasyonunda (2008 Kasım Ocak) İstanbul Bölge Müdürlüğümüz tarafından yapılmış olan çalışmalar projelendirme aşamasından uygulamanın sonucuna kadar özetlenmeye çalışılmıştır. Çalışmalar sırasında mimar, restoratör, konservatör, kimyacı, sanat tarihçisi gibi birçok uzmanlık alanından kişiler birlikte çalışarak restorasyon tamamlanmıştır. KAYNAKLAR Ahunbay, Z., (2005), Decorative coatings on some Eighteenth Century Buildings in İstanbul Afife Batur a Armağan, Mimarlık ve Sanat Tarihi Yazıları, Literatür Yayınları, İstanbul, s Ayvansarayi Hüseyin Efendi, Ali Sâtı Efendi, Süleyman Besim Efendi, (2001), Hadikatü l Cevami, İstanbul Camileri ve Diğer Dini Sivil Mimari Yapılar, İstanbul. Ayverdi, Ekrem Hakkı 19. Asırda İstanbul Haritası, İstanbul Fethi Derneği Yayınları, İstanbul Egemen, A., (1993), İstanbul un Çeşme ve Sebilleri, Arıtan Yayınevi, İstanbul. Tanışık, İ. H., (1943), İstanbul Çeşmeleri, Cilt: 1, İstanbul Maarif Matbaası, İstanbul. Tanman, M. B., (1994), Hacı Beşir Ağa Külliyesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 3, İstanbul, s Eyice, S., (1996), Beşir Ağa Külliyesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul, sayfa 1-3. Öz, T., (1962), İstanbul Camileri, Cilt I, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara. Hacı Beşir ağa Vakfiyesi, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa Bölümü No:682 Alman Mavileri I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları, Cilt :1, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul. Charles Eduard Goad ın İstanbul Sigorta Haritaları, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul. restorasy n 49