T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ KEBAN BARAJ GÖLÜ NDE KAFESTE ALABALIK YETĠġTĠRĠCĠĞĠ ĠġLETMELERĠNĠN EKONOMĠK ANALĠZĠ Erol ÖZTÜRK YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Tarım Ekonomisi Anabilim Dalını Ağustos KONYA

2 Her Hakkı Saklıdır TEZ KABUL VE ONAYI Erol ÖZTÜRK tarafından hazırlanan Keban Baraj Gölü nde Kafeste Alabalık YetiĢtiriciliği ĠĢletmelerinin Ekonomik Analizi adlı tez çalıģması 08/08/2011 tarihinde aģağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı nda YÜKSEK LĠSANS TEZĠ olarak kabul edilmiģtir. Jüri Üyeleri BaĢkan Prof. Dr. Cennet OĞUZ DanıĢman Doç. Dr. Zeki BAYRAMOĞLU Üye Prof. Dr. Aytekin GÜNLÜ Ġmza Yukarıdaki sonucu onaylarım. Prof. Dr. Bayram SADE FBE Müdürü

3 TEZ BĠLDĠRĠMĠ Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranıģ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıģmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. DECLARATION PAGE I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work. Erol ÖZTÜRK Tarih:

4 ÖZET YÜKSEK LĠSANS/ DOKTORA TEZĠ KEBAN BARAJ GÖLÜ NDE KAFESTE ALABALIK YETĠġTĠRĠCĠLĠĞĠ ĠġLETMELERĠNĠN EKONOMĠK ANALĠZĠ Erol ÖZTÜRK Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı DanıĢman: Doç. Dr. Zeki BAYRAMOĞLU 2011, 98 Sayfa Jüri Prof. Dr. Cennet OĞUZ Prof. Dr. AYTEKĠN GÜNLÜ Doç. Dr. Zeki BAYRAMOĞLU Bu çalıģma son yıllarda alabalık üretiminin hızla arttığı Elazığ Ġli Keban Baraj Gölü nde kafeste alabalık yetiģtiriciliği yapan iģletmelerin ekonomik analizini ve bölge balıkçılığının ekonomisini bilimsel veriler ile ortaya koymak amacıyla yapılmıģtır. Keban ilçesinde 25 adet alabalık iģletmesi faaliyet göstermektedir. ÇalıĢmada kullanılan veriler bu iģletmelerden tam sayım yöntemi ile yüzyüze anket uygulaması yapılarak elde edilmiģtir. Elde edilen verilerin değerlendirilmesinde iģletmeler varyansa göre 0-50 ton/yıl, ton/yıl ve > 250 ton/yıl üretim yapan iģletmeler olarak 3 büyüklük gurubuna ayrılmıģtır. ĠĢletmelerin ortalama teorik kapasiteleri 264 ton/yıl iken, fiili kapasiteleri ortalama 167,35 ton/yıl dır. ĠĢletmelerin aktif sermayeleri iģletme büyüklük Grupları itibariyle değiģmekle birlikte iģletmeler ortalaması TL dir. Öz sermayeleri ise TL dir. Aktif sermaye içindeki en büyük pay % 45,49 ile balık sermayesine ait olup, bunu % 22,32 ile kafes sermayesi takip etmektedir. ĠĢletmelerin yıllık GSÜD sı ortalama TL, saf hasılası TL dir. ĠĢletmelerde net kar; küçük, orta, büyük iģletmelerde sırasıyla TL, TL ve TL dir. ĠĢletmeler ortalaması net kar TL dir. ĠĢletmelerde mali rantabilite ortalama % 22,88, ekonomik rantabilite % 18,40, sermaye devir oranı 0,53 ve sermaye devir hızı 1,89 olarak hesaplanmıģtır. ĠĢletmelerin üretim masrafları toplamı TL olup, küçük, orta ve büyük iģletmelerde sırasıyla TL, TL ve TL dir. Üretilen alabalığın 1 kg maliyeti ortalama 3,35 TL/kg olup, küçük iģletmelerde, 3,50 TL/kg, orta iģletmelerde 3,12 TL/kg ve büyük iģletmelerde 3,26 TL/kg olarak hesaplanmıģtır. Anahtar Kelimeler: Alabalık, ekonomik analiz, kafes, Keban Barajı, maliyet. iv

5 ABSTRACT MS THESIS ECONOMIC ANALYSIS OF TROUT FARMING ENTERPRISES WITHIN CAGE IN KEBAN DAM LAKE Erol ÖZTÜRK THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELÇUK UNIVERSITY THE DEGREE OF MASTER IN AGRICULTURAL ECONOMĠCS Advisor: Assoc. Prof. Dr. Zeki BAYRAMOĞLU 2011, 98 Pages Jury Prof. Dr. Cennet OĞUZ Assoc. Prof. Dr. Zeki BAYRAMOĞLU Prof. Dr. Aytekin GÜNLÜ The study is aimed to be economic analysis of enterprises engaged in trout production within cage in Elazığı Keban Dam Lake increasing rapidly trout production in recent years. Also economy of Keban region s fisheries was analyzed with the scientific data. There are 25 units trout enterprises in Keban district. The data used in this study was achieved by application of face to face survey with full-count method. Enterprises according to the data obtained application of face to face survey are divided three groups as 0-50 tons / year, tons / year and > 250 tons / year of production. Average for actual capacity of enterprises is 167,35 tons / years while the average theoretical capacity of enterprises is 264 tons / year. Average for amount of active capital of enterprises is TL, although amount of active capital of enterprises varies depending on the size of enterprises. Equity of the enterprises is TL. The largest share within active capital belongs to fish capital with cent 45,59. However, fish capital in cage is cent 22,32. Average GDP of the enterprises is TL, pure product (PP) of the enterprises is TL. A net profit of large enterprises is TL, a net profit of medium enterprises is TL and a net profit of small enterprises is TL. Average net profit of all the enterprises is TL. The study was calculated as average financial profitability %22.88, economic profitability %18,40, capital turnover 0,53 and capital turnover rapidity 1,89 in the enterprises. The sum of the production costs of enterprises is TL, production costs of small, medium and large enterprises is respectively TL, TL and TL. The study was calculated that average cost of trout is 3,35 TL/kg. Average cost of trout among small, medium and large enterprises is respectively 3,50 TL/kg, 3,12 TL/kg, and 3,26 TL/kg. Keywords: Economic analysis, cage, cost, Keban Dam, trout. v

6 ÖNSÖZ Su ürünleri yetiģtiriciliği Türkiye de ve Elazığ da Keban Baraj Gölü nde son yıllarda hızlı bir geliģim göstermekte ve önemi gün geçtikçe artmaktadır. Tarımın dört alt sektöründen biri olan su ürünleri sektörü içerisinde Elazığ ili önde gelen iller arasındadır. Son yıllarda Keban Baraj Gölü ndeki yetiģtiriciliğin hızla artmıģ olması ülkemizdeki alabalık yetiģtiriciliğinde Elazığ ilini ve Keban Baraj Gölü nü çok önemli bir noktaya getirmiģtir. Alabalık, ülkemizde en fazla yetiģtiriciliği yapılan balık türüdür. Bu balığın yetiģtiriciliğini yapanlar ve yapacak olanların, ekonomik ve sürdürülebilir balık yetiģtiriciliği yapabilmeleri için bu konuda her türlü bilgiye sahip olmaları gerekmektedir. Yapılan bu çalıģmada, alabalık yetiģtiriciliğinin son yıllarda çok hızlı bir Ģekilde arttığı Keban Baraj Gölü ndeki iģletmelerin ekonomik durumlarını analiz edilerek, bölgedeki alabalık yetiģtiriciliğinin ekonomik yönü ortaya çıkarılmaya çalıģılmıģtır. Avcılık ile istihsal edilen su ürünleri miktarında artıģ olmaması nedeniyle su ürünleri yetiģtiriciliğinin önemi gün geçtikçe artmaktadır. Bu ve benzer çalıģmaların artması su ürünleri yetiģtiriciliği yapanların ve bundan sonra yapacak olanların baģarılı ve karlı çalıģabilmeleri için önemli birer yol haritası olacağı muhakkaktır. Bu çalıģmanın da hem bölgedeki alabalık yetiģtiriciliği iģletmelerine hem de Türkiye nin bütün bölgelerindeki yetiģtiricilere rehber olacağı düģünülmektedir. ÇalıĢma sırasında; her adımda yardımını aldığım baģta danıģman hocam Sayın Doç. Dr. Zeki BAYRAMOĞLU na ve Tarım Ekonomisi ABD öğretim üyelerine, anket uygulamasında yardımlarından dolayı Keban Alabalık A.ġ. yöneticileri sayın Ayhan ġġmġek, Tuncay KAYA ve M. Kartal AKKAYA ya ve diğer çalıģanlarına, Keban Su Ürünleri YetiĢtiricileri Birliği nden sayın Murtaza FIRAT a, Elazığ Ġl Tarım Müdürlüğü nden Su Ürünleri Mühendisi sayın Cevat YILMAZ a ve çalıģmada yardımcı olan ve adını burada sayamadığım herkese teģekkür eder saygılar sunarım. Erol ÖZTÜRK KONYA-2011 vi

7 ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET... iv ABSTRACT... v ÖNSÖZ... vi ĠÇĠNDEKĠLER... vii KISALTMALAR... ix 1. GĠRĠġ Konunun Önemi AraĢtırmanın Amacı ARAġTIRMA YÖRESĠ HAKKINDA BĠLGĠLER Elazığ Ġlinin Sosyo-ekonomik Yapısı Keban Ġlçesi ve Keban Baraj Gölü Hakkında Bilgiler KAYNAK ARAġTIRMASI MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Örnekleme ve anket uygulaması ĠĢletmelerin gruplandırılmasında uygulanan yöntem Verilerin analizinde uygulanan yöntemler ĠĢletmelerin sosyal özelliklerinin analizinde uygulanan yöntemler ĠĢletmelerde sermaye yapısı analizinde uygulanan yöntemler ĠĢletmelerin yıllık faaliyet sonuçlarının analizinde uygulanan yöntemler Birim maliyetin hesaplanmasında uygulanan yöntem ĠĢletmelerin teknik özelliklerinin bulunmasında uygulanan yöntem Girdi temini ve pazarlama yapısının tespit edilmesi ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA Ġncelenen ĠĢletmelerin Teknik Özellikleri ĠĢletmelerin yapısal özellikleri ĠĢletmelerin teknik özellikleri Yem değerlendirme oranı (YDO) ve yetiģtirme süresi Ġncelenen ĠĢletmelerin Sosyal Özellikleri Ġncelenen iģletmelerin nüfus yapısı Ġncelenen iģletmelerde eğitim durumu Ġncelenen iģletmelerde iģgücü durumu Ġncelenen ĠĢletmelerin Ekonomik Özellikleri ĠĢletmelerin sermaye yapısı vii

8 Aktif sermaye Pasif sermaye ĠĢletmelerin yıllık faaliyet sonuçları Gayrisafi üretim değeri (GSÜD) ĠĢletme masrafları Saf hasıla Net kar Tarımsal gelir Rantabilite Sermaye devir oranı Cari oran Likidite Oranı ĠĢletmelerde Örgütlenme Durumu ĠĢletmelerin Aldığı Destekler Keban Baraj Gölü nde Alabalık YetiĢtiriciliğinin Swot Analizi Güçlü yönler Zayıf yönler Fırsatlar Tehditler ĠĢletmelerde Girdi Temini ve Pazarlama Özellikleri SONUÇLAR VE ÖNERĠLER Sonuçlar Öneriler KAYNAKLAR EKLER ÖZGEÇMĠġ viii

9 KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika BirleĢik Devletleri DPT : Devlet Planlama TeĢkilatı DSĠ : Devlet Su ĠĢleri EĠB : Erkek ĠĢgücü Birimi FAO : BM Gıda ve Tarım Organizasyonu GSÜD : Gayri Safi Üretim Değeri TUĠK : Türkiye Ġstatistik Kurumu YDO : Yem Değerlendirme Oranı ix

10 1 1. GĠRĠġ 1.1. Konunun Önemi Sağlıklı bir yaģam için, yeterli ve dengeli beslenmek çok önemlidir. Vücudun büyüme ve geliģmesi, verimli çalıģması, dıģ etkenlere ve hastalıklara karģı dirençli olabilmesi, sağlığın temelini oluģturan yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanmasıyla çok yakından ilgilidir. Balık eti vücudun yüksek derecede yararlandığı sindirilme oranı yüksek, hayvansal kaynaklı proteinler arasında en zengin ve sağlıklı olan protein içeriği ve doymamıģ yağ oranının zenginliği ile sağlıklı beslenmede çok önemli bir besin kaynağı olma özelliği taģımaktadır. Örnek olarak balıkta bulunan omega-3 yağ asitleri insan sağlığını etkileyen kalp, Ģeker, kanser ve yüksek tansiyon gibi hastalıkların önlenmesinde ve tedavi edilmesinde yararlı etkilerinden dolayı tavsiye edilmektedir (Turan ve diğ., 2006) Balık etinin besin değeri yüksek olmasına karģın ülkemizde balık etinin tüketimi oldukça düģüktür. BM Gıda ve Tarım Organizasyonu (FAO) nun 2008 yılı rakamlarına göre Türkiye de kiģi baģına balık tüketimi ortalama 8 kg, Avrupa da 22 kg ve Dünyada 17 kg dır. Üç tarafı denizlerle çevrili ve iç sular yönünden zengin olan ülkemizde balık eti tüketiminin dünya ortalamasına yaklaģması için balık tüketim bilincinin artması gerekmektedir (ġen ve diğ., 2008). Su ürünleri yetiģtiriciliği tüm dünyada hızla geliģmekte ve geçmiģ yıllara göre önemli ölçüde üretim artıģı yaģanmaktadır. Balık etinin insan sağlığı açısından önemi ve artan nüfusla birlikte su ürünlerine olan talep gün geçtikçe artmaktadır. Artan bu talebe karģılık doğal balık stoklarında bir artıģ söz konusu olmamakla birlikte çeģitli nedenlerle bu stoklarda bir miktar azalma da görülmüģtür. Su ürünleri istatistiklerine göre avcılık yolu ile balık istihsalinin artıģ göstermediği gerçeği su ürünleri yetiģtiriciliğinin önemini daha da artırmıģtır. Bundan dolayı su ürünleri yetiģtiriciliği, tarımın diğer tiplerinden daha hızlı bir Ģekilde büyümektedir (Anonim, 2009b). Artan dünya nüfusunun sağlıklı gıda temini için hızla artan su ürünleri üretimi çok önemli bir kaynaktır. Ayrıca su ürünleri yetiģtiriciliği ile avcılık nedeniyle doğal stoklar üzerindeki baskı azaltılmıģ ve olumsuz denge değiģiminin önüne geçilmiģ olmaktadır. Türkiye de 1970 li yıllarda Sakarya, Konya ve EskiĢehir de alabalık yetiģtiriciliği ile baģlayan su ürünleri yetiģtiriciliği, daha sonraları 1980 lerde denizde çipura ve levrek yetiģtiriciliği ile geliģmeye devam etmiģtir (Anonim, 2010a). Son 10

11 2 yılda, desteklemeler ve Avrupa Birliği ile entegrasyon çalıģmalarının da etkisiyle üretim hızla artmıģtır. Benzer artıģ dünya su ürünleri üretiminde de kendini göstermiģtir. Nitekim FAO su ürünleri yetiģtiriciliğini dünyanın en hızlı büyüyen gıda sektörü olarak belirlemiģtir. Dünya su ürünleri toplam üretimi 142,5 milyon ton dur. Bunun 90 milyon tonu avcılık ile, 52,5 milyon tonu yetiģtiricilik ile elde edilmiģtir. YetiĢtiricilik ile elde edilen üretimin değeri 98 milyar dolardır (Anonymus, 2008). Avcılık üretiminde 2000 den bu yana bir artma olmazken yetiģtiricilik ile elde edilen üretim 32 milyon ton dan 2008 e kadar % 64 artarak 52,5 milyon ton a çıkmıģtır (Çizelge 1.1). Üretim (milyon ton) Çizelge 1.1. Dünyada Su Ürünleri Üretimi ve Kullanımı (Anonymus, 2008) Büyüme (%) (%) Toplam 71,9 97,7 125,9 139,8 142, ,88 28,86 13,03 Ġç sular 7,7 14,5 27,9 40,6 43,1 30,3 88,31 92,41 54,48 Denizler 64,2 83,2 98,0 99,2 99,2 69,7 29,60 17,79 1,22 YetiĢtiricilik 4,7 13,1 32,4 49,8 52,5 36,9 178,72 147,33 62,04 Ġç sular 2,6 8,1 19,3 30,7 32,9 23,1 211,54 138,27 70,47 Denizler 2,1 5,0 13,1 19,2 19,7 13,8 138,10 162,00 50,38 Avcılık 67,2 84,6 93,5 89,9 89,7 63,1 25,89 10,52-4,06 Ġç sular 5,1 6,4 8,6 10,0 10,2 7,2 25,49 34,38 18,60 Denizler 62,1 78,2 84,9 79,9 79,5 55,9 25,93 8,57-6,36 Ġnsan Tüketiminde (milyon ton) Diğer Tüketim (milyon ton) KiĢi BaĢına Tüketim (kg/yıl) Değerlendirilme ġekli 51,6 70,4 95,8 112,7 115,1 36,43 36,08 20,15 36,43 20,3 27,3 30,2 27,1 27,2 34,48 10,62-9,93 34,48 11,7 13,3 15,7 17,1 17,1 13,68 18,05 8,92 13,68 FAO nun 2008 yılı verilerine göre dünya su ürünleri yetiģtiriciliğinde en önemli ülkeler sırasıyla; Çin, Hindistan, Vietnam, Endonezya, Tayland, gelmektedir. Dünya üretiminin % 62 sini Çin tek baģına gerçekleģtirmektedir. Türkiye ise dünyada 24. sırada yer almaktadır (Çizelge, 1.2).

12 3 Çizelge 1.2. Dünya Su Ürünleri YetiĢtiriciliğinde Önemli Ülkeler (Anonymus, 2008) Sıra No Ükeler Üretim (bin ton) Miktar % Değer (milyon $) 1 Çin , Hindistan , Vietnam , Endonezya , Tayland , BangladeĢ , Norveç , ġili , Japonya , Filipinler , Mısır , Myanmar , ABD , Kore , Tayvan , Brezilya , Ġspanya , Malezya , Fransa , Ġtalya , Ġngiltere , Ekvator , Ġran , Türkiye , Meksika , Kanada , Nijerya , Pakistan , Diğer Ülkeler , Toplam ,

13 4 Avrupa Birliği (AB) ülkeleri içerisinde su ürünleri yetiģtiriciliği üretiminde; sırasıyla Ġspanya ( ton), Fransa ( ton), Ġtalya ( ton) ve Ġngiltere ( ton) en önemli ülkelerdir. AB ülkeleri ile karģılaģtırıldığında ise Türkiye ( ton) 5. sırada yer almaktadır (Anonymus, 2008). Uluslararası su ürünleri ticaretinde 2008 yılında 102 milyar dolar ihracat, milyar dolar ithalat yapılmıģtır yılına göre ihracatta % 82,8, ithalatta % 78, lik bir artıģ meydana gelmiģtir (Çizelge, 1.3). Çizelge 1.3. Dünya Su Ürünleri Ticareti (Anonymus, 2008) Yıllar Ġthalat Ġhracat ,8 21,1 Miktar (milyon ton) ,6 32, ,0 48, ,7 55, ,0 15,4 Değer (milyar $) ,4 35, ,3 55, ,1 102,0 Dünya su ürünleri ticaretinde en önemli ithalatçı ülkeler; Japonya, ABD Ġspanya, Fransa, Ġtalya ve Çin dir. En önemli ihracatçı ülkeler ise; Çin, Norveç, Tayland, Danimarka ve ABD dir. Türkiye ise 2008 yılı rakamlarına göre 198,6 milyon dolar ithalat ile dünyada 50. ve ihracatta 435,4 milyon dolar ile 44. sırada net ihracatçı ülkeler arasındadır (Çizelge, 1.4).

14 5 Çizelge 1.4. Dünya Su Ürünleri Ticaretinde Önemli Ülkeler ve Türkiye (Anonymus, 2008) Ġthalat (bin $) Ġhracat (bin $) Japonya Çin ABD Norveç Ġspanya Tayland Fransa Danimarka Ġtalya Vietnam Çin ABD Almanya ġili Ġngiltere Kanada Danimarka Ġspanya Kore Hollanda Hollanda Rusya Türkiye Türkiye Türkiye de 2009 yılı su ürünleri üretimi 464 bin ton avcılık ve 158,7 bin ton yetiģtiricilik olmak üzere toplam ton dur. YetiĢtiricilik ile elde edilen üretimin % 48 i ( ton) iç sularda, % 52 sı ( ton) ise denizlerde gerçekleģmiģtir. Ġç sularda % 99 oranında alabalık yetiģtirilmektedir. Ġç sularda ve denizlerde yetiģtirilen en önemli türler iç sularda % 47,66 ile alabalık, denizlerde % 29,33 ile levrek, % 17,87 ile çipura olmuģtur (Çizelge, 1.5). Yıllar Çizelge 1.5. Türkiye Su Ürünleri Üretimi (Anonim, 2009a) YetiĢtiricilik Avcılık (ton) (ton) Deniz % Ġç su % Toplam Miktar % Genel Toplam , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,

15 , , , , , , TÜĠK in verilerine göre 2008 yılında tarım sektörü içinde su ürünleri sektörünün oluģturduğu katma değerin payı % 3,12 olmuģtur. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla içindeki payı sabit fiyatlarla % 0,3, cari fiyatlarla % 0,2 olarak gerçekleģmiģtir. YetiĢtiricilikten elde edilen katma değer, su ürünleri toplam katma değerinin % 43,7 sini oluģturmaktadır. Ülkemizde 2000 yılında 460 bin ton avcılık üretimi, 79 bin ton yetiģtiricilik üretimi olmuģken, 2009 yılında avcılık üretimi 464 bin ton, yetiģtiricilik üretimi 158,7 bin ton olarak gerçekleģmiģtir. YetiĢtiricilik % 100 artmıģken avcılıkta herhangi bir değiģme olmamıģtır. Dünyada ve ülkemizde nüfus artıģı, sağlıklı gıdaya olan talep, balık etinin kaliteli bir besin olması gibi nedenler, balığa olan talebi arttırmaktadır. Avcılık yolu ile üretim artıģının olmayıģı, artan talebi karģılayabilmek için yetiģtiricilik üretiminin hızlı bir Ģekilde artmasına katkı sağlamaktadır. Ülkemizde su ürünleri yetiģtiriciliğin artmasının sebeplerinden birisi de 2003 yılında su ürünleri yetiģtiriciliğinin tarımsal desteklemeler kapsamına alınmıģ olmasıdır. Ülkemizdeki tüm potansiyel alanların üretime alınması halinde balık yetiģtiriciliğinin artması ve bu yol ile yüksek miktarlarda balık üretilmesi mümkün olabilecektir (Anonim, 2009b). Avcılıkla artıģ sağlanamayan balık üretim miktarı, yetiģtiricilik yapılmak suretiyle artırılmaya çalıģılmaktadır. Balığa olan talebin devam ettiği görülmekle birlikte, bu talebin getireceği kazançtan pay almak isteyenlerin sayısı da artmaktadır. Ülkemizin su kaynakları su ürünleri üretimi için oldukça elveriģli olduğundan sektördeki büyümenin devam edeceği beklenmekle birlikte, planlı bir büyüme gerçekleģtirilmediği durumda pazarlama ve fiyat politikalarında sapmalar ve baģarısızlıklar olabileceği göz ardı edilmemelidir. Hızlı bir Ģekilde artan üretim sonucu fiyat ve pazarlama Ģartlarındaki değiģimlerden olumsuz etkilenmemek ve rekabet edebilirlik için üretimin planlı bir Ģekilde artıģı sağlanmalıdır. Bu nedenle iģletmelerin ekonomik yönetimlerinin doğru planlanması ve iģletmelerin doğru yönetilmesi çok önem arz etmektedir. YetiĢtiricilerin baģarılı ve karlı çalıģabilmeleri için gelir ve gider arasındaki dengeyi iyi izlemesi gerekir. Maliyetin bilinmesi aynı zamanda iģletme analizleri, iģletme bütçe ve planlarının hazırlanması, karlık analizleri gibi pek çok iģletmecilik

16 7 fonksiyonunun yerine getirilmesinde de önemlidir (Kral ve Rehber, 1986). Balığın fiyatının tespit edilmesi için masraflarla gelir arasındaki iliģkinin iyi takip edilmesi gerekmektedir. ÇalıĢmanın yapıldığı Elazığ ilindeki Keban Baraj Gölü nde kafeslerde yapılan alabalık yetiģtiriciliği 2000 yılından bu güne hızlı bir geliģme göstermiģtir. Üretim miktarı 330 ton/yıl dan yaklaģık 17 kat artarak 2009 da 5500 ton/yıl a kadar çıkmıģtır (Anonim 2009a). Keban Baraj Gölü, su kalitesi ve ekolojisi ile alabalık yetiģtiriciliği için çok önemli bir su kaynağıdır. Suyunun temizliği, suyun baģka faydalanıcılarının çok az oluģu, çevrede suyu kirletecek unsurların çok az olması, baraj gölü alanının çok geniģ olması balık yetiģtiriciliğinin geleceği için büyük bir potansiyel barındırdığının göstergesidir. Bölgedeki alabalık yetiģtiriciliğinin hızla büyüyor olması sektör açısından önemli bir geliģmedir. Ancak bu üretim artıģının son 10 yılda olduğu gibi hızla artmaya devam etmesi durumunda, pazarlamada ve dolayısıyla iģletme yönetimlerinde oluģturacağı sorunlar, bölgedeki üretim artıģ hızı gibi hususlar gündeme gelmeye baģlamıģtır. Ülkemizde su ürünleri yetiģtiriciliği yönetimi ve ekonomisi konusunda yeterli araģtırma ve planlama olmadığından, bu üretim artıģının nereye kadar devam edeceği ve bu artıģın sonuçlarını gösterebilecek yeterli veri bulunmamaktadır. Bu çalıģmada iģletmelerin hem sosyoekonomik özellikleri, hem de yıllık faaliyet sonuçlarının bir arada verilmesi, iģletmelerin büyüklük Gruplarına ayrılarak analizlerinin yapılması ve 1 kg alabalık üretimi için masrafın belirlenmesi ve 1 kg alabalık maliyetinin belirlenmesi gibi yönleri ile diğer çalıģmalardan ayrılmaktadır AraĢtırmanın Amacı Türkiye su ürünleri sektörünün Avrupa Birliği Müktesebatına Yasal ve Kurumsal Uyumu Projesi çerçevesinde sektörün uyumunu desteklemek için Su Ürünleri Müktesebatı Uyum Merkezi nin Uyum Grup Raporunda (2007) su ürünleri sektörüne yönelik olarak herhangi bir kapsamlı politika veya planlama belgesi bulunmadığı belirlenmiģtir. Bu konuda herhangi bir yönlendirme ve somut bir sektör politikasının olmayıģı su ürünleri sektörü ile ilgili planlamanın yapılamamasının dayanağı olarak gösterilmiģtir. AraĢtırma geliģtirmeye yönelik devlet desteğinin arttığını fakat bunun da bir plan çerçevesinde yapılmadığı ifade edilmiģtir. Su ürünleri yetiģtiricilik sektöründeki büyümenin ve sunduğu potansiyelin göz önüne alınması durumunda bu konuda bir eylem planının olmaması ciddi bir eksiklik

17 8 olarak karģımıza çıkmaktadır. Sektördeki plansızlığın bu konudaki bilgi eksikliğinin çokluğundan kaynaklandığı düģüncesiyle sektörle ilgili bilimsel çalıģma ve planlamaların çoğalması ve yaygınlaģması büyük önem arz etmektedir. Su varlığı çok büyük olan ülkemizin sektöre yönelik geleceğe ait planlamalarında ve özel sektörden yatırım çekmek için bu ve benzeri çalıģmaların arttırılması oldukça önemlidir. ĠĢletmelerin yapısal özelliklerinin tasarımı, yapımı ve biyolojik ve teknik özelliklerinin doğru yönetilmesi iģletmelerin teknik ve ekonomik sürdürülebilirliği açısından önemlidir. Bu doğrultuda bu çalıģmanın amaçlarını aģağıdaki Ģekilde sıralamak mümkündür. 1. Keban Baraj Gölü nde kafeste alabalık yetiģtiriciliği yapan iģletmelerin ekonomik faaliyetlerinin belirlenmesi. 2. Alabalık iģletmelerinin yapısal özelliklerinin tespit edilmesi. 3. ĠĢletmelerin sermaye yapılarının belirlenmesi ve bu yapının ekonomik performansa etkilerinin belirlenmesi. 4. ĠĢletmelerin teknik özelliklerinin belirlenmesi. 5. ĠĢletmelerin ekonomik performanslarının ölçülmesi. 6. Alabalık üretiminin karlılık analizlerinin yapılması. 7. Keban Baraj Gölü nde yapılan alabalık yetiģtiriciliğine ait veri tabanının oluģturulması. 8. Bölgede alabalık pazarlama yapısının incelenmesi ve uygun stratejilerin geliģtirilmesi. 9. Alabalık yetiģtiriciliğinin bölgenin ekonomisine ve istihdamına olan katkısı. 10. Alabalık yetiģtiriciliğinde girdi temini, üretim ve pazarlama sorunlarının tespit edilmesi ve çözüm önerilerinin geliģtirilmesi. 11. Bölgede alabalık yetiģtiriciliğinin güçlü ve zayıf yönlerinin, fırsatlarının ve önündeki engellerin analiz edilmesi.

18 9 2. ARAġTIRMA YÖRESĠ HAKKINDA BĠLGĠLER 2.1. Elazığ Ġlinin Sosyo-ekonomik Yapısı Elazığ ili Doğu Anadolu Bölgesinin güneybatısında, Yukarı Fırat Bölümünde yer almaktadır. Yüzölçümü Km 2 si kara, 826 Km 2 si baraj ve doğal göl alanları olmak üzere toplam Km 2 dir. Denizden yüksekliği metre olan Elazığ, yeryüzü Ģekilleri açısından topraklarını dağlık alanlar, platolar ve ovalar oluģturmaktadır. Türkiye topraklarının % 0,12 sini meydana getiren il sahası, 40º 21 ile 38º 30 doğu boylamları, 38º 17 ile 39º 11 kuzey enlemleri arasında kalmaktadır. Bu çerçeve içinde Ģekil olarak kabaca bir dikdörtgene benzeyen Elazığ ili topraklarının Doğu-Batı doğrultusundaki uzunluğu yaklaģık 150 km. Kuzey-Güney yönündeki geniģliği ise yaklaģık 65 km. civarındadır (Anonim, 2009c). Coğrafi konumu itibariyle, Doğu Anadolu Bölgesini batıya bağlayan yolların kavģak noktasında bulunmaktadır. Ġli, doğudan Bingöl, kuzeyden Keban Baraj Gölü aracılığıyla Tunceli, batı ve güneybatıdan Karakaya Baraj Gölü vasıtasıyla Malatya, güneyden ise Diyarbakır illerinin arazileri çevrelemektedir. Ġl Sınırları içindeki en önemli akarsu Fırat ve kollarıdr. Ġl merkezine 30 Km. mesafede olan Hazar Gölü 86 Km 2 lik bir yüzölçümüne sahiptir. Ayrıca Elazığ ili Keban, Karakaya, Kralkızı ve Özlüce gibi önemli baraj gölleri ile çevrilidir. GeçmiĢte karasal iklimin hüküm sürdüğü Elazığ, yapılan ve yapılmakta olan barajların etkisi ile ılıman bir iklime geçiģ yapmıģtır. Elazığ ilinin 2010 yılı adrese dayalı nüfus sayımına göre toplam nüfusu kiģidir. Merkez nüfusu ise dir. Bu rakamlara bakıldığında Elazığ da nüfusun büyük bir kısmının Elazığ il merkezinde toplandığı görülmektedir. Sosyo ekonomik geliģmeye bakıldığında Elazığ ın ilçeleri ile merkez ilçe arasında büyük bir fark olduğu görülmektedir. Bu fark temel olarak ilçelerin ekonomik faaliyetleri ve konumundan kaynaklanmaktadır. Geliri madenciliğe dayanan ve su kaynaklarına yakın olan (örneğin barajlar etrafında) ilçeler geliģmiģlik sıralamasında daha önde yer almaktadır (Anonim 2010b). Elazığ ilinde arazinin %60 kadarı çayır ve meralardan oluģmakta, bitkisel üretim amacıyla %40'ından daha az kısmı kullanılmaktadır. Bunun da %23,7 sinde kuruda tarım yapılırken. %9.2 sinde suluda tarım yapılmaktadır. Ürün desenine göz atıldığında ekiliģ alanı itibariyle tahıllarda buğday, arpa yemeklik dane baklagillerde nohut, fasulye

19 10 ve mercimek; endüstri bitkilerinde Ģeker pancarı, patates ve ayçiçeği Ģeklinde çoktan aza doğru bir sıralama ortaya çıkmaktadır. Çizelge 2.1. Elazığ Ġli Arazi Varlığı (Anonim, 2010c) Arazi Cinsi Miktarı (ha) Tarım Arazisi Sulu Kuru Orman Arazisi Çayır-Mera Arazisi Tarımın dördüncü kolu olan su ürünleri yetiģtiriciliğine bakıldığında Fırat Nehri ve Keban Baraj Gölü gibi büyük su kaynaklarının il sınırları içinde olması bu konuda Elazığ ilini önemli bir konuma getirmektedir. Yıllık tonluk kurulu üretim kapasitesi bulunan Keban Baraj Gölü ile Elazığ yakın gelecekte Türkiye nin ve Avrupa nın en önemli su ürünleri üretim merkezi haline gelecektir (Anonim, 2009b). Hızla artmıģ olan alabalık üretiminin dünya pazarlarına ulaģabilmesi için bölgede kurulmuģ olan ve 2011 yılı baģında iģletmeye geçecek olan balık iģleme tesisi bölge balıkçılığı açısından çok önemli bir geliģmedir Keban Ġlçesi ve Keban Baraj Gölü Hakkında Bilgiler Keban ilçesi geliģmiģlik olarak merkez ilçe ile birlikte Elazığ ın 11 ilçesi içerisinde merkez ve Ağın ilçesinden sonra 3. sıradadır. Bunda Keban Barajı nın ilçe sınırları içerisinde olması en büyük etkendir. Keban ın 2010 yılı nüfusu 7581 dir. Ġlçenin topraklarının tarım topraklarının büyük bir kısmı Keban Baraj Gölü nün altında kaldığı için tarım geliģmiģ değildir. Az miktarda hayvancılık ve son yıllarda geliģen alabalık yetiģtiriciliği ilçenin temel geçim kaynaklarındandır (Anonim, 2009c). Keban Baraj Gölü, Elazığ ilinin 45 kilometre kuzeybatısında ve Malatya ilinin 65 kilometre kuzeydoğusundadır. Karasu ile Murat nehirlerinin birleģtiği yerden 10 kilometre daha güneybatıda inģa edilen Keban Barajı sonrasında oluģan bir göldür. Gölün yüzey alanı maksimum su seviyesinde 687,31 km 2 ve minimum seviyede ise 379,3 km 2 dir. Gölün en derin yeri baraj gövdesinin bulunduğu nokta olup, bu noktada

20 11 maksimum derinlik 163 metredir. Gölü ana akarsuyu olan Fırat nehri, yılın çeģitli mevsimlerinde çok farklı bir akım düzenine sahiptir. Baraj gövdesinin olduğu yerde ortalama akım 635 m 3 /s, minimum akım 145 m 3 /s ve maksimum akım ise m 3 /s dir Çizelge, 2.2). Baraj gölünün temel su parametreleri, mevsimlere, derinliğe ve bölgelere göre değiģmekle birlikte farklı istasyonlardan ölçülen değerlere göre genel olarak; en düģük sıcaklık ġubat ayında 4 C 0 ölçülmüģtür. En yüksek sıcaklık ise bir bölge hariç 26 C 0 yi geçmemiģtir. ÇözünmüĢ oksijen değerleri en yüksek 13,3 mg/l ve en düģük 0,2 mg/l olarak görülmüģtür (Anonim, 1994). Çizelge2.2. Keban Baraj Gölü Ġle Ġlgili Bilgiler (Anonim, 1994) Minimum Göl Hacmi 14,2 x 10 9 m 3 Minimum Göl Alanı 379,30 km 2 Normal Göl Hacmi 24,7 x 10 9 m 3 Normal Göl Alanı 582,50 km 2 Maksimum Göl Hacmi 30,6 x 10 9 m 3 Maksimum Göl Alanı 687,31 km 2 Ortalama Debi 635 m 3 /s Minimum Günlük Debi 145 m 3 /s Maksimum Günlük Debi 8416 m 3 /s Keban Baraj Gölü su seviyesi çok değiģkenlik gösterir. Bunun en öneli nedenleri enerji üretimi amacı ile çekilen su miktarı, sulamaya harcanan su miktarı ve yaz aylarında buharlaģma ile olan kayıplardır. Ayrıca meteorolojik ve hidrolojik koģullar ve özellikle göle girdi sağlayan Murat, Karasu, Peri ve Munzur sularının yıl içerisindeki debilerinin değiģim göstermesi su seviyesinin sürekli değiģmesine neden olmaktadır. Su tutulmaya baģlanmasından sonra oluģan Keban Baraj Gölü birçok tarım alanını suları altında bırakmıģtır. Yörede yaģayan insanlar yeni bir geçim kaynağı olarak balıkçılık yapmaya baģlamıģtır. Baraj gölünde su ürünleri kooperatifleri kurulmuģ ve 200 ün üzerinde motorlu kayık ve metreden fazla ağla balıkçılık faaliyetleri yapılmaktadır. Balıkçılık (avcılık) yapan yaklaģık aile bulunmaktadır (Anonim, 2010c).

21 12 Baraj gölü çevresindeki yerleģim alanlarında nüfus yoğun değildir. Göl çevresinde bulunan Keban, Ağın, Kemaliye, ÇemiĢgezek ve Pertek ilçelerinin köyleri ile birlikte toplam nüfusu 50 bin civarındadır. Keban da 1995 yılında 30 ton/yıl kapasiteyle ilk olarak baģlamıģ olan alabalık yetiģtiriciliği 2000 yılına kadar çok büyümemiģ, 2005 ten sonra çok hızlı bir Ģekilde geliģme göstermiģtir. Türkiye nin balık yetiģtiriciliğine paralel olarak hızlı bir Ģekilde büyüme gerçekleģmiģtir. Ġller bazında Muğla, Burdur, Kayseri den sonra Keban Baraj Gölü ndeki yetiģtiriciliğin artmasıyla 4. sırada Elazığ gelmektedir (Çizelge, 2.3). Çizelge 2.3. Alabalık YetiĢtiriciliğinde Önemli Ġller (Anonim, 2009a; Anonim, 2009b) Sıra No Ġller Üretim (ton) ArtıĢ (%) Muğla Burdur Kayseri Elazığ KahramanmaraĢ Bilecik Elazığ Keban Baraj Gölü ndeki hızlı üretim artıģının sebeplerini, 1. Keban Baraj Gölü nün su kalitesi ve alanının alabalık yetiģtiriciliği için çok elveriģli olması. 2. Devletin su ürünleri yetiģtiriciliğine önemli bir oranda destek vermesi. 3. Avcılık yolu ile üretim artıģının olmayıģı nedeniyle meydana elen talep artıģı ile açıklamak mümkündür.

22 13 3. KAYNAK ARAġTIRMASI Türkiye de kültür balıkçılığı 1970 li yıllarda oldukça küçük ölçekli alabalık çiftlikleri ile baģlamıģ olup, balık yetiģtiriciliğinin artmaya baģladığı 2000 li yıllar ve sonrasında bu alanda teknik konularda çalıģmalar artmaya baģlamıģtır. Ancak su ürünleri yetiģtiriciliğinin ekonomik durumunu inceleyen araģtırmaların sayısı çok sınırlı kalmıģtır. Bu nedenle bu konu ile ilgili ülkemizde çok az sayıda çalıģmaya rastlanılmıģtır. Yurt dıģında ise su ürünlerinin birçok türünde farklı ekonomik çalıģmalara rastlanılmıģtır. AĢağıda konu ile ilgili ve konuyla ilgisi bulunabilen çalıģmalar özetlenmiģtir. Shang ve Fujimura (1977), Havai de Tatlı su Karidesinin Üretim Ekonomisi adlı çalıģmalarında minimum 1 maksimum 100 akre iģletme büyüklüklerindeki iģletmelerde ekonomik değerlendirme yapmıģtır. BaĢlıca maliyet ve kar faktörleri tartıģılıp analiz edilmiģtir. Havai de tatlı su karidesi yetiģtiriciliğinde, mevcut Ģekliyle 10 akre ve daha büyük çiftlikler için ortalama yıllık üretimi 3000 pound/akre ve ortalama çiftlik fiyatı 3.00 pound olarak hesaplanmıģtır. 10 akreden daha küçük iģletmelerin sadece aile iģletmesi Ģeklinde yönetildiğinde karlı olabileceği değerlendirilmiģtir. Roberts ve Bauer (1978), Amerika BirleĢik Devletleri Güney Karolina da Kırmızı Makaslı Karides in Maliyetleri ve Karlılığı adlı çalıģmalarında; Güney Karolina da deneme havuzlarında büyüme aģamasındaki karidesin maliyetleri ve karlılığını ortaya çıkarmayı amaçlamıģlardır. 0,41 ha lık 10 adet havuz için yem, elektrik, iģçilik, gübre, onarım, bakım ve faiz; toplam maliyetin % 72 sini temsil etmiģtir. Yatırımın amortismanı ve faizi de maliyetin geri kalan % 28 ini oluģturmuģtur. Her havuz için toplam maliyet 984 $ olarak tahmin edilmiģtir. Yem maliyeti toplamın içinde % 42, iģçilik % 16.5 olarak gerçekleģmiģtir. Amortisman tutarı toplam maliyetin içinde hemen hemen % 16 olmuģtur yılı verilerine göre her tank için elde edilen kar $, 1977 verilerine göre her tank için tahmini net gelir $ olarak hesaplanmıģtır. Ġki yıl arasındaki yüksek farkın nedeni, 2. yılda karidesin daha büyük olması ve yem değerlendirme oranının yüksek olmasından kaynaklanmıģtır. Elbek (1981), Ege Bölgesinde 10 ilde bulunan alabalık ve sazan balığı üretimi yapan iģletmelerin yapısal ve ekonomik analizlerini yapmıģtır. AraĢtırma bulgularına göre; iģletmeler ortalaması itibariyle aktif sermaye içerisinde en büyük payı balık

23 14 sermayesinin (%62) aldığını tespit etmiģ, mali rantabilitenin alabalık iģletmelerinde %63, sazan balığı iģletmelerinde ise %35 olduğunu hesaplamıģtır. Agbayani ve ark. (1990), Çamur Yengeci (Scylla serrata) nin, Ekonomik Fizibilite Analizi adlı çalıģmalarında; farklı yoğunlukta monokültürde Çamur Yengeci nin üretiminin ekonomik analizini yapmıģlardır. 5000, 10000, ve adet/ha yoğunluklarında 90 gün yetiģtirilen Çamur Yengeçleri nde en yüksek ağırlık, yaģama ve büyüme oranı (p<0.05) 5000 adet/ha lık yoğunlukta elde edilmiģtir. Yine aynı yoğunluk için 1.72 yem değerlendirme oranı ve 1019 kg/ha lık hasat yapılmıģtır. Ekonomik göstergelerde en yüksek karın yine 5000 adet/ha lık yoğunlukta gerçekleģtiği ve geri ödeme süresinin diğer gruplardan kısa gerçekleģtiği sonucuna varılmıģtır. Duyarlılık analizi, fiyatların % 28 azalması durumunda bile Çamur Yengeci nin mono kültürünün ekonomik olarak yapılabileceğini göstermiģtir. Weld ve ark. (1990), Orta Atlantik Devletlerinde Tatlı su Ürünleri YetiĢtiriciliğinin Ekonomik Analizi adlı çalıģmalarında; Amerika nın Orta Atlantik devletlerinde tatlı su ürünleri yetiģtiriciliği endüstrisi giriģimcilerinin tahmini karlılık analizlerini ve sektörün geliģimini değerlendirmiģledir. Toplam 188 adet yetiģtiricilik tesisinde anket yürütülmüģ ve bunlardan 30 adet kullanılabilir anket elde edilmiģtir. Anketlerden elde edilen sonuçlara göre; üreticilerin % 40 ının üzerinde bir oranda çeģitli pazarlama kanallarını kullanmaktadır. Aracı, toptancı ve perakendeciler üreticilerin tüketicilerle ve restoranlarla direk temas etmesini fiyatların düģmesi ihtimali nedeniyle istememektedirler. Ankete cevap verenler kanal Ģeklinde toprak havuz kullanmaktadırlar. Resirküle sistemlerin kullanılmasına ilginin arttığı gözlemlenmiģ, ancak bu siteme yatırım yapmanın karlılığı ispatlanıncaya kadar yatırım yapmayı ertelemektedirler. Geleneksel iki yetiģtirme teknolojisinin karlılığı analiz edilmiģtir. KuruluĢ yatırımı $ ve $, bir yıllık üretimin net getirisi iģçilik, yönetim ve öz sermaye sırasıyla $ ve $ dolardır. Bu hesaplama özel bir durum göstermektedir. Bölgesel yetiģtiriciliğin bir bütün olarak karlılığını ölçmek için ilave çalıģmaların yapılması gerekmektedir. Su giriģi, sirkülasyon sistemlerinin önemi ve bölgesel üretimin artması ile ilgili sektördeki yetiģtiricilerin çoğunun gözlemleri, aynı yönde oluģmuģtur. Orta Atlantik devletlerinin çevre ile ilgili olan yasal mevzuatları su ürünleri endüstrisine destekleyici nitelikte olduğu ifade edilmiģtir. Çetin ve Bilgüven (1991), Güney Marmara Bölgesinde (Bursa, Kocaeli, Sakarya ve Balıkesir illeri) bulunan alabalık iģletmelerinin yapısal ve ekonomik durumlarını ortaya koyduğu araģtırmalarında; aktif sermaye içerisinde en yüksek payın balık

24 15 sermayesi (%49,7) ile bina ve havuz sermayesinin (%27,6) oluģturduğunu, iģletmelerde iģgücü verimliliğinin iller ortalaması itibariyle 8,25 kg/saat, en yüksek verimlilik değerinin ise 10,13 kg/saat ile Sakarya ilinde gerçekleģtiğini belirlemiģlerdir. Sağlam (1994), Keban Baraj Gölü nün Balıkçılık Ekonomisi Yönünden Ġncelenmesi adlı çalıģmalarında; Keban Baraj Gölü balık avcılığının ekonomik durumu ortaya konulmaya çalıģılmıģtır. Gölde balık avcılığı yapan 14 adet balıkçı kooperatifi olduğu saptanmıģtır. 10 kooperatiften alınabilen bilgilere göre sezonluk balık üretim miktarı (avcılık) 147,194 kg olduğu tespit edilmiģtir. Toplam 188 adet teknenin var olduğu ve 330 kiģinin balıkçılık ile uğraģtığı bilgilerine ulaģılmıģtır. Yavuz ve ark. (1995) yaptıkları araģtırmada, Erzurum ilinde alabalık yetiģtiriciliği yapan iģletmelerin yapısal ve ekonomik analizlerini yapmıģlardır. AraĢtırma sonucuna göre; balık sermayesi (%53,2) ile bina ve havuz sermayesinin (%35,4) aktif sermaye içerisinde en yüksek paylara sahip oldukları hesaplanmıģtır. ĠĢletme masrafları içerisinde en yüksek değere yem masrafının sahip olduğu (%63,4) ve rantabilitenin %24,7 olarak hesaplandığı belirtilmiģtir. Bununla birlikte, iģletmelerin sahip oldukları sorunların çözümünde örgütlenmenin (kooperatifleģme) önemi ve gereği belirtilmiģtir. Demir (1997), Tortum-Uzundere yöresindeki iģletmelerde alabalık üretim maliyeti ve üretimin karlılığını hesaplamıģtır. AraĢtırma bulgularına göre; 1 kg alabalık üretim maliyetinin çoğunluğunun (%57) değiģken masraf olduğu saptanmıģtır. Ayrıca incelenen alabalık iģletmelerinin; yem ve yavru temini, hastalık, sermaye yetersizliği ve kredi temini, atıl kapasite kullanımı, örgütlenme, proje hazırlama ve uygulama, müteģebbislerin eğitim düzeyi, su kirliliği ve taģkın, ürün isleme ve değerlendirme sorunlarıyla karģılaģtıkları vurgulanmıģtır. Rad (1999) yapmıģ olduğu araģtırmasında, Türkiye deki gökkuģağı alabalık iģletmelerinin yapısını, bio-teknik ve ekonomik özelliklerini incelemiģtir. AraĢtırmada, iģletmeler küçük ölçekli, orta ölçekli, büyük ölçekli ve ülke geneli olarak sınıflandırılmıģ ve veriler bu sınıflandırmaya göre analiz edilmiģtir. Sayılı ve ark. (1999), Tokat ilinde alabalık yetiģtiriciliği yapan iģletmelerin yapısal ve ekonomik analizini yapmıģlardır. AraĢtırma sonuçlarına göre; aktif sermaye içerisinde en büyük payın %31,7 ile balık sermayesi, iģletme masrafları içerisinde en yüksek değerin yem giderleri (%32,7) ve rantabilitenin %37,89 olduğu hesaplanmıģtır. Korkmaz (2000) tarafından yapılan araģtırmada, A.Ü. Ziraat Fakültesi EskiĢehir Çifteler Su Ürünleri ĠĢletmesindeki alabalık üretiminin ekonomik analizi yapılmıģtır.

25 16 AraĢtırmada; aktif sermaye içerisinde en yüksek payın bina ve havuz sermayesine (%77,26) ait olduğu, buna karsın balık sermayesinin ise % 2,34 lük gibi küçük bir pay aldığı belirlenmiģtir. Ayrıca, üretim masrafları içerisinde isçilik masraflarının ilk sırada (%32,87) yer aldığı saptanmıģtır. ĠĢletmelerde rantabilite oranı % 4,06 olarak hesaplanmıģtır. Aydın (2000), Erzurum ilinde projelendirilmiģ olarak faaliyet gösteren alabalık iģletmelerinin yapısal ve ekonomik durumlarını ortaya koyduğu araģtırmasında; aktif sermaye içerisinde en büyük payın bina ve havuz sermayesi (%38,4), iģletme masrafları içerisinde en büyük payın yem masrafları (%50,9) olduğu, incelenen iģletmelerin %52,81 inin kâr elde ettiğini saptamıģtır. Rad ve Köksal 2001, Türkiye de GökkuĢağı Alabalığı ĠĢletmelerinin Yapısal ve Biyo-Tenik Analizi adlı çalıģmalarında Türkiye de etkinlik gösteren alabalık iģletmelerinin yapısal ve biyo-teknik özellikleri ile performanslarının belirlenmesini amaçlamıģlardır. Tabakalı tesadüfi örnekleme uygulanarak anket yöntemi ile 24 ü küçük, 8 i orta v 8 i büyük ölçekli olmak üzere toplam 40 iģletmeden toplanan veriler; küçük, orta, büyük iģletmeler ve Türkiye ortalaması olarak değerlendirilmiģtir. ĠĢletme baģına düģen ortalama havuz hacmi küçük, orta ve büyük ölçekli iģletmelerde sırasıyla 1276 m 3, 2901 m 3 ve m 3, Türkiye ortalaması ise 1754 m 3 olarak hesaplanmıģtır. Türkiye genelindeki iģletmelerin % 93 ünün kombine, % 7 sinin besi iģletmesi olduğu saptanmıģtır. Chaitanawisuti ve ark (2002), Tayland ta Benekli Salyangozun Pazar Boyuna Kadar Resirküle Kültür Sistemiyle Ticari Üretiminin Ekonomik Analizi adlı çalıģmalarında; Tayland ta benekli salyangoz üretiminin ekonomik değerlendirmesini yapmıģlardır. Benekli salyangozun üretim faaliyetlerinin maliyet analizlerini yaparak ticari bir rehber oluģturmuģlardır. Pazar boyuna kadar üretim verileri ve pratik teknikler belirlenmiģtir. Kuluçka masraflarıyla beraber yıllık maliyet 990 kg/yıl için 4624,1 $ dır. Pazar boyuna gelmiģ benekli salyangozun % 95 yaģama oranı ile üretim maliyeti 4,91 $/kg dır. Nakit akıģ analizinde devamlı satıģlarla 5,8 $/kg rakamla 4. yılda artıya geçilmiģtir. Üretim, kuluçkahane ve büyütme faaliyetleri entegre edilerek, böylece maliyetlerin indirilmesiyle yetiģtiriciliğin yapılması konusunda giriģimcilere öneri yapılmıģtır. Kocaman ve ark. (2002), Erzurum ili sınırlarında faaliyette bulunan ve Tarım Ġl Müdürlüğü ne kayıtlı alabalık iģletmelerinin yapısal ve ekonomik analizini yaptıkları araģtırmasında, iģletmelerinin %81 inin vadi arasında, %14,2 sinin dağ eteğinde ve

26 17 %4,8 inin açık arazide faaliyet gösterdiği belirlenmiģtir. ĠĢletmelerin %42,9 u dere, %33,3 ü kaynak ve %23,8 i ise dere + kaynak suyunu kullanmaktadır. ĠĢletmelerin aktif içerisinde en büyük sermaye grubunu bina ve havuz varlığı (%38,4) oluģturmaktadır. ĠĢletme masrafları içerisinde en büyük pay %50,9 ile yem harcamasına aittir. Ġncelenen iģletmelerde iģgücü verimliliğinin ortalama 10,85 kg/gün olarak düģük oranda gerçekleģtiği, iģletmelerin %52,38 inin kârda olduğu saptanmıģtır. Koçak ve Tatlıdil (2004), Muğla Ġli Milas Ġlçesinde Çipura ve Levrek Balığı Üretiminin Maliyet Analizi adlı çalıģmalarında; Muğla ili Milas ilçesindeki çipura ve levrek balığı yetiģtiriciliği yapan iģletmelerdeki balıkların ekonomik analizinin yapılarak kilogram baģına üretim maliyetlerini hesaplamıģlardır. Levrek ve çipura yetiģtiriciliği yapan 24 iģletmeden anket yoluyla elde edilen veriler analiz edildi. Toplam üretim maliyetlerinin %95 i değiģken, % 5 ini de sabit maliyetler teģkil etmektedir. Toplamda ortalama üretim çipurada kg/yıl, levrekte kg/yıl olarak gerçekleģmiģtir. Çipurada birim maliyet 2,48 $/kg, Levrekte 2,36 $/kg olarak hesaplanmıģtır. Adıgüzel ve Akay (2005), Tokat Ġlinde GökkuĢağı Alabalık ĠĢletmelerinin Ekonomik Analizi adlı çalıģmalarında Tokat ilinde GökkuĢağı alabalığı yetiģtiriciliği iģletmelerinin sosyo-ekonomik özelliklerini, yıllık faaliyet sonuçlarını ve sorunlarını tespit etmeyi amaçlamıģlardır. Ayrıca sorunlara çözüm önerisi sunulmuģtur. AraĢtırmada kullanılan veriler tam sayım yöntemi kullanılarak 19 iģletmeden anket yöntemi ile elde edilmiģtir. ĠĢletmelerde iģletme baģına düģen aktif sermaye TL (2005) olup, aktif sermaye içerisinde en büyük payı % 49,91 lik pay ile bina ve havuz sermayesi oluģturmaktadır. ĠĢletme masrafları TL ve üretim masrafları TL olarak hesaplanmıģtır. ĠĢletme masrafları içerisinde en büyük payı % 27,98 lik pay ile yem giderleri almaktadır. ĠĢletmelerde rantabilite % 13,03 olarak tespit edilmiģtir. Özdemir ve Aras (2005), Türkiye ve Avrupa Birliği Su Ürünleri Sektörü nün Üretim, Tüketim, Ġhracat ve Ġthalat Yönünden KarĢılaĢtırılması adlı çalıģmalarında; 2003 yılı itibarı ile toplam su ürünleri istihsali, tüketim, ihracat ve ithalat miktarları AB ve Türkiye için sırasıyla yaklaģık 7-8 milyon ton, bin ton; 21,83 kg, 6,8 kg; 6,7 milyon ton, 38 bin ton ve 10,4 milyon ton, 52 bin ton olarak rapor edilmiģtir. Ülkemizde su ürünleri üretiminin % 78,7 si denizlerden, % 13,6 sı yetiģtiricilikten sağlanırken, AB de ise bu değer sırasıyla % 78 ve % 18 Ģeklinde kaydedilmiģtir. Türkiye su ürünleri ihracatında % 25 lik, ithalatta ise % 74 lük bir oranda artıģ göstermiģtir. Diğer yandan

27 18 toplam su ürünleri üretiminde kültür üretiminin payı Türkiye ve AB nde sırasıyla % 13 ve % 17 ye yükselmiģ olduğu rapor edilmiģtir. ġahinler ve ark. (2005), Samandağ ilçesinde (Hatay) Balıkçılığın Genel Durumu, Sorunları ve Çözüm Önerileri Üzerine Bir AraĢtırma adlı çalıģmada; Hatay ın bir kıyı ilçesi olan Samandağ daki balıkçılığın mevcut durumunun ve problemlerinin tespit edilmesi amaçlanmıģtır. Samandağ balıkçı barınağına kayıtlı 135 tekne içerisinden rastgele seçilen 45 teknede balıkçılık ve sorunları ile ilgili 26 soru içeren bir anket uygulanmıģtır. Anket sonuçlarına göre, avlanma sezonu, kalifiye eleman, pazarlama, kapasite ve yakıt fiyatları ile ilgili sorunlar tespit edilmiģtir. Bozoğlu ve ark. (2006), Karadeniz Bölgesinde Farklı Alabalık Üretim Sistemlerinin ve Bazı Politikaların Sonuçlarının Değerlendirilmesi adlı çalıģmalarında; havuz, barajlarda ve denizlerdeki su ürünleri yetiģtiricilik sistemleri sosyal, biyo-teknik ve ekonomik olarak karģılaģtırılmıģtır. Rasgele seçilmiģ havuzda yetiģtiricilik yapan 75 çiftlik, baraj veya göllerde yetiģtiricilik yapan 6 çiftlik ve denizde yetiģtiricilik yapan 3 çiftlikten veriler toplanmıģtır. Verilerden elde edilen sonuçlara göre denizlerde yetiģtiricilik yapan çiftliklerin sosyal yapıları diğer sistemlerden oldukça geliģmiģ olduğu görülmüģtür. Ancak bununla birlikte küçük çiftlikler, özellikle havuz çiftlikleri teknik ve ekonomik olarak daha baģarılıdırlar. Üretim maliyetleri havuz, göl ve denizlerde sırasıyla % 32, 39 ve 50 olarak gerçekleģmiģtir. Büyükçapar ve Sezer (2006), Rize Yöresi Alabalık ĠĢletmelerinin Yapısal ve Biyo-Teknik Özellikleri adlı çalıģmalarında, yörede faaliyet gösteren 8 alabalık iģletmesinin yapısal ve biyo-teknik özellikleri anket yöntemiyle incelenmiģtir. ĠĢletmelerin toplam proje kapasitesi 362 ton/yıl iken üretimin 253 ton/yıl olarak gerekleģtiği belirlenmiģtir. Ortalama yem değerlendirme oranı 1.4 yıllık yumurta üretimi adet, yavru üretim miktarı (5-9 gr) adet, yumurtadan 5-9 gr lık devreye kadar yaģama oranı ise % 28 olarak belirlenmiģtir. Yöredeki iģletmelerde gerek yapısal ve gerekse iģletme yönetimi açısından çeģitli eksiklikler belirlenmiģtir. ġen ve ark. (2006), Elazığ ve Çevre Ġllerde Su Ürünlerinin Mevcut Durumu ve Geleceği adlı çalıģmalarında; Elazığ, ve çevre iller olarak Malatya, Bingöl, Diyarbakır ve Tunceli illerinde su ürünlerinin mevcut durumunu ortaya koymak için avcılık ve yetiģtiricilik yoluyla elde edilen üretim miktarları ele alınmıģ ve karģılaģtırılmıģtır. Tatlı su balık avcılığının en yoğun yapıldığı il Elazığ dır. Malatya ve Tunceli illerinde avlanan balık miktarı ise Elazığ ilindeki istihsalin yarısı kadar olup, Diyarbakır ve Bingöl illerinde tatlı su balığı istihsali oldukça düģüktür. En düģük istihsal ise Bingöl

28 19 iline aittir. Elazığ ve çevre illerde yetiģtiricilik yolu ile elde edilen üretim miktarları oldukça düģüktür. Alabalık yetiģtiriciliğinde yaklaģık 500 ton/yıl üretimle Malatya ilk sırada yer alırken, bu ili 330 ton/yıl la Elazığ izlemektedir. Bingöl ve Tunceli deki üretimin 100 ton/yıl ın altında olduğu belirlenmiģtir. Atamanalp ve Kocaman (2007), Farklı Tip Havuzların Yavru Alabalık YetiĢtiriciliğinde Karlılık Üzerine Etkisinin Ekonomik Analizi adlı çalıģmalarında, gökkuģağı alabalığı yetiģtiriciliğinde farklı malzemelerle kaplanan havuzların (toprak, çakıl, naylon ve beton) karlılık üzerine etkisinin ekonomik analizinin yapılması amaçlanmıģtır. Ekonomik analiz sonuçlarına göre beton havuzların diğer tüm guruplara göre daha olumlu sonuçlar sağladığı belirlenmiģtir. Balık baģına beton havuzlarda TL, toprak havuzlarda TL, naylon havuzlarda TL ve çakıl havuzlarda TL brüt kar elde edilmiģtir. Brass ve ark. (2007), Haiti de Filorida Kırmızı Tilapia (Çiklit) nın Tuzlu Su Kafes Kültürü için Sosyo-ekonomik Taslak Fizibilite AraĢtırması adlı çalıģmalarında; Haiti de yeni üretilen Florida Kırmızı Tilapia nın uygun tuzlu su kültürünün sosyoekonomik fizibilitesini araģtırmayı amaçlamıģlardır. AraĢtırma sonucunda Haiti de iki tip pazarlama kanalı bulunmuģtur. Birincisi baskın olan kırsal pazardır. Bu pazarda tatlı su çiklitine 0.90 $/kg fiyat a yakın bir değer verilmektedir. Diğer pazarlama kanalı kentsel uzman pazarlardır. Bu pazarlarda verilen fiyat 2.20 $/kg olmuģtur. Üretim maliyetleri karģılaģtırıldığında, potansiyel pazarların durumuna göre Florida Kırmızı Tilapia nın tuzlu su kafes kültürü nün ekonomik olmadığı, hobi amaçlı mümkün olabileceği, ticari olarak yüksek risk taģıdığı sonucuna varılmıģtır. BaĢa baģ noktası baskın olan kırsal fiyatın çok üstündedir. BaĢka pazarlama kanalları ya da kentsel pazarlardaki talebin artmasıyla ve ihracatla ilgili veri bulunamamıģtır. Güngör ve ark. (2007), Marmara Denizi Balıkçılığının Sosyo-Ekonomik Yapısı ve Deniz Ürünleri Pazarlaması : Tekirdağ Ġli Sahil ġeridi Örneği adlı çalıģmalarında; Marmara Denizi nin çevresinde yoğun yerleģim alanları ve endüstri bölgelerinin bulunması nedeniyle giderek artan deniz kirliliğine rağmen 118 balık türünün halen burada yaģadığı bildirilmektedir. Bu durumun pek çok balıkçı ailesinin yaģamlarını sürdürebilecek tatmin edici bir gelir temin edilmesine olanak sağlayabilmekte olduğu belirtilmiģtir. Bu araģtırmada, Tekirdağ ili deniz balıkçılığının sosyo-ekonomik durumunu belirleyip pazarlama sistemini ortaya koymak amacıyla, Tekirdağ ili merkez ve sahil Ģeridindeki ilçe ve beldelerde faaliyette bulunan 263 adet balıkçı teknesi boyları itibariyle sıralanmıģ ve yoğunlukları dikkate alınarak 5-10 m, m ve 15 m den

29 20 büyük tekneler olarak guruplara ayrılmıģtır. Tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemine göre küçük guruptan 31 adet, orta guruptan 18 adet ve büyük guruptan 5 adet olmak üzere toplam 54 adet balıkçı teknesiyle anket yapılmıģtır. Yapılan değerlendirmeler sonucunda tekne büyüklük Gruplarına göre tekne sahiplerinin sosyo-ekonomik yönden pek farklı olmadıkları görülmüģ, sosyal güvencenin olmaması, Denizcilik Bakanlığı nın olmaması, balıkçılık ekipmanlarının pahalı olması, denetimlerin yetersiz olması, pazarlama sisteminin geliģmemiģ olması ve aģırı avlanmanın önüne geçilememesi gibi sorunlar tespit edilmiģtir. KarataĢ ve ark. (2008), Sivas Ġlinde GökkuĢağı Alabalığı ĠĢletmelerinin Yapısal ve Ekonomik Analizi adlı çalıģmalarında, Sivas ilindeki alabalık iģletmelerinin yapısal ve ekonomik durumlarını analiz etmiģlerdir. 14 adet iģletmeden tam sayım metoduyla anket yapılarak elde edilen veriler ıģığında, iģletme baģına düģen aktif sermaye ortalama YTL olarak hesaplanmıģtır. Bunun içinde en büyük payı bina ve havuz sermayesi (%36) teģkil etmiģtir. ĠĢletme baģına düģen iģletme masrafı YTL olarak hesaplanmıģ ve bu masrafların içinde en büyük payın % 51 ile yem masraflarına ait olduğu bulunmuģtur. Saf hasıla, safi kar ve rantabilite değerleri sırasıyla YTL, YTL ve % 6 olarak bulunmuģtur. Uzmanoğlu ve Soylu (2008), Kırklareli Balkaya Yene Deresi üzerinde faaliyet gösteren alabalık isletmelerinin ekonomik analizini yapmıģlardır. AraĢtırma bulgularına göre; aktif sermaye yapısı içerisinde en büyük sermaye grubunu havuz varlığı (%24,90-39,55) ve balık varlığı (%26,77-39,31), ikinci sırada bina varlığı (%11,27-15,10) ve alet makine varlığı (%8,26-13,60) meydana getirdiği saptanmıģtır. ĠĢletmeler ton/yıl kapasiteli aile tipi isletme özelliğine sahiptir. Toplam fiili kapasite 73 ton/yıl olarak hesaplanmıģtır. Bu isletmelerdeki havuzların ortalama hasat yoğunluğu 21,19 kg/m3 olarak saptanmıģtır. Balıkların ortalama yasama oranı %40, yem değerlendirme oranı ise 1,25 olarak belirlenmiģtir. Yılmaz ve ark. (2008), Türkiye Ekonomisinde Su Ürünleri Sektörü ve Su Ürünlerinin Pazarlanması adlı çalıģmalarında; su ürünleri sektörünün Türk Ekonomisi ndeki yeri ve önemi incelemiģlerdir. Mevcut dağıtım kanallarının su ürünleri iç ve dıģ ticaretine ve iģleyiģe getirdiği olumlu ve olumsuz yanlar ortaya konulmaya çalıģılmıģtır. AraĢtırmada, su ürünleri pazarlamasında üreticiler, tüketiciler ve sektörde çalıģanlar açısından modern bir pazarlama sisteminin oluģturulması gerektiği ortaya çıkmıģtır. Yasal düzenlemelerin uygulama sonuçları tespit edilip, aksayan yönleri

30 21 tartıģılmıģ ve sektörün AB müktesebatına uyumda henüz önemli bir ilerleme kaydedemediği saptanmıģtır. Aydın ve Sayılı (2009), Samsun Ġlinde Alabalık ĠĢletmelerinin Yapısal ve Ekonomik Analizi adlı çalıģmalarında, Samsun ilinde ağ kafeslerde ve karadaki havuzlarda alabalık üretimi yapan iģletmelerin yapısal ve ekonomik analizi yapılmıģtır. ĠĢletmelerden 2008 yılında anket yöntemi ile elde edilen verilere göre; ĠĢletme baģına ortalama, ağ kafeslerde üretim yapan iģletmelerde 1094 m 3 ve karada üretim yapan iģletmelerde ise 109 m 3 lük havuz alanı bulunmaktadır. ĠĢletme baģına üretilen balık miktarı, ağ kafeste 42,43 ton ve karadaki havuzlarda ise 6,60 ton olarak saptanmıģtır. Tüm iģletmelerde alabalıklar ortalama 250 gr civarında ve 5-5,5 TL/kg arasında satılmaktadır. Ağ kafeste alabalık yetiģtiren iģletmelerde, iģletme baģına düģen toplam aktif sermaye içerisinde en önemli payı balık sermayesi (%57,27) almaktadır. Karadaki alabalık iģletmelerinde ise aktif sermaye içerisindeki en büyük pay bina-havuz sermayesine (%51,88) aittir. ĠĢletmelerde gayrisafi hasıla içerisinde en büyük payı büyük boy (porsiyonluk) balık satıģları oluģturmaktadır. Yem masrafı, ağ kafeste alabalık üretimi yapılan iģletmelerde iģletme ve üretim masrafları içerisinde en yüksek paya (sırasıyla %47,86 ve %44,38) sahiptir. Karadaki iģletmelerde ise en yüksek pay yavru balık giderine (sırasıyla %28,49 ve %25,41) aittir. Tüm iģletmelerin alabalık üretiminden kar sağladıkları hesaplanmıģtır. Rantabilite oranları; ağ kafes iģletmelerinde %19.66 ve karadaki iģletmelerde ise %11,18 olarak belirlenmiģtir. Olgunoğlu ve ark. (2009), Adıyaman Ġli Balık Avcılığı ve Avclılığı Yapılan Ekonomik Balık Türleri adlı çalıģmalarında; avlak sahalarında avlanan balık türleri, miktarları, toplam satıģ tutarları, tekne ve balıkçı sayıları belirlenerek yöre avcılığının bu günkü durumunu ortaya çıkarmayı amaçlamıģlardır. AraĢtırma sonucunda 2008 yılı sonu itibari ile avlak sahalarındaki toplam av miktarının 397,61 ton/yıl olduğu tespit edilmiģtir. Bölgede ekonomik açıdan en büyük getirinin ise Ģabut (Barbus grypus) tan sağlandığı, dolayısıyla bölge ekonomisi açısından önemli bir tür olduğu belirlenmiģtir.

31 22 4. MATERYAL VE YÖNTEM 4.1. Materyal AraĢtırma bölgesi olan Keban Baraj Gölü nde kafeste alabalık yetiģtiriciliği yapan iģletmelerin ekonomik analizlerinin yapılabilmesi için gerekli birincil veriler iģletme yöneticileriyle yüz yüze görüģme yapılarak önceden hazırlanmıģ anket formlarının doldurulması ile elde edilmiģtir. Anket formlarında iģletmelerin ekonomik analizini yapmak üzere, iģ gücü, nüfus, sermaye yapıları, iģletme masrafları, iģletme giderleri ve pazarlama yapıları ile ilgili soruların yanı sıra, iģletmelere ait bazı teknik özelliklere (yaģama oranı, yem değerlendirme oranı vb.) ait sorular da sorulmuģtur. Bölgenin su ürünleri ve ekonomik yapısı ile ilgili bilgiler Elazığ da bulunan çeģitli kurum ve kuruluģlardan temin edilmiģtir. Bu kuruluģlardan en önemlileri; Elazığ Ġl Tarım Müdürlüğü, DSĠ 9. Bölge Müdürlüğü, Elazığ Su Ürünleri AraĢtırma Enstitüsü Müdürlüğü, Elazığ Ticaret ve Sanayi Odası BaĢkanlığı, Keban Alabalık A.ġ. ve Su Ürünleri YetiĢtiricileri Birliği dir. Ayrıca araģtırmada Türkiye Ġstatistik Kurumu, Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü (DSĠ), Devlet Planlama TeĢkilatı (DPT), BM Gıda ve Tarım Organizasyonu (FAO) ve Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı gibi kuruluģların araģtırma bölgesi ile ilgili yayınlarından da istifade edilmiģtir. Önceden hazırlanmıģ olan anket formları 2010 yılı Eylül Ekim aylarında Elazığ ili Keban ilçesinde Keban Baraj Gölü nde alabalık yetiģtiriciliği yapan iģletme sahipleriyle ve yöneticileriyle görüģülerek bizzat araģtırıcı tarafından doldurulmuģtur Yöntem ĠĢletmelerde düzenli muhasebe kaydı tutulmadığı için iģletmelerin gerek ekonomik analizi, gerekse maliyetin hesaplanmasına yardımcı olacak en önemli yöntemin anket metodu kabul edilen bir gerçektir. Ülkemizde tarım iģletmelerinde olduğu gibi su ürünleri iģletmelerinde de genel olarak düzenli muhasebe kayıtları yoktur. AraĢtırma bölgesindeki alabalık iģletmelerinde düzenli kayıt tutulması söz konusu olmadığından, anket yapılması ve anket sonuçlarının değerlendirilmesi yolu izlenmiģtir. Bu amaçla iģletmelerin ekonomik analizi, alabalık yetiģtiriciliğinde

32 23 maliyetin belirlenmesi, pazarlama yapısı gibi iģletmecilik fonksiyonlarının belirlenmesine yönelik özel olarak hazırlanan sorular, iģletme yöneticilerine sorulmuģtur. Anket formlarının doldurulmasında yüz yüze karģılıklı görüģme yöntemi uygulanmıģ ve elde edilen bilgiler ilgili tablolara kaydedilmiģtir Örnekleme ve anket uygulaması AraĢtırma bölgesinde su ürünleri yetiģtiriciliği yapan 25 adet iģletme tespit edildiğinden hepsiyle görüģme olanağının bulunabileceği değerlendirilmiģtir. Böylece tam sayım yöntemiyle bütün iģletmelerde anket yapılmaya karar verilmiģtir. Ancak 20 iģletmeden veri alınabilmiģtir. Ankete çıkılan her iģletme için bir anket formu doldurulmuģtur. ĠĢletmelerin mevcut kapasiteleri, fiili üretim durumlarını ortaya koyacak sorularla birlikte iģletmelerin sahip olduğu kafesler miktar, çeģit, büyüklük ve kapasitelerine göre ayrı ayrı kaydedilmiģtir. ĠĢletmelerin kapasitelerinde meydana gelen değiģiklikleri izlemek amacıyla yetiģtiriciliğe baģlangıç yılları ve baģlangıç kapasiteleri öğrenilmiģ, geleceğe yönelik kapasiteleri hakkında planlamaları sorulmuģtur. ĠĢletmelerin nüfus durumu, yaģ, cinsiyete göre iģletme içinde ve dıģında çalıģma durumu erkek iģ gücü kapsamında değerlendirilmiģtir. ĠĢletmede aile iģgücü yanında yabancı iģçilerin cinsiyete ve yaģa göre çalıģma süreleri ve eğitim durumları da araģtırılmıģtır. Sermaye yapılarını belirlemek amacıyla iģletmelerin aktif sermaye unsuru olarak kafes, bina, alet-makine, malzeme-mühimmat, balık ve para sermayesini, pasif sermaye unsuru olarak ise borçlar ve öz sermayelerini belirleyecek tablolar doldurulmuģtur. Girdi temini ve pazarlama yapılarının belirlenmesi ve bunları etkileyen unsurlar ile ilgili sorular sorularak belirlenmeye çalıģılmıģtır. ĠĢletmelerin teknik yetiģtiricilik performanslarının değerlendirilmesi amacıyla iģletmelerin teknik bazı özelliklerinin tespit edilmesine yönelik sorular sorulmuģtur ĠĢletmelerin gruplandırılmasında uygulanan yöntem ĠĢletme büyüklüklerinin gruplandırılmasında iģletmelerin alabalık üretim miktarları dikkate alınmıģtır. Sınıflandırma yapılırken gurup içi varyasyonların

33 24 minimum olması Grupların homojen olduğu anlamına gelir. Bu nedenle sınıflandırma gurup içi varyans minimum olacak Ģekilde yapılmıģtır (Çizelge, 4.1). Sınıflandırmada Grupların homojenliği varyasyon katsayısı ile ölçülmüģtür. Varyasyon katsayısı aģağıdaki formül ile hesaplanmıģtır (Çiçek ve Yurdakul, 1996). S C.V. = (4.1) X C.V. S X : Varyasyon Katsayısı : Standart Sapma : Ortalama ĠĢletme Grupları (Ton) Çizelge 4.1. ĠĢletmelerin Sınıflandırması ĠĢletme Sayısı Ortalama (kg) Standart Sapma Varyasyon Katsayısı ,17 33, ,45 31,84 > ,75 11, Verilerin analizinde uygulanan yöntemler Anket uygulaması yapılan iģletmelerde anket formları doldurulup, anket çalıģması bittikten sonra, formların her biri tek tek kontrol edilmiģ, gerekli hesaplamalar tamamlanmıģtır. Döküm iģlerinin yapılmasında bilgisayarda Microsoft Excel bilgisayar programında veri kod tabanı oluģturularak, gerekli bütün veriler veri tabanına girilmiģ ve gerekli analizler yapılmıģtır ĠĢletmelerin sosyal özelliklerinin analizinde uygulanan yöntemler Anket dökümü bittikten sonra analizlerin yapılmasına baģlanmıģtır. Ġlk olarak iģletmelerin sosyal özellikleri ile ilgili araģtırma sonuçları bulunmuģtur. Nüfus ve iģ gücü durumu, mevcut aile iģ gücünün değerlendirilmesi ile birlikte yabancı iģçilerin iģletmede çalıģma süreleri analiz edilerek incelenmiģtir. Nüfus incelenirken cinsiyet ve yaģ Grupları dikkate alınarak erkek iģgücü birimi (EĠB)

34 25 cinsinden hesaplanmıģtır. Erkek iģ gücüne çevirmede Çizelge 4.2 deki katsayılar kullanılmıģtır (Bozdağ, 1978). Çizelge 4.2. Erkek ĠĢ gücü Birimine Çevirmede Kullanılan Katsayılar YaĢ Grupları Cinsiyet Erkek Kadın ,50 0, ,00 0,75 50 ve yukarısı 0,75 0,50 Eğitim, askerlik, hastalık ve tarım dıģı iģlerde çalıģan nüfus anketlerin değerlendirilmesi sonucu EĠB cinsinden bulunmuģ ve ailenin toplam EĠB varlığından çıkarılarak aile aktif gücü bulunmuģtur ĠĢletmelerde sermaye yapısı analizinde uygulanan yöntemler ĠĢletmelerde mevcut sermaye unsurları araģtırmanın yapıldığı andaki durumlarına göre değerlendirilmiģtir. ĠĢletmelerde sermaye farklı ölçütlere göre sınıflandırılabilirse de bu çalıģmada sermayenin sınıflandırılması likiditesine göre yapılmıģtır. Bu sınıflandırma sermayen analizi açısından daha avantajlıdır (ErkuĢ ve diğ. 1995). ĠĢletmedeki sermaye unsurlarının her biri detaylı olarak iģletme büyüklük Gruplarına göre ayrı ayrı incelenmiģ ve ayrıca araģtırma alanı ortalamasına ait değerler verilmiģtir. ĠĢletmelerde aktif sermaye aģağıdaki gibi sınıflandırılmıģtır: a- Dönen Varlıklar - Para Sermayesi - Malzeme Mühimmat Sermayesi - Balık Sermayesi b- Orta Vadeli Varlıklar - Alet-Makine Sermayesi c- Sabit Varlıklar - Kafes Sermayesi - Bina Sermayesi

35 26 ĠĢletmelerde pasif sermaye aģağıdaki gibi sınıflandırılmıģtır: a- Borçlar - Kısa Vadeli Borçlar - Orta Vadeli Borçlar b- Öz sermaye Aktif sermayeyi ve pasif sermayeyi oluģturan bütün sermaye Grupları ayrıntılı olarak tablolara iģlenerek sunulmuģtur. Dönen varlıklardan para sermayesi iģletmecinin beyanına göre nakit veya alacak miktarları öğrenilerek bulunmuģtur (Elbek, 1981; Çetin ve Bilgüven, 1991; Soylu, 1995; Sayılı ve diğ., 1999). Malzeme-mühimmat sermayesi iģletmelerin depolarında bulunan yem, ilaç ve kimyasallar ve diğer malzemeler olarak ayrılmıģ ve iģletmeye olan maliyetlerine göre hesaplanmıģtır (Yavuz ve ark. 1995; Aydın 2000). Balık sermayesi iģletmenin Ģu anda kafeslerinde bulunan balıkların hali hazırdaki değeri ve bulundurduğu damızlık balıkların yıpranma payı düģüldükten sonraki değeri toplanarak elde edilmiģtir (Soylu, 1988; Çetin ve Bilgüven, 1991; Soylu, 1994). Orta vadeli varlık olarak alet-makine sermayesi iģletmenin sahip olduğu alet ve makineler 3 temel guruba ayrılarak (motorlu araçlar, üretimde kullanılanlar ve diğerleri) yenilerde satın alma bedeli, eskilerde ise Ģimdiki değerleri üzerinden hesaplanmıģtır (Çetin ve Bilgüven, 1991; Aydın, 2000). Sabit varlıklardan kafes sermayesinin bulunmasında iģletmelerin sahip oldukları kafesler çeģitlerine göre ayrılmıģ ve mevcut değerleri esas alınarak hesaplanmıģtır. Yine aynı Ģekilde bina sermayesinin bulunmasında mevcut binaların değeri üzerinden hesaplamalar yapılmıģtır Pasif sermayeyi oluģturan unsurlardan borçlar yine iģletmeciye sorularak öğrenilmiģtir. ĠĢletmelerde uzun vadeli borç bulunmadığından borçlar kısa ve orta vadeli borçlar olarak hesaplanmıģtır. Öz sermaye ise aktif sermayeden borçların çıkarılması ile elde edilmiģtir ĠĢletmelerin yıllık faaliyet sonuçlarının analizinde uygulanan yöntemler ĠĢletmelerin sosyo-ekonomik özellikleri belirlendikten sonra yıllık faaliyet sonuçları belirlenmiģtir. Ġlk olarak iģletmelerin guruplar itibarı ile ve genel ortalamada GSÜD (Gayri Safi Üretim Değeri) bulunmuģtur. GSÜD balık satıģlarından oluģmuģtur.

36 27 ĠĢletmeler su ürünleri desteklemeleri kapsamında teģvik almaktadırlar. Aldıkları teģvik miktarları da GSÜD ya eklenerek teģvikli GSÜD da bulunmuģtur. Ürün (balık) fiyatları anketin yapıldığı dönemde bölgede geçerli cari fiyatlar üzerinden alınmıģtır. ÜretilmiĢ balıklardan, evde tüketilen, iģçiler tarafından tüketilen, satılan ve baģkalarına ayni olarak verilenlerin değeri iģletmecinin beyanına göre üretim değerine dahil edilmiģtir. ĠĢletmelerde üretim masrafları, değiģen masraflar ve sabit masraflar olarak ikiye ayrılmıģtır. DeğiĢen masraflar; yem, yavru, akaryakıt, ilaç ve kimyasal, alet-makine tamir bakım, vergi ve sigorta ve diğer masraflardan oluģmaktadır. Yem masrafı iģletme avlusuna olan maliyeti dikkate alınarak, iģletmenin bir yıl içinde kullandığı toplam yem miktarı iģletmeciye sorularak bulunmuģ, nakliye ve iģçilik gibi diğer faktörlerle birlikte hesaplanmıģtır. Yavru balık masrafı yavru satın alan iģletmeler için yavru bedeli, yavru üreten iģletmeler için damızlık balıklar için yapılan masraflar ve kuluçkalama masraflarından oluģmaktadır. Akaryakıt masrafları olarak iģçilerin kafeslerin olduğu bölgeye gidiģ geliģ için kullandıkları kayıkların yakıt masrafları, karaya çıkıģ noktası ile Ģehir arasındaki ulaģımda kullanılan araç yakıt masrafı olarak iģletmeciye sorularak yıllık akaryakıt masrafı hesaplanmıģtır. Ġlaç ve kimyasal masrafları ise iģletmenin hijyen, hastalıkları önleme ve tedavide kullandığı her türlü ilaç ve kimyasalların değerinden oluģmaktadır. Alet ve makinelerin tamiri ve bakımı değiģen masraflar altında hesaplanan tamir bakım masrafı olarak belirtilmiģtir. Vergi ve sigorta masrafları iģletmecinin ödediği her türlü vergi ve sigorta bedelleri toplanarak bulunmuģtur. Diğer masraflar ise; su alanı ücreti, yemek masrafı, balık nakliye masrafı vb. gibi masraf unsurlarından oluģmaktadır. Sabit masraflar ise; iģçilik, amortismanlar, faizler, genel idare gideri, döner sermaye faizi, kafes ve bina tamir bakım masraflarından oluģmaktadır. ĠĢçilik masrafı, yabancı iģçilere ödenen ücretlerle aile iģgücü karģılığının toplanması ile bulunmuģtur. Amortisman masrafları, binalar, kafes ve yardımcı elemanları, araçlar, alet ve ekipmanlar için hesaplanmıģtır. AhĢap binalarda % 4, betonarme binalarda % 2, alet ve

37 28 makinelerde % 10 amortisman oranı kullanılmıģtır (ErkuĢ ve diğerleri, 1995). Kafeslerde ise profil demir kafesler için % 10, plastik malzemeden yapılan kafesler için ise % 5 oranı kullanılmıģtır. Döner sermaye faizi T.C. Ziraat Bankasının tarımsal kredilere uyguladığı % 10 luk faiz oranının yarısı (%5) olarak hesaplanmıģtır. Genel idare giderleri ise aktif sermayenin % 3 ü olarak hesaplanmıģtır (ErkuĢ ve diğerleri, 1995). Tamir bakım masrafları içerisinde ise kafes ve binaların tamir ve bakımı için yapılan masraflar bulunmaktadır. Masrafların bulunmasından sonra GSÜD inden iģletme masrafları çıkartılarak saf hasıla bulunmuģtur (ErkuĢ ve diğerleri, 1995). Saf hasıladan borç faizleri çıkartılarak iģletmelerin net karı (öz sermaye rantı) hesaplanmıģtır (Ġnan, 1992). Ekonomik rantabilite saf hasılanın aktif sermayeye nispeti ile bulunmuģtur. Mali rantabilite ise saf hasıladan borç faizleri çıkarıldıktan sonra kalan kıymetinin öz sermayeye oranı sonucu bulunmuģtur (Kıral, 1992). Saf Hasıla x 100 Ekonomik Rantabilite = (4.2) Aktif Sermaye Saf Hasıla (Borç Faizleri + Arazi Kirası) Mali Rantabilite = (4.3) Öz Sermaye Bir iģletmenin etkinliğini ölçen en yaygın göstergelerden birisi olan sermaye devir oranı da hesaplanmıģtır. Sermaye devir oranı brüt karın aktif sermayeye bölünmesiyle hesaplanmıģtır (Çetin, 2008). Brüt Kar (GSÜD DeğiĢen Masraflar) Sermaye Devir Oranı = (4.4) Aktif Sermaye ĠĢletmelerin likidite durumunu gösteren ve iģletmenin cari değerlerini paraya çevirmek yolu ile, kısa vadeli borçlarını karģılayabilme yeteneğinin bir ölçüsü olan cari oran aģağıdaki formül ile hesaplanmıģtır. (Çetin, 2008).

38 29 Cari Varlıklar (Döner Varlıklar) Cari Oran = (4.5) Cari Borçlar (Kısa Vadeli Borçlar) Fiyat hareketlerinin olası etkilerinden kaçınmak ve likidite açısından daha güvenilir bir rasyo elde edebilmek amacıyla, cari varlıklardan stokların çıkartılması yoluyla bir rasyo daha elde edilir ki buna likidite rasyosu (oranı) denilmektedir. ĠĢletmelerin likidite oranı aģağıdaki formül ile hesaplanmıģtır (Çetin, 2008). Likit Varlıklar Likidite Oranı = (4.6) Cari Borçlar Hesaplanan iģletme ve üretim masraflarının birim üretim miktarı ve birim kafes hacmine düģen miktarları da hesaplanarak tablolarda verilmiģtir. ĠĢletmelerde 1 kg alabalıktan elde edilen gelir hesaplanmıģ ve tablolarda gösterilmiģtir. ĠĢlemelerin ekonomik analizleri, gerek iģletme grupları gerekse tüm iģlemeler ortalaması için ayrı ayrı yapılarak, tablolar halinde verilmiģ ve elde edilen sonuçlar değerlendirilmiģtir Birim maliyetin hesaplanmasında uygulanan yöntem ĠĢletmelerin guruplar itibariyle bütün masraf unsurları belirlendikten sonra, 1 kg alabalık maliyeti, yine guruplar itibariyle yılık toplam masrafların yıllık toplam üretime oranlanması ile bulunmuģtur. Bir kg alabalığın maliyetinin bulunmasında aģağıdaki formül kullanılmıģtır. Yıllık Masraf Toplamı (TL) 1 kg alabalık maliyeti (TL/kg) = (4.7) Yıllık Toplam Üretim Miktarı (kg)

39 ĠĢletmelerin teknik özelliklerinin bulunmasında uygulanan yöntem Bu baģlık altında, iģletmelerin kuruluģ zamanları, kapasite artırıp artırmadıkları, kuruluģ aģamasında yaģamıģ oldukları sorunlar, iģletmecilerin iģ tecrübeleri ve benzeri konularda bazı genel özellikleri ortaya konmuģtur. Daha sonra iģletmelerin sahip olduğu fiziki unsurlar ile ilgili bilgiler verilmiģtir. Burada iģletmelerin fiziki unsurları olarak sahip oldukları yetiģtiricilik kafesleri ve binalar ile ilgili veriler tablolar halinde sunulmuģtur. Balık yetiģtiriciliğinde teknik bazı özellikler iģletmelerin baģarısında oldukça önemlidir. Balık yetiģtiriciliğinde önemli teknik özellikler yem değerlendirme (dönüģüm) oranı (YDO), yaģama oranı, stok yoğunluğu, yetiģtiriciliğe baģlangıç ağırlığı gibi özelliklerdir. Yem değerlendirme oranları kullanılan toplam yemin karģılığında hasat edilen toplam balık miktarında meydana gelen toplam ağırlık artıģına oranı Ģeklinde hesaplanmıģtır. Yem değerlendirme oranının bilinmesi üretilecek balık miktarı için ne kadar yem kullanılacağını vereceğinden oldukça önem arz etmektedir. Hesaplamalarda aģağıdaki formül kullanılmıģtır (Korkut ve diğ., 2007). Kullanılan Toplam Yem Miktarı (kg) Y D O = (4.8) Toplam ağırlık artıģı (kg) Balık yetiģtiriciliğinde yaģama oranı da iģletmenin baģarısı ve karlılığı açısından önemli diğer bir faktördür. ĠĢletmelerde düzenli kayıt tutulamadığından anket yöntemiyle iģletmecilerin baģlangıçta kafeslere stokladıkları yavru sayısı ile hasatta elde etikleri sayı karģılaģtırılıp yaģama oranları tespit edilmiģtir. ĠĢletmelerde yetiģtiriciliğe baģlangıç ağırlığı hem yetiģtirme süresi hem yaģama oranlarını etkileyen bir baģka önemli husustur. Anket uygulaması sırasında iģletmelerin kaç gram ağırlıkla yetiģtiriciliğe baģladıkları tespit edilmiģtir. Kafeslerdeki balığın stok yoğunluğu yetiģtiriciliği sınırlayan faktörlerden birisidir. Stok yoğunluğu kafes balıkçılığında m 3 e yerleģtirilen balık miktarı olarak ifade edilir (Yılmaz, 2010). Bu amaçla yetiģtiriciliğe baģlangıç ve hasat stok yoğunlukları anket ile öğrenilmiģtir. Stok yoğunluğu birim hacme düģen balık ağırlığı (kg/m 3 ) Ģeklinde hesaplanarak tablo halinde sunulmuģtur.

40 Girdi temini ve pazarlama yapısının tespit edilmesi Anket uygulama safhasında bölgedeki su ürünleri yetiģtiriciliği iģletmelerin girdi ve pazarlama konularındaki sorunlarını tespite yönelik sorular sorularak bölgedeki alabalık pazarlaması ve girdi temini ile ilgili yapısı tespit edilmiģtir. Girdi temini ve pazarlamada gelecekte muhtemel değiģimleri belirleyebilecek sorular da sorulmuģtur. ĠĢletmelerin girdilerini nasıl temin ettikleri, peģin veya vadeli satın aldıkları konuları belirlenmiģtir. Üretilen alabalığın satıģ Ģekli (perakende veya toptan), peģin ya da vadeli olarak mı satıģ yapıldığı gibi konular incelenmiģtir.

41 32 5. ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA AraĢtırma bölgesinde 25 adet iģletmenin varlığı tespit edilmiģtir. Bunlardan bazılarına ulaģılamadığı, bazılarının da ankete cevap vermek istememeleri gibi nedenlerle 20 iģletmenin sahibine ulaģılabilmiģ ve 20 adet kullanılabilir anket elde edilmiģtir Ġncelenen ĠĢletmelerin Teknik Özellikleri ĠĢletmelerin yapısal özellikleri Anket çalıģması sonucunda iģletmelerin kapasitelerine bakıldığında en küçük iģletmenin 25 ton/yıl ve en büyük iģletmenin 860 ton/yıl kapasiteye sahip olduğu görülmüģtür. En küçük üretim yapan iģletme 23 ton/yıl, en büyük iģletme 360 ton/yıl üretim gerçekleģtirmiģtir. Anket uygulaması sırasında ve sonrasında yapılan incelemelerde iģletmeler arası varyasyon katsayısına göre 0-50 ton/yıl üretim yapan iģletmelerin küçük, ton/yıl üretim yapan iģletmelerin orta, 250 ton/yıl dan büyük üretim yapan iģletmelerin büyük iģletmeler olacak Ģekilde gruplandırılmıģtır. ĠĢletmelerin büyüklük Gruplarına göre kuruluģ aģamasındaki kapasiteleri ve Ģimdiki kapasiteleri Çizelge 5.1 de gösterilmiģtir. Çizelge 5.1. ĠĢletmelerin Kapasiteleri ĠĢletme Grupları (ton/yıl) ĠĢletme Sayısı ĠĢletmeler Kapasite (Ton/yıl) KuruluĢ Ort. Mevcut Ort > Ortalama ĠĢletmelerin mevcut kapasitelerine göre % 30 u (6) baģladığı kapasitede devam etmekte olup, % 70 i (14) ise kapasitelerini artırmıģ olarak yetiģtiricilik faaliyetlerine devam etmektedir. ĠĢletmelerin çoğu (% 95) 2005 ve sonrasında kurulmuģtur. Sadece

42 33 bir iģletme (%5) 1996 yılında kurulmuģtur. Bundan sonra kapasite artırmayı düģünen iģletme oranı (%75) olarak bulunmuģtur. ĠĢletmelerin tamamı yetiģtiricilik yapacakları baraj gölü sahasını 15 yıllığına özel idareden kiralamıģlardır. ĠĢletmelerin kuruluģ aģamasında bazı sorunlar yaģadıklarını belirtmiģlerdir. Bunlardan % 45 i bürokrasi ile ilgili sorunlar teģkil etmektedir. ĠĢletmelerin % 40 ı ise herhangi bir sorun yaģamadığını ifade etmiģtir. % 15 oranında iģletme ise yetiģmiģ eleman ve teknik bilgi yetersizliği konusunda sorun yaģamıģlardır. ĠĢletmecilerin balık yetiģtiriciliğindeki iģ tecrübeleri ortalama 4,55 yıl olarak tespit edilmiģtir. Alabalık yetiģtiriciliği dıģında baģka bir iģle uğraģanların oranı küçük, orta ve büyük gruplarda sırasıyla % 50, 63 ve 50 olmuģtur. Genel ortalamada bu oran % 55 olarak tespit edilmiģtir (Çizelge, 5.2). Çizelge 5.2. ĠĢletmelerin ve Yöneticilerinin Bazı Özellikleri ĠĢletme Grupları (ton/yıl) Yöneticiler BaĢka iģ yapıyor mu Evet (%) Hayır (%) ĠĢ Tecrübesi (Yıl) , ,88 > ,00 Ortalama ,55 Alabalık yetiģtiricilerinin genel ortalamada % 55 oranında ikinci bir iģlerinin olduğu görülmektedir. Alabalık yetiģtiriciliğine baģlanmadan önceki uğraģılarına devam ettikleri görülen iģletmecilerin gelirlerinin büyük bir kısmını alabalıktan karģıladıkları belirlenmiģtir. Alabalıktan elde edilen gelir ile ikinci iģten alınan gelir arasında büyük farklar olduğu iģletmecilerin ifadelerinden anlaģılmıģtır. Adıgüzel ve Akay (2005) in yaptığı çalıģmada alabalık üretimi dıģında ikinci bir iģ yapanların oranı % 52,63, Soylu (1995) in yaptığı çalıģmada ise bu oran % 71,43 tür. Bu iki çalıģmaya göre bu araģtırma sonuçları (% 55) Adıgüzel ve Akay (2005) in yaptığı çalıģmaya yakın sonuçlar vermiģtir. Sadece alabalık üretimi ile uğraģan iģletmeci oranının % 45 olması ve ikinci bir iģ yapanların gelirlerinin büyük bir kısmının alabalıktan elde ediliyor olması geçim kaynağı olarak alabalığın yer tuttuğunun bir iģareti sayılabilir.

43 34 ĠĢletmelerin kurumsal yapısı incelendiğinde küçük iģletmelerin % 100 ünün gerçek kiģilerden, orta iģletmelerin % 50 oranında tüzel kiģiliklerden oluģtuğu ve büyük iģletmelerin de % 100 ünün tüzel kiģilik Ģeklinde olduğu görülmüģtür. Genel olarak bakıldığında ise iģletmelerin % 50 si tüzel kiģilik Ģeklindedir. Tüzel kiģiliklerin tamamı Ģirket olarak kurumsallaģmıģtır. Bu sonuçlardan iģletme büyüdükçe tüzel kiģiliğe doğru bir kayma olduğunu anlamak mümkündür. Bölgedeki üretim Ģekli incelendiğinde iģletmeler: 1. Sağımdan porsiyonluk balığa kadar yetiģtiricilik yapanlar (Kuluçkalama yapanlar, damızlık balıklarını sağıp yavrusunu kendisi üretenler) 2. Yavru alarak porsiyonluk balığa kadar yetiģtiricilik yapanlar (Kuluçkalama yapmayıp yavru satın alanlar) 3. Hem sağımdan hem de yavru alarak yetiģtiricilik yapan kombine iģletmeler olarak 3 gurupta toplanmaktadırlar (Çizelge, 5.3). Çizelge 5.3. AraĢtırma Bölgesindeki Üretim ġekilleri ĠĢletme Grupları (ton/yıl) Sağımdan Porsiyona (%) Yavrudan Porsiyona (%) Kombine (%) > Ortalama YetiĢtiricilik faaliyetleri sırasında karģılaģılan sorunlar incelendiğinde; çok büyük bir oranda (%90) hastalıklar geldiği ve bunun dıģında hastalıklarla birlikte, su seviyesinin düģmesi veya değiģmesi, predatörler (kuģlar vb) ve hızlı su akıģının en önemli sorunlar olduğu tespit edilmiģtir. Hastalık veya teknik konularda bir sorunla karģılaģıldığında iģletmeler il veya ilçe tarım müdürlüğünden, diğer iģletmelerden veya kendi deneyimlerinden faydalanarak sorunlarını çözme yoluna gitmektedirler. Keban Baraj Gölü nde yapılan alabalık yetiģtiriciliğinde kare, sekizgen veya altıgen ve offshore olmak üzere 3 tür kafes kullanıldığı tespit edilmiģtir (Resim, 5.1-2).

44 35 ġekil 5.1. Bölgedeki Offshore Kafeslerden Bir Örnek ġekil 5.2. Bölgedeki Kare Kafeslerden Bir Örnek Kare, sekizgen ve altıgen kafesler profil demir malzemeden, offshore (kıyı ötesi) kafesler yüksek dayanıklı plastik malzemeden yapılmıģtır. Kare kafesler genellikle Keban ve Elazığ da yerel imkanlarla yapılmakta, diğer kafesler ise il dıģından bu sektörde geliģmiģ büyük sağlayıcılardan satın alınmaktadır (Çizelge, 5.4).