FRANK FUREDI ngiltere nin Kent flehrindeki Canterbury Üniversitesi nin sosyoloji bölümünde ö retim üyesidir. Frank Furedi, özellikle risk, toplumsal

Transkript

1 FRANK FUREDI ngiltere nin Kent flehrindeki Canterbury Üniversitesi nin sosyoloji bölümünde ö retim üyesidir. Frank Furedi, özellikle risk, toplumsal panikler, rk ve nüfus gibi güncel toplumsal sorunlar n kurgulan fl ve kimlik ve aidiyet sosyolojisi konular nda çal fl yor. Bu konulardaki çal flmalar n 1997 y l nda ç kan Korku Kültürü d fl nda flu iki kitapta toplam flt r: Population and Development (1997; Nüfus ve Geliflme) ve The Silent War (1998; Sessiz Savafl). Yazar bu üç kitab nda toplumsal kayg n n çeflitli biçimlerinin ( rk, nüfus ve risk gibi) yap s n incelemifltir. Yazar flu anda iki kitap üzerinde çal fl yor: Victims and the Sociology of Emotion (Kurbanlar ve Duygunun Sosyolojisi) ve Litigation and the New Subject (Mahkemeler ve Yeni Gündem). Yazar bu metinlerde günümüz ahlâk n n, risk bilinci ve suçlama gibi çeflitli tart flmal yönlerini ele al yor.

2 Ayr nt : 348 nceleme dizisi: 178 Korku Kültürü Risk Almaman n Riskleri Frank Furedi ngilizceden çeviren Bar fl Y ld r m Yay ma haz rlayan Can Kurultay Kitab n özgün ad Culture of Fear Risk-Taking and the Morality of Low Expectation Cassell/1998 bas m ndan çevrilmifltir. Frank Furedi Bu çevirinin Türkçe yay m haklar Ayr nt Yay nlar na aittir. Kapak illüstrasyonu Sevinç Altan Kapak düzeni Arslan Kahraman Düzelti Sait K z l rmak Bask ve cilt Mart Matbaac l k Sanatlar Ltd. fiti. (0 212) (pbx) Birinci bas m 2001 Bask adedi 2000 ISBN AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Ca alo lu - stanbul Tel.: (0 212) Faks: (0 212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

3 Frank Furedi Korku Kültürü Risk Almaman n Riskleri

4 N C E L E M E D Z S fienl KL TOPLUM/I. Illich Ë YEfi L POL T KA/J. Porritt Ë MARKS, FREUD VE GÜNLÜK HAYATIN ELEfiT R S /B. Brown Ë KA- DINLIK ARZULARI/R. Coward Ë FREUD DAN LACAN A PS KANAL Z/S. M. Tura Ë NASIL SOSYAL ZM? HANG YEfi L? N Ç N T NSELL K?/R. Bahro Ë ANTROPOLOJ K AÇIDAN fi DDET/Der: D. Riches Ë ELEfiT REL A LE KURAMI/M. Poster Ë K B N E DO RU/R. Williams Ë DEMOKRAS ARAYIfiINDA KENT/K. Bumin Ë YARIN/R. Havemann Ë DEVLETE KARfiI TOPLUM/P. Clastres Ë RUSYA DA SOVYETLER ( )/O. Anweiler Ë BOLfiEV KLER VE fiç DENET M /M. Brinton Ë EDEB YAT KU- RAMI/T. Eagleton Ë K FARKLI S YASET/L. Köker Ë ÖZGÜR E T M/J. Spring Ë EZ LENLER N PEDAGOJ S /P. Freire Ë SA- NAY SONRASI ÜTOPYALAR/B. Frankel Ë fikencey DURDURUN!/T. Akçam Ë ZORUNLU E T ME HAYIR!/C. Baker Ë SES- S Z YI INLARIN GÖLGES NDE YA DA TOPLUMSALIN SONU/J. Baudrillard Ë ÖZGÜR B R TOPLUMDA B L M/P. Feyerabend Ë VAHfi SAVAfiÇININ MUTSUZLU U/P. Clastres Ë CEHENNEME ÖVGÜ/G. Vassaf Ë GÖSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/G. Debord Ë A IR ÇEK M/L. Segal Ë C NSEL fi DDET/A. Godenzi Ë ALTERNAT F TEKNOLOJ /D. Dickson Ë ATEfi VE GÜNEfi/I. Murdoch Ë OTOR TE/R. Sennett Ë TOTAL TAR ZM/S. Tormey Ë SLAM IN B L NÇALTINDA KADIN/F. Ayt Sabbah Ë MEDYA VE DEMOKRAS /J. Keane Ë ÇOCUK HAKLARI/Der: B. Franklin Ë ÇÖKÜfiTEN SONRA/Der: R. Blackburn Ë DÜNYANIN BATI- LILAfiMASI/S. Latouche Ë TÜRK YE N N BATILILAfiTIRILMASI/C. Aktar Ë SINIRLARI YIKMAK/M. Mellor Ë KAP TAL ZM, SOS- YAL ZM, EKOLOJ /A. Gorz Ë AVRUPAMERKEZC L K/S. Amin Ë AHLÂK VE MODERNL K/R. Poole Ë GÜNDEL K HAYAT KILA- VUZU/S. Willis Ë S V L TOPLUM VE DEVLET/Der: J. Keane Ë TELEV ZYON: ÖLDÜREN E LENCE/N. Postman Ë MODERNL - N SONUÇLARI/A. Giddens Ë DAHA AZ DEVLET DAHA ÇOK TOPLUM/R. Cantzen Ë GELECE E BAKMAK/M. Albert - R. Hahnel Ë MEDYA, DEVLET VE ULUS/P. Schlesinger Ë MAHREM YET N DÖNÜfiÜMÜ/A. Giddens Ë TAR H VE T N/J. Kovel Ë ÖZ- GÜRLÜ ÜN EKOLOJ S /M. Bookchin Ë DEMOKRAS VE S V L TOPLUM/J. Keane Ë fiu HA N KALPLER M Z/R. Coward Ë AK- LA VEDA/P. Feyerabend Ë BEY N FAL fiebekes /A. Mattelart Ë KT SAD AKLIN ELEfiT R S /A. Gorz Ë MODERNL N SI- KINTILARI/C. Taylor Ë GÜÇLÜ DEMOKRAS /B. Barber Ë ÇEK RGE/B. Suits Ë KÖTÜLÜ ÜN fieffafli I/J. Baudrillard Ë ENTELEKTÜEL/E. Said Ë TUHAF HAVA/A.Ross Ë YEN ZAMANLAR/S. Hall-M. Jacques Ë TAHAKKÜM VE D REN fi SANAT- LARI/J.C. Scott Ë SA LI IN GASPI/I. Illich Ë SEVG N N B LGEL /A. Finkielkraut Ë K ML K VE FARKLILIK/W. Connolly Ë ANT POL T K ÇA DA POL T KA/G. Mulgan Ë YEN B R SOL ÜZER NE TARTIfiMALAR/H. Wainwright Ë DEMOKRAS VE KAP - TAL ZM/S. Bowles-H. Gintis Ë OLUMSALLIK, RON VE DAYANIfiMA/R. Rorty Ë OTOMOB L N EKOLOJ S /P. Freund-G. Martin Ë ÖPÜfiME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZER NE/A. Phillips Ë MKÂNSIZIN POL T KASI/J.M. Besnier Ë GENÇLER Ç N HA- YAT B LG S EL K TABI/R. Vaneigem Ë CENNET N D B /G. Vassaf Ë EKOLOJ K B R TOPLUMA DO RU/M. Bookchin Ë DE- OLOJ /T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRK YE/A. nsel Ë AMER KA/J. Baudrillard Ë POSTMODERN ZM VE TÜKET M KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL NSANIN ÇÖKÜfiÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLE N Y T REN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARfiI HAYAT/N. O. Brown Ë S V L TAATS ZL K/Der.: Y. Coflar Ë AHLÂK ÜZER NE TARTIfiMALAR/J. Nuttall Ë TÜKET M TOP- LUMU/J. Baudrillard Ë EDEB YAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK B R fieyler OLMAYANLARIN ORTAKLI I/A. Lingis Ë VAK T ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AfiKI/M. Viroli Ë K ML K MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZER NE/S. Lynch Ë K fi SEL L fik LER/H. LaFollette Ë KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë T RAF ED LEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZER NE/A. Phillips Ë FELSEFEY YAfiAMAK/R. Billington Ë POL T K KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHUR YETÇ L K/P. Pettit Ë POSTMODERN TEOR /S. Best-D. Kellner Ë MARKS ZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHfiET KAV- RAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJ K DÜfiÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ET K/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL C NS - YET VE KT DAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜLTÜRLÜ YURTTAfiLIK/W. Kymlicka Ë KARfiIDEVR M VE SYAN/H. Marcuse Ë KU- SURSUZ C NAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAfiTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ N H L ST/K.A. Pearson Ë HOfiGÖRÜ ÜZER NE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARfi ZM /Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ET /G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETEC L KTE ET K SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DE ER /J. Harris Ë POST- MODERN ZM N YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DE fit RMEK ÜZER NE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YEN DEN DÜfiÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJ /A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPS ZL K, ANARfi VE GERÇEKL K/G. Sartwell Ë KENTS Z KENTLEfiME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARfiI/P. Feyerabend Ë HAK KAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. nceo lu Ë ANARfi Z- M N BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOL KADINDIR/D. Binkert Ë S YAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODER- N ZM, EVRENSELL K VE B REY/fi. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYAL ZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN V CDANI/R. Sennett Ë KÜ- RESELLEfiME/Z. Bauman Ë ET E G R fi/a. Pieper Ë DUYGUÖTES TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEB YAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë MAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAfiAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇA I/J. Kovel Ë KOLONYAL ZM POSTKOLONYAL ZM/A. Loomba Ë KREfiTEK YABAN /A. Phillips Ë ZAMAN ÜZER NE/N. Elias Ë TAR H N YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAfiLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARfi ZM N S YASET FELSEFES /T. May Ë ATE ZM/R. Le Poidevin ËAfiK L fik LER /O.F. Kernberg Ë POSTMODERNL K VE HOfiNUT- SUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE D ER HAYAT STRATEJ LER /Z. Bauman Ë TOPLUM VE B L NÇ- DIfiI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUfi DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFER /B. Sanders ËEDEB YATIN YARATILIfiI/F. Dupont Ë PARÇALANMIfi HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARKS ZM VE D L FELSEFES /V. N. Voloflinov Ë MARX IN HAYALETLER /J. Derrida Ë ERDEM PEfi NDE/A.MacIntyre Ë DEVLET N YEN DEN ÜRET M /J. Stevens Ë ÇA DAfi SOSYAL B L MLER FELSEFES /B. Fay Ë KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë P YASA/J. O Neill Ë ANNE: MELEK M, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL NSAN/G. Amgamben Ë B L NÇALTINDA DEVLET/R. LourauË YAfiADI IMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAfiAMA SANATI FELSEFES /A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi H A Z I R L A N A N K T A P L A R ARMA ANIN MANTI I/Der.: A. Schrift Ë POSTMODERN EDEB YAT KURAMI/N. Lucy Ë FOUCAULT NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVEN /J.W. Bernauer Ë NIETZSCHE: B R AHLÂK KARfiITININ ET /P. Berkowitz Ë GENEL ET K/A. Heller Ë

5 çindekiler Yeni bas ma önsöz...7 Önsöz...20 G R fi: R SK ALTINDA MIYIZ?...25 A. Risk bilinci...29 B. Güvenli in yüceltilmesi...34 C. Çaresiz insano lu...38 I. R SK PATLAMASI...40 A. Riskin tan m...43 B. Tehlike enflasyonu...47 C. Yan etki korkusu...55 D. Gizli, görünmez ve giderek kötüleflen tehlikeler...65

6 II. NEDEN PAN E KAPILIRIZ?...75 A. Teknik aç klamalar...83 B. Bilginin sonucu olarak risk...89 C. Neden pani e kap l r z?...93 De iflim ço u zaman risk olarak yaflant lan r...95 Gelecekle ilgili kayg lar...96 Bilmenin imkans zl...97 nsanl n çaresizli i...98 S n rlar kabul etmek D. Pani e do ru gidifl E. Kontrol duygusunun azalmas III. TAC Z KÜLTÜRÜ A. Tacizin normalleflmesi B. Taciz döngüsü C. Yetersiz insanlar D. Ma dur ya da kurban kimli inin güçlenmesi IV. TEHL KEL YABANCILARLA DOLU B R DÜNYA A. Yabanc larla dolu bir dünya B. Çocukluk döneminde ihtiyat ilkesi C. Dünyadaki en tehlikeli yer V. NSAN K ME GÜVENEB L R? A. Uzmanl k sorunu B. Topluluklar n çözülmesi C. nsan kendine güvenemezse VI. YEN ET KET A. Yeni etiket B. Siyaseten do rulu un sosyolojisi C. Ahlâkç itki D. Beklenmedik bir sentez VII. SONUÇLAR: GÜÇSÜZLÜ Ü KABULLENMEK A. Ac çekme temeline dayanan bir toplum infla etmek Bibliyografya Dizin...230

7 Yeni bas ma önsöz Dünya Ticaret Merkezi nin y k ld günün ertesinde, Los Angeles Times n yorumcular ndan biri flöyle yaz yordu: Bundan sonra bizi bekleyen büyük olay teknolojik ya da t bbi bir bulufl de il, ancak korku olabilir Eylül 2001 tarihinde yaflanan trajik olaylar, milyonlarca Amerikal n n daha korku dolu bir dünyada yafl yor olmas na yol açacak kuflkusuz. Ancak, ne yaz k ki korku, bu korkunç olaydan çok önceleri de ciddi bir mesele haline gelmiflti. ABD nin d fl dünyaya yans tt imaj, gelece e dair iyimserlikle ve özgüvenle dolu olmufltur. Tüm dünyan n zihnindeki imgede dev gökdelenler, kocaman arabalar, dinamik bir popüler kültür ve enerji dolu in- 1. Bkz. David Rieff Fear and Fragility Sound a Wake-Up Call, Los Angeles Times; 12 Eylül

8 sanlar vard r. Ancak bu görünüflün alt nda, Amerikal lar akrabalar olan ngilizler gibi bir korku kültürü taraf ndan kuflat lm fl halde. Korku, beklenmedik ve öngörülemeyen bir durumla karfl laflan insan n, zihnini yo unlaflt rmas n sa layan bir mekanizmad r. Korkmakta hakl oldu umuz birçok olay vard r. Annemin savafltan ve fliddetten duydu u korkunun nedeni, kinci Dünya Savafl n n vahfletini yaflam fl olmas ve birçok arkadafl n n, akrabas n n yaflam n yitirdi ine, pek çok ac lar çekti ine tan k olmas d r. Kiflisel deneyimlerimiz hayal gücümüzü ve korkular m z biçimlendirir. Oysa günümüzde yaflad m z korkular n ço u kendi kiflisel deneyimlerimizden kaynaklanm yor. Bat toplumlar nda yaflayan insanlar, geçmifle k yasla, hastal k, ac ve ölüm gibi deneyimlerin oldukça uza nda; bunun yan nda kiflisel güvenlik de görülmedik ölçüde artm fl durumda; ama korku giderek hayat m za daha çok yay l yor. Bat toplumlar bir korku kültürünün etkisine giriyor. Bu kültürün temelinde, insan n, gündelik yaflam n tehdit eden yok edici güçlerle kuflat lm fl oldu u inanc var. Gerçe i bilimkurgudan ay ran çizgi giderek belirsizlefliyor. Son y llarda hükümet yetkilileri katil meteorlar n insano lu için yaratt tehdidi hesaplamaya çal fl yor. Kimi bilim adamlar bir küresel grip salg n n n bafllamas n n an meselesi oldu unu belirtiyor. Küresel s nma sorunu çözülemedi i takdirde insanl n sonunun geldi i uyar s n her gün duyuyoruz. Sonumuz yak n uyar s art k sadece fanatik dincilerden gelmiyor. Sorumluluk sahibi bir yurttafl n felaket tellall yapmas nda bir mahzur görmüyoruz. Bu önsözün yaz ld s rada ngiliz Bilim Cemiyeti nin Glasgow da düzenledi i festivalde, teoride, bir atom parçalama deneyinde ortaya ç kabilecek küçük bir nükleer parçac - n dünyan n merkezine yerleflip, gezegeni içten d fla do ru yok etmesinin mümkün oldu u belirtiliyordu. 2 Uzmanlar art k mevcut riskleri incelemekle yetinmiyor; teoride mümkün olan riskleri ortaya ç karmak için de har l har l u rafl yor. Teoride herfley mümkün oldu u için de, teorik risklerin ard arkas kesilmiyor. Birbirimize anlat p durdu umuz korkunç rivayetler toplumdaki huzursuzlu un bir göstergesi. Bu rivayetlerin ço u birer sa l k 2. Bkz. End of the world is nigh, scientists insist, The Guardian; 7 Eylül

9 uyar s niteli inde. Dikkatli ol! emri, tahayyülümüze hâkim olmufl durumda. Elinizdeki kitap da, toplumun risk almaktan duydu- u bu korkuya dair. Kitab n as l amac, toplumun sürekli olarak bir yiyecek, ilaç ya da teknolojik yenilik yüzünden pani e kap lmas n n nedenini aç klamakt. Bu soruyu cevapland rma sürecinde, toplumun çevre veya teknoloji gibi meselelerde yaflad paniklerin, insan iliflkileri gibi daha günlük konularda beslenen korkulara benzedi i ortaya ç kt. Çevre meselesindekine benzer bir güvenlik tak nt s, insan iliflkilerinde de yaflan yor. Bu kitapta, çocuklar n güvenli i konusunda yaflad m z paranoyay ortaya ç karan kültürel dinamiklerle, g dalara ya da iklim de iflimine dair korkular m z üreten dinamiklerin ortak oldu unu savunuyorum. 3 Korku Kültürü nün amac günümüz toplumunun neden ola anüstü bir güvenlik saplant s içinde oldu unu aç klamak. Bu kitab n 1997 y l ndaki ilk bas m ndan bu yana, kitapta tart - fl lan birçok e ilim daha da yayg n hale geldi. Örne in, 2001 y l n n ilk iki ay n ele alal m. Bu dönemde; uzun süreli uçufllar n zararlar, hormonlu s r ve domuz eti, cep telefonlar, genetik müdahaleye u rayan tar m ürünleri ve çocuklara yap lan karma afl gibi çeflitli konularda uyar lar yap ld. Bu olgular n herhangi birinin olumsuz bir sonuca ya da ölüme yol açt kan tlanm fl de ildi. Ancak olumsuz bir sonucun s rf teoride bile mümkün olmas, ispatlanmam fl bir hipotezin dehfletli bir söylentiye dönüflmesine yetiyordu. Uçak yolculuklar konusunda ortaya at lan ekonomik-s n f (economy class) sendromu bu duruma mükemmel bir örnek. Bu örnekte, uçak koltu una kenetli halde uzun süreli yolculuk yapman n damarlarda derin ven trombozu (DVT- deep vein thrombosis) yaratarak akci- erlere kan p ht lar n n dolmas na neden oldu u iddia ediliyordu. Avustralyal bir kad n n Sydney-Londra aras ndaki 20 saatlik bir uçufltan birkaç dakika sonra DVT yüzünden ölmesi yüzünden uzun süreli uçufllar n ölüme yol açt iddia edildi. Uzun süreli uçufllar n kanda p ht lanma yaratarak ölüme neden oldu una dair hiçbir t bbi kan t olmasa da, ekonomik-s n f sendromu sa l m za yönelik 3. Korku kültürünün çocuklar üzerindeki etkisi flu kitapta incelendi: Furedi, F. Paranoid Parenting, 2001 (Londra: Alan Lane). 9

10 gerçek bir tehdit gibi sunuldu. Baz gazeteler yeni keflfedilen bu sendromun geçmiflte 2000 kiflinin ölümüne yol açm fl olabilece ini yazd. Bu dehflet verici haberler, Heathrow havaalan na en yak n hastane olan Middlesex teki Ashford Hastanesi nden bir doktorun yorumlar na dayan yordu. Dr. John Belstead, son üç y lda, havaalan ndan hastanesine getirilen 30 kiflinin DVT yüzünden öldü ünü iddia ediyordu. Dr. Belstead buna dayanarak ülke çap nda 2000 kiflinin uçufl kaynakl DVT yüzünden öldü ü tahminini yürütüyordu. Bu tahmin ve yeni keflfedilen sendromla ilgili medyada ç kan haberler, uzun süreli uçufllar ve DVT aras nda ba lant oldu u varsay m na dayan yordu. Bu mant a göre, uzun süreli bir uçuflun ard ndan yaflanan bütün hastal klar bu uçufltan kaynaklanmal yd. Ancak yolculuk ve DVT aras nda kurulan bu ba lant bilime de il spekülasyona dayan yor. Heathrow havaalan ndan 12 milyon insan n geçti i düflünülürse arada birkaç DVT li hastan n bulunmas tesadüf de olabilir. Bu kiflilerin yolculuk yapmamalar halinde ölmeyeceklerinden emin olabilir miyiz? 4 Ekonomik-s n f sendromuyla ilgili bilimsel çal flmalar, bu tehdidin ne kadar spekülatif oldu unu ortaya ç kard. Amsterdam Üniversitesi nden bilim adamlar taraf ndan yürütülen önemli bir çal flmada, DVT ve uçak yolculu u aras nda hiçbir iliflki olmad ortaya ç kt. Bu sonuç sayg n bir ngiliz t p dergisi olan The Lancet te de yay nland ; ama medya çal flmaya ancak birkaç sat r ay rd. 5 Hiçbir t bbi kan t olmasa da, uçak yolculu u hakk ndaki korkulu rivayetler devam etti. ngiliz Lordlar Kamaras, bir raporunda havayolu flirketini yolcular n sa l n esef verici bir biçimde ihmal etmek le suçlay nca, uzun uçufllarla ilgili temelsiz spekülasyonlar meflruiyet kazanm fl oldu. Lordlar Kamaras n n çeflitli üyeleri ucuz uçufllara olan talebe dikkat çektiler. Lord Winston çok ucuz uçufl- 4. Economy class sendromu Josie Appleton taraf ndan Spiked-online da ç kan bir dizi makalede incelendi: Bkz. Spot the clot smell the rat, Spiked-online; 12 Haziran Bkz. Kraaijenhagen vd. (2000) Travel and risk of venous thrombosis, The Lancet, 28 Ekim. 6. Aktaran: Perils of cheap flights may force up prices, The Guardian: 23 Kas m

11 lar çok riskli olabilir diyordu. 6 Konuyla ilgili olarak kurulan komisyon, verilerin yetersiz oldu unu belirtmesine ra men, panik dü mesine basmaya karar verdi. Yeni tehlikelerle ilgili korkulu rivayetler, insanlar n kayg ve korkular n art rmakla kalm yor; bu rivayetler var olan korkular iyice güçlendirip, insanlar n yaflam biçimini de ifltiriyor. Ekonomik-s n f sendromu örne inde, insanlar n yaflam na baz ufak tefek de ifliklikler geldi. Art k, yolcular uzun uçufllarda bacaklar n hareket ettiriyor, egzersiz yap yor ve koridorda yürüyor. Yo un risk korkusu olanlar ise destekli çoraplar giyiyor ve sadece kafeinsiz içecekler ve su içiyor. Bu durumda, bu önlemlerin basit ve mant kl tedbirler oldu unu söyleyip, neden bofluna riske girelim ki? demek mümkün. Öyleyse sorun nedir? Sorun, uzun uçufllar n sonuçlar konusundaki kayg lar m z n, di er riskler karfl s nda yaflad - m z korkular beslemesidir. Bu tür kayg lar savunmas z oldu umuz fikrini ve sa l k kayg m z perçinliyor. Uzun uçufllarda egzersiz yapma fleklindeki yeni ritüel, yolculuk yapma konusundaki yeni ruh halini ele veriyor. Ucuz uçak yolculuklar n olumlamak yerine, bunlar yeni bir sa l k meselesi olarak alg l yoruz. Baz olaylarda, korkulu rivayetler sadece zarars z ritüeller yaratmakla kalmay p, gerçekten zararl sonuçlar olan uygulamalara yol açar. K zam k, kabakulak ve k zam kç k afl lar n içeren karma afl (MMR vaccine) konusundaki tart flmay ele alal m. Andrew Wakefield adl bir gastroenterolog, 1998 y l nda The Lancet te bas lan bir çal flmas nda karma afl n n çocuklarda ba rsak rahats zl klar na ve otizme yol açt n iddia etti. Wakefield n çal flmas sadece 12 vakaya dayan yordu, ama yazar n yapt spekülasyon medyan n kimi kesimlerinde kesin bir kan t olarak ele al nd. Baz medya yorumcular n n karma afl ve otizm aras ndaki iliflkinin kan tlanmad n belirtmesine ra men, ana-babalar n zihninde sadece otizm sözcü ü kalm flt. Birçok ana-baba, en kötü olas l düflünerek çocuklar na karma afl yapt rmamaya karar verdi. Finlandiya da 1.8 milyon çocuk üzerinde gerçeklefltirilen, dünyan n en büyük çal flmas nda afl ve otizm aras nda hiçbir iliflki bulunmamas, pani i dindirmeye yetmedi. Bu panik sonucunda, k zam k, k zam kç k ve kabakula a 11

12 karfl etkili olan bu afl n n kullan m h zla düfltü günümüzde ngiliz çocuklar n n sadece % 15 i afl s z ve bu hastal klar n tekrar hortlama olas l var. Ocak ay nda, ngiliz hükümeti, ana-babalar karma afl n n güvenli oldu una ikna etmek için 3 milyon sterlinlik bir kampanya bafllatt. Ne yaz k ki karma afl n n savunucular, afl lanma oran n n toplumu salg nlardan koruyacak seviyenin alt na düflmesi yüzünden sadece tek bir kifliyi, Andrew Wakefield suçluyor. Sa l k görevlileri, karma afl pani inin tek bir kiflinin ifli olmad n göremiyor. Korku içinde olan toplum, günümüzde sa l k konusundaki en temelsiz iddiay bile ciddiye almaya haz r. Bu korkuyu yersiz bulan kifliler ise t bbi kan tlar gösterseler bile kamuoyunu yan ltmak ve gerçekleri gizlemekle suçlan yor. Wakefield n çal flmas kamuoyunun ilaçlara ve afl lara yönelik flüphesiyle örtüflüyordu. Günümüzde hâkim olan kültür yüzünden insanlar eflzamanl l (otizmin ortaya ç k fl ve afl lanman n ayn ana denk gelmesi) neden-sonuç iliflkisiyle (afl n n otizme yol açmas ) bir tutuyor. Otistik çocuklar olan çaresiz ana-babalar Wakefield n iddialar na derhal sar l yor. Topluma hâkim olan flüphe kültürü, ana-babalar n hükümetin ça r lar na kulak vermesini engelliyor. Bir annenin BBC ye söyledi i gibi, deli dana olay ndan sonra, hükümete güvenmedi i için kimi suçlayabiliriz?. 7 Hükümete ve resmi kurumlara duyulan güvensizlik toplumdaki di er bireylere de yöneliyor. Bu panikler sadece g da ve sa l k konular yla da s n rl kalm yor. News of the World adl medya kuruluflunun 2000 y l temmuzunda sübyanc lara karfl bafllatt kampanya toplumun histeriye kap lmaya ne kadar meyilli oldu unu gösterdi. Toplumda sübyanc katillere duyulan korkudan beslenen kampanya, kayg l ana-babalar çeteler halinde örgütlemekte baflar l oldu nisan ndaki sübyanc pani i gibi, bu kampanya da korkunun nas l bafl bofl fliddete dönüflebildi ini; toplumda ve ailede çözülmeye yol açan ne menem y k c bir etken oldu unu gösterdi. Kampanyan n yaratt ç lg n ruh hali birçok sa duyulu insan 7. Bkz. The MMR vaccine remains controversial, BBC Online; 29 A ustos

13 hayrete düflürdü. Ancak ço u gözlemci, bu cad av n n sadece tabloid gazetelerin palavrac yazarlar n n ürünü olmad gerçe ini gözden kaç rd. Bu olaydan önceki y llarda toplumun tahayyülünü çocuk kaç rma, cinayet ve tecavüz haberleri sarmalam flt. Bu sayede sübyanc l n yayg n bir olay olarak görülmesi, yani normalleflmesi yüzünden, bütün yabanc lar n çocuklar için tehlike oldu u inanc güçlendi. Bu korku atmosferinin bir sonucu ana-babalar n çocuklar n bak m için baflka yetiflkinlere teslim etmekten korkar olmas oldu. Korku zihinlere hâkim hale gelince, dünyadaki sorunlar ve zorluklar abart lmaya ve olas çözüm yollar gözard edilmeye bafllan r. Korku ve panik kendi kendini hakl ç karan bir dinami e sahiptir. Örne in, g dalar konusunda kayg lar olan bir insan n kendisinin hasta oldu u san s na kap lmas daha muhtemeldir. ngiliz halk art k daha uzun ve sa l kl bir yaflam sürse de kendini hasta kabul eden ngilizlerin say s giderek art yor. Ülkede yap lan Genel Hanehalk Anketi nde, ngiltere nin baz bölgelerinde her on kifliden dördü uzun süreli bir hastal ktan muzdarip oldu unu belirtmifl. Bu say 1972 y l na göre yüzde 66 oran nda bir art fla iflaret ediyor. Uzun süreli bir hastal oldu unu düflünen insanlardaki art fl dahi, kendini özürlü olarak kabul eden gençlerdeki art fl n yan nda hiç kal yor. Yeni bir anket, kendini özürlü kabul eden ngilizlerin say - s n n 1985 ve 1996 y llar aras nda yüzde 40 artt n gösteriyor. En büyük art fl da gençler aras nda: Kendini özürlü olarak tan mlayan yafl aras kiflilerin say s yüzde 155 artm fl durumda. Anketi de erlendirenler 1985 ve 1996 aras ndaki art fl n özürlü say s nda gerçek bir art fla tekabül edemeyecek kadar büyük oldu unu belirtse de, bu tan m benimseyen insanlardaki art fl aç klamakta yetersiz kal yorlar. Giderek daha fazla insan n kendini özürlü ya da hasta olarak görmesinin basit bir aç klamas elbette yoktur; ama bu olgunun, dünyay tehlikeli bir yer olarak alg lamaktan do an kayg lar yans tt ortadad r. Böyle bir durumda hasta olmak kural haline gelir: Yaflayan herkes hastad r. Günümüzün korku kültürü kiflinin kendisini iflte böylesine depresif bir biçimde tarif etmesine çanak tutar. 13

14 Katil meteorlar veya küresel s nmayla ilgili kayg larla, seks sap klar meselesi tamamen iliflkisizmifl gibi gözükebilir; oysa bütün bu olgular insanlar n karfl karfl ya oldu u riskleri ve tehlikeleri sürekli olarak abartan bir kültür taraf ndan üretiliyor. Bu kültürün temel özelli i, bir çocu un kaç r lmas gibi istisnai olaylar normal bir risk haline getirmesidir. Herhangi bir hastal k vakas n n ortaya ç kmas derhal bir salg n a dönüfltürülür. Kulland m z dil de bu geliflmeyi yans t r. Risk ya da risk alt nda gibi ifadeler bütün gündelik olaylarla ilgili olarak kullan l yor. Dil, ne ölçüde risk saplant s içinde oldu umuzu gösteriyor. Örne in risk alt nda ifadesini ele alal m. ngiliz gazetelerinde yap lan bir tarama bu ifadenin 1994 y l nda 2037 kere kullan ld n gösteriyor y l na gelindi inde ise ifadenin kullan m neredeyse 9 kat artm fl. ngiliz gazetelerinde risk alt nda (at risk) ifadesinin kullan m : defa Risk alt nda ifadesinin kullan m toplumun gündelik hayata yaklafl m n ortaya koyuyor. Giderek artan say da olay tehlikeli olarak görmek, altta yatan bir e ilimin belirtileri. Âfl k olmak gibi istenir bir durum bile riskli bir süreç olarak sunulabiliyor. Bir grup Amerikal akademisyen rehber ö retmenlerin üniversite ö rencilerini âfl k olman n potansiyel tehlikeleri hakk nda uyarmas gerekti ini savunuyor. Neden? Çünkü bu kifliler gençlerin aflk ad na riskli davran fllar sergiledi ini keflfetmifller. 9 Günümüzde kullan lan dil, sorunlar ve olumsuz olaylar ölüm 8. Say lar Reuters veri taban nda yap lan bir araflt rmadan elde edilmifltir. 9. Bkz. Knox, D. ve Zusman, M. (1998) What I did for love; risky behaviour of college students in love, College Student Journal, c.32, S.2, s

15 kal m meselesi haline getirme e ilimini yans t yor. Salg n, veba veya sendrom gibi kelimeler, insano lunun varl n n tehdit alt nda oldu unu vurgulamak için bol bol kullan l yor. Salg n ya da ça n vebas deyimleri günlük konuflmalar m za iyice yerleflti. ngiliz bas n nda 1990 y l nda 45 defa kullan lan deyim 2000 y l nda 2298 defa geçiyordu. 10 K yamet Günü fanatikleri deli dana veya flap hastal gibi salg nlar karfl s nda büyük mutlulu a kap l yor. Bu tür olaylara ola anüstü bir ahlâki anlam yükleniyor ve bunlar insanl n çöküflünün göstergeleri olarak görülüyor. Bu olaylar, insan n do aya düflüncesizce yapt müdahalelerin cezas olarak yorumlan yor. Hesap verme gününün geldi i, do an n kendini be enmifl uygarl m zdan öç almaya haz rland mesaj veriliyor. Korku kültürünün en olumsuz sonuçlar ndan biri, herhangi bir yeni sorun veya zorlu un bir ölüm kal m meselesine dönüfltürülmesi. Günümüzde hâkim olan kültür, 2000 y l na yaklafl rken bilgisayar sistemlerimizin yenilenmesi gere ini teknik bir sorun olarak görmek yerine, bununla ilgili say s z K yamet Günü senaryosu gelifltirmiflti. Sözkonusu milenyum virüsü pani i, hayal gücümüzün bir ürünüydü ve toplumun kendi kendini korkutma kapasitesinin ne kadar büyük oldu unu gösteriyordu. Korku korkuyu besler ve pusuya yatm fl bizi bekleyen tehlikelerle ilgili spekülasyonlar yapmam za yol açar. ngiltere de ortaya ç kan flap hastal, bütün felaket tellallar na baflka tehlikeler konusunda da spekülasyon yapmak için koz verdi. Örne in, hayvan lefllerinin yak lmas n n solunum yolu hastal klar nda art fla yol açaca iddias çeflitli k rsal bölgelerde mini paniklere yol açt. Çürüyen lefllerin içme suyu kaynaklar n kirletmesi riski ve dezenfekte edici maddelerin toksik etki yapma olas l ciddi kayg lar yaratt y l eylül ay nda, geçmiflte hükümetin bilim bafldan flmanl görevini yapm fl olan Sir William Stewart, hükümetin flap hastal yla bafl etmede yetersiz kal fl n n, ngiltere nin gelecekte bir biyolojik savafl n yarataca tehlikelere 10. Say lar Reuters veri taban nda yap lan bir araflt rmadan elde edilmifltir. 11. Bkz. Potential health concerns over foot and mouth outbreak, The British Medical Journal; 14 Nisan Bkz. BBC Online; 2 Eylül

16 karfl ne kadar savunmas z oldu unu gösterdi ini belirtti. 12 Sir William n, ngiliz tar m n n kriziyle biyolojik savafl aras nda rahatl kla ba lant kurmas günümüzde toplumun hayal gücünün nas l iflledi inin iyi bir göstergesi. Biyolojik savafl tehdidi gibi büyük korkular haricinde, bunlar n on kat kadar da gündelik korkumuz mevcut. G dalar m zla ilgili kayg lar, çeflitli uyar lar yüzünden sürekli perçinleniyor. G da Standartlar Kurumu (Food Standards Agency) taraf ndan bas na verilen Yaz n Tüketilen G dalara Dair Uyar adl aç klamada mangal keyfinin, hayat m za yönelik bir tehdide nas l dönüflece i anlat lm fl. Kurum, bahçede veya piknikte yemek yemenin g da zehirlenmesi riskini art rd n belirtmifl. Metinde, mutlaka ellerinizi y kay n, deniyor. Bundan bir ay sonra kurum, Ulusal G da Güvenli i Haftas n bafllatt. Bu kampanyan n amac, milyonlarca insan n ellerini y kamad için g da zehirlenmesi riskiyle karfl karfl ya oldu- unu kamuoyuna duyurmakt. Profesör Hugh Pennington flu dehflet verici uyar y yap yordu: bir daha karfl laflt n z birinin elini s kt - n zda, o kiflinin tuvaletten ç karken elini y kamayan insanlardan biri olma ihtimalinin beflte bir oldu unu ak ldan ç karmay n. Pennington, bunun çok ciddi sonuçlar olabilir, diyordu. 13 Bakal m el s k flma sendromu ne zaman keflfedilecek! EL SIKIfiMAK R SK HAL NE GEL RSE... Korku Kültürü ilk yay mland nda, as l olarak toplumun sa l k, çevre, teknoloji, yeni icatlar ve kiflisel güvenlik konular ndaki panikleriyle ilgileniyordum. Geçti imiz y l ise, riskten kaç nma e iliminin en zararl etkilerinin insan iliflkilerinde görüldü ü ortaya ç kt. El s k flma davran fl bile hastal k kapma korkusu ile iliflkilendirildi ine göre, insanlar aras ndaki temas ve selamlaflma sa l k kayg lar yla sarmalanm fl demektir. fiu ana kadar el s k flman n yasaklanmas n öneren kimse olmad. nsanlar n el s k fl rken eldiven kullanmalar n savunan bir t bbi kampanya da henüz bafllat lmad. An- 13. Aktaran: BBC Online; 12 Haziran