DAVID B. RESNIK David B. Resnik, 1990 da Kuzey Carolina Üniversitesi nde felsefe doktoras n, 2003 y l nda Concord Üniversitesi nde hukuk doktoras n

Transkript

1 DAVID B. RESNIK David B. Resnik, 1990 da Kuzey Carolina Üniversitesi nde felsefe doktoras n, 2003 y l nda Concord Üniversitesi nde hukuk doktoras n tamamlam flt r. Çeflitli dergilerde altm fl n üzerinde makalesi yay mlanm flt r. Accountability in Research [Araflt rmada Sorumluluk] adl bilimsel dergide editör yard mc l yapmaktad r. Yazar, Kuzey Carolina Üniversitesi Biyomedikal Araflt rmalar Derne- i nin yönetim kurulundad r, halen Do u Carolina Üniversitesi nin Brody T p Okulu nda nsani T p Bilimleri Profesörü dür ve ayn üniversitenin Biyoetik Merkezi nde görev yapmaktad r. Orada bilim felsefesi ve tarihi, biyoetik ve araflt rma eti i konular nda dersler vermektedir. lgi alanlar aras nda biyomedikal araflt rmalarda etik sorunlar; biyoteknoloji ve insan geneti i; bilim, teknoloji ve t pta felsefi sorunlar say labilir. YAPITLARI: Human Germ-line Gene Therapy: Scientific, Moral, and Political Issues [ nsan Germ-line Gen Terapisi: Bilimsel, Ahlâki ve Politik Sorunlar] (1999) ve Responsible Conduct of Research [Bilimsel Çal flman n Sorumlulu u] (2003) adl çal flmalarda ortak yazarl k yapm flt r. Owning the Genome: A Moral Analysis of DNA Patenting [Genoma Sahip Olmak: DNA n n Patentlemesinin Ahlâki Çözümlemesi] (2004) adl çal flmas State University of New York Press taraf ndan yay ma haz rlanmaktad r.

2 Ayr nt : 406 nceleme dizisi: 189 Bilim Eti i Girifl David B. Resnik ngilizceden çeviren Vicdan Mutlu Yay ma haz rlayan Sinem Yaz c o lu Kitab n özgün ad The Ethics of Science An Introduction Routledge/1998 bas m ndan çevrilmifltir. David B. Resnik Bu kitab n Türkçe yay m haklar Ayr nt Yay nlar na aittir. Kapak illüstrasyonu Sevinç Altan Kapak düzeni Arslan Kahraman Düzelti Sait K z l rmak Bask ve cilt Sena Ofset (0 212) Birinci bas m 2004 Bask adedi 2000 ISBN AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Ca alo lu - stanbul Tel.: (0 212) Faks: (0 212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

3 David B. Resnik Bilim Eti i Girifl

4 N C E L E M E D Z S fienl KL TOPLUM/I. Illich Ë YEfi L POL T KA/J. Porritt Ë MARKS, FREUD VE GÜNLÜK HAYATIN ELEfiT R S /B. Brown Ë KA- DINLIK ARZULARI/R. Coward Ë FREUD DAN LACAN A PS KANAL Z/S. M. Tura Ë NASIL SOSYAL ZM? HANG YEfi L? N Ç N T NSELL K?/R. Bahro Ë ANTROPOLOJ K AÇIDAN fi DDET/Der: D. Riches Ë ELEfiT REL A LE KURAMI/M. Poster Ë K B N E DO RU/R. Williams Ë DEMOKRAS ARAYIfiINDA KENT/K. Bumin Ë YARIN/R. Havemann Ë DEVLETE KARfiI TOPLUM/P. Clastres Ë RUSYA DA SOVYETLER ( )/O. Anweiler Ë BOLfiEV KLER VE fiç DENET M /M. Brinton Ë EDEB YAT KU- RAMI/T. Eagleton Ë K FARKLI S YASET/L. Köker Ë ÖZGÜR E T M/J. Spring Ë EZ LENLER N PEDAGOJ S /P. Freire Ë SA- NAY SONRASI ÜTOPYALAR/B. Frankel Ë fikencey DURDURUN!/T. Akçam Ë ZORUNLU E T ME HAYIR!/C. Baker Ë SES- S Z YI INLARIN GÖLGES NDE YA DA TOPLUMSALIN SONU/J. Baudrillard Ë ÖZGÜR B R TOPLUMDA B L M/P. Feyerabend Ë VAHfi SAVAfiÇININ MUTSUZLU U/P. Clastres Ë CEHENNEME ÖVGÜ/G. Vassaf Ë GÖSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/G. Debord Ë A IR ÇEK M/L. Segal Ë C NSEL fi DDET/A. Godenzi Ë ALTERNAT F TEKNOLOJ /D. Dickson Ë ATEfi VE GÜNEfi/I. Murdoch Ë OTOR TE/R. Sennett Ë TOTAL TAR ZM/S. Tormey Ë SLAM IN B L NÇALTINDA KADIN/F. Ayt Sabbah Ë MEDYA VE DEMOKRAS /J. Keane Ë ÇOCUK HAKLARI/Der: B. Franklin Ë ÇÖKÜfiTEN SONRA/Der: R. Blackburn Ë DÜNYANIN BATI- LILAfiMASI/S. Latouche Ë TÜRK YE N N BATILILAfiTIRILMASI/C. Aktar Ë SINIRLARI YIKMAK/M. Mellor Ë KAP TAL ZM, SOS- YAL ZM, EKOLOJ /A. Gorz Ë AVRUPAMERKEZC L K/S. Amin Ë AHLÂK VE MODERNL K/R. Poole Ë GÜNDEL K HAYAT KILA- VUZU/S. Willis Ë S V L TOPLUM VE DEVLET/Der: J. Keane Ë TELEV ZYON: ÖLDÜREN E LENCE/N. Postman Ë MODERNL - N SONUÇLARI/A. Giddens Ë DAHA AZ DEVLET DAHA ÇOK TOPLUM/R. Cantzen Ë GELECE E BAKMAK/M. Albert - R. Hahnel Ë MEDYA, DEVLET VE ULUS/P. Schlesinger Ë MAHREM YET N DÖNÜfiÜMÜ/A. Giddens Ë TAR H VE T N/J. Kovel Ë ÖZ- GÜRLÜ ÜN EKOLOJ S /M. Bookchin Ë DEMOKRAS VE S V L TOPLUM/J. Keane Ë fiu HA N KALPLER M Z/R. Coward Ë AK- LA VEDA/P. Feyerabend Ë BEY N FAL fiebekes /A. Mattelart Ë KT SAD AKLIN ELEfiT R S /A. Gorz Ë MODERNL N SI- KINTILARI/C. Taylor Ë GÜÇLÜ DEMOKRAS /B. Barber Ë ÇEK RGE/B. Suits Ë KÖTÜLÜ ÜN fieffafli I/J. Baudrillard Ë ENTELEKTÜEL/E. Said Ë TUHAF HAVA/A.Ross Ë YEN ZAMANLAR/S. Hall-M. Jacques Ë TAHAKKÜM VE D REN fi SANAT- LARI/J.C. Scott Ë SA LI IN GASPI/I. Illich Ë SEVG N N B LGEL /A. Finkielkraut Ë K ML K VE FARKLILIK/W. Connolly Ë ANT POL T K ÇA DA POL T KA/G. Mulgan Ë YEN B R SOL ÜZER NE TARTIfiMALAR/H. Wainwright Ë DEMOKRAS VE KAP - TAL ZM/S. Bowles-H. Gintis Ë OLUMSALLIK, RON VE DAYANIfiMA/R. Rorty Ë OTOMOB L N EKOLOJ S /P. Freund-G. Martin Ë ÖPÜfiME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZER NE/A. Phillips Ë MKÂNSIZIN POL T KASI/J.M. Besnier Ë GENÇLER Ç N HA- YAT B LG S EL K TABI/R. Vaneigem Ë CENNET N D B /G. Vassaf Ë EKOLOJ K B R TOPLUMA DO RU/M. Bookchin Ë DE- OLOJ /T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRK YE/A. nsel Ë AMER KA/J. Baudrillard Ë POSTMODERN ZM VE TÜKET M KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL NSANIN ÇÖKÜfiÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLE N Y T REN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARfiI HAYAT/N. O. Brown Ë S V L TAATS ZL K/Der.: Y. Coflar Ë AHLÂK ÜZER NE TARTIfiMALAR/J. Nuttall Ë TÜKET M TOP- LUMU/J. Baudrillard Ë EDEB YAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK B R fieyler OLMAYANLARIN ORTAKLI I/A. Lingis Ë VAK T ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AfiKI/M. Viroli Ë K ML K MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZER NE/S. Lynch Ë K fi SEL L fik LER/H. LaFollette Ë KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë T RAF ED LEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZER NE/A. Phillips Ë FELSEFEY YAfiAMAK/R. Billington Ë POL T K KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHUR YETÇ L K/P. Pettit Ë POSTMODERN TEOR /S. Best-D. Kellner Ë MARKS ZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHfiET KAV- RAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJ K DÜfiÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ET K/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL C NS - YET VE KT DAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜLTÜRLÜ YURTTAfiLIK/W. Kymlicka Ë KARfiIDEVR M VE SYAN/H. Marcuse Ë KU- SURSUZ C NAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAfiTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ N H L ST/K.A. Pearson Ë HOfiGÖRÜ ÜZER NE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARfi ZM /Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ET /G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETEC L KTE ET K SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DE ER /J. Harris Ë POST- MODERN ZM N YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DE fit RMEK ÜZER NE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YEN DEN DÜfiÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJ /A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPS ZL K, ANARfi VE GERÇEKL K/G. Sartwell Ë KENTS Z KENTLEfiME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARfiI/P. Feyerabend Ë HAK KAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. nceo lu Ë ANARfi Z- M N BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOL KADINDIR/D. Binkert Ë S YAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODER- N ZM, EVRENSELL K VE B REY/fi. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYAL ZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN V CDANI/R. Sennett Ë KÜ- RESELLEfiME/Z. Bauman Ë ET E G R fi/a. Pieper Ë DUYGUÖTES TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEB YAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë MAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAfiAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇA I/J. Kovel Ë KOLONYAL ZM POSTKOLONYAL ZM/A. Loomba Ë KREfiTEK YABAN /A. Phillips Ë ZAMAN ÜZER NE/N. Elias Ë TAR H N YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAfiLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARfi ZM N S YASET FELSEFES /T. May Ë ATE ZM/R. Le Poidevin ËAfiK L fik LER /O.F. Kernberg Ë POSTMODERNL K VE HOfiNUT- SUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE D ER HAYAT STRATEJ LER /Z. Bauman Ë TOPLUM VE B L NÇ- DIfiI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUfi DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFER /B. Sanders ËEDEB YATIN YARATILIfiI/F. Dupont Ë PARÇALANMIfi HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARKS ZM VE D L FELSEFES /V. N. Voloflinov Ë MARX IN HAYALETLER /J. Derrida Ë ERDEM PEfi NDE/A.MacIntyre Ë DEVLET N YEN DEN ÜRET M /J. Stevens Ë ÇA DAfi SOSYAL B L MLER FELSEFES /B. Fay Ë KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë P YASA/J. O Neill Ë ANNE: MELEK M, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL NSAN/G. Amgamben Ë B L NÇALTINDA DEVLET/R. LourauË YAfiADI IMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAfiAMA SANATI FELSEFES /A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi Ë E T MDE ET K/F. Haynes Ë DUYGUSAL YAfiANTI/D. Lupton Ë ELEfiT REL TEOR /R. Geuss Ë AKT V ST N EL K TABI/R. Shaw Ë KARAKTER AfiINMASI/R. Sennett Ë MODERNL K VE MÜPHEML K/Z. Bauman Ë NIETZSCHE: B R AHLÂK KARfiITININ ET /P. Berkowitz Ë KÜLTÜR, K ML K VE S YASET/Nafiz Tok Ë AYDINLANMIfi ANARfi /M. Kaufmann Ë MODA VE GÜNDEMLER /D. Crane Ë B L M ET /D. Resnik H A Z I R L A N A N K T A P L A R CEHENNEM N TAR H /A.K. Turner Ë ADALET ARZUSU/R.C. Solomon Ë KÜRESELLEfiME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson Ë ÖZGÜRLÜK OLARAK KALKINMA/A. Sen Ë KORKUNUN GÜÇLER /J. Kristeva Ë FOUCAULT NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVEN /J.W. Bernauer Ë

5 çindekiler I. B L M VE ET K A. Baltimore olay B. Klonlama araflt rmas C. So uk füzyon tart flmas II. ET K TEOR S VE UYGULAMALARI A. Etik, hukuk, politika ve din B. Ahlâk teorisi C. Ahlâki seçimler D. Relativizm

6 III. B R MESLEK OLARAK B L M A. Bilim: Hobiden mesle e B. Bilimin hedefleri C. Ça dafl araflt rma ortam D. letiflim ve bilimde dan flmanl k sistemi E. Bilimsel yöntem IV. B L MDE ET K TAVRIN STANDARTLARI A. Dürüstlük B. Dikkat C. Aç kl k D. Özgürlük E. Onur pay F. E itim G. Toplumsal sorumluluk H. Yasall k I. F rsat Karfl l kl sayg J. Verimlilik K. Deneklere sayg L. Son sözler V. ARAfiTIRMADA NESNELL K A. Araflt rmada dürüstlük B. Bilimde suiistimal C. Hata ve kendini kand rma D. Araflt rmada tarafl l k E. Ç kar çat flmas F. Aç kl k G. Bilgi yönetimi VI. B L MSEL YAYINLARLA LG L ET K KONULAR A, Yay nda nesnellik B. Yay nlarla ilgili baflka konular C. Gereken yerde onur pay verme D. Fikri mülkiyet E. Bilim, medya ve halk

7 VII. LABORATUVARLARDA ORTAYA ÇIKAN ET K KONULAR A. Hoca-ö renci iliflkisinin eti i B. Taciz C. Bilimdeki suiistimalleri bildirme D. Araflt rmaya karfl hocal k E. Ücretle çal flt rmaya ve ifl vermeye iliflkin etik konular F. Kaynaklar koruma ve paylaflma G. nsan denekleri üzerinde yap lan araflt rmalar H. Hayvan denekler üzerinde yap lan deneyler VIII. TOPLUMDA B L M ADAMI A. Toplumsal sorumluluk B. Mahkemede uzman tan kl C. Endüstri bilimi D. Askerlik bilimi E. Araflt rmalara sa lanan halk fonu F. Baflka toplumsal, politik ve ahlâki konular Sonsöz: Daha etik bir bilime do ru Ek: Örnekolay incelemeleri Kaynakça Dizin

8 TEfiEKKÜR Kitap taslak halindeyken getirdikleri elefltiriler için David Hull, Scott O Brien, W.H.Newton-Smith, Marshall Thomsen ve birkaç ismi sakl elefltirmene teflekkür borçluyum. Ayr ca, Stephanie Bird, Ron Canterna, Michael Davis, Clark Glymour, Alvin Goldman, Sussana Goodin, Fred Grinnell, Michael Harkin, A.C. Higgins, Dale Jamieson, Audrey Kleinsasser, Helen Longino, Claudia Mills, Kenneth Pimple, Michael Resnik, Geoffrey Sayre McCord, Ed Sherline, Linda Sweeting, Robert Switzer ve 1996 bahar nda Wyoming Üniversitesi nde bilimsel araflt rmalarda etikle ilgili sorunlar üzerine ders verdi im s n f ma da yorum ve elefltirileri için teflekkür ederim. Ulusal Bilim Kuruluflu nun SBR , SBR , SBR ve AST fonlar yla çal flmama sa lananan k smi deste i yeri gelmiflken belirtmek isterim.

9 Beni yazmaya teflvik eden büyükannem Muriel Resnik in an s na

10

11 I Bilim ve etik Son on y l içinde, bilim adamlar, bilime yabanc halk ve politikac - lar, eti in bilimsel araflt rmalarda ne kadar önemli oldu unu daha çok fark eder oldular. Son zamanlarda görülen baz e ilimler de bu merak n artmas nda önemli etmenlerdi. lk etmen, So uk Savafl ta ABD nin insanlar üzerinde yapt gizli deneyler, genetik mühendisli i, nsan DNA s Projesi (Human Genome Project), zekân n genetik kökenleri, insan ve hayvan embriyolar n n klonlanmas, küresel s nma gibi bilimsel konular n tetikledi i etik tart flmalar n bas nda yer almas yd. kinci etmen ise, bilim adamlar ve devlet memurlar n n, eti e iliflkin suiistimaller ve etik aç s ndan sorgulanabilir davran fllar n görüldü ü olaylar, araflt rmalar n pek çok safhas nda inceleyip, belgelendirmeleri ve hükme varmalar yd ; bilimde 11

12 gözle görülür bir etik eksikli i, araflt rmalar n bütünlü ünü ve istikrar n tehdit ediyordu (Panel on Scientific Responsibility and the Conduct of Research (PSRCR) [Bilimsel Sorumluluk ve Araflt rma Davran fllar Paneli] 1992, Hilts 1996, Hedges 1997). Bu sorunlar, fikir h rs zl, sahtekârl k, yasa ihlalleri, fonlar n kötü yönetimi, astlar n sömürülmesi, harmanlanm fl DNA ya [recombinant DNA] iliflkin yönetmelik ihlalleri, ayr mc l k, ç kar çat flmas gibi iddialarda görüldü ü gibi, FBI n suç araflt rma laboratuvarlar nda da boy gösterdi. Araflt rmalardaki eti e ayk r tutumlar gitgide daha çok kan tlansa da, eldeki bilgiler, bilimdeki suiistimal olaylar n n, ifl, t p ve hukuk gibi alanlarda görülen suiistimallere k yasla, oldukça seyrek oldu unu göstermektedir (PSRCR 1992). 1 Eti in ciddi merak uyand rmaya bafllamas n n üçüncü nedeniyse, bilimin ifl dünyas ve sanayi ile artan karfl l kl ba ml l n bilimsel de erler ve ifl dünyas n n de erleri aras nda etik çat flmalar ortaya ç kartmas d r. (PSRCR 1992, Reiser 1993). Bu çat flmalar, bilime parasal destek, bilim dan flmanl [peer review], bilimde aç kl k, bilgi mülkiyeti ve kaynak paylafl m gibi konulara olan merak art rd. Üniversiteler, sa lad klar imkânlar, özel ifller veya kiflisel ekonomik kazançlar için gizli araflt rmalarda kullanan bilim a- damlar yla ilgili kayg lar n dile getirdiler (Bowie 1994). Kimi zaman da üniversiteler, patent ve fikri mülkiyet haklar yla ilgili olarak, özel ve tüzel kiflilere uzun süren davalar açt lar. Bu arada, üniversite yöneticileri, bilim adamlar n n özel ifllerde çal fl rken, e itim gibi di er sorumluluklar n ihmal etmelerinden flikâyet etmektedirler. Çeflitli alanlarda çal flan bilim adamlar, bilim ile ifl dünyas aras ndaki iliflkinin, araflt rmalar, uygulamal bilimlere dair problemlerin çözümlerine yöneltmesiyle, temel araflt rma faaliyetlerine zarar verece inden kayg duymaktad rlar. Öte yandan, devlet denetçileri, flirketlerin, parasal deste ini devletten alan araflt rmalardan yarar sa lamamalar için gerekli tavr n al nmas n istediler (Lomasky 1987). 1. Eti e ayk r tav rlar veya suiistimaller, bir toplum standartlar hakk nda aç k bir uzlaflma içinde oldu unda fakat toplumun üyeleri bu standartlara göre yaflamay baflaramad nda ortaya ç kar. Etik bir sorun, toplumun standartlar konusunda aç k bir uzlaflma içinde olmad durumdur. 12

13 Bilim eti ine iliflkin suiistimaller ve sorunlara duyulan kayg lar karfl s nda, National Science Foundation (NSF), [Ulusal Bilim Vakf ] National Institute of Health (NIH), [Ulusal Sa l k Enstitüsü] American Association for the Advancement of Science (AAAS), [Amerikan Bilimsel Geliflim Derne i] National Academy of Sciences (NAS) [Ulusal Bilimler Akademisi] ve Sigma Xi gibi çeflitli bilim kurulufllar ve cemiyetler, bütün bu etik sorunlar ve usulsüzlükleri inceleyecek ve bu konularda politikalar önerecek komiteler oluflturdular. (Sigma X 1986, 1993, AAAS 1991, PSRCR 1992, Committee on the Conduct of Science [Bilimsel Davran fl Komitesi] 1994) Ayr ca, üniversiteler, flirketler ve bilim cemiyetleri, bilimde karfl lafl lan etik sorunlarla ilgili olarak düzenlenen konferans ve seminerlerin sponsorlu unu yapt lar. Bu arada, bilim adamlar, bilim eti ini, lisans ve yüksek lisans müfredat programlar na sokmak için çaba harcad lar; çeflitli bilim dallar ndan, özellikle de sosyal bilimler alan ndan birçok araflt rmac, araflt rmada eti in rolü üzerine çeflitli makaleler ve kitaplar yazd lar. Bilim eti i ile ilgili konulara yer veren yeni bilimsel dergiler kuruldu. (Reiser 1993, Bird ve Spier 1995, Garte 1995). Çeflitli bilim cemiyetleri ve kurulufllar yaln z etik ilkelerini benimsemekle kalmad lar, bilim adamlar na eti i müfredat programlar na almalar n da önerdiler (Sigma Xi 1986, US Congress 1990, PSRCR 1992). Bilim eti inin yeni yeni fark edilen önemine ra men, baz bilim adamlar etik suiistimalleri pek ciddiye almamaktad r, çünkü bu suiistimallerin nadir görüldü ünü, önemsiz oldu unu düflünmekte ve literatürde geçen suiistimalleri birbirinden ba ms z ve istisnai olaylar olarak de erlendirmektedirler. Baz bilim adamlar da etik suiistimalleri aç klamada psikolojik patoloji teorisine baflvurmaktad rlar: Bu teoriye göre, eti e ayk r davran fllar gösteren bilim a- damlar n n mutlaka ruhsal sorunlar vard r, çünkü bilim adam n n sahtekârl k, fikir h rs zl gibi etik suiistimallerden zarar görmeden kurtulaca n düflünmesi için ancak ç lg n olmas gerekir (Broad ve Wade 1993). Bilimde suçlar gizli kalmaz, çünkü bilim metodolojisi, bilim dan flmanl sistemi ve bilimsel araflt rmalar n toplumsal do as, bilim eti inin kurallar n çi neyen bilim adamlar n yakala- 13

14 maya yarayan birer mekanizma görevi görürler. Bu nedenle, suiistimaller bilimde bir sorun teflkil etmez, çünkü çok s k gerçekleflmez, gerçekleflti i zaman da bilim çevresinde önemli yans malar olmaz. Birçok bilim adam, bilimde önemli etik sorunlar n ç kmayaca- na, çünkü bilimin nesnel oldu una inanmaktad rlar. Bilim, olgular araflt r r, nesnel yöntemler kullan r, bilgi ve fikir birli i sa lar. Etik ise, de erleri ele al r, öznel yöntemler kullan r, kanaat üretir ve fikir farkl l yarat r. Bu yüzden, bilim adamlar n n bilimsel araflt rmalarda veya bilim ö retiminde etik sorunlarla u raflmalar flart de ildir. Toplumun birer parças olarak bilim adamlar n n etik sorunlarla yüzleflmesi eninde sonunda kaç n lmazsa da, bilim cemiyetinin birer üyesi olarak, bilim adamlar n n bu konularla ilgilenmesi bir zorunluluk olarak görülemez. Bilim adamlar pek tabii ki etik standartlara uymal d r, ancak bütün bu kurallar, onlar için, tart flma götürmez bir biçimde aç kt r. Bilim adamlar, baflkalar n n fikirlerini kopyalama veya araflt rmalarda sahtekârl k yapman n bilim eti ine ayk r tav rlar oldu unu zaten bilirler, bunu ö renmek için felsefi veya etik tart flmalara girmeye gerek duymazlar. Böylece, bilim, insan varoluflunun di er alanlar n kuflatan belirsizliklerden ve etik sorunlardan korunakl bir tarafs zl k mabedi olur. Etik sorunlar ve suiistimalleri ciddiye alan bilim adamlar bile, bilim adamlar na bilim eti i ö retmenin gereksiz oldu una inanabilmektedirler. Baz kifliler ise eti in genç yaflta ö renildi ine iflaret ederek formel etik ö reniminin gereksiz oldu unu savunmaktad rlar. Bir kiflinin liseye girerken etik ve ahlâk hakk nda ö renece i ya çok az fley kalm flt r ya da hiçbir fley kalmam flt r. Etik de erlere sahip bir kifli, bilim adam oldu unda da bu etik tutumunu sürdürecektir; e er bu de erlere sahip de ilse, bilimle u raflmaya bafllad nda kendisine ne kadar etik dersi verilirse verilsin bu onu ahlâkl yapmaya yetmeyecektir. Bir çeflit etik ö reniminin bilimde yer alabilece ini savunan bilim adamlar bile, etik ö retmenin yine de gereksiz oldu una, çünkü ö rencilerin eti i örnekler, uygulama ve düflünce al flverifliyle ö rendiklerine inanabilmektedirler. Bilim eti i bilgisi gayri resmi ve z mni oldu u için, bilim adamlar de erli ders saatlerini etik standartlar n ve sorunlar n anlatarak harcamak zo- 14

15 runda de ildirler, diye düflünülmektedir. Bu görüfle göre, bilim adamlar, bilim eti ine uygun tav rlar örnekleyerek ve nas l iyi bir bilim yap labilece ini göstererek, ö rencilere eti i ö retebilirler. Yukar da tart flt m bütün bu yaklafl mlar, bilim eti inin ciddiyetle ele al nmas karfl s nda önemli engellerdir ve tümü yanl fl yoldad r. Bilimdeki suiistimaller ve bilimin do as yla ilgili araflt rmalar yüzeye ç kt kça, bilimde araflt rma ortam n n suiistimaller ve etik ile ilgili konularda önemli role sahip oldu u gitgide daha çok anlafl lmaktad r. (PSRCR 1992, LaFollette 1992, Grinnell 1992, Shrader-Frechette 1994, Macrina 1995, Woodward ve Goodstein 1996). E er bilimsel araflt rma ortam suiistimaller için elveriflliyse, haz rlanan suiistimal raporlar araflt rma ortam ndaki baz yap sal bozukluklar yans t rlar ve bu suiistimaller de birbirinden ba ms z birer patolojik tav r olarak ele al namazlar. Araflt rma ortam birkaç yönden etik yolsuzluklara ve sorunlara katk da bulunabilir. Öncelikle bilim, pek çok bilim adam için kariyer demektir. Bilimde baflar l bir kariyer, yay nlar, burslar, araflt rma pozisyonlar, akademik görevler ve ödüllerle ölçülmektedir. Akademik pozisyonlara gelen ço u bilim adam, görev süresince ya da terfi olmadan önce yay mla ya da yok ol ilkesinin bask s n hisseder. Hemen hemen bütün de erlendirme ve terfi komiteleri, bilim adamlar n n araflt rmalar ndaki baflar lar n yay nlar n n say s yla ölçmektedir; yay nlar ne kadar çoksa o kadar iyidir. Görevinde kalma hakk n koruyan bilim adamlar bile sayg nl klar n art rmak ya da terfi edebilmek için makale yay mlamay sürdürmek zorunda kal rlar. Bunlar n da etkisiyle bilim adamlar aras nda kariyerlerinde yükselmek için etik kurallar n çi neme e iliminde olanlar ç kabilir. kinci konu ise flu: Araflt rmalar destekleyen devlet fonlar, fon arayan bilim adam say s n n artmas ve bütçenin darl nedeniyle, geçmifle oranla daha az verilmektedir. Fon alabilmek ve fonun kesilmemesi için, bilim adamlar sonuçlar üretmek zorundad rlar. E er bir deney iyi gitmiyorsa veya sonuçlar mu laksa, bilim adamlar fona baflvururken veya çal flmalar n n sonuçlar n bildirirken bu sorunlar gizleyebilmektedirler. Üçüncü konuya gelince; araflt rma- 15

16 lar, pek çok bilim alan nda parasal yönden ödüllendirilmeleri de beraberinde getirir. Yeni bir metodun, tekni in ya da icad n patentini alan kifli, binlerce, hatta milyonlarca dolar kazanabilir. Böylece, parasal ödüllerin bilim eti ine ayk r tav rlara imkân vermesi mümkündür. Dördüncü konu ise fludur: Bilimin -dan flmanl k, yay mlama ve cevap hakk gibi- çok desteklenen kendini düzeltme mekanizmalar, hatalar ve sahtekârl klar ortaya ç karmakta genellikle yeterli olmaz. Makaleleri ve makale önerilerini gözden geçiren hakemlerin de ço u zaman hatalar veya hileleri tespit etmek için detayl bir inceleme yapacak zamanlar yoktur; yay mlanan makalelerin ço u okunmaz ve deneylerin ço u tekrarlanmaz (Broad ve Wade 1993, Kiang 1995, Armstrong 1997). Son olarak de inmek istedi im konu flu: Bilim e itimi baz durumlarda eti e ayk r tav rlara olanak verebilir. Daha önce belirtti- im gibi, pek çok bilim adam araflt rma eti ini ö retmek için ciddi bir çaba içerisine girmez. Ö rencilere nas l etik de erlere sayg l birer bilim adam olunaca ö retilmezse, onlar n bilim kariyerlerinde bu de erlere ayk r tav rlar sergilemeleri do al karfl lanmal d r. Öte yandan, e itim uygulamalar ve akademik bask lar da suiistimalleri teflvik edebilmektedir (Petersdorf 1986, Sergestrale 1990, Browning 1995). Ö renciler, laboratuvar çal flmalar nda elde ettikleri do ru sonuçlar için, bunlar nas l elde etmifl olurlarsa olsunlar, genellikle ödüllendirilirler. Ö renciler nas l bir sonuç elde etmeleri gerekti ini ço u zaman bildiklerinden, bu sonuçlar elde etmek için verileri buland rma, uydurma veya k rpma e iliminde olabilirler. E er bir ö renci s rf iyi not alma derdindeyse, amac na ulaflmak için hilekârl k yapabilir. Bu durum, t p ö renimi görmek isteyen, ancak bunu baflarabilmek için çok yüksek notlar almas gerekti ini bilen ö rencilerde s k s k görülür. Bilimdeki etik d fl davran fllara istisnai olaylar olarak bak lmamal d r, çünkü bunlar muhtemelen araflt rma ve ö renme ortam ndaki faktörlerden kaynaklanmaktad rlar. Bir suiistimal olay n önceden tahmin etmek güç olsa da, her suiistimal ciddiye al nmal d r (PSRCR 1992). Bilimde suiistimaller çok nadir görülse, hatta bir kez görülse bile, dikkatle ele al nmal d r; çünkü suiistimaller, bili- 16