TEK SAĞLIK AÇISINDAN SÜT SIĞIRI YETİŞTİRİCİLİĞİNDE HAYVAN SAĞLIĞININ ÖNEMİ

Transkript

1 TEK SAĞLIK AÇISINDAN SÜT SIĞIRI YETİŞTİRİCİLİĞİNDE HAYVAN SAĞLIĞININ ÖNEMİ ( İzmir İli Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği Dergisi Eylül 2012,Yıl:7,Sayı:28 de ve İzmir Birlik Bülteni Mart 2013,Yıl:8,Sayı:30 de Yayınlanmıştır ) Adnan SERPEN Veteriner Hekim İzmir Veteriner Hekimler Odası Veteriner Halk Çalışma Grubu Üyesi Halk ; en çok görülen, en çok sakat bırakan, en çok öldüren hastalıkları konu edinen bir bilimdir. İnsanları hastalandıktan sonra tedavi etmekten çok, hastalıkları önlemeye çalışır. Birincil koruma ile hastalıkların oluşmasını önler; ikincil korumayla saha, sağlık taramaları yaparak hastalıkların erken devrede farkına varır; üçüncül korumada ise hastalığı en az zararla atlatılmasını, hastalık zarar verdiyse kendine yeterli duruma gelmeyi sağlamaya yönelik çalışmalar yapar (1). Hekimlik mesleği ile Halk [ HS (Public Health <PH>) ] biliminin geçmişi çok eski yıllara dayanır. Hekimliğin yeryüzünde ne zaman insan var olmuşsa o zaman başladığına inanılır (2). İnsanın var oluşu ile birlikte insan - hayvan ilişkisi tarihin en eski dönemlerinden beri günümüze kadar sürüp gelmektedir. Mağara insanının çizdiği hayvan resimleri, onların avlanış, yakalanış ve toplu yaşayışlarını gösteren figürleri bu ilişkinin çok ince gözlemlere dayandığını göstermektedir (3). İlk insanın tüm hastalıkları bulgulardan oluşmakta idi. O nedenle çok sayıda hastalık bilmezlerdi. Örneğin: ilk insan yarasını bir yaprak ya da balçıkla kapattığında, başı ağrıdığı zaman ot yediğinde bir tür hekimlik yapmakta idi. O nedenle çok sayıda hastalık bilmezlerdi (2). Ayni şekilde veteriner hekimliğin, dünyada veteriner hekimliği eğitiminin resmen başladığı 1762 yılına gelinceye kadar insan hekimliği gibi insanlık tarihinin en eski mesleklerinden biri olarak kabul edilir. Çünkü ilk insanların barındıkları mağaraların duvarlarına çizdikleri hayvan figürleri ve av sahnelerinin ortaya koyduğu insan hayvan ilişkisinden, insanın hayvanları sürekli olarak gözlemlediği, zamanla onları rast gele öldürmek yerine, evcilleştirerek çeşitli ürünlerinden yararlanma yolunu seçtiğini, böylece hayvanın sosyal ve ekonomik bir değere ulaştığı anlaşılmaktadır (3,4). Yine yazılı kaynaklar öncesine ait mağara dönemi kalıntılarında insanlığın bu dönemde hayvanların beslenmelerine ve hastalıklarının sağaltmalarına ilişkin bir çok resim ve kabartma saptanmıştır (4). Evcilleştirme ile hayvanların ürünlerinden ve gücünden yararlanmaya başlayan insanlar, çoğu zaman onların hastalıklarıyla, hastalıklarının çıkışıyla ilgilenmişler, onların tedavileri ve kullanılan ilaçlar konusunda insan hayvan arasında temelde ayrıcalık gözetmeksizin davranılmış, böylece veteriner hekimlik doğmuştur (3,4). Hekimlik mesleği insanlık tarihinden bugüne daima insan hekimliği ve hayvan hekimliği olmak üzere iki alanda gelişerek bugünlere gelinmiş, bugünlere gelirken E. Lechlainche ın belirttiği gibi insan ve hayvan hekimliklerinin çok uzun bir süre bir arada yoğrulduğunu; insanın kendisine yaptığı tedavileri hayvanına da uyguladığını belirtmiştir (5). İnsan ve hayvan hekimliklerinin çok uzun bir süre bir arada yoğrulmuş olduğunu düşündüğümüzde, hekimlik mesleği ile halk sağlığı biliminin geçmişinin çok eski yıllara dayanmış olması veteriner hekimliği mesleğinin halk sağlığı ile ilişkisinin hekimlik mesleği kadar eski olduğunu ortaya koymaktadır. Her iki mesleğin binlerce yıllık geçmişe dayanan mesleki iş birliği 21.yy da TEK SAĞLIK olarak karşımıza çıkmaktadır. Böyle bir kavramın ortaya çıkmasında dünya ekosisteminde meydana gelen geriye dönüşü olmayan değişimlerin meydana getirdiği iklim değişikliklerinin dünya üzerinde ki tarımsal faaliyetlere, insan ve hayvan sağlığına ve bulaşıcı hastalıklara olan olumsuz etkileri böyle bir birlikteliği mecbur kılmaktadır. Tek n süt sığırı yetiştiriciliği ile olan ilişkisini anlayabilmek için insan ve veteriner hekimliği mesleklerinin geçmişten bugüne kadar olan iş birliğine ve HS biliminin ortaya çıkışı ve bugün geldiği en son aşamaya kadar olan süreci iyi bilmemiz gerekmektedir. Çünkü gerek HS ve gerek Tek Sağlık kavramları tesadüfen ortaya çıkmadı. Her iki kavramda yaşanan bir takım olayların sonucunda ortaya çıktı ve günümüz dünyasında yerini aldı.

2 Avrupa ve A.B.D de sanayi devrimi ivme kazanması sonucunda,sanayileşme ile birlikte kentsel alanlarda ve kamu sağlık sorunlarında artışa bağlı olarak HS sorunlarının yaşanmağa başlanması, bunun yanı sıra dünya ticaretinde ve seyahatinde büyük gelişmelerin yaşanması, insan ve hayvan sağlığının korunabilmesi için hastalıklar ve oluş nedenleri üzerinde durulmağa başlandı (6,7). HS kavramının henüz ortaya çıkmadığı 19.Yüzyıl da gerçekleşen sanayi devrimi, insan sağlığını etkileyen sosyal etmenlerin açıkça gözlenebilir hale gelmesini sağladı. İnsan Hekimi olan E.Chadwick sağlığın ilk koşulu sanitasyon, yani fiziksel çevreyi sağlık yönünden olumlu duruma getirmektir şeklinde belirtir. İnsan sağlığının korunmasına yönelik bu tür uğraşlar sonucunda toplum sağlığının korunmasına yönelik uğraşlar hız kazanır ve gündeme gelir. ABD lerinin Boston şehrinde bir kitapçı olan Lemuel Shattuck ( ), 1850 yılında yazdığı raporda önlenmesi olanağı bulunan hastalıklar çok yaygındır. Bu durumun düzeltilmesi için Devlet bir sağlık örgütü kurmalıdır fikrini ortaya atar. Alman hekim Solomon Neumann 1847 yılında yayınladığı kitabın da, Tıp bilimi aslında sosyal bir bilimdir şeklinde bir ifade kullanarak hekimliğin sosyal yönünü ilk kez açıklar.daha sonra bir çok hekim tarafından 19.yy da, Avrupa da sosyal hijyen, sosyal patoloji, kamu hijyeni ( hygiene publique ), yasal hekimlik, sağlık polisi hizmetleri sistemi ve sosyal hekimlik terimleri eş anlamda kullanılır. İlk kez Fransız ortopedi uzmanı Jules René G.Guerin ( ) sosyal hekimlik ( médicine sociale ) terimini 1848 yılında kullanır. Yine ayni yıl ünlü Alman tıp bilim insanı patolog Prof.Dr. Rudolf L.K.Virchow ( ), hekimlikte Reform ( Die Medizinische Reform ) adındaki haftalık politik tıp dergisinde, sosyal hekimlik ( soziale medizin) terimini kullanır. İngiliz ve Amerikalılar tartışmaların sürdüğü bu dönemde sosyal tıp terimini hiç ağızlarına almazlar, sosyal hijyen terimini de cinsel hastalıklardan korunmaya yönelik önlemleri belirten bir bilim dalı olarak benimserler. Avrupalılar sosyal hijyen ya da sosyal hekimlik olarak adlandırdıkları bilime ilk defa HS adını verirler. Birinci dünya savaşından sonra çok hızlı bir değişime uğrayan Avrupa da sosyal hekimlik teriminin daha sık kullanıldığı; tıp fakültelerinde hijyen derslerine ek olarak sosyal hekimlik dersleri de okutulduğu görülür. Bu konuda ilk adımı Hollanda atar ve onu Fransa izler. Benzer konular Almanya, İtalya ve İsviçre de sosyal hijyen ; İngiltere ve ABD de Halk adıyla tıp fakültelerinin eğitim programlarına alınmış olur (6). Sağlıkla ilgili kavram ve politikaların tartışıldığı, başta bulaşıcı hastalıklar olmak üzere sanayileşme ile birlikte diğer ciddi sağlık sorunlarının ortaya çıktığı bu dönemde 1884 yılında New York ta D.Appleton and Company tarafından, Veteriner Hekim Frank S.Billings ın < Hayvan Hastalıklarının Halk yla İlişkisi ve Halk nın Korunması ( The Relation of Animal Diseases to The Public Health and Their Prevention ) > adlı kitabı yayınlanır. Söz konusu kitabın açılış cümlesinde yer alan hayvan hastalıklarının HS ile olan ilgisini açıklayan ifadesi o yıllar itibariyle HS kavramının yeni yeni şekillenmeğe başladığı bir sırada gündeme gelmesi veteriner biliminin HS ile ilişkisini somut olarak ortaya koyması açısından çok önemliydi (8). Frank S. Billings,insanların hayvan hastalıklarından korunabilmesi için Veteriner Hekimliği mesleğinin Halk alanında ki önemini anlatarak ortaya koyduğu çok ciddi bilimsel kanıtlarla amansız bir şekilde savunur. Daha o yıllarda hastalıklı inek kadar ineğin sütünün de çok önemli bir hastalık kaynağı olduğuna dikkat çekerek gerçek bir Veteriner Hekimliği mesleğinin HS alanında ki vizyonunu ortaya koyar. Dünyanın sayılı Veteriner Hekimlerinden olan ve Salmonella yı ilk defa 1885 yılında identifiye eden Dr. Daniel Salmon, 1890 da Veteriner Hekimliği mesleğinin Halk alanında ki önemini dile getiren önemli savunuculardan biri olmuştur (9) lerin Amerikasında süt ün tağşişi, hijyen ve sanitasyon sorunları önemli konulardı, bizim sokak sütçülüğünde yaşanan benzer sorunlar yaşanmıştır. O yıllarda A.B.D de süt tağşişinde su katılması, hatta kirli su katılması çok büyük sorundu Yılları arasında 45 yılda 800 e yakın süt e bağlı salgınlar meydana gelmiştir. Bu salgınların içinde sığır tipi tüberküloz (verem) un inek sütü ile çocuklara geçmesi önemli bir sorun olarak yaşanmaktaydı.yine Brusellozis vakaları da epidemiler halinde önemini koruyordu. O tarihlerde süt hijyeni için yapılan kampanyalarda veteriner hekimler süt

3 sanitasyonunda büyük rol oynamışlar ve ABD de ve dünyada süt ve süt ürünlerinde besin güvenliğinin bugünkü seviyeye gelmesini sağlayan çalışmaların temellerini atmışlardır. Yine İngiltere de Yılları arasındaki 26 yıl da 113 salgın çıkmış ve insan bulaşa maruz kalmıştır.benzer olaylar İngiltere ve sömürgelerinde de görülmüş, kişi sığır tüberküloz undan hayatını kaybetmiştir. Ayni yıllarda çocuk sütten kaynaklanan bulaşa bağlı ishaller sonucu hayatını kaybetmiştir ( 8,10,11 ). Yaşanan tüm bu olaylarda Veteriner Hekimliği mesleğinin toplumun sağlığının korunmasında ki rolünü ortaya koyması sonucunda zamanın A.B.D leri kongresinde süt sığırından kaynaklanan hastalıkların önlenebilmesi ve bir çözüm bulunabilmesi için insan hekimleriyle veteriner hekimler oldukça geniş ve önemli tartışmalar yaparak bugün süt sığırı yetiştiriciliğinde süt hijyeni ve kalitesinin sağlanmasında temel oluşturabilecek nitelikte tarihi kararların alınmasını sağlarlar (8). Amerikan Halk Birliği [ AHSB ( American Public Health Association < APHA > ) ] 1872 yılının Aralık ayında A.B.D nin New Jersey şehrinde Long Branch da AHSB nin kurulmasına yönelik yapılan toplantıda Dr. Stephen Smith in başkan seçilmesi, yine ilk üyeleri arasında Dr.E.Salmon dahil çok sayıda Veteriner Hekim in AHSB nde görev alır ve böylece AHSB kuruluşu gerçekleşir (12,13). Ayni yıllarda A.B.D de oluşturulan ve organize olan Amerikan Veteriner Halk Kurulu (AVHSK), VHS nı; hastalıkların önlenmesi, yaşamın korunması ve insanlığın verimliliği ile refahı adına veteriner tıp bilimin den etkilenen ve onu etkileyen tüm toplumsal olayları kapsamaktadır. şeklinde ilk defa tanımlar. Daha sonra bu tanım 1948 yılında kurulan DSÖ nün, Aralık 1950 tarihlerinde İsviçre nin Geneva şehrinde WHO [World Health Organization ( Dünya Sağlık Örgütü < DSÖ>)] tü tarafından düzenlenen Joint WHO/FAO Expert Group on zoonoses isimli toplantıda kabul edilir (8,14). Bu tanım yıllar sonra 1999 yılında İtalya nın Teramo kentinde düzenlenen VHS nın gelecekteki Trendleri konulu bir seminerde ve ayrıca DSÖ de düzenlenen toplantılarda; VHS konsept i [ Concept ( Kavram )] en son şekliyle: veteriner tıp biliminin insanın mantıksal, fiziksel ve sosyal yapısına olan katkıların tümü olarak tanımlanır (15,16). A.B.D de, AHSB nin kuruluşunda ve bulaşıcı hastalıkların önlenmesinde insan hekimliği ile veteriner hekimliği arasında başlayan iş birliği eğitim alanına yansır. Zamanın Amerikan tıp okullarının halk sağlığı bölümlerinde Veteriner Hekimler MPH [ Master of Public Health ( Halk Master < HSM > )] düzeyinde HS eğitimi almaya başlarlar. A.B.D de bu tür eğitim alan ilk Veteriner Hekim William Shannon Harvard-MIT Halk Okulu'nda 1914 Yılında eğitimini tamamlar. William Shannon nun arkasından çok sayıda veteriner hekim MPH düzeyinde HS eğitimi alır (17). Bugün Illinois Veteriner Koleji ile Chicago HS Okulu 2004 yılın dan itibaren veteriner hekimlere çift diploma sunan DVM/MPH [ Doctor of Veterinary Medicine / Mas ter of Public Health ( Halk Master < HSM > ) ] programını oluştur- muştur (5). Kanada da Veteriner Hekimler için ilk Halk eğitimi McGill Universitesi tarafından 1938 yılında müfredat programına alınır (18). İlk Veteriner Halk Sağlıkçı mezunlardan olan Dr. J. A. Dufresne, Dr.J. A. Folingsbee, Dr. P. Jacob,Dr. M. R. Knox ve Dr.O.S. Nordland McGill University de 29 Mayıs 1941 de VHS eğitimlerini tamamlayarak diplomalarını alırlar (19). Yıllar önce A.B.D de tıp okulları ve kolejleri tarafından kurulan Halk Okulları nda yüksek lisans düzeyinde Halk alanında eğitim görmüş Veteriner Hekim Halk Sağlıkçıların ne gibi görevler yapacağına ilişkin çalışmalar, bir Veteriner Hekim olan ve ayni zamanda yüksek lisans düzeyinde Halk eğitim almış olan Dr. James Harlan Steele in başkanlığında ve yine kendisi gibi eğitim almış dört Veteriner Halk Sağlıkçıdan oluşan AVHSK si tarafından yürütülerek Veteriner Halk Sağlıkçıların görevleri saptanmış ve uygulamaya konmuştur. Bugün A.B.D de HS alanında yüksek lisans düzeyinde MPH eğitimi almış Veteriner Halk Sağlıkçıların görevleri şunlardır: Gıda Güvenliği ve Korunması Hayvansal Gıda Kontrolu Yeni Hastalıklardan/zoonozlardan koruma ve kontrol İnsan programları

4 Çevre,Yaban Hayat, Evcil Hayvan, insan ilişkisi Immunization programları Çevre/Ekosistem Toksikolojik kontaminantlar, Yaban hayat sağlığı Acil durumlarda ilk yardım (insan ve hayvan) Biyolojik ve Tarımsal Terörizm Salgın hastalıkların araştırmaları n geliştirilmesi Zarar,hasar tespiti ve önlenmesi Meslek sağlığı programları İlaç etkileşimi ve güvenliği Araştırma ve hayvan araştırmaları Ulusal ve global sağlık Ve diğer alanlara yönelik görevler (20). VHS nın faaliyet alanlarının neler olduğuna baktığımızda kabaca şekil-1 de görüyoruz. Zoonozlar Zoonoses Epidemiology Veteriner Halk [ VHS ( Veterinary Public Health < VPH >)] Gıda Koruma Gıda Mikrobiyolojisi Gıda Kimyası Et Hijyeni Süt Hijyeni Çevre Diğer VHS Faaliyet Alanları Şekil -1: Veteriner Halk nın faaliyet alanları ve alt dallar (21) Veteriner Hekimliği mesleğinin İnsan Hekimliği mesleği ile 19.yy ın sonlarında başlayan insan sağlığının korunmasına yönelik iş birliği HS biliminin ortaya çıktığı yıllardan itibaren başlayarak bugüne kadar sürmüş, bugün 21.yy da bu iş birliği Tek Sağlık olarak karşımıza çıkmaktadır. Şekil-2 de görüldüğü üzere Tek Sağlık kavramı; Amerikan Veteriner Tıp Birliği ( AVMA ) ile Amerikan Tabipler Birliği ( AMA ) nin 21.yy da dünyada gittikçe artan refaha rağmen insan sağlığına yönelik ortaya çıkan ciddi sağlık sorunlarının çözümü amacıyla hazırlanan bir önergenin 2007 yılının Haziran ayında Washington DC de yapılan toplantıda kabul edilmiş, bu önerge gereğince insan hekimliği HS faaliyetleriyle, veteriner hekimliği HS faaliyetlerinin yani VHS faaliyetlerinin bütünsel, interdisipliner ve multisektörel anlayış içinde insan, hayvan ve ekosistem sağlığının korunabilmesi amacıyla genelde global sağlığın korunmasını hedefleyen bütüncül bir sağlık kavramını içerir (22,23).Çünkü bugün küresel ısınmaya bağlı olarak ortaya çıkan antrapojenik (geriye dönüşümü olmayan ) ekosistemin neden olduğu iklim değişikliğinin hayvan ve insan sağlığına olan olumsuz etkilerinin temelde ekosistem

5 sağlığını korunmasını esas almaktadır. Şekil-2 de görüldüğü üzere dünya ekosistemi içinde yer alan hayvan, insan ve patojen unsurlarının antrapojenik ekosistem sonucunda birbirleriyle olan yakın temaslarında hastalık bulaş riskinin artmasına ve ciddi salgınların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Örneğin: Kuş Gribi, Domuz Gribi, SARS, Şap Hastalığı v.s gibi. Tek Sağlık Hayvan Ekosistem Hayvan Halk Çevre İnsan Patojen Ekosistem İnsan Evcil Hayvan Şekil-2: Tek Sağlık ( 24,25 ) Ekosistem sağlığının bozulması ile hayvan ve insan sağlığı sadece bulaşıcı hastalıklar yönünden etkilenmemekte bulaşıcı olmayan diğer hastalıklar açısından da etkilenmektedir. Tarım alanlarının doğal afetlerden etkilenmesi sonucunda bitkisel kaynak alanları tahrip olmakta, insan ve hayvan beslenmesinin beslenme zincirinde yer alan bitkisel beslenme kaynaklarının yok olması ile et ve et ürünleri ile süt ve süt ürünlerinin üretimlerinde büyük düşüşler ve kayıplar oluşmaktadır.son günlerde ulusal ve uluslar arası medyada yer alan A.B.D de iklim değişikliğine bağlı olarak yaşanan kuraklık haberlerine göre yaşanan kuraklık sonucunda hem A.B.D, hem dünya tarımsal üretimi açısından, özellikle mısır ve soya üretimi açısından ciddi düşüşler söz konusudur. Artan dünya nüfusu karşısında bu kuraklığın yaşanmasına bağlı olarak hayvan beslenmesinde ve hayvansal üretimde önemli bir yem ham maddesi olan soya ve mısırın temininde yaşanacak sıkıntılar dünya hayvansal gıda üretimi açısından alarm oluşturmaktadır. Veteriner Hekimliği mesleği şekil-2 de görülen Tek Sağlık kavramı içinde sorumluluklarını yerine getirirken; hayvan sağlığı, hayvan refahı ve halk sağlığı (26) olmak üzere üç ana konu üzerinde faaliyetini sürdürerek sorumluluğunu yerine getirir. Bu üç ana konu Tek Sağlık açısından süt sığırı yetiştiriciliğini doğrudan ilgilenmektedir. Makalemin başlığını ve Tek Sağlık kavramını oluşturan Hayvan sadece mikrobiyal etkenlerden kaynaklanan sağlık sorunlarını içeren sağlık kavramını içermeyip diğer bulaşıcı olmayan etkenlerden kaynaklanan sorunları da içerir. Bu sorunlar, dengeli ve yeterli beslenememeden kaynaklanan beslenme bozukluklarının ortaya çıkardığı hastalık hali, çevre kirliliği ile çeşitli toksikolojik etkenlerden kaynaklanan diğer unsurlardır. Fakat hayvanlarda meydana gelen hayvan sağlığı sorunlarının büyük çoğunluğu biyolojik nedenlere bağlıdır. Biyolojik nedenlere baktığımızda hayvanlarda meydana gelen hayvan sağlığı sorunlarından hastalıklar genellikle bulaşıcı veya salgın bir karakter gösterir (27). Biyolojik nedenlere bağlı olarak ortaya çıkan bulaşıcı ve

6 salgın hayvan hastalıkları; hayvan sağlığının ortadan kalktığı bir durum olup insan ve hayvanlarda ölümlere neden olabildiği gibi hayvanlarda insanlardan farklı olarak büyük ekonomik kayıplara neden olunan bir hastalık halidir. O nedenle hayvan sağlığının bozulduğu bu gibi hastalık hallerinde insan ve hayvan tıbbının olası en yakın, en sıkı iş birliğinin yapıldığı, zoonoz etkenlerinin ve vektörlerinin; etiyolojisi, epidemiyolojisi, çoğu kez karmaşık olan gelişme ve bulaşma yolları, zoonozların hastalık tabloları, tanıları, tedavileri ve korunma yollarının kesin olarak aydınlatılması için zorunlu olduğu hallerdir (28). Bu nedenle Tek Sağlık açısından süt sığırı yetiştiriciliğinde hayvan sağlığı çok önemli bir yere sahiptir. Herhangi bir süt sığırı yetiştiricisinin ahırında ki veya çiftlikte ki süt sığırları daima hava, ağız, doğrudan temas, cinsel yolla, nakliye, vektörel, cansız unsurlarla ( ekipman v.s ) olmak üzere çeşitli mikroorganizmalara doğrudan maruz kalmaları söz konusu olup bu gibi durumlarda hayvan sağlığı biyolojik tehlike ile karşı karşıya kalırlar (29). Bugün insan ve hayvanlarda bu gibi hallerde görülen sağlıklılık halinin ortadan kalkması ile hastalık halinin ortaya çıkmasına neden olan zoonoz diye isimlendirdiğimiz hastalık etkenleri dünya üzerinde tüm insanların sağlığını tehdit eden toplam 1709 adet patojenin % 61 ni oluşturmakta olup toplam sayıları 832 adettir (30). Toplam 832 adet olan zoonoz sayısı halk sağlığı açısından risk yarattığı için doğrudan ve dolaylı insan sağlığını yakından ilgilendirmektedir.tahminen dünya üzerinde insanlarda görülen bulaşıcı hastalıkların % 60 nı zoonozlar oluşturmaktadır. Bu zoonozların % 71 inden fazlası yaban hayat kökenlidir (31). Süt sığırı yetiştiriciliğinde en çok rastlanan bu zoonozlardan bazıları olan; B.abartus, E.coli ( EHEC ), Giardiyoz, Kampilobakteryoz, Kriptosporidyoz, Leptospiroz, Listeryoz, Lyme borelyoz, Q humması, Salmonelloz, Sarkosporidyoz, Tenyazis ( Taenia saginata ), Trikofiti, Trikostrongilidoz, Tüberküloz ( Verem ) ve Yersinyoz ( Y. enterocolitica ) küreselleşmiş olup tüm dünyada her yerde görülebilen, çiğ süt, et, kıyma, temas, hava, idrar, keneler, toz, larvalarla bulaşabilmektedir (28). Yem Katkı Maddeleri Pestisitler İlaç Kalıntısı Hayvan Çevresel Kontaminant Maddeler YUMURTA SÜT ET Şekil-3: Hayvansal orijinli gıdalarda farklı rezidü (kalıntı) orijin kaynakları (32) İnsan hayatını çok yakından ilgilendiren zoonozlardan korunabilmek için insanlarda görülen bulaşıcı hastalıkların izlenmesine yönelik çalışmaların daima gıda amaçlı üretilen hayvanlarda görülen zoonotik hastalıkların izlenmesine yönelik veteriner hekimliği çalışmalarının dikkate alınarak sürdürülmesi gerekmektedir (31). Böyle bir çalışmanın yürütülmesinde Tek Sağlık Konsepti nin rolü hiçbir zaman yadsınamaz. Çünkü karşılıklı olarak insan ve hayvanlar arasında bulaşabilen zoonotik hastalıklar sorunu çok yönlüdür; özellikle, hayvanın etken rezervuar olarak veya ara konak olarak, oldukça sık, klinik belirtisiz taşıyıcı ve / veya etkeni yayan olabildiği göz önüne alınırsa, gelecekte mutlaka henüz

7 bilinmeyen, daha başka zoonozlara da rastlanılması olasıdır/ rastlanacaktır (28). Örneğin: Aralık 1950 yılında DSÖ tarafından Geneva da düzenlenen JOINT WHO-FAO EXPERT GROUP ON ZOONOSES - Report on the First Session isimli toplantıda 86 adet zoonoz saptanıp kayıtlara geçirilirken en son yapılan bilimsel araştırmalara göre altmış iki yılda bu sayı bugün 832 ye ulaşmış bulunmaktadır (14,31). Yine şekil - 3 de görüldüğü üzere biyolojik olma- yan çeşitli kontaminantların çiğ süt üreten hayvanın vücuduna çeşitli şekillerde ulaşarak hastalık hali meydana getirsin veya getirmesin söz konusu kontaminantların hayvandan sütüne yansıması nedeniyle halk sağlığı açısından risk yarattığı için doğrudan ve dolaylı insan sağlığını yakından ilgilendirmektedir. Bu nedenledir ki süt sığırı yetiştiriciliğinde hayvan sağlığı, bulaşıcı olmayan nedenler yönünden de Tek n kapsamı içinde yer almaktadır. Dünya sağlığının güvenliği,ülkeler arasında bir sorumluluk paylaşımıdır ve insan ve hayvan salgın hastalıklarının zamanında, açıkça haber veren ve uyaran, tehlikelerin doğru zamanda farkında olunmasını ve hızlı yanıt bulunmasını gerektiren ve ülke kapasitesini, olayları önceden tespit etme ve devam eden hastalıklara karsı koruma ve kontrol programı ile etkili bir yanıt oluşturma konusunda geliştirilen bir düzendir (33). Dünya sağlığının güvenliği açısından insan sağlığının yerel, ulusal ve global anlamda korunabilmesi için şekil 2 de yer alan Tek meydana getiren ve bütüncül sağlığı oluşturan parçalardan biri olan hayvan sağlığının güvence altına alınması; herhangi bir yetiştiricinin ahırında ki veya çiftlikte ki hayvanların sağlık sorunlarının ancak bir veteriner hekim ile giderilmesi ve insan hekimliği ile bütüncül sağlık anlayışı içinde eş güdüm halinde çalışılması ile mümkündür.yine hayvanın sağlığı güvence altına alınırken gerek yetiştirici bazında, gerek çiftlik düzeyinde hayvan ile yakın temasta bulanan insanın hayvan sağlığı için ve çiğ sütü üreten hayvana taşıyabileceği biyolojik kontaminasyon unsurları da söz konusu olabileceği için gerek insan ve gerek ise hayvan sağlığı Tek Sağlık kapsamı içinde bir bütün dahilinde interdisipliner ve multisektörel sağlık programı dahilinde yürütülmesi (34) gerekmektedir. Süt sığırı yetiştiriciliğinde hayvan sağlığının önemi Tek Sağlık açısından bu nedenlerden dolayı önemlidir. Sürekli artan insan nüfusu, kentselleşme ve ulus- lararası anlamda insan ve hayvan taşımasının, gıda üretim ve tüketim çeşitliliğinin artması ile gıda ticaretinin küresel boyut alması sonucunda ortaya çıkan enfeksiyöz hastalıklar, çevre sağlığı, zoonoz ve zoonoz olmayan hastalıkların takibi, önlenmesi ve kontrolu, global halk sağlığı güvenliği ve temel tatbiki tıbbi araştırmalar (33) açısından süt sığırı yetiştiriciliğinde hayvan sağlığını her geçen gün önemli kılmakta ayni zamanda Tek Sağlık açısından büyük önem taşımaktadır. Kaynaklar: 1. Halk.H.Ü.Tıp Fakültesi. İnter netten indirildiği tarih: , İnternetten indirildiği saat: 17:30 2. BERTEN, M. ve GÜLER, Ç. ( 1997 ) Halk Temel Bilgileri. Güneş Kitabevi ANKARA 3. DİNÇER, F.(1980 ) Veteriner Hekimlik ve Halk ( Dünyada ve Türkiye de ).Gıda Bilimi ve Teknolojisi Dergisi, Cilt:3, Sayı: 1-2, Yıl: 1980 ANKARA 4. ÖZGÜR,A.( 1997 ) Veteriner Hekim Terimi Üzerine Tarihsel Bir Araştırma. A.Ü.Veteri ner Fakültesi Dergisi, Yıl:1997, Sayı: 44, Sayfa: 1-8, ANKARA 5. TEMİZYÜREK,A.(2007) Veteriner Hekimler ile İnsan Hekimleri Tek Sağlık Konseptine Geri Dönüyor.Veteriner Hekimler Derneği Dergisi,Cilt:78,Sayı:4,Yıl:2007 ANKARA 6. DİRİCAN,R ve BİLGEL,N.(1993) Halk, II. Baskı.U.Ü.Güçlendirme Vakfı Yayın No:70,U.Ü.İ.İ.B.F.İşletme İktisadi ve Muhasebe Araştırma ve Uygulama Merkezi No:71-BURSA 7. SCHUMAN,L.M.(1959) The First National Institute on Veterinary Public Health Practice. A.J.P.H, February 1959, Vol:49, No:2 USA 8. TEMİZYÜREK,A.(2007) Çeviri:Veteriner Halk Kitaplığı (A Bookshelf on Veterinary Public Health) STEELE,J,H.(2008) Veterinary Public Health; Past success,new opportunities.preventive Veterinary Medicine, 86 (2008) AYGÜN,S,T.,(1949) Süt,Süt ve Süt Ürünleriyle bulaşan hastalıklar.mikrobiologi Dergisi.Türk Mikrobiyo loji Cemiyeti Yayını İSTANBUL

8 11. İLERİ,A (1964) Standart Metotlarla Menşei Hayvani ve Nebati Gıdaların Mikrobiyolojik Kontrolu. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Hıfzıssıhha Okulu Yayını No: 15 ANKARA 12. ROSENTSTOCK,L. ve ark.(2011) Public Health Education in the United States: Then and Now, Public Health Reviews.2011:33:39-65,USA. 13. STEELE,J,H.,(1964) The Socioeconomic Responsibilities of Veterinary Medicine,USA 14. WHO ( 1950 ) Joint WHO/FAO Expert Group on Zoonoses, Report on the First Session, December 1950, World Health Organization Technical Report Series No:40. Geneva, SWITZERLAND 15. SERPEN,A.(2005) 21.Yüzyılda Veteriner Halk,gelecekteki yeni akımlar.izmir -Bölgesi veteriner Hekimler Odası, Report of a WHO Study Group ( 2002 ), Future Trends in Veterinary Public Health,WHO Technical Report Series , WHO Geneva, SWITZERLAND 17. STEELE,J.H.,(1991) History of veterinary public health in the United States of America.Rev.sci.tech.Off.Epiz., 1991,10(4), ,Paris-FRANCE 18. WORTON,H.(1952) Canadian Journal of Comparative Medicine and Veterinary Science,June 1952, Volume :XVI,No:11,CANADA 19. Diploma in Veterinary Public Health. Canadian Journal of Comparative Medicine and Veterinary Science, June 1941, Volume :V,Number:6, CANADA 20. PAPPAIOANOU,M.(2008) Roles and Educational Opportunities for Veterinarians Working in Public Health. June 10, 2008 USPHS Scientific and Training,Tucson. USA 21. The Role Veterinary Public Health (2007) CDC - USA 22. WINDING,W.(2009) FVE and the Profession Veterinary in Europe. EAEVE, Hannover, GERMANY, 23. SERPEN,A.,TEMİZYÜREK,A.(2010) Halk Açısından Tek Sağlık Uygulamasının Önemi. Türk Tarım Dergisi, Ocak-Şubat 2010, Sayı:191 - ANKARA 24. GLYNN,K.(2011) One Health Realities and Solutions.6-9 February 2011, 1st. International Biosafety and Biocontainment Symposium, USDA ARS USA 25. The Emerging One Health Agenda, 4-5 May 2010, IADG,IFAD,Rome,ITALY 26. WINDING,W.(2007) One Health pulling Animal Health and Public Health together, 3 October 2007, Brussels 27. BAŞKAYA,H.ve ark.(1972) Evcil Hayvanların Enfeksiyon Hastalıklar.A.Ü.Veteriner Fakültesi Yayınları:283, Ders Kitabı:184 ANKARA 28. ANĞ,Ö.ve ark.(2011) ÇEVİRİ:Zoonozlar. Nobel Tıp Kitabevleri İSTANBUL 29. Biological Risk Management (2005) The Center for Food Security and Public Health. Iowa State University - USA 30. CHOMEL, B, B. (2002) Strategies for Prevention and Control of the Emerging and Re-Emerging Zoonoses June 2002 PAHO 100th Anniversary Seminar on Veterinary Public Health ICA, Bogota, COLOMBIA 31. CUTLER,S,J.(2010) Public Health Threat of New, Reemerging, and Neglected Zoonoses in the Industrialized World. Emerging Infectious Diseases Vol. 16, No. 1, January 2010 USA 32. GROSSKLAUS,D. Et al (1991) Notes on technical progress in veterinary public health. Rev.sci.tech.Off. int.epiz.,1991, 10 (4), Paris-FRANCE 33. OMURTAG,B,İ.(2009) Çeviri:Global Halk nda Veterinerler. Veteriner Hekimler Derneği Bülteni, Yıl:2009, Sayı:3 - ANKARA 34. PAPPAIOANOU, M.(2010) Zoonotic Stressors and Infrastructuere Implosion: One Health Approach to Sustainable Surveillance, Prevention, Response, and Control of Zoonotic Diseases. 23 September 2010, Zoonoses: Understanding the Animal Agriculture and Human Health Connection - USA