Ba-Boyun Kanseri Tanısı le Radyoterapi Gören Olgularda Geç Yan Etkilerin Deerlendirilmesi

Transkript

1 Ba-Boyun Kanseri Tanısı le Radyoterapi Gören Olgularda Geç Yan Etkilerin Deerlendirilmesi EVALUATION OF LATE RADIATION TOXICITY IN PATIENTS WITH HEAD AND NECK CANCER Zeynep ÖZSARAN*, Deniz YALMAN*, Gökçen YILDIRIM**, Morteza PARVIZI**, Mustafa ESASSOLAK***, Ayfer HAYDAROLU**** * Yrd.Doç.Dr.,Ege Üniversitesi Radyasyon Onkolojisi AD, ** Asis.Dr., Ege Üniversitesi Radyasyon Onkolojisi AD, *** Doç.Dr., Ege Üniversitesi Radyasyon Onkolojisi AD, **** Prof.Dr., Ege Üniversitesi Radyasyon Onkolojisi AD, Bornova-ZMR Özet Amaç: Ba-boyun bölgesine yönelik radyoterapi gören 20 olgu, geç yan etkiler ve görülme sıklıını etkileyen prognostik faktörlerin belirlenmesi amacıyla kliniimizde tedavi sonrası en erken 6. ayda olmak üzere Radiation Therapy Oncology Group/ European Organization for Research and Treatment of Cancer (RTOG/EORTC) kriterlerine göre deerlendirilmitir. Gereç ve Yöntem: Tümör yerleimi; 53 olguda (44.2) larinks, (4.2) olguda nazofarinks, 3 olguda dil, olguda aız tabanı, bukkal mukoza, 0 olguda (8.3) hipofarinks, tonsil veya parotiste olup, 20 (6.) olguya primeri bilinmeyen servikal lenf bezi metastazı nedeniyle ba-boyun bölgesinden radyoterapi uygulanmıtır. Radyoterapi dozu medyan 66 Gy (aralık:54-90 Gy) olup, tedavi 03 olguda Co 60 teleterapi cihazı ile olguda ise 6-25 MV lineer hızlandırıcı ile uygulanmıtır. Bulgular:Geç yan etki açısından sorguladıımız 20 olgunun sinde (4.2) geç yan etki gözlenmezken, 39 olguda (32.5) derece, 49 olguda (40.8) derece 2, 5 olguda (2.5) derece 3 toksisite ile karılaılmıtır. Geç yan etki geliimini etkileyebilecek faktörler aratırıldıında, cins (p=0.99), operasyon uygulanması (p=0.43), radyoterapi dozu(<66 Gy) (p=0.229), kullanılan foton enerjisi (Co 60 veya 6 MV) (p=0.860), sosyoekonomik durum (p=0.440), kemoterapi uygulaması (p=0.656) ile geç yan etki geliimi arasında istatistiksel anlamlı iliki bulunmazken, uygulanan operasyon tipinin (yalnız tümör eksizyonu ve tümör eksizyonuyla birlikte boyun disseksiyonu) geç yan etki oranlarını arttırdıı belirlenmitir (p=0.004). Ayrıca aız mukozasının 50 sinden fazlasının saha içinde kalması durumunda geç yan etki oranlarının yükseldii saptanmıtır (p=0.006). Sonuç: Ba-boyun kanseri nedeniyle radyoterapi uygulanan olgularda farklı derecelerde olmakla birlikte yüksek oranda geç toksisiteye rastlanmaktadır. Bu yan etkilerin daha ayrıntılı bir ekilde standart bir derecelendirme sistemi kullanarak her hastada radyoterapiden önce, radyoterapi sırasında ve sonrasında deerlendirilmesi belki de geç toksisite görülebilecek olguları önceden belirleyip buna yönelik koruyucu tedbirler almamızda yardımcı olacak ve hastaların yaam kalitesini yükseltecektir. Anahtar Kelimeler: ba-boyun kanseri, Geç radyasyon toksisitesi T Klin Tıp Bilimleri 2003, 23:95-99 Summary Purpose: In order to evaluate the late radiation toxicity and the prognostic factors influencing the development of late toxicity 20 patients who received radiotherapy to head and neck region were evaluated according to RTOG/EORTC (Radiation Therapy Oncology Group/ European Organization for Research and Treatment of Cancer) scoring criteria. Patients and Methods: Tumor localization was as follows: larynx 53 patients (44.2), nasopharynx patients (4.2), tongue 3 patients, floor of the mouth, buccal mucosa patients, hypopharynx, tonsil and parotis 0 patients (8.3), unknown primary with cervical lymph node metastases 20 patients (6.). Median irradiation dose was 66 Gy (range:54-90). In 03 patients Co 60 teleterapy machine and in patients 6-25 MV lineer accelarator was used. Results: No late radiation toxicity was seen in patients (4.2). Thirty-nine patients (32.5) had Grade I, 49 had (40.8) Grade II and 5 had (2.5) Grade III toxicity. Prognostic factors such as gender (p=0.99), prior operation (0.43), irradiation dose (<66 Gy)(p=0.229), beam energy (p=0.860), socioeconomic status (p=0.440), use of chemotherapy (p=0.656) had no significant effect on the development of toxicity, but the operation type (tumor excision alone or tumor excision with neck dissection) had significant impact (p=0.004). Also late toxicity was more frequent when more than 50 of oral mucosa was included in the treatment field (p=0.006). Conclusion: High rates of late radiation toxicity of various grades develop in patients with head and neck cancer. Side effects should be evaluated in each patient before, during or after radiotherapy using a standard grading system. Thus the patients susceptible to develop late effects could be predicted and with the necessary precautions quality of life could be improved. Key Words: Head and neck cancer, Late radiation toxicity T Klin J Med Sci 2003, 23:95-99 T Klin J Med Sci 2003, 23 95

2 BA-BOYUN KANSER TANISI LE RADYOTERAP GÖREN OLGULARDA GEÇ YAN ETKLERN DEERLENDRLMES Radyoterapi ba-boyun kanserli olgularda yalnız baına ya da cerrahi ve/veya kemoterapi ile birlikte kullanılan bir tedavi yöntemidir. Radyoterapide amaç normal dokuları olabildiince korurken tümöre maksimum dozu verebilmektir. Ba-boyun kanserlerinde kombine tedavi emalarının yaygın olarak kullanılmaya balanması ile tedavi sırasında ve sonrasında görülen yan etkiler ciddi bir sorun olarak karımıza çıkmaktadır. Gelien yan etkiler total doz, fraksiyon dozu, tedavi volümünün genilii, total tedavi süresi, hastalıın evresi, radyoterapi veya cerrahinin uygulanma sırası (preoperatif veya postoperatif), cerrahi teknikler ve kemoterapi gibi çok sayıda faktöre balı olarak deimektedir. Radiation Therapy Oncology Group (RTOG), National Cancer Institute Common Toxicity Criteria ya göre radyoterapinin balangıcından itibaren 90 gün içinde gelien yan etkiler akut, 90 günden sonra gelienler ise geç yan etkiler olarak tanımlanmaktadır (-4). Ancak son yıllarda daha youn radyoterapi emalarının kullanılması ve kemoradyoterapi uygulamaları nedeniyle mukozit, disfaji gibi erken yan etkilerin görülme süresinin uzadıı belirtilmektedir. Ba-boyun kanseri nedeniyle radyoterapi uygulanan olgularda erken dönemde mukozit, tat alma ve tükrük salgısında azalma, ciltte eritem veya deskuamasyon; geç dönemde ise cilt ve mukozalarda atrofi, telenjiektazi, ülserasyon, fibrozis, trismus, ödem, nekroz gibi komplikasyonlarla karılaılmakta; tükrük salgısında azalma aız kuruluuna ve aız hijyenini bozarak di çürüklerine neden olmaktadır. Ba-boyun kanserlerinde geç yan etkilerin büyük bir kısmı ilk 3 yıl içinde gelimekte çok az bir kısmı da daha uzun bir dönemde gelimekte veya progresyon göstermektedir (3). Radyoterapinin akut ve geç yan etkilerini derecelendirmedeki farklılıklar ve deiik merkezlerdeki tedavi tekniklerinin farklılıı nedeniyle çeitli serilerde rapor edilen komplikasyonların tipi ve iddeti deimektedir (-3). Bu çalımada ba-boyun bölgesinde yerlemi tümörü nedeniyle kliniimizde radyoterapi uygulanan olgular arasından rastgele seçilen 20 olgu, tedavi sonrası 6. aydan itibaren oluan geç yan etkiler ve bunları etkileyen prognostik faktörler açısından deerlendirilmitir. Gereç ve Yöntem Ba-boyun bölgesi yerleimli kanseri nedeniyle kliniimizde radyoterapi uygulanan olgular radyoterapi bitiminden en az 6 ay sonra geç yan etkiler açısından RTOG/EORTC kriterlerine göre 2 öretim üyesi tarafından muayene edilip sorgulanmılardır (Tablo ). Deerlendirmeye alınan 20 olgunun 53 ünde (44.) tümör larinks, sinde (4.2) nazofarinks, 20 sinde (6.6) oral kavite, 0 unda (8.3) hipofarinks, tonsil ve parotis bezinde yerlemi olup, 20 olguya (6.) primeri bilinmeyen servikal lenf bezi metastazı nedeniyle radyoterapi uygulanmıtır (Tablo 2). Radyoterapi sahaları 82 olguda primer tümörü ve servikal lenf bezlerini içeren iki yan saha ile supraklaviküler lenfatikleri içeren ön saha, 2 olguda primer tümörü ve servikal lenf bezlerini içeren iki yan saha, 5 olguda yalnız larinksi içeren 2 yan saha, olguda primer tümörü içeren tek ön veya hem primer tümörü hem de ipsilateral servikal lenf bezlerini içeren tek ön ve tek yan saha olacak ekilde planlanmıtır (Tablo 3). Radyoterapi dozu medyan 66 Gy (aralık:54-90 Gy) olup, tedavi 03 olguda Co 60 teleterapi cihazı ile olguda ise 6-25 MV lineer hızlandırıcı ile uygulanmıtır. Yirmibe MV foton biri reirridasyon dieri nazofarinks boostu olmak üzere 2 olguda kullanılmıtır. Seksenüç olgu radyoterapi öncesi opere edilmi, kemoterapi olguda neoadjuvan, olguda radyoterapi ile ezamanlı, 2 olguda adjuvan olmak üzere 6 olguda uygulanmıtır. Ellisekiz olguda aız mukozasının 50 den fazlası, 4 olguda 50 den azı saha içine dahil edilmi, 5 olguda ise tamamen saha dıında bırakılmıtır. Olgular aız hijyenlerine etkisi bakımından sosyoekonomik düzeylerine göre; kötü, orta ve iyi olmak üzere 3 grupta derecelendirilmi, yüksek; ekonomik açıdan beslenme ve aız hijyeni için problemi olmayan, orta; günde en azından kez di fırçalayan ve proteinden zengin besin maddelerinin belli kısmını alma imkanı olan, kötü; aız hijyeni ve beslenmesi için gerekli ihtiyaçlarını karılayamayacak durumda olmak üzere gruplandırılmı, 34 olguda kötü, 4 olguda orta ve 2 olguda yüksek olarak bulunmutur. statistiksel deerlendirmede; kategorik deikenlere ait oranlar arasındaki farklar ki kare testiyle aratırılmı, tip I hata için eik deeri α=0.05 olarak kabul edilmitir. Bulgular Olguların medyan yaı 60 (aralık:-9) olup 95 i (9.2) erkek, 25 i (20.8) kadındır. RTOG/EORTC geç yan etki deerlendirme kriterlerine göre hastalar sorgulandıında; olguda (4.2) geç yan etki gözlenmezken, 39 olguda (32.5) derece, 49 olguda (40.8) derece 2, 5 olguda (2.5) derece 3 toksisite ile karılaılmıtır (Tablo 4). Derece, 2 ve 3 cilt toksisitesi oranları sırasıyla 38.3, 20.0 ve 4.2; derece, 2 ve 3 tükrük bezi disfonksiyonu oranları sırasıyla 35.8,.5 ve 2.5 dir. Temporo-mandibuler eklem disfonksiyonu açısından trismus sorgulanmı ve derece,, 3 trismus oranları sırasıyla 5.8, 5.8,. olarak saptanmı, derece 4 toksisite ile karılaılmamıtır. Larinkse yönelik deerlendirmede 0 oranında derece, 0.8 oranında derece 2 geç yan etki görülürken, medulla spinalis toksisitesi 0.8 oranında derece, 0.8 oranında derece 3 saptanmıtır. Subkutan dokuda geç yan etki daılımı derece 30, derece 2 26., derece 3 96 T Klin Tıp Bilimleri 2003, 23

3 Tablo. Ba-boyun kanserlerinde geç radyasyon toksisitesi deerlendirme kriterleri (RTOG/EORTC) Organ Derece 0 Derece Derece 2 Derece 3 Derece 4 Cilt Yok Minimal atrofi, pigmentasyon deiiklii, kısmi kıl kaybı Yama tarzı atrofi, ılımlı telenjiektazi, total kıl kaybı Belirgin atrofi, yaygın telenjiektazi Ülserasyon Subkutanöz doku Yok Hafif endürasyon (fibrozis ve ciltaltı ya kaybı) Tükrük bezleri Yok Aızda hafif kuruluk, stimülasyona iyi cevap Spinal kord Yok Ilımlı Lhermitte sendromu Larinks Yok Ses kısıklıı, hafif aritenoid ödem Temporo-mandibuler eklem Yok Minimal hareket kısıtlılıı Asemptomatik orta derece fibrozis, hafif alan kontraktürü, <0 boyutsal azalma Orta derecede kuruluk, stimülasyona kötü cevap iddetli Lhermitte Orta iddette aritenoid ödem Geçici eklem arısı, orta derecede hareket kısıtlılıı Ciddi endürasyon ve ciltaltı doku kaybı,>0 cilt kontraktürü Stimülasyona cevap yok, tam kuruluk Objektif nörolojik bulgular iddetli ödem, iddetli kondritis iddetli arı ve hareket kısıtlılıı Fibrozis Mono,para, kuadripleji 5.8 eklindedir (Tablo 5). Ayrıca olgular dental yan etkiler açısından deerlendirilmi, 4 olguda (.) çürümede hızlanma, 0 olguda (8.3) spontan dökülme saptanmıtır. Geç yan etki geliimini etkileyebilecek faktörler aratırıldıında, cinsiyet (p=0.99), operasyon uygulanması (p=0.43), total radyoterapi dozu (<66 Gy) (p=0.229), kullanılan foton enerjisi (Co 60 veya 6 MV lineer hızlandırıcı) (p=0.860), sosyoekonomik düzey (p=0.440), kemoterapi uygulanması (p=0.656) ile geç yan etki geliimi arasında istatistiksel anlamlı iliki bulunamazken, uygulanan operasyon tipinin (yalnız tümör eksizyonu ve tümör eksizyonuyla birlikte boyun disseksiyonu) geç yan etki oranlarını arttırdıı belirlenmitir (p=0.004). Olgular aız mukozasının saha içinde kalma oranına göre gruplandırıldıında aız mukozasının 50 sinden fazlası saha içinde kalan olgularda geç yan etki oranı 65., 50 sinden azı saha içinde kalan olgularda 59.8 ve aız mukozası saha içine girmeyen olgularda 33.4 olarak bulunmutur (p=0.006). Tartıma Son yıllarda yaam kalitesine yönelik çalımalar giderek artmakta olup kanser tedavisi ile uraan hekimler hastalar için yüksek kür oranları yanısıra düük yan etki ile konforlu bir yaam hedeflemektedirler. Medline taramaları sonucu 90 li yıllarda yaam kalitesi ile ilgili 6 çalıma bulunurken, bu sayı 980 lerde 234 e, 990 larda 384 e ve 2000 lere gelindiinde ise 4532 ye ulamıtır. Bütün bu çalımalarda, kanser tedavisinde karılaılan yan etki oranları, yan etkilere neden olan faktörler, yaam kalitesini yükseltmek amacıyla yapılabilecek destek tedaviler, ortak ve optimum yan etki deerlendirme formlarının nasıl olması gerektii tartıılmaktadır (5). Tablo 2. Olgu özellikleri Olgu sayısı Cinsiyet Kadın Erkek Tümör lokalizasyonu Larinks Nazofarinks 4.2 Oral kavite Parotis Hipofarinks Tonsil Dier Çalımamızda ba-boyun kanseri tanısı ile kliniimizde radyoterapi uygulanmı ve radyoterapi sonrası en az 6 ay geçmi olgular arasından rastgele seçilen 20 olgu, gelien geç yan etkiler açısından sorgulanmı, yan etki görülme oranları ve yan etkilerin geliimini etkileyen prognostik faktörler aratırılmıtır. Radyoterapi ba-boyun kanserlerinde hem klinik hem de subklinik hasara yol açabilen bir tedavi yöntemi olup en iyi bilinen geç yan etkilerden biri de aız kuruluudur. Tükrük salgısının azalması ile oluan sürekli aız kuruluu di çürüklerinin artıına neden olmaktadır. Talmi ve arkadalarının nazofarinks kanseri tanılı 28 olguyu yaam kalitesi açısından deerlendirdikleri çalımalarında aız kuruluu 96, disfaji 6 oranında bulunmu ve hastalar hayat kalitelerini olumsuz yönde etkileyen faktörler için sorgulandıında aız kuruluu, çineme güçlüü ve iitme problemlerinin olduu saptanmıtır (5). RTOG nin çalımasında yalnız konvansiyonel radyoterapi uygulanan ba-boyun kanserli olgularda 85 oranında geç toksisite T Klin J Med Sci 2003, 23 9

4 BA-BOYUN KANSER TANISI LE RADYOTERAP GÖREN OLGULARDA GEÇ YAN ETKLERN DEERLENDRLMES Tablo 3. Tedavi özellikleri Olgu sayısı Operasyon Yok Tümör eksizyonu Tümör eksizyonu ve boyun diseksiyonu Dier Radyoterapi sahası 2 yan küçük saha Primer tümör+2 yan servikal Primer tümör+2 yan servikal supraklavikular Dier Radyoterapi dozu < 66 Gy > 66 Gy Radyoterapi enerjisi Co MV MV 2.9 görülmü, derece 3-4 toksisite 2 oranında görülürken en fazla aız kuruluu, disfaji ve laringeal yan etki ile karılaılmıtır (6). Aspirasyon ve yutma güçlüünün objektif olarak deerlendirildii 29 bir olguluk çalımada, tüm olgulara haftalık gemsitabin ile ezamanlı radyoterapi uygulanmı ve 25 olgu en azından kez radyoterapi sonrası kontrol edilmitir. Tedavi sonrası gelien disfonksiyonlar epiglot hareketlerinde azalma, yutmanın balamasında gecikme, kontrolsüz hareket ve zamanlama, krikofaringeal kasın açılması, larinksin kapanması olarak gözlenmi ve bütün bunlara balı olarak yutma esnasında aspirasyonun ba-boyun kanseri nedeniyle tedavi gören olgularda daha fazla görüldüü bildirilmi, 62 oranında aspirasyon objektif olarak gösterilmi ve olguların 6 sında hastane bakımını gerektiren pnömoni gelimitir (). Huguenin ve arkadalarının ba-boyun kanserli olgularda radyoterapi sonrası 5. yılda yaam kalitesini deerlendirmek amaçlı yaptıkları çalımada olgular glottik yerleimli, nazofarinks yerleimli ve dier ba-boyun bölgesi tümörleri olmak üzere üç grupta deerlendirilmi; tüm grup için en sık görülen yan etki aız kuruluu olarak bulunmu; nazofarinks kanseri nedeniyle radyoterapi uygulanan 3. grupta temporo-mandibuler eklemin ve tükrük bezlerinin saha içinde kalması nedeniyle ek olarak trismus, di ve çineme problemleri ile daha fazla karılaılmıtır. Hastalar yaamlarını en fazla etkileyen sorunun tükrük azlıı ve çineme problemlerine balı arkada çevresi ve aile içinde rahat yemek yiyememe olduunu bildirmilerdir (8). Geç dönemde meydana gelen normal doku deiiklikleri kendini cilt ve mukozalarda atrofi, telenjiektazi ve ülserasyon eklinde gösterir. Ba dokusu hasarı fibrozis, ödem, trismus, disfaji ve nekroz; kıkırdak ve kemik doku hasarı sekestrasyon veya kondronekroz/osteonekroz ile sonuçlanabilir (,3,9-2). Skladowski ve arkadalarının 00 ba-boyun kanserli olguyu gün sürekli akselere radyoterapi ve konvansiyonel radyoterapi olmak üzere 2 kola randomize ettikleri çalımada 3 yıl izlem süresince akselere radyoterapi kolunda 86, konvansiyonel kolda 92 oranında derece -2 geç yan etki ile karılaılmı, derece 3 ödem, fibrozis ve atrofi oranları sırasıyla 4 ve 8 olarak bulunmutur. Derece 4 toksisite ise sürekli akselere radyoterapi uygulanan 5 olguda (0) görülmü, bu olguların 2 sinde mandibulada, 3 ünde aız tabanı ve retromolar bölgede nekroz gelimi tüm komplikasyonlar uzamı iddetli akut mukozal reaksiyonlarla ilikilendirilmitir (0). RTOG nin no lu çalımasında enerji seviyesine göre tedavi sonuçları deerlendirilmi, olguların 83 ünde en fazla cilt ve tükrük bezinde olmak üzere derece toksisite görülmütür. Tedavi gören 392 olgunun 25 inde (8) ise 8 i cilt, mukoz membran ve subkutan dokuda, 6 sı kemikte ve i iitme kaybı olarak kulakta derece 4 geç yan etki saptanmı, ancak Co 60, 4 MV ve 6 MV enerji seviyelerine göre fark bulunamamıtır (3). Çalımamızda derece -2 geç yan etki oranı 3.3 olup çounu cilt, subkutan doku ve tükrük bezine ait yan etkiler oluturmutur.fraksiyon dozu, tedavi volümü, total doz, tedavi süresi, önceden uygulanan cerrahiler, e zamanlı Tablo kemoterapiler, 4. Geç yan elik etkilerin eden genel sistemik daılımı hastalıklar, ya, tedavi volümü gibi parametreler normal doku toleransı için belirleyici Derece faktörler olup Olgu çok sayısı sayıda çalımada geç komplikasyonlar için prognostik deer taıdıı Derece gösterilmitir (2,3,0,2-4). RTOG nin kısa zaman aralıı Derece ile Derece (<4.5 2 saat) hiperfraksiyone 49 ema uyguladıı 40.8 faz I-II çalımasında Derece 3 geç etki oranları 5 yüksek bulunmutur 2.5 (5). Nguyen ve arkadalarının 2 saatten kısa aralıklarla hiperfraksiyone radyoterapi uyguladıkları çalımalarında, 0 iddetli komplikasyon ve 3 oranında ölüm Tablo 5. RTOG/EORTC skorlama sistemine göre geç yan etkilerin daılımı Derece 0 Cilt 45 (3.5) Subkutan doku 45 (3.5) Tükrük bezi 5 (42.5) Spinal kord 8 (98.4) Larenks 0 (89.2) Eklem 04 (8.6) Derece 46 (38.3) 36 (30.0) 43 (35.8) 2 (0.0) Derece 2 24 (20.0) 32 (26.) 2 (.5) Derece 3 5 (4.2) 3 (2.5) 2 (.) 98 T Klin Tıp Bilimleri 2003, 23

5 görülmütür (6). EORTC nin randomize çalımasında konvansiyonel radyoterapi ile hiperfraksiyone radyoterapi karılatırılmı, derece 2-3 fibroz 40 oranında görülürken iki tedavi kolu arasında fark bulunmamıtır (). Huguenin ve arkadaları radyoterapi volümünün geç yan etkilere etkisini aratırmılar, nazofarinks kanseri gibi geni volüme radyoterapi uygulanan olgularda aız kuruluu ve buna balı çineme ve yutma fonksiyonlarındaki bozukluun dier ba-boyun yerleimli tümörlü olgulardan daha yüksek oranda olduunu bulmulardır (p=0.03) (8). Baka bir çalımada epidermoid karsinom histolojisinde evre III-IV ba-boyun kanserli olgular radyokemoterapi ve yalnız radyoterapi olmak üzere 2 tedavi koluna randomize edilmi, radyokemoterapi kolunda hematolojik toksisite, cilt reaksiyonları, kilo kaybı yüksek oranda görülürken, geç yan etkiler açısından fark saptanmamıtır (p=0.32) (4). Kurtarma cerrahisinin komplikasyonlara etkisinin aratırıldıı çalımalarda yalnız cerrahi uygulanan olgularda görülen yan etkilerin radyoterapi sonrası kurtarma cerrahisi uygulanması halinde 2-3 kat arttıı bildirilmitir (8,9). Çalımamızda cinsiyet, radyoterapi dozu, radyoterapi sahasına dahil edilen aız mukozasının oranı, kullanılan enerji seviyesi, sosyoekonomik durum, operasyon uygulanıp uygulanmaması, kemoterapi uygulanıp uygulanmaması, operasyon tipi ile geç yan etkilerin görülme sıklıı aratırılmı, uygulanan operasyon tipinin genilii ve oral mukozanın 50 sinden fazlasının saha içinde kalması halinde yüksek geç yan etki oranları saptanmıtır (sırasıyla p=0.004, p=0.006). Günümüzde herkes tarafından kabul görmü uniform bir toksisite derecelendirme sisteminin olmaması nedeniyle radyoterapiye balı geç yan etkilerin tam ve ayrıntılı olarak deerlendirilmesi güçtür. Yan etkilerin deerlendirilmesi radyoterapistin subjektif bulgularına ve hastanın klinik durumuna göre deimektedir. RTOG/EORTC deerlendirme sistemi de objektif kriterlere sahip deildir ve deneyimli bir radyoterapist tarafından sorgulanarak uygulanması gerekmektedir. Standardize edilmi, herkes tarafından kabul görecek bir derecelendirme sisteminin kullanıma girmesiyle yalnız ba-boyun kanserlerinde deil tüm kanserli olgularda yan etki olasılıı önceden tahmin edilip buna yönelik koruyucu tedbirlerin alınmasıyla daha yüksek yaam kalitesi salamak mümkün olabilecektir. therapy in head and neck region. Int J Radiat Oncol Biol Phys 995; 3: Talmi YP, Horowitz Z, Bedrin L et al. Ouality of life of nasopharyngeal carcinoma patients. Cancer 2002; 94: Lee DJ, Cosmatos D, Marcial VA et al. Results of an RTOG phase III trial (RTOG-85-2) comparing radiotherapy plus etanidazole with radiotherapy alone for locally advanced head and neck carcinomas (See comments). Int Radiat Oncol Biol Phys 995; 32: Eisbruch A, Lyden T, Bradford CR et al. Objective assessment of swallowing dysfunction and aspiration after radiation concurrent with chemotherapy for head-and-neck cancer. Int J Radiat Oncol Biol Phys 2002; 53: Huguenin PU, Taussky D, Moe K et al. Quality of life in patients cured from a carcinoma of the head and neck by radiotherapy: the importance of the target volume. Int Radiat Oncol Biol Phys 999; 45: Denham JW, Peters LJ, Johansen J et al. Do acute mucosal reactions lead to consequential late reactions in patients with head and neck cancer. Radiotherapy and Oncology 999; 52: Skladowski K, Maciejewski B, Golen M et al. Randomized clinical trial on -day-continuous accelerated irridiation (CAIR) of head and neck cancer-report on 3-year tumour control and normal tissue toxicity. Radiotherapy and Oncology 2000; 55: Hathaway B, Johnson JT, Piccirillo JF et al. Chemoradiation for metastatic SCCA: role of comorbidity. Laryngoscope 200; : Akman F, en M, Bilkay Görken et al. Türk Onkoloji Dergisi 99; 2: Aref A, Berkey BA, Schwade JG et al. The influence of beam energy on the outcome of postoperative radiotherapy in head and neck cancer patients: secondary analysis of RTOG Int J Radiat Oncol Biol Phys 2000; 4(2): Adelstein DJ, Lavertu P, Saxton JP et al. Mature results of a phase III randomized trial comparing concurrent chemoradiotherapy with radiation therapy alone in patients with stage III and IV squamous cell carcinoma of the head and neck. Cancer 2000; 88: Fu KK, Pajak TF, Marcial VA, et al. Late effects of hyperfractionated radiotherapy for advanced head and neck cancer: Long term follow-up results of RTOG Int Radiat Oncol Biol Phys 995; 32: Nguyen TD, Panis X, Froissart D et al. Analysis of late complications after rapid hyperfractionated radiotherapy in advanced head and neck cancers. Int Radiat Oncol Biol Phys 988;4: Horriot JC, Le Fur R, N Guyen T et al. Hyperfractionation versus conventional fractionation in orophrayngeal carcinoma: final analysis of randomized trial of the EORTC cooperative group of radiotherapy. Radiat Oncol 992; 25: Girod DA, McCulloch TM, Tsue TT et al. Risk factors for complications in clean-contaminated head and neck surgical procedures. Head and Neck 995; : Sarkar S, Mehta Sa, Tiwari J et al. Complications following surgery for cancer of the larynx and pyriform fossa. J Surg Oncol 990; 43: Geli Tarihi: Yazıma Adresi: Dr.Zeynep ÖZSARAN Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Radyasyon Onkolojisi AD, Bornova-ZMR KAYNAKLAR. Cox JD, Stetz J, Pajak TF. Toxicity criteria of the Radiation Therapy Oncology Group (RTOG) and the European Organization for Research and Treatment of Cancer (EORTC)(editorial). Int J Radiat Oncol Biol Phys 995; 3: Perez CA, Brady LW. Overview in Principles and Practice of Radiation Oncology:second edition. JB Lippincott Company Philadelphia, New York, London. 992; Trotti A. Toxicity in head and neck cancer: a review of trends and issues. Int J Radiat Oncol Biol Phys 2000; 4(): Cooper JS, Fu K, Marks J, Silverman S. Late effects of radiation T Klin J Med Sci 2003, 23 99