3. Rusya'da Sanayi Kirlili ğinden Kimler Sorumlu

Transkript

1 SANAY İ çevresel bir çözüme yönlendirmi ştir. Mahkeme'nirı bu ATIKLiR İYLA açıkl ıktaki kararlar ı, ba şvurucularm çevresel yararlar ı ile SAVAŞ Sözleşme'nin 8. maddesinin korudu ğu haklann örtü şmesinden ileri gelmektedir. Kişisel çabalr ı ile kent halk ının yarar ı aç ısından böylesine önemli bir sonucun al ınmas ın ı sa ğlayan Piera Giacomelli'nin katkılarını da unutmamak gerekiyor. RUSYA: 3. Rusya'da Sanayi Kirlili ğinden Kimler Sorumlu KiRÜU Ğİ NDEN Fadeyeva/Rusya Sovyetler Birli ği'nin parçalanmas ından sonra Rusya'da ya şayan insanlar ın ekonomik ko şullarında çok büyük deği şiklikler oldu. Komünist ekonomik düzenin kurallar ı gereği, bireylerin büyük üretim birikimlerini sat ın alarak yeniden kuracak sermaye birikimine ula şmalar ı olanaks ızd ı. Buna kar şın Rusya'da, çok h ızl ı bir özelleştirme süreci ya şandı. Her boydaki kamusal sanayi kurumlar ı, hangi kaynaktan güç ald ıklar ı oldukça tart ışmal ı bulunan özel girişimcilerin eline geçti. Sonuçta devlet de, sosyalist bir kurum olmaktan ç ıkarak, özel girişimcilerin yönetimine girdi. Sosyalizmden kapitalizme geçi ş, özelle ştirme yağmas ından pay alamayan i şçiler, köylüler, emekliler, s ıradan Rusya yurtta şlar ı aç ısından kısa sürede giderilmesi olanaks ız yoksunluklara neden oldu. Devletin kapitalizme geçmesine kar şın, yeni düzene ayak uyduramayan emekçilerin ayakta kalabilmeleri için, önceki dönemin kamu eliyle yürütülen ekonomik destekleri tümüyle ortadan kald ır ılamad ı. Konut yard ımı, çocuk yard ımı, öğrenim desteği, ilaç ödeneği, ya şl ıl ık yard ım ı gibi karşılıks ız sosyal yard ımlar, günümüzde de Rus yurttaşlarının ayakta durabilmeleri açıs ından ya şamsal önem taşımaktad ır. Ancak devlet, ekononiik yetersizliklerin nedeniyle yasalarla yükümlü olduğu bu tür görevlerini yerine getirmekte, zorlanmakta, yardimların hak sahiplerine ula şmas ında büyük gecikmeler 278

2 AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLE ŞMES İ 'NE GÖRE ÇEVRE VE İ NSAN olmaktad ır. Bu ve benzeri nedenlerle haklar ını alamayan Rus yurtta şlr ının ba şvurulan AIHM'nde önemli say ılara yükseln ıiştir.75 İşin ilginç yan ı, günümüzün Rusya Federasyonu, bir yandan Sosyalist dönemin tortular ı olan yasalardan kaynaklanan sosyal yard ım yükümlülüklerini yerine getire mezken, diğer yandan kapitalist bir devletin üstlenmesi gereken toplumsal sorumluluklar ını da özümseyebilmi ş değildir. Sosyalizm döneminde kurulan, kapitalizme geçtikten sonra çevre felaketine dönü şen bir fabrikan ın yarattığı olumsuzluklar kar şısında Rusya kamu yönetimi, ne yapaca ğını, nas ıl önlemler alacağını bilememenin çözümsüzlüklerini ya şamaktad ır. RUSYA'DA SANAY İ KiR Ğİ NDFN KiMLIR SORUM[U "Te,nel olgular Dava, Moskova'n ın yakla şık 300 km kuzey-doğusundaki büyük bir çelik üretim merkezi olan Cherepovets'de ya şayan, 1949 doğumlu, Rusya yurtta şı Nadezhda Mikhai Fadeyeva ile ilgilidir. Sovyetler Birliği zaman ında kurulan Severstal çelik fabrikas ının mal sahibi, Rusya Federatf Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (RFSSC)'nin Siyah Madencilik Bakanl ığı idi kişinin çal ıştığı Fabrika, Rusya'daki önceki dönemden kalan en büyük demir çelik fabrikas ıdır. Yetkililer, çelik üretiminin a şırı çevre kirliliğine neden olabileceği alanlar ın s ın ırland ırılmas ı için Severstal ve yak ın çevresinde bir ara bölge (-sağl ık güvenliği bölgesi-) olu ş turmu şlard ır. Bu bölgenin s ın ırı ilk kez 1965 y ı l ında çizilmi ştir. Güvenlik Bölgesi, fabrika arazisinin çevresindeki metreyi kapsamaktayd ı. (1992 y ı l ında ise güvenlik s ın ı rı metreye indirilmi ştir). Ba şvurucu, 1982 y ı l ından bu yana, AlHM'nin benzer konulardaki Bragina, Gavrikova, Kanayev, Lazarey, Ponomarenko, Poznakturir ıa-rusya Kararlar ı ıçin bknz. Avrupa Insan Haklan Sözleşmesi ve Malvarlığı Hakları, Güney Dinç, TBB Yay ınları 2007 Ankara 279

3 RUSYA'DA bölge içinde yer alan ve yerel yönetim tarafindan kiraya verilen K İ Ri İ U ĞiNDEN SANAY İ evde, ailesiyle birlikte ya şamaktadı r. K İ MLER SORUMLU Kuramsal aç ıdan bölgenin ve fabrikan ın kentsel yerle şımden ayr ı olduğunun varsay ılmas ına karşın, gerçekte burada binlerce insan yaşamaktad ır. RFSSC Bakanlar Kurulu 10 Eylül 1974 günlü karar ında, sağl ık güvenlik bölgesi içinde kalan mahallelerde yaşayanlar ın yeniden yerleş tirilmesini kararlaş t ı nn ış ve bu görevi yerine getirmek üzere Siyah Madencilik Bakanl ığını yükümlü k ılm ış tır. Ancak, işlem tamamlanmam ıştır. İzleyen yı l-- larda Hükümet, Cherepovets'in çevresel konumunu geli ştirmeye yönelik yeni programlar kabul etmi ş tir. Şu anda yürürlükte olan programa göre, Severstal fabrikas ın ın endüstriyel at ıklann ın, y ıllar ı nda güvenlik derecelerinin s ı n ı rı na ulaşmas ı beklen ınektedir y ı l ında, çelik fabrikas ı özelleştirilmiş; apartmanlar çelik fabrikas ını satın alanlarca sahiplenilmiş ve bölge içindeki bir yere nakledilmiştir. Cherepovets Belediye Başkan ı 'n ın 3 Haziran 2004 günlü yaz ıs ına göre; 1999 y ı l ında sanayi at ıklar ı nedeniyle kentin havas ının kirlenmesinden fabrika %95 oran ında sorumlu bulunmaktad ır tarihli Devlet Çevre Raporu'na göre; Rusya'daki tüm metalurji fabri kalan içinde hava kirliliğine en büyük katk ı y ı Severstalfabrikas ı yapm ıştır. Kirlilik düzeyleri, güvenlik bölgesi içinde resmi olarak izlenmiştir. Başvurucu, aras ında havadaki ortalama toz yoğunluğunun "kabul edilen maksinıum s ını r"olan 1.6'dan 1.9 kez yüksek olduğunu; karbon sülfür yoğunluğunun 1.4'ten 4 kez yüksek olduğunu ve for ınaldehid yoğunluğunun 2'den 4.7 kez yüksek olduğunu ileri sürmü ş tür. Özellikle, tehlikeli maddelerin <örneğin: hidrojen sülfür, amonyak ve ferik asit) a şı r ı yoğunluğu belgelerle saptanm ış t ı r y ılında başvurucu ve bölgede ya şayan diğer insanlar, güvenlik bölgesi d ışında çevresel güvenliği olan bir alana yeniden yerleşme arayışına girişirlerken, çelik işlerinden sorumlu kamu örgütüne karşı bir dava açm ışlard ı r. 17 Nisan 1996 tari- 280

4 AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLE ŞMES İ 'NE GÖRE ÇEVRE VE İ NSAN hinde, Gherepovets Şehir Mahkemesi iç hukuka göre, ba şvuru- RUSYA'DA cunun ilkesel olarak masraji yerel yetkililerce karşılanmak üzere SANAY İ yeniden yerleş tirilme hakk ına sahip olduğunu bulgulam ış tı r. RUU Ğİ NDEN Bununla birlikte mahkeme, özel olarak yeniden yerle ştirme ka- M[ER rar ı vermemi ştir. Ancak kullan ılabilir fonlar üzerinden başvu- SORUMLU rucunun yeniden yerle ştirilmesini düzenleyen yerel yetkililerin, yeni bir konut için ba şvurucuyu "öncelikli bekleyenler listesi"ne yerleştirmelerini istemi ştir. Karar temyiz sürecinde deği ştirilerek onanm ış tı r. Yeniden yerle ştirme için ko şullu kullan ılabilir fonlar, karardan ç ıkartılm ıştır. Kararın yerine getirilmesi için yasal süreç ba şlatılm ıştır. Ancak, 10 Ş ubat 199 7'de, güvenlik bölgesinde yaşayan halk ın yeniden yerleştirilmesi için "öncelikli bekleyenler listesi" olmad ığından, zorla yerine getirme süreci kesintiye uğram ış t ı r ve uygulanamam ışt ır. Ba şvurucu, 6820 numarayla, genel bekleyen ler listesine yaz ılm ışt ır. Başvurucu, 17 Nisan 1996 günlü mahkeme karar ına uygun biçimde, ivedilikle yeniden yerle şim arayış ları n ı sürdürn ı ü ş, 1999 y ı l ında Belediye Meclisi'ne karşı yeni bir yarg ılama süreci başlatm ış tı r. Ancak, Cherepovets Kent Mahkemesi, "öncelikli bekleyen listesi" bulunmad ığı ve meclisin yerle ştirme ödeneği olmadığı gerekçesiyle, başvurucunun davas ı n ı reddetmi ş tir. Mahkeme, başvurucunun genel bekleyenler listesine yaz ılm ış olmas ıyla, 17 Nisan 1996 günlü kararın yerine getirildiğini kararlaş t ı rm ış t ı r. Karar, 17 Kas ı m 1999'da Bölge Mahkemesi'nce onaylanm ış t ır. Mahkemenin Karan 8. Madde Uygulanabilirlik Her iki yan da, ba şvurucunun konutunun bulunduğu yerin, sanayi kirliliğinden etkilendiği konusunda görü ş birliğindedirler. Kirliliğin ana nedeninin Severstal çelik fabrikas ı olduğu tart ışmas ızdır. Bununla birlikte, taraflar Severstal' ın neden ol- 281

5 RUSYA'DA duğu rahats ızlığın derecesini ve kirliliğin başvurucu üzerindeki K İR ii İĞİ N D E N SANAY İ etkilerini tartışm ışlardı r: Mahkeme, zaman süresinin önemli bir şekilde a şıldığı n ı; MLER ba şvurucunun evinin yak ın ındaki havada bulunan zehirli elementlerinin yoğunluğunun, "kabul edilmiş maksimum s ın ı r ı " ciddi biçimde aştığını ve Rus mevzuatın ın zehirli elementlerin güvenlik yoğunluğuna ilişkin tan ımlamas ın ı dikkate alm ış t ı r. Sonuç olarak, kabul edilmiş maksimum s ın ır aşıld ığında, kirliliğin sağlık ve refah için potansiyel zararı da ortaya çıkm ıştır. Ayrıca, Rus mevzuat ınca tan ımlanan ve başvurucunun evinin bulunduğu bölge, insan yerle şimi için uygun değildir. Bölgenin aşırı kirliliğinin ve yöre halk ı üzerindeki olumsuz etkilerinin kan ı tlanmas ına karşın, ba şvurucunun, herhangi özel ve olağan üstü bir zarara uğramam ış olmas ı nedeniyle, konutların yerle şime uygun olduğu savunmas ı, kabul edilemeyecek gerçek dışı bir varsay ım dı r. SORUMLU Bununla birlikte ba şvuru cunun davas ında, varsay ımlann ve çok güçlü ikincil kan ı tlar ın birleşimiyle, uzun süre Severstal çelik fabrikas ından çıkan sanayi atıklarından etkilenmesi sonucunda, sağl ığın ı n gittikçe kötüleş tiğine karar vermek olanakl ıd ır. Kirliliğin, başvurucunun sağlığında ölçülebilir herhangi bir zarara neden olmad ığı varsay ılsa bile, başvurucu kaç ın ılmaz olarak değişik hastal ıklara yakalanm ış t ır. Ayrı ca, bu durumun ba şvurucunun ya şam kalitesini olumsuz yönde etkilediği kesindir. Bu nedenlerle Mahkeme, 8. madde bağlam ında, başvurucunun sağl ığın ın ve refah ın ın yeterli düzeye ulaşmas ın ı önlediği gerekçesine dayand ırılan güncel zarar sav ın ı kabul etmiş tir. Meşru amaç Mahkeme, Rusya Hükümeti'nin, Cherepovets'de ya şayan ve iç hukuka göre ücretsizeindinme/bar ınma hakk ı olan diğerlerinin ç ıkarlann ın korunmas ına ve ba şvurucunun yeniden yerle ştirme isteminin reddine ili şkin uygun bir gerekçe gösterdiğini dikkate alm ışt ır. Belediye Meclisi, sosyal ama çlara yönelik yeni yerleşim 282

6 AVRUPA İ NSAN HAKLARI SÖZLE ŞMES İ 'NE GÖRE ÇEVRE VE İNSAN yerleri üretmek için s ın ırl ı ölçüde kaynağa sahip oldu ğıından, RUSYA'DA ba şvurucunun hemen yeniden yerleş tirilmesi, kaç ınılmaz olarak SANAY İ bekleyenler listesinde bulunan diğerl erinin hakk ını ihlal edebile- K İ RL İ Li Ğ inden cektir. Hükümet ayr ıca, ülkenin ekonomik ko şullanna yollamada K İ MLER bulunmu ş tur. Mahkeme, çelik fabrikas ın ın sürdürülen çal ışma- SORUMLU ğın ın, Vologda bölgesinin ekonomik sistemine katk ıda bulunduğuna ve bu kapsamda 8. maddenin 2. fikras ı anlam ında nıeşru amac ın yerine getirildiğine karar vermiş tir. Demokratik bir toplumda zorunluluk Mahkeme, Rusya'n ın nüfusun yoğunla ştığı bir kentin ortas ında çevreyi kirleten bir şirketi denetlemeye yetkili olduğuna dikkat çekmiştir. Devlet,fabri kan ın çevresindeki belirli bir bölgede bulunan hiçbir evin bundan kurtulamayaca ğın ı saptamas ına rağmen, şirketten kaynaklanan zehirli at ıklar iç hukukun belirlediği güvenlik s ın ırlar ını aş m ış ve bunlar civarda yaşa yan lann sağlığın ı tehlikeye atm ış tır. Ancak, al ınan yasal önlemler pratikte yerine getirilmemiştir. Devletin ya da çevreyi kirleten şirketin ba şvurucuya bedelsiz bar ınma sağlama yükümlülüğü altında olduğunu söylemek fazla ileri gitmek olacakt ır. Mahkeme'nin görevi; sözleşmeyi onaylayan devletlere, 8. maddede yer alan pozit ıfyükümlülüklerini yerine getirmeleri için almalan gereken önlemlerin neler olduğunu bildinnek değildir. Bununla birlikte ba şvuru cunun davas ında, fabrikan ın çevresindeki olumsuz ko şullar, bölgede yaşayanlar için özel bir tak ım güvenlik işlemlerini gerektinnesine karşın, devlet, ba şvurucuya tehlikeli alandan ta şınmas ına yardımcı olacak etkili bir çözüm önermemi ş tir. Ayr ıca, çevreyi kirleten şirketin, iç hukuktaki çevresel standartlar ı ihlal eden bir çal ışma ortaya koymas ına rağmen, devletin kirlilikten etkilenen bölge nüfusunun yararlar ı için etkili önlemler ald ığına, gereken düzenlemeleri yaptığına ve sanayi kirliliğinin kabul edilebilir düzeye çekildiğine ilişkin bir bilgi bulunmamaktad ır. 283.

7 RUSYA'DA Mahkeme, geniş bir takdir hakk ı tan ımas ına karşın, sorumlu SANAYJ devletin, ba şvurucunun özel yaşam ı ve konu tu üzerindeki yü- K İ RUU ĞINDEN kü ınlülükleri ile kamu yaran aras ında adil dengeyi sağlamakta K İMlER başar ısız olduğuna karar vermiştir. Bu nedenle Mahkeme, oybir- SDRUM[U liğiyle 8. maddenin ihlal edildiğine karar vermiş tir."7' (Fadeyeva / Rusya, 2005) Bize göre kararın en önemli yan ı, devletin bireylere karşı sosyalist dönemden kalma yükümjülüklerini yerine getirememenin ezikli ğini ya şad ığı ko şullarda, Mahkeme'nin, devletlerin düzenleyici görev ve yetkilerini an ımsatmas ı- d ır. Görülüyor ki kapitalist Rusya'da devlet, özelle ştirilen fabrikanm yeni sahipleri kar şısında, bireylere dönük olarak ne tür düzenleyici sorumluluklar ının bulunduğunun bile ay ırd ında değildir. Devlet, kapitalizmin gereği olarak, üretim birimlerinin çal ıştırd ıkları işçilere, halka ve çevreye zarar vermemeleri için al ınmas ı gereken önlemleri belirlemeye, uygulamay ı denetlemeye ve kurallan çi ğneyenlere yaptırımlar uygulamaya yetkilidir. Üretim birimleri, zarar verdikleri ki şilere karşı doğrudan sorumluluk alt ında bulundurulacak ve kural d ışı davranışlar nedeniyle bireylerin hak arama yollar ı açık tutulacaktır. Mahkeme, karar ında, "Devlet'in ya da çevreyi kirleten şirketin ba şvurucuya bedelsiz bar ınma sağlama yükümlülüğü altında olduğunu söylemek" gereğini duyarken, yetkisini aştığının bilincindedir. Ancak Mahkeme'nin, devletlerin pozitif yükümlülüklerini vurgulayan bu tür sö ylemlerini olağan karşılamak gerekiyor. Sonuçta, ekonomik yetersizlikleri nedeniyle ba şvurucunun ve ayn ı koşullarda ya şayan binlerce kişinin sorunların ı çözemeyen devletin, "kirleten öder" anlay ışı doğrultusunda, bu tür yitiklerin Severstal çelik fabrikas ı işverenince karşılanmas ı için kurallar koymas ı gerektiği vurgularımaktad ır. 76 Nilgün Tortop çevirisi. 284