fi ZOFREN K BOZUKLUKLU HASTALARDA PREMENSTRÜEL BEL RT LER VE PREMENSTRÜEL ALEVLENME

Transkript

1 ARAfiTIRMA (Clinical Investigation) fi ZOFREN K BOZUKLUKLU HASTALARDA PREMENSTRÜEL BEL RT LER VE PREMENSTRÜEL ALEVLENME Baybars VEZNEDARO LU 1, smail Mete T L 2, Gülçin SÜGÜN 1 1 Ege Üniversitesi T p Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dal 2 Ege Üniversitesi T p Fakültesi, Kad n Hastal klar ve Do um Anabilim Dal, zmir ÖZET Amaç: fiizofreni ciddi bir psikiyatrik bozukluktur. Psikiyatrik bozukluklarla menstrüel döngü aras ndaki iliflki oldukça dikkat çeken bir konudur. Premenstrüel sendrom (PMS) ise farkl psikiyatrik bozukluklarla iliflkilendirilmifl bir klinik durumdur. Bu çal flmada flizofrenide PMS ve premenstrüel alevlenmenin (PMA) araflt r lmas amaçlanm flt r. Gereç ve yöntemler: Çal flma Ege Üniversitesi T p Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dal psikoz biriminde ayaktan izlenen flizofrenik bozukluklu kad n hastalarla gerçeklefltirildi. Denekler düzenli adet gören yafl aras bayan hastalar aras ndan seçildi. Hastalara ICD-10 bazl PMS belirti tarama listesi uyguland. PMA flizofrenik bozukluk belirtilerinin premenstrüel dönemde klinik olarak kötüleflmesi olarak tan mland. Sosyodemografik veriler kaydedildi. Bulgular: Tüm hastalarda en az bir PMS semptomu gözlendi. Hastalarda görülen ortalama PMS belirti say s 3.4±1.2, klinik olarak önemi olabilecek PMS yayg nl %5; PMA yayg nl ise %26.7 idi. En fazla bildirilen PMS belirtisi fliflkinlik veya kilo art fl (%80), en az bildirilen semptom konsantrasyon bozuklu u ydu (%6.7). PMA si olan grupta ifltah de iflikli i anlaml olarak daha fazla idi (p<0.05). PMS u veya PMA si olan ve olmayan hastalar yafl, medeni durum, ifl, e itim süresi, hastal k süresi, antipsikotik dozu, antidepresan ve duygudurum dengeleyici kullan m bak m ndan farkl l k göstermemifltir. Sonuç: Bu çal flma flizofrenik bozukluklu hastalarda PMS nin ve PMA nin oldukça yayg n oldu u, PMS ve PMA n n büyük ölçüde ayr klinik antiteler oldu unu düflündürmektedir. fiizofrenide premenstrüel ifltah de ifliklikleri dikkatle izlenmelidir. Antidepresanlar flizofrenili kad nlarda PMS un tedavisinde yararl gözükmemektedir. Anahtar kelimeler: premenstrüel alevlenme, premenstrüel sendrom, flizofreni Türk Jinekoloji ve Obstetrik Derne i Dergisi, (J Turk Soc Obstet Gynecol), 2010; Cilt: 7, Say : 4, Sayfa: SUMMARY PREMENSTRUAL SYMPTOMS AND PREMENSTRUAL EXACERBATION IN PATIENTS WITH SCHIZOPHRENIA Objective: Schizophrenia is a severe psychiatric disorder. Much attention has been paid to the relationship between psychiatric disorders and the menstrual cycle. Premenstrual syndrome is a medical condition which is related to various pstciatric disorders. The aim of this study was to investigate premenstrual symptoms (PMS) and premenstrual exacerbation (PME) in patients with schizophrenia. Material and metheods: We completed this study with outpatiens who were diagnosed as schizophrenia according to DSM-IV and followed in psychosis unit, Deparment of Psychiatry, Ege Medical School. Thirty women (aged between 18 an 45) with regular menstruations are included in the study. Premenstrual syndrome was assessed with a symptom Yaz flma adresi: Doç. Dr. Baybars Veznedaro lu Ege Üniversitesi T p Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dal, Bornova 35100, zmir Tel.: (0232) e-posta: veznedaroglu@superonline.com Al nd tarih: , revizyon sonras al nma: , kabul tarihi:

2 Baybars Veznedaro lu ve ark. checklist based on International Classification of Diseases (10th revision; ICD-10) criteria. Premenstrual exacerbation was defined clinically as premenstrual worsening of schizophrenic symptoms. Results: All the patiens had at least one PMS symptom. The avarage number of PMS symptoms in patients was 3.4±1.2; the prevalance of PMS with considerable clinical importance was %50; and the prevalance of PME was %26. The most frequently reported PMS symptom was bloating or weight gain (%80), and the least was poor concentration (%6.7). Changes in appetite were more frequent in patients with PME (p<0.05). There was no difference in patients with and without PMS orpme by means of age, marital status, employment, education, duration of illness, antipsychotic dosage, use of antidepressants or mood stabilizers. Conclusion: The results of this study suggest that PMS and PME are considerably common in female patients with schizophrenia; and that PMS and PME are comparatively different clinical entities. Premenstrual changes in appetite should carefully be monitored. Antidepressants and mood stabilizers do not seem to be helpful in treating PMS in patients with shizophrenia. Key words: premenstrual exacerbation, premenstrual symptoms, schizophrenia Journal of Turkish Society of Obstetrics and Gynecology, (J Turk Soc Obstet Gynecol), 2010; Vol: 7, Issue: 4, Pages: G R fi Premenstrüel Sendrom (PMS), menstrüel döngünün geç luteal faz nda ortaya ç kan, menstruasyonun bafllamas yla hafifleyip kaybolan, foliküler fazda en az bir hafta süreyle görülmeyen, fiziksel, psiflik ve davran flsal de iflikliklerin bulundu u bir durumdur (1). PMS, DSM-IV te premenstrüel disforik bozukluk (PDB) olarak adland r lm fl, baflka türlü adland r lamayan depresif bozukluklar kümesinde s n fland r lm flt r (2). PMS belirtileri oldukça yayg n olup; hafif belirtiler de dahil edildi inde yayg nl k oranlar %90 bulmaktad r (3). Premenstrüel belirtiler, baflta afektif bozukluklar olmak üzere de iflik psikiyatrik bozukluklarda görülebilmektedir. Premenstrüel sendromun di er psikiyatrik bozukluklardan farkl bir tan sal antite olup olmad ise tart flmal d r (4,5). Premenstrüel dönemde 150 den fazla belirtinin ortaya ç kabildi i bildirilmekle beraber, en s k bildirilen premenstruel belirtiler depresyon ve duygudurum dalgalanmalar d r; kad nlar n önemli bir bölümü ise gerginlik ve anksiyete bildirmektedir (4,6,7). Duygudurum belirtileri aras nda en s k görülenler depresif duygudurum, irritabilite, anksiyete, mizaç dalgalanmalar ve emosyonellik iken bafll ca fiziksel belirtiler aras nda, memelerde hassasiyet, enerji düflüklü ü, ödem, ifltah ve kilo art fl, kar nda dolgunluk, bafl ve kar n a r s, bacaklarda yorgunluk hissi yer almaktad r. Sosyal kaç nma, cinsel ilgisizlik ve kavgac l k s k görülen davran flsal belirtiler olarakbildirilmifltir (8-10). PMS belirtilerinin ortalama bafllang ç yafl 26 olarak bildirilmifl olup, belirtiler genellikle ergenlerde daha hafiftir (3,11). Semptomlar n, yafl aras ndaki kad nlarda daha fliddetli oldu u, yaflla birlikte artarken, menopoza yaklaflt kça azald bildirilmifltir (3,4). Türkiye de toplum örnekleminde PMS ve/veya PDB yayg nl n araflt ran çal flmalarda PMS yayg nl %5,9-76 aras nda, PDB yayg nl ise %4-8 olarak bulunmufltur (8). fiizofreni duygu, düflünce ve davran fllarda çeflitli bozukluklarla giden, ifllevsellik ve yaflam kalitesini bozan ciddi bir psikiyatrik hastal kt r (2). fiizofreniye efllik eden di er t bbi veya psikiyatrik hastal klar n, hastan n klinik durumu ve tedavisine önemli etkileri olmas beklenebilir. Baz çal flmalar ve olgu sunumlar flizofreni gibi psikotik bozukluklarda belirtilerin menstruasyon öncesinde a rlaflt n (12,13) ve psikiyatrik baflvurular n bu dönemlerde artt n (14,15) göstermifllerdir. Ayr ca, sa l kl kad nlarda bile menstruasyondan önce ve menstruasyon s ras nda psikotik belirtilerin görüldü ü, menstruasyonun sona ermesiyle bu belirtilerin kayboldu u bildirilmifltir (16-19). fiizofreni belirtilerinin kan östrojen düzeyinin düflük oldu u premenstrüel dönemde artt gözlenmifltir (20-23). Baz hayvan çal flmalar östrojenin dopamin D2 reseptörlerinin yo unlu unu artt rd n (14) ve dopamin reseptörlerindeki afl r duyarl l azaltt n ortaya koymufltur (25). Rubinow ise PMS un hormonal fazlal k ya da düflüklük gibi basit modellerle aç klanamayaca n belirtmifltir (26) Hurt ve ark. flizofrenide premenstrüel depresyonun %65 civar nda oldu unu bildirmifllerdir (27). fiizofrenide, menstrüel döngüyle iliflkili olarak belirtilerdeki 280

3 fiizofrenik bozukluklu hastalarda premenstrüel belirtiler ve premenstrüel alevlenme de iflikliklerin de erlendirildi i bir çal flmada, Harris en fazla alevlenen belirtilerin psikotik belirtilerden çok affektif ve somatik belirtiler oldu unu saptam flt r (28). Yazar menstrüel döngüyle iliflkili belirtilerin flizofreni üzerine binmifl ayr bir fenomen olabilece ini belirtmifltir (28). PMS ve di er psikiyatrik bozukluklar aras ndaki iliflkiyi ortaya ç karmaya yönelik birçok araflt rma yap lm fl olmakla bereber, flizofreni ile PMS ve premenstrüel dönemde flizofrenik belirtilerin alevlenmesini inceleyen çal flma say s birkaç geçmemektedir. Bu çal flmada flizofrenide premenstrüel belirtiler ve premenstrüel alevlenmenin (PMA) araflt r lmas amaçlanm flt r. GEREÇ VE YÖNTEMLER Bu çal flma Ege Üniversitesi T p Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dal, Psikoz Birimi nce ayaktan izlenen flizofrenik bozukluklu bayan hastalarla gerçeklefltirildi. Tüm hastalar DSM-IV e göre flizofrenik bozukluk tan s almaktayd lar (2). Hastalar yafllar aras nda ve düzenli adet gören ve menstrüel döngüleri gün aras olan hastalar aras ndan seçildi. Adetleri düzensiz olan, hormon veya oral kontraseptif tedavi gören, önemli bir t bbi hastal olan veya alkol veya madde kullanan hastalar çal flmadan d flland lar. Hastalarda PMS un varl ICD-10 (29) bazl bir belirti tarama listesi ile araflt r ld. ICD-10 da PMS premenstrüel gerginlik sendromu (N94-3) ad yla kad n genital organlar ve menstrüel döngüyle iliflkili a r ve di er durumlar bafll alt nda fiziksel bir bozukluk olarak s n fland r lm flt r (29). ICD-10 da göre PMS yedi belirti içermektedir: minör psikolojik rahats zl k, fliflkinlik veya kilo al m, memelerde hassasiyet, kas gerginli i, ac (s zlama) ve a r lar, konsantrasyon güçlü ü ve ifltah de ifliklikleri. Bu de iflikliklerin luteal fazda olmas ve menstruasyon bafllang c ile birlikte sona ermesi gerekmektedir. Bu çal flmada PMA literatürdekine benzer biçimde, daha önce varolan psikiyatrik bozuklu un kötüleflmesi olarak tan mlanm flt r (5). PMA, premenstrüel dönemde psikotik veya dezorganizasyon belirtilerinde kötüleflme olmas fleklinde kabul edilmifltir. PMS ve PMA için premenstrüel dönemin tan m, ilgili literatüre uygun olarak menstruasyon bafllang c ndan önceki bir hafta olarak yap lm flt r (30). PMS ve PMA nin de erlendirilmesi için hasta ve aileyle görüflülerek premenstrüel dönemde hastan n psikiyatrik durumu sorgulanm flt r. Verilerin istatistiksel analizinde SPSS 15.0 kullan lm fl, deskriptif istatistikler, ki kare, Pearson ve ANOVA tesleri uygulanm flt r. BULGULAR Çal flmaya flizofrenik bozukluk tan l 30 bayan hasta al nd. Çal flmaya al nan hastalar n sosyodemografik özellikleri Tablo I de görülmektedir. Hastalar n ço unlu u bekard r ve çal flmamaktad r. E itim y l ortalamalar görece uzun olup, lise mezunu düzeyindedir. Ortalama antipsikotik dozu (klorpromazin eflde eri olarak) 439 mg/gün dür. Hastalar n %40 antidepresan, %26.7 si duydurum dengeleyici kullanmaktad r. Hastalarda görülen ortalama PMS belirti say s 3.4±1.2 olup, yaklafl k belirtilerin yar s n içermektedir. Tablo II de flizofrenik bozukluklu hastalarda PMS belirtilerinin görülme oranlar görülmektedir. Hastalar n tamam en az bir PMS belirtisi bildirmifllerdir. En fazla bildirilen PMS belirtisi fliflkinlik veya kiloda art fl (%80), ikinci s rada ifltah de ifliklikleri (%73.3), üçüncü s rada memede hassasiyet (%60) ve a r lar d r (%60). En az bildirilen semptom konsantrasyon bozuklu u dur (%6.7). PMS belirtileri ile yafl, e itim süresi hastal k süresi ve antipsikotik dozu aras nda korelasyon saptanmam flt r. Medeni durum, ifl, antidepresan veya antipsikotik kullan m da PMS bak m ndan fark göstermemifltir. Klinik önemi ön plana ç karmak bak m ndan dört veya daha fazla say da PMS belirtisi gösteren hastalar dikkate al nd nda, hastalar n yar s n n bu ölçütü karfl lad gözlenmifltir (Tablo III). Öte yandan sekiz hasta (%26.7) premenstrüel dönemde psikotik veya dezorganizasyon belirtilerinde kötüleflme (PMA) bildirmifl, 22 hastada (%73.3) de iflikli e rastlanmam flt r (Tablo III). PMA si olan ve olmayan hastalar yafl, medeni durum, ifl, e itim süresi, hastal k süresi, antipsikotik dozu, antidepresan ve duygudurum dengeleyici kullan m ve PMS belirtileri bak m ndan farkl l k göstermemifltir. PMS belirtilerinden sadece ifltah de ifliklikleri PMA si olan grupta daha s k görülmüfltür (p<0.05). 281

4 Baybars Veznedaro lu ve ark. Tablo I: Olgular n sosyodemografik/klinik özellikleri. Yafl 30.1±6.0 Medeni Durum Evli 4 Bekar 26 fl Çal flm yor 16 Ev han m 4 Çal fl yor/ö renci 10 E itim (y l) 11.5±2.9 Hastal k süresi (y l) 7.6±4.1 Antipiskotik dozu mg/gün (klorpromazin eflde eri) 439.1±271.9 Antidepresan Var 12 Yok 18 Duygudurum dengeleyici Var 8 Yok 22 Ort. PMS semptom says 3.4±1.2 Tablo II: PMS semptomlar n n da l m. n % Psikolojik rahats zl k fiiflkinlik/kilo al m Memede hassasiyet Kas gerginli i 6 20 Ac ve a r lar Konsantrasyon bozuklu u fltah de iflikli i Tablo III: PMA ve PMS* s kl k ve yüzdeleri. PMS* n (%) PMA n (%) var 15 (%50) 8 (%26.7) yok 15 (%50) 22 (%73.3) *Dörtten fazla PMS belirtisi gösteren hastalar TARTIfiMA Bu çal flma yurdumuzda flizofrenik bozukluklu hastalarda PMS ve PMA yi araflt ran ilk çal flmad r. Menstrüel döngünün medikal ve psikiyatrik hastal klara olan etkisi ilgi çeken bir konudur. Baz yazarlar özellikle PMS ile çeflitli psikiyatrik bozukluklar n iliflkisini incelemifllerdir (33-35). Psikozun premenstrüel dönemde ortaya ç k fl veya alevmesini ortaya koyan baz çal flmalar mevcut olup, bu çal flmalar n ancak birkaç flizofrenik bozukluklu hastalarla gerçeklefltirilmifltir (36,37). Çal flmam zda flizofrenik bozukluklu hastalar n tamam en az bir PMS belirtisi göstermifltir. Literatürde de PMS belirtilerinin genel populasyondaki yayg nl k oran n n %90 lara vard göz önüne al nd nda (3), flizofrenik bozukluklu hasta grubunda PMS nin yayg n olmas beklenebilecek bir sonuçtur. Choi ve ark.n n çal flmas nda flizofrenik bozukluklu hastalar n tamam nda mensrüel döngünün üç dönemi için BPRS skorlar nda anlaml farkl l k oldu u bildirilmifltir (37). BPRS skorunun en yüksek premenstrüel dönemde olmas çal flmam z n sonuçlar yla örtüflmektedir (37). Ayn çal flmada hafif-orta ve daha fliddetli PMS belirtileri ele al nd nda, oranlar n s ras yla %63 ve %42 oldu unu görüyoruz (37). Benzer flekilde bizim çal flmam zda dördün üzeri (yar dan fazla) belirti gösteren PMS lu hasta oran %50 olarak bulunmufltur. Öte yandan Choi ve ark. n n çal flmas nda premenstrüel evrede BPRS psikotik belirti alt skorlar ndaki art fl anlaml l a ulaflmam flt r. Bu durum BPRS nin flizofrenik belirtileri ölçme bak m ndan yeterince hassas olmamas na da ba l olabilir. Çal flmam zda antidepresan kullanan ve kullanmayan hastalar aras nda PMS belirtileri bak m ndan fark bulunmam flt r. Bu nedenle PMS tedavisinde, tedavi alternatifleri aras nda bulunan antidepresanlar n (3), flizofrenik bozukluklu hastalarda etkili olamayabilece i göz önünde bulundurulmal d r. Çal flmam zda duygudurum denegeleyiciler için de durum benzerdir. Hsiao ve ark. premenstrüel evrede flizofrenik bozukluklu hastalar n %20 sinde belirtilerde kötüleflme (PMA) oldu unu bildirmiflledir (36). Çal flmam zda da flizofrenik bozukluklu bayan hastalar n %26,7 sinde premenstrüel devrede psikotik ve dezorganizasyon belirtilerinde art fl görülmüfltür. Bu art fl klinik olarak hafif düzeyde gözlenmifl olup, literatürde benzer görüflleri desteklemekte (11,12,24,26), Choi ve ark. n n çal flmas yla farkl l k göstermektedir. Östrojen düzeylerinin düflük oldu u premenstrüel dönemde flizofreni belirtilerinde art fl görüldü ü daha önce de bildirilmifltir (20-23). Çal flmam zda PMA için yaln zca pozitif ve dezorganizasyon semptonlar ele al nm flt r. Negatif belirtilerin bu dönemde art fl beklenmeyece i gibi, de erlendirilmesi de güçtür ve depresif belirtilerle de örtüflebilir (36). PMA olan ve olmayan hastalarda PMS belirtileri bak m ndan genel olarak anlaml fark olmamas, PMA ve PMS nin ayr klinik antiteler oldu unu düflündürmekte, bu konudaki daha önceki araflt rmac lar n görüfllerini desteklemektedir (28,37). Harris ve ark. da 282

5 fiizofrenik bozukluklu hastalarda premenstrüel belirtiler ve premenstrüel alevlenme 39 flizofrenik bozukluklu kad n hasta ile yapt klar çal flmalar nda, premenstrüel evrede spesifik psikotik belirtilerden çok affektif ve somatik belirtilerde art fl saptad klar n bildirmifller, menstruasyonla iliflkili belirtilerin flizofreni üzeine bindi ini belirtmifllerdir (28). Öte yandan çal flmam z n ilginç bir sonucu, PMA gösteren hastalarda ifltah de ifliklikleri nin daha yüksek oranda gözlenmesidir. Bu ba lamda premenstrüel ifltah de iflikli i olan hastalar n PMA (flizofrenik belirtilerin art fl ) bak m ndan daha dikkatli gözlenmesi hastal n yönetimi için önem tafl yabilir. Çal flman n prospektif olmamas ve hormonal bir ölçüm yap lmamas (premenstrüel dönemim klinik olarak tan mlanm fl olmas ) çal flman n k s tl l kar aras nda say labilir. Hastalar baz PMS ve PME belirtilerini hat rlamayabilirler. fiizofrenide ve di er psikiyatrik bozukluklarda PMA nin tan m na iliflkin bir uzlaflma ya da kriter bulunmamas, bu konuda daha fazla araflt rma yap lmas gereklili ini do urmaktad r. Menstruasyona iliflkin farkl parametreleri ve psikiyatrik tabloyu detayl inceleyen prospektif çal flmalara gereksinim vard r. KAYNAKLAR 1. Petersen JL. Obstetric and Gynecology. Stoudemire A, Fogel BS(ed), Principles of medical psychiatry, Grune-Stratton. 1987; American Psychiatric Association Diagnostic and statistical manual of mental disorders. 4th ed. Washington (DC) 7: American Psychiatric Association, Yonkers KA. Antidepressants in the treatment of premenstrual dysphoric disorder. J Clin Psychiatry 1997; 58 (suppl. 14): Yonkers KA. Anxiety symptoms and anxiety disorders. How are they related to premenstrual disorders? J Clin Psychiatry 1997; 58 (Suppl. 3): Yonkers KA. The association between premenstrual disorder and other mood disorders. J Clin Psychiatry 1997; 58 (Suppl. 15): Yonkers KA, Davis LL. Premenstrual disphoric disorder. In: BJ Sadock, VA Sadock eds. Comprehensive Textbook of Psychiatry. 7. Bask. Philadelphia: Lippincott Williams and Wilkins, 2000: Condon JT. The Premenstrual syndrome : A twin study. Br J Psychiatry 1993; 162: Ad güzel H, Taflk n O, Danac AE. Manisa ilinde premenstrüel sendrom belirti örüntüsü ve belirti yayg nl n n araflt r lmas. Türk Psikiyatri Dergisi 2007; 18: Danac AE, Taflk n EO, Koltan SO ve ark. Premenstrüel disforik bozuklukta semptomatolojinin adet döngüsüyle iliflkisi Anadolu Psikiyatri Dergisi 2001; 2: Gehlert S, Chang C. Symptom patterns of premenstrual dysphoric disorder as defined in the diagnostic and statistical manual of mental disorders-iv. J Womens Health 1999; 8: Freeman EW, Rickels K, Sondheimer SJ Premenstrual symptoms and dysmenorrhea in relation to emotional distress factors in adolescents. J Psychosom Obstet Gynaecol 1993; 14: Hallonquist JD, Seeman MV, Lang M, Rector NA. Variation in symptom severity over the menstrual cycle of schizophrenics. Biol Psychiatry 1993; 33: Dennerstein L, Judd F, Davies B. Psychosis and the menstrual cycle. Med J Aust 1983; 1: Targum SD, Caputo KP, Ball SK. Menstrual cycle phase and psychiatric admission. J Affect Disord 1991; 22: Luggin R, Bernsted L, Petersson B, Jacobsen AT. Acute psychiatric admission related to the menstrual cycle. Acta Psychiatr Scand 1984; 69: Stein D, Hanukoglu A, Blank S, Elizur A. Cyclic psychosis associated with the menstrual cycle. Br J Psychiatry 1993; 163: Gerada C, Revely A. Schizophreniform psychosis associated with the menstrual cycle. Br J Psychiatry 1988; 152: Severino SK, Yonkers KA. A literature review of psychotic symptoms associated with the premenstruum. Psychosomatics 1993; 34: Endo M, Daiguji M, Asano Y, Yamashita I, Takahashi S. Periodic psychosis recurring in association with menstrual cycle. J Clin Psychiatry 1978; 39: Glick ID, Stewart D. A new drug treatment for premenstrual exacerbation of schizophrenia. Compr Psychiatry 1980; 21: Levitte SS. Treatment of premenstrual exacerbation of schizophrenia. Psychosomatics 1997; 38: Riecher-Rossler A, Hafner H, Stumbaum M, Maurer K, Schmidt R. Can estradiol modulate schizophrenic symptomatology? Schizophr Bull 1994; 20: Riecher-Rossler A, Hafner H, Dutsch-Strobel A, Oster M, Stumbaum M, Gulick-Bailer M, Loffler W. Further evidence for a specific role of estradiol in schizophrenia? Biol Psychiatry 1994; 36: Dipaolo T, Poyet P, Labrie F. Effect of chronic estradiol and haloperidol treatment on striatal dopamine receptors. Eur J Pharmacol 1981; 73: Gordon JH. Modulation of apomorphine-induced stereotypy by oestrogen: time course and dose response. Brain Res Bull 283

6 Baybars Veznedaro lu ve ark. 1986; 5: Rubinow DR, Hoban MC, Grover GN, Galloway DA, Roy- Byrne P, Anderson R, Merriam GR. Changes in plasma hormones across the menstrual cycle in patients with menstrually related mood disorder and in control subjects. Am J Obstet Gynecol 1988; 158: Hurt SW, Freidman RC, Clarkin J. Psychopathology in the menstrual cycle. In: Friedman RC ed. Behavior and the menstrual cycle. New York: Marcel Dekker, Harris AH. Menstrually related symptom changes in women with schizophrenia. Schizophr Res 1997; 27: World Health Organization International Classification of Diseases (10th edn) (ICD 10). Geneva: WHO, Rubinow DR, Roy-Byrne P, Hoban MC, Gold PW, Post RM. Prospective assessment of menstrually related mood disorders. Am J Psychiatry 1984; 141: Rubinow DR, Roy-Byrne P, Hoban MC, Grover GN, Stambler N, Post RM. Premenstrual mood changes: characteristic patterns in women with and without premenstrual syndrome. J Affect Disord 1986; 10: DeJong R, Rubinow DR, Roy-Byrne P, Hoban MC, Grover GN, Post RM. Premenstrual mood disorder and psychiatric illness. Am J Psychiatry 1985; 142: Breier A, Charney DS, Heninger GR. Agoraphobia with panic attacks. Development, diagnostic stability, and course of illness. Arch Gen Psychiatry 1986; 43: Cameron OG, Kuttesch D, McPhee K, Curtis GC. Menstrual fluctuation in the symptoms of panic anxiety. J. Affect. Disord 1988; 15: Basoglu C, Cetin M, Semiz UB, Agargun MY, Ebrinc S. Premenstrual exacerbation and suicidal behavior in patients with panic disorder. Compr Psychiatry 2000; 41: Hsiao MC, Hsiao CC, Liu C. Premenstruel symptoms and premenstruel exacerbation in patients with psychiatric disoreders. Psychiatry and Clinical Neurosciences 2004, 58, Choi SH, Kang SB, Joe SH. Changes in premenstrüel symptoms in women with schizophrenia: a prosoective study. Psychosomatic Med 2001; 63: