2008 KÜRESEL MALİ KRİZİNİN AZERBAYCAN EKONOMİK KALKINMASINA ETKİSİNİN ANALİZİ

Transkript

1 JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY- ECONOMICS AND ADMINISTRATION Volume 1, Number 1 Pages UOT KÜRESEL MALİ KRİZİNİN AZERBAYCAN EKONOMİK KALKINMASINA ETKİSİNİN ANALİZİ Elçin SÜLEYMANOV, Elvin ALİRZAYEV Qafqaz Üniversitesi Bakü / AZERBAYCAN elsuleymanov@qu.edu.az, eelirzayev@qu.edu.az Ayaz ZEYNALOV CERGE-EI, Charles University in Prague Prague / Czech Republic azerayaz@hotmail.com ÖZET Azerbaycanın bağımsızlık sonrası dünya ekonomi sistemine hızla entegre olması, küresel mali krizin ülke ekonomisinde belli izler bırakmasına neden olmuştur. Azerbaycan ekonomisi incelendiğinde, GSYİH`daki artış, enflasyonun düşmesi, işsizliyin ve yoksulluğun azalması gibi pozitif faktörlerin varoluşunun petrol üretimi ve yükselen petrol fiyatlarına bağlı olduğu görülebilir. Dolayısıyla, kriz döneminde dünya piyasalarında petrol fiyatlarında yaşanan düşüş, ülke ekonomisi için bazı zorluklar yaratmıştır. Bu makalede Küresel Mali Krizinin, Azerbaycan ekonomisine makro ve mikro düzeyde etkileri incelenmeğe çalışılmıştır. Ayrıca, petrol ve petrol dışı sektöre, tarım sektörüne, ticaret hacmine, devlet borçlarına, devlet bütçesine ve yatırımların hacmine olan etkileri de araştırma kapsamındadır. Anahtar kelimeler: Azerbaycan ekonomisi, Küresel Mali Kriz, petrol ve petrol dışı sektör. THE ANALISIS OF IMPACT OF THE GLOBAL FINANCIAL CRISIS ON DEVELOPMENT AZERBAIJAN ECONOMY ABSTRACT The global financial crisis influenced on the economy, due to the speedy integration of Azerbaijan to the world economical system since independence. Analising the economy of Azerbaijan, we can see the relations between high level GDP growth and living standart level, fall of the inflation and unemployment rates as well as other related indicators with increase of oil prices and oil production. Aftermath of the global financial crisis, decline in oil prices has created some challanges for the Azerbaijan economy. The article analyzes the influence of the global financial crisis on Azerbaijani Economy on the both micro and macro levels, including oil and non-oil sectors, foreign trade, public debt, budget and investments. Key words: Azerbaijan economy, the global financial crisis, the oil and non-oil sector QLOBAL MALİYYƏ BÖHRANININ AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATININ İNKİŞAFINA TƏSİRLƏRİNİN ANALİZİ XÜLASƏ Müstəqillik sonrası Azərbaycanın sürətlə beynəlxalq iqtisadi sistemə inteqrasiyası, qlobal maliyyə böhranının ölkə iqtisadiyyatına təsir etməsinə səbəb olmuşdur. Azərbaycan iqtisadiyyatını analiz edərkən, ÜDM`nin artması, inflyasiya və işsizliyin azalması kimi müsbət iqtisadi göstəricilərin olması, neft qiyməti və istahsal həcmi ilə əlaqəli olduğunu görə bilərik. Belə ki, böhran səbəbiylə, dünya bazarında neftin qiymətinin düşməsi, ölkə iqtisadiyyatında bəzi problemləri ortaya çıxartmışdır. Bu məqalə, makro və mikro səviyyədə böhranın Azərbaycan iqtisadiyyatına təsirlərini analiz edir. Ayrıca, böhranın neft və qeyri neft sektoruna, tikinti, ticarət, dövlət büdcəsi və borcuna təsir səviyyəsi də, tədqiqatın bir hissəsidir. Açar sözlər: Azərbaycan iqtisadiyyatı, qlobal maliyyə böhranı, neft və qeyri- neft sektoru. Giriş ABD de ipotek kredilerindeki geri dönüşüm problemleriyle başlayan mali sorunlar, 2008 yılında tüm dünyayı etkisi altına alan büyük bir krize dönüşmüştür. Konut piyasasının gelişimi için oluşturulan Freddie Mac ve Fan- 114

2 2008 Küresel mali krizinin Azerbaycan ekonomik kalkınmasına etkisinin analizi nie Mae nin devlet denetimine geçmesinin ardından, büyük yatırım bankası Lehman Brothers iflas etmiş, Merrill Lynch düşük fiyata Bank of Amerika ya satılmış ve dev sigorta şirketi AIG ayakta kalabilmek için FED' ten büyük miktarda kredi kullanmak zorunda kalmıştır yılında dünya ekonomisinde, önceki yıllardaki gelişme ve büyüme azalmağa başlamıştı. Dünya ekonomisinin kaderini belirleyen ülkelerden hiç birisi küresel krizin negatif etkilerinden kaçamamıştır. Dünya üzre orta yıllık artış hızı 2 kat düşerek, 2007 yıla nazaran %5`ten %2,5`e inmiştir. Daha 2008 yılının ilk aylarından bankalar, ipotek altında olan konutları tekrar satış piyasalarına geri vermeye başlamıştır. Haziran 2008`de toplam değeri 1 trilyon dolardan fazla olan 4 milyon konut, piyasada kendine alıcı aramaya başlamıştı. Konut piyasalarında fiyatların düşmesi sonucunda, ABD konut piyasasının 4 trilyon dolar kaybettiği duyurulmuştu. Uzmanlara göre, sermaye yetersizliği ile sonuçlanan mali kriz, daha kötü bir durum olan, arz krizine dönüşmekteydi.dünyanın en büyük ekonomisi olan bir ülkede başlayan bu kriz doğal olarak kısa zamanda hızlı bir şekilde tüm dünyanı etkisi altına alarak tarihe Global Maliye Krizi adıyla önemli bir kriz olarak geçti. Bu krizden bir çok ülke etkilenirken, burada asıl sorun ülkelerin bu krizden etkilenmesinden çok ne kadar etkilenmesi konusu oldu. Kriz sonrası birçok ülkede otomotiv, teknoloji, hafif sanayi sektörlerinde birçok şirketin iflas etmesi, piyasalardaki durgunluk, işsizliğe hız veren faktörlerden olmuştur. Krizin daha çok emek ağırlıklı sektörleri vurması, akabinde tüketim eğilimini de düşürmüştür. Küresel Mali Kriz ve Nedenleri Halen etkileri süren krizin zayıf noktası olan bankalar, çeşitli ülkelerden mevduat şeklinde gelen ve yıldan yıla artan paralarla krize karşı çevik davranamamışlardır. Kısa vadeli ve yüksek faizlerle ticaret ve hizmet sektörlerine akan bu yatırımlar, 2000`li yıllarda Şanhay, New York, Londra, Frankfurt gibi büyük şehirlerde ipotekli konut piyasalarına yönelmiştir. Hatta İngiltere ve İsviçre nin yeteri kadar konservatif olan bankacılık sistemi de, bu maliye piramitinin tuzağına düşmüştür-müşterilerin güvenirliliğini test etmeden trilyon dolarları ipoteğe yatırmışlardır. Böylelikle, ipotek piyasasında yatırımların aşırı artışı, gayrimenkul fiyatlarının yükselmesine neden olmuştur. Önceler ipotek kredisi konut değerinin %70`inden fazla verilmezken, (geri kalan % 30`unu müşteri ödüyordu), 2000 yılı sonrası ilkin ödeniş %80, daha sonralar %90, belli zaman sonra ise %100`ü verilmeğe başlandı. Hatta bazı bankalar konut değerinin % `luk hacminde kredi veriyorlardı. Tabii ki, bu bir müşteri çekme yöntemiydi ve ek olarak da konutlara %5-10`luk mobilya döşeme masrafı düşünülmüştü. İpoteğin bol zamanında ücret ve gelirler de yüksek idi. Fakat özellikle büyük devletlerde, bütçede giderlerin gelirleri, ithalatın ihracatı devamlı üstelediği böyle bir büyümenin çok gitmeyeceği düşünülmemiştir. Kriz dolayısıyla, ABD ve Avrupada bine yakın büyük banka ve finans kurumu iflas etti veya devlet yardımlarıyla kurtarıldı. Birçok şirket iflas ederken, işçileri işten çıkararak ve yatırım projelerini iptal ederek ayakta kalmayı başaran çok az sayıda şirketlerin yanı sıra, iflas etmek için çok büyük şirket olarak nitelendiliren birçok şirket de ABD devleti tarafından kurtarılmıştır. Bunlardan en önemlisi, 180 milyar dolar ödemekle kurtarılan AIG ve kredi limitleri arttırılan Fannie Mae ve Freddie Mac şirketleri olmuştur [1: 16]. Olayın arka fonunda, düşük gelirli ABD vatandaşlarına, 2002 yılı itibariyle FED`in kısa vadeli faiz oranını %1 e çekerek, ipotekli konut kredisi açılması yatıyordu. Kredi verilirken bunlara faizlerin değişebileceği ile ilgili bilgi de verilmemişti. FED, faiz haddini yükseltmeye geçince (2004 yılı sonu), bir kısım borçlular kredileri ödeyemez duruma gelmiş ve finansal kırılma tekiklenmiş olmuştur. Öte yandan, 1980`de mevduatların sigortası limiti dolar iken, 2008 yılında dolara yükseltilmiştir. Ayrıca, 1977 yılında toplam hacmi 3 milyar olan Yatırım Ortak- 115

3 Elçin Süleymanov, Elvin Alirzayev, Ayaz Zeynalov lığı Fonları, 2000`li yıllarda 1.8 trilyona ulaşmıştır yılında ticari evrakların hacmi 1980 yılı seviyesinden 10 kat fazla olmakla, 1.6 trilyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Tüm bu hızlı gelişmeler, krizin sinyallerini vermekteydi [1:14].Mortgage piyasalarının ekonomiyi olumsuz etkilemesine rağmen, ABD hükümetinin konut edindirme projesi uzerindeki ısrarcı tavrının devam etmesi nedeniyle, dönemin başkanı Bush tarafından 20 Aralık 2007 tarihinde mortgage borçlarına ilişkin af kanunu imzalanmıştır. ABD hükümeti, konut piyasasında yaşanan dalgalanmanın ekonominin bütününe sirayet ettiğini, 2008 yılının ilk ceyreğinde açık bir şekilde kabul etmiştir. Ancak, hukumet politikalarının konut piyasasına endeksli olması nedeniyle ekonominin büyümesini sağlamak için, ABD vatandaşlarına vergi indirimleri ve şirketlerin yeni ekipman satın alabilmeleri için teşvikler içeren ekonomik teşvik paketi oluşturularak, konut edinme projesinin zarar görmesi engellenmeye çalışılmıştır [7:17-18].ABD mortgage krizinde, borçlulardan, kredi veren kuruluşlara, menkul kıymet ihraç edenlerden kredi derecelendirme ve yatırımcılara kadar tum mortgage piyasası taraflarının sorumlu olduğu gorulmektedir. Özellikle sorunlu kredilerin buyuk kısmını oluşturan subprime mortgage kredilerinin hükümet tarafından desteklenmesi ve batık kredilerin hükümet politikaları gereği fonlanması, değerleme ve ölçümü zor olan bir sistemin oluşmasına neden olmuştur. Monoline, özel amaçlı kurumlar ve serbest fonlar gibi yeni finansal kurumların sistem içindeki paylarının artması ve bu kurumların karmaşık yapıdaki CDS, CDO gibi kredi türev ürünlerini kullanmaları, ABD de başlayan sorunların diğer ülke piyasalarında domino etkisi yaratmasına neden olmuştur. Bununla birlikte finansal piyasaları denetleme ve düzenleme yetkisine sahip olan kurumların yetki alanlarının çakışması, sorunların tespitinin gecikmesine neden olmuş, yasal düzenlemelerin farklılığı eyalet ve merkezi bazda boşluklar oluşturmuştur [7:99]. Kriz dolayısıyla, 17 Şubat 2009 yılında ABD başkanı Obama, 575 milyarı kamu harcamaları, 212 milyarı vergi harcamaları olmak üzere, toplam 787 milyarlık (daha sonra 819 milyara ulaşmıştır) finansal destek paketini imzaladı. Ayrıca, hacizleri önleme ve finansal piyasaları yeniden canlandırma maksatlı 350 milyar doların ayrılmıştır [12: ]. Resesyona karşı birçok ülke mali paketler hazırlamışlardır. Başta, Cin ($586 milyar), AB ($256 milyar), Japonya ($396 milyar), Meksika ($54 milyar), ve Güney Kore ($52,5 milyar) olmak üzere, dünya ülkeleri toplamda 2 trilyondan fazla kurtarma paketleri uygulayama koymuşlardır. Bu mali paketlerin bazıları, banka kurtarma ve finansal yardım şeklinde olmuştur [12:94-96]. Çoğu ülke krize karşı kurtarma paketlerini, yalnızca kısa dönem toplam talebi değil, toplam arz ve büyümeye yönelik olarak da hazırladıklarını açıklamışlardır. En fazla ABD` de olmak üzere (5.5%), OECD ülkelerinde bu paketler, 2008 yılı itibariyle GSYİH nin 0,1%- 5% inden az olmamıştır [13:17-20]. Mali Krizin Azerbaycan Ekonomisine Etki Kanalları Yaşanan son küresel mali krizin, Azerbaycan ekonomisine etkileri doğrudan ve dolaylı olmuştur. Bu krizin, etki alanı ve yol açtığı toplam zarar göz önünde bulundurularak Azerbaycan ın kalkınma temposunda en büyük engel olduğu söylenebilir. Krizin, ülkenin ekonomik ve mali sektörlerine etkileri birkaç noktada toplanabilir: a. Ekonomik kalkınmaya etkisi Ülke ekonomisine genel bakıldığında, 2003 yılından itibaren GSYİH nin arttığı, enflasyon oranının düştüğü, işsizliğin azaldığı ve diğer pozitif ekonomik kalkınma göstergelerinin arttığı görülmektedir. Azerbaycan da GSYİH daki artışın ülkenin petrol üretim kapasitesine ve yükselen petrol fiyatlarına bağlı olduğu bilinmektedir. Kriz öncesi Azerbaycan GSYİH nin artış hızı, 2005 yılında %26,4;

4 2008 Küresel mali krizinin Azerbaycan ekonomik kalkınmasına etkisinin analizi yılında %34,5;2007 yılında ise %25 olmasına rağmen, 2008 yılında yüzde %10,8 lik bir ekonomik büyüme yakalanmıştır. IMF verilerine gore, 2009 yılında Azerbaycan ın GSYİH nda ilk kez, %11,5 düzeyinde gerileme olmuştur yılı sonrasında, ülkede aynı düzeyde petrol üretimi yapılmasına rağmen, petrol fiyatlarının düşmesi sonucunda reel artış hızında düşüş olduğu görülmektedir. Bu da Azerbaycan ın gelirlerinin petrole, petrol gelirlerinin ise dünya piyasalarındaki fiyatlara bağlı olduğunun kanıtıdır. GSYİH nin sürekli artmasını sağlamak için ekonomik büyümenin petrol gelirlerine olan bağımlılığını minimuma düşürmek gerekmektedir. Tablo 1. Azerbaycan da GSYİH ve Artışı, yılları Yıllar GSYİH Kişibaşına Milyon manat Milyon $ manat $ , , , , , , , ,5 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası verileri, yılından itibaren, ciddi ölçüde artan GS YİH, 2009 yılında ilk defa önceki yıllara göre düşüş yaşanmıştır. Bu genelde, petrol fiyatlarında yaşanan düşüş, inşaat sektöründeki çöküşle ortaya çıkmıştır. Ayrıca, enflasyonun %20 den %1,5 e kadar gerilemesi fiyatların şişmesini engellemiştir. b. Petrol ve petrol dışı sektörlere etkileri Diğer petrol üreticisi ülkeler gibi Azerbaycan da, dünya piyasalarında petrol fiyatlarının düşmesiyle çok büyük zararlara uğramıştır. Kriz öncesi varil başına 150 dolar olan petrol dolara kadar düşmüştür. Bu da Azerbaycan ın petrol gelirlerini negatif yönde etkilemiştir. Bütçenin %75 nin petrolden gelen gelirlerle oluşması ve ihracatın %97 den fazlasının petrol ve petrol ürünlerinden oluşması nedeniyle, petrol fiyatlarının düşmesi ülke ekonomisinin gelişimi için birçok sorunu da beraberinde getirmiştir. Kriz sebebiyle Azerbaycan hükümeti birçok büyük altyapı projelerinin yapımını bir kaç yıl sonraya ertelemek zorunda kalmıştır. Özellikle yeni tren (metro) istasyonları yapımı projeleri, Hazar denizi üzerinde köprü ve birçok istasyonların yapımı projeleri kriz sonarsına ertelenmiştir. c. Tarım Sektörüne Etkisi Küresel mali krizin etkilerinin azaltılmasında ve özellikle ülkenin gıda güvenliği sorunun çözümünde tarım sektörünün önemi büyüktür. Azerbaycan da tarım sektörünün kendi mali kaynaklarıyla etkin çalışması nerdeyse imkansızdır. Azerbaycan da ziraat ürünlerine talebin iç piyasadan sağlanması hem ülkenin gıda güvenliği açısından, hem de ithalata bağlılığın zayıflaması açısından önemlidir yılında dış ticaret bilançosunda ihracatta %97 petrol ve doğal gaz gibi enerji sektörü ürünleri yer almaktadır, tarıma düşen pay ise %1.1`i geçmemektedir. Bunun için tarım şirketlerinin ihracat potansiyelinin yükseltilmesi şarttır. Şöyle ki, Azerbaycan da işgücünün %40 nın çalıştığı sektörün GSYİH dakı payı 2000 yılından itibaren azalmakla 2008 yılında %5,7 e düşmüştür. d. Dış Ticaret Üzerindeki Etkileri İstatistik Kurumu`nun 2009 verilerine göre, 2008 yılında tam ve dar mükellefler tarafından 141 ülkeyle yapılmış ticari işlemler 54.9 milyar dolar olmuştur. Bu dönemde 47.8 milyar dolarlık 2127 çeşit mal ihraç edilmiş, 7.2 milyar dolarlık 5893 çeşit mal ise ithal olunmuş ve dış ticaret fazlası 40.6 milyar dolar olmuştur yılının ilk 10 ayında Azerbaycan, 136 ülkeyle 16,5 milyar dolar hacminde dış 117

5 Elçin Süleymanov, Elvin Alirzayev, Ayaz Zeynalov ticaret işlemi gerçekleştirmiştir. Dış ticaret bilançosunda $6,5 milyarlık dış ticaret fazlası oluşmuştur yılı Ocak-Haziran aylarında dış ticaret bilançosu 10, 647 milyar dolar olmuştur yılında bu rakam 3,261 milyar dolar olmuştur. Dış ticaret hacminin yaklaşık üç kat azalmasının esas nedeni ithalatta ciddi değişme olmamasına rağmen, ihracatın 7,36 milyar dolar azalması olmuştur. e. Dış Borçlanmaya Etkisi A.C. İstatistik Kurumu`nun 2009 verilerine göre, kriz döneminde kamu dış borcu 2008 yılında %22,9 artarak 2009 yılı itibariyle 3 milyar dolara ulaşmıştır. Dış borcun GSYİH a oranı son bir yılda %8,2`den %6,4`e düşmüştür. Kişi başına kamu dış borcu ise aksine, dolardan dolara yükselmiştir. Hükumet ve diğer devlet kurumları tarafından alınan kredilerin esas kısmı altyapı yatırımlarıyla ilgilidir. Ekonomik projelere yönelik krediler 344,9 milyon dolar olmuştur. Bu rakamın 266 milyonu Dünya Bankası, 78,9 milyonu ise IMF kredilerinden oluşmaktadır yılında ek olarak ülkeye ithal olunan ve kullanılan yabancı kredilerin miktarı %58 oranında artarak 697 milyon dolara ulaşmıştır. Bunun yanı sıra, dış borç ödemelerine 286,3 milyon dolar harcanmıştır. Bu oran son bir yılda %67,9 artmış ve onun çeyreği kadarı faizlere ödenmiştir. Dünya Bankası 2008 verilerine göre, Azerbaycan da cari işlemler bilançosunun GSYİH a oranının %41,6 a varacağını, 2009 senesinde ise bunun %30,7 olacağını öngörmüş ve büyük ölçüde de bu oran gerçekleşmiştir [3:4] yılında 2.5 milyar dolar olan dış borcun, 2008 yılında 4.3 milyara ve 2009 yılında ise artarak 4.86 milyar dolara ulaşması, kriz döneminde dış kaynaklara olan ihtiyacı göstermektedir yılı itibariyle, dış borcun hacmi 3.85 milyar dolara kadar gerilemiştir [7: 80-81]. Azerbaycan ın kamu dış borcunun GSYİH a oranı kritik noktada olmasa da, dış borçların devamlı artışı endişe vericidir. Şöyle ki, kriz sonrası dış borcun GSYİH ya oranının iki katına çıkması ciddi bir sinyaldir. Ek olarak, böylesine bir artış Azerbaycan ın mali imkanlarının önceki yıllara oranla oldukça düştüğü bir zamana denk gelmiştir. f. Konut Sektörüne Etkisi 2009 senesinde Azerbaycan`da konut şirketlerinin gerçekleştirdiği projelerin hacmi 3158,9 milyon manattır ve 2008 yılına oranla iş hacmi %12,2 düşmüştür. Gerçekleştirilen projelerin 2,163 milyar manatını (%68,5) yeni konut inşası, imar ve kalkınma, 610 milyon manatını (%19,3) tadilat, 132,4 milyon manatını (%4,2) tamirat, 253,5 milyon manatını (%8) ise diğer inşaat işleri oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra, 2009 yılı inşaat sektöründe çalışmış 62,1 bin kişinin ortalama aylık nominal ücreti 449,8 manat olmuştur ve bu da önceki yılın uygun dönemine oranla 10,7% artmıştır. Büyük ve orta inşaat şirketlerinde çalışanların ortalama aylık nominal ücreti ise 500,4 manat olmuştur. Devlet mülkiyetindeki inşaat şirketlerinde işçilerin ortalama aylık nominal ücretleri 365,9 manat olmuştur. Tüm bu göstergelere rağmen gerçekte, küresel krizin ülkede en çok etkisinin hissedildiği sektör inşaat sektörü olmuştur. İnşaat sektörü, kriz sonrası müşteri sayıındaki düşüşün ve sermaye kıtlığından dolayı durgunluğun açık hissedildiği bir sektör olmuştur. g. Doğrudan Yabancı Yatırımlara Etkileri Küresel mali krizin, GOÜ`ler üzerindeki en önemli etkilerinden biri DYY fon akışının yavaşlamasıdır yılında 2,75 milyar dolar olan dış kaynaklı fonlar, önceki yıla göre % 16,3 daha az olmuştur yılından itibaren gözlemlenen DYY`ların hacminde azalmaların nedeni daha çok petrol-doğal gaz projelerinin yeni yatırımlar gerektirmemesi ile ilgili olmuştuysa, 2008 yılında buna krizin etkilerini de eklememiz gerekmektedir. Tablo 118

6 2008 Küresel mali krizinin Azerbaycan ekonomik kalkınmasına etkisinin analizi 2`den görülebileceği gibi, toplam yatırımların hacmi giderek artmaktadır. Fakat yabancı yatırımların hacmi 2009 yılında ciddi ölçüde (1.378 milyar dolar) azalmıştır. Aynı zamanda, ülke içi yatırımlar da 1.8 milyar azalmıştır yılından ekonomi eski artış hızına kavuşmuştur yılında yabacı yatırımlar, ülke içi yatırımlardan farklı olarak, kriz öncesi rakamlardan daha fazla artış hızına sahip olmuştur. Genel akışa bakılırsa, 2009 yılı istisna olmakla, ülke içi yatırımların önemli artış hızına sahip olduğu görülmektedir. Şöyle ki, kriz sonrası ülke içi yatırımlar, yabancı yatırımları geçmektedir. Tablo 2. Küresel Mali Krizin Ülkeye Giren Yatırımlara Etkisi, milyon dolarla Toplam Yatırımlar Yabancı sermaye Ülke içi sermaye Kaynak: A.C. Devlet İstatistik Komitesi verileri Azerbaycan da 2008 yılında DYY olarak en büyük pay İngiltere nin olmuştur. Azerbaycan daki ingiliz yatırımlarının hacmi 1 milyar manat olmuştur. Önceki yıla göre bu gösterge 202 milyon manat (%16,5) azalmış durumdadır. Bunun yanı sıra, önemli yabancı yatırımcılardan ABD, Japonya, Türkiye ve Norveç i de ekleyebiliriz. Bu dört ülkenin toplam fon hacmi 941,3 milyon manat (%42,3) olmuştur yılında Azerbaycan`da ekonomik ve sosyal alanlara 9 milyar manat değerinde (2007 yılına oranla %34,3 daha fazla) yatırım yapılmıştır. Ülkede çeşitli ithal mallarının satış hacminde de azalma olmuştur. Örneğin, 2008 yılında bazı otomobil markaları satışlarında 40% a kadar azalma yaşanmıştır [3:2]. Tablo 3. Sektörlere Göre Yabancı Sermaye, milyon dolarla Toplam sermaye Finans sektörüne Petrol sanayisine Petrol bonusu Portföy yatırımları Kaynak: A.C. Devlet İstatistik Komitesi verileri, yılları Tablo 3 de sektörler bazında yabancı sermayeler incelenmiştir yılında da toplam yabancı sermayenin hacminde artış olmuştur. Fakat petrol yatırımlarının hacminde gerileme yaşanmasına karşın, maliye finans yönlü kredilerdeki anormal artış hızı bu açığı kapatmıştır. h. Kamu yatırımlarına etkisi Azerbaycan ekonomisinde petrol dışı sektörlerde üretimdeki reel artışın zayıf olmasının esas sebeplerinden biri, petrol sektörüne göre bu alanlara yabancı sermayenin gelmemesi ve bu tür ürünlere dış talebin olmamasıdır. Dolayısıyla, devletin maliye politikası çerçevesinde petrol dışı sektörlere destek olmak zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Bu çerçevede yatırım harcamalarının bütçedeki ağırlığı giderek artırılmıştır. Krizin ülkede derin hiss edildiği 2009 yılında küçülen bütçe ile kamu yatırım harcamaları da azaltılmıştır. Tablo 4 den görüldüğü gibi, 2009 yılında bütçe harcamaları kısılmıştır. Azalan bütçe harcamaları, hızlı şekilde artan kamu yatırımlarını da düşürmüştür. Yatırımların bütçedeki payı 2009 yılı sonrasında artış göstermiştir. Önceki yıllarla mukayese edildiğinde 2008 yılında, genişletici maliye politikası uygulayan devlet, krizin derinleştiği 2009 yılında harcamaların kısılması ile aynı cizgiyi koruyamamıştır yılına kadar yatırımların hacmi diğer harcamalar gibi artmıştır. Fakat 2009 yılı ya- 119

7 Elçin Süleymanov, Elvin Alirzayev, Ayaz Zeynalov tırımların azalma hızı, diğer harcama kalemlerinden fazla olmuştur. Yatırım harcamaları, 2011 yılında kriz önceki artış hızına kavuşmuştur. Tablo Yıllarında Kamu Yatırım Harcamaları Artışı Bütçe harcamaları 3790,1 6086, , artış oranı, % 77,1 62,5 76,3-1,9 12, Yatırım harcamaları 882,8 1915, ,6 5774,1 artış oranı, % 5,42 kat 2,2 kat 2,3 kat -25,7 16, bütçede payı, % Kaynak: A.C. Maliye Bakanlığı verileri, yılları, milyon manatla Son yıllarda, bütçe harcamalarının kamu tüketiminden daha çok yatırım harcamalarına ve altyapı yatırımlarına yönlendirilmesi, bu harcamaların uzun dönemli etkileri konusunda olumlu ipuçları sunmaktadır. i. Devlet Bütçesine Etkisi 2008 yılında bütçe açığı 11.5 milyon manat iken, krizin bütçede hissedildiği 2009 yılında bu rakam 178 milyon manat ve 2010 yılında milyon manat olmuştur yılında ise, bütçe fazla vermiştir.aynı zamanda, bütçenin petrol gelirlerine bağlılığı petrol dışı bütçe açığını artırmıştır senesinde petrol dışı bütçe açığının petrol dışı GSYİH ya oranı %32 iken, 2009 senesinde bu gösterge %43,3 e kadar yükselmiştir.kriz döneminde, vergi ve benzeri gelirler azalmış, kamu harcamalarını finanse etmek için devlet, DPF kaynaklarına başvurmuştur yılında ekonomik krize bağlı olarak, petrol fiyatlarının volatilesi yüksek olmuştur. Şöyle ki, brent markalı petrolün fiyatı yıl boyu 144,9 dolardan 38,1 dolara kadar değişmiştir. Azerbaycan için petrolün varilinin 10 dolar düşmesi toplamda 2,2 milyar dolar kayıp anlamına gelmektedir. Dikkate almak lazım ki, petrol gelirleri Devlet Petrol Fonu (DPF)`nda toplanmaktadır. Kriz döneminde Fon`dan devlet bütçesine transferlerin hacminde ciddi artış olmutur. Şöyle ki, DPF`nun 2008 ve takip eden yıllardaki gelirinin %88.5-%93.7`lik kısmı bütçeye transfer edilmekteydi. Azerbaycan Vergi Bakanlığının 2009 yılı gelir tahminini %71.5 oranında gerçekleştirmesinin esas nedeni petrol fiyatlarında ciddi düşmelerdir. Bütçede varili 70 dolardan hesaplanmış petrolün fiyatının 61 dolara inmesi petrol üretiminin 2008 yılına göre 23,4% artmasıyla da karşılanamadı yılında 117 milyon manat daha çok vergi ödeyen Devlet Petrol Şirketi (DPŞ) bütçe gelirlerinin %14.3 nü karşılamıştır [10:22-23]. Kriz döneminde petrol fiyatlarına bağlı olarak gelirlerin azalmasına rağmen, DPŞ nin bütçede doğrudan ve dolaylı olarak rolünün artması, genel olarak ekonomide petrol dışı sektörün krizden etkilendiğini de ortaya koymaktadır. Toplam vergi gelirlerinin tahminlerden az olması ve petrol sektöründeki vergi artışı bunu açıklamaktadır yılı Petrol Fonu bütçesinde petrol fiyatını 70 dolar olarak tahmin edilmiştir. Fakat ilk 6 ay içinde fiyat 1 varil için 48 dolar olmuştur. Yılın sonuna doğru fiyat 61.6 dolar olarak gerçekleşmiştir. Buna karşın önceki yıldan 1 milyon ton fazla (50,4 milyon ton) petrol üretilmiştir [8:2-3]. Tahmin edilen fiyatlar, ekonomisi petrole bağımlı ülkeler içinde en yüksek olmuştur yılı için 1 varil petrolün fiyatı bütçede 45 dolar olarak tahmin edilmiştir [10:22] yılında 97.6 dolar olan bir varil petrolün kriz döneminde düşmesi petrol GS YİH`nı ve buna bağlı olarak da bütçe gelirlerini azaltmıştır. Gerçekleşen fiyatın tahminlerle uzlaşmadığını ve krizin konjonktürü daha hızlı etkilediği anlaşılınca, 2010 yılında devlet daha ihtiyatlı davranmıştır. Petrol fiyatlarının 10 dolara düşmesi, Azerbaycan ekonomisi için 3 milyar dolar zarar demektir [11:2]. Tahmin olunanla gerçekleşen 120

8 2008 Küresel mali krizinin Azerbaycan ekonomik kalkınmasına etkisinin analizi petrol fiyatları arasındaki fark, sonuç olarak bütçe gelirlerini etkilememiştir. Çünkü bütçede tahmin edilen fiyatlar genelde gerçekleşen piyasa fiyatların altındadır. Ayrıca, Petrol Fonu gelirinin belli oranı ile değil, sabit bir şekilde transfer yapmaktadır. j. Ülkenin makroekonmik durumuna etkileri Makroekonomik açıdan önemli sorunlar oluşturacak konu krizin, DPF gelirlerini etkilemesidir. "Azeri light" markalı petrolün varilinin fiyatının kriz öncesi 3 yıldaki en yüksek düzeyden-50$ ın altına inmesi Fonun gelirlerini ciddi oranda azaltmıştır yılından bütçe tahminlerinde petrolün varili 70$ olarak öngörülmesine karşılık, petrol fiyatlarının öngörülen fiyatın altında seyretmesi, krizin Azerbaycan bütçesi üzerindeki negatif etkisini arttırmıştır yılında enflasyon oranı %4.1 artarak, % 20.8 olarak gerçekleşmiştir yılında Merkez Bankası politikalarıyla %1.5`e indirilebilmiştir. Aynı zamanda kriz yabancı yatırımcıların ülke ekonomisine yönelik yatırımlarının ertelenmesine neden olmuştur ki, bu da ekonomik büyümenin beklenen düzeyin altında gerçekleşmesine neden olmuştur. k. Ülkenin mikroekonomik durumuna etkileri 2008 yılının sonu ve 2009 yılı başlarında Merkez Bankası, gevşek para politikası yürütmüştür Şubatın 2 da faiz oranı %3 indirilerek %5 olmuştur. Daha sonra bir daha faiz indirimine gidilerek bu oran %2`ye çeklimiştir. Ticari bankaların faiz oranlarının üst sınırı %13 ten %10 a kadar düşürülmüştür. Manat ve dövizde zorunlu rezerv düzeyi %6 dan %3 e indirilmiştir. Krizin daha da ağırlaşmasıyla, 2009 yılında para politikasına uyumlu olarak MB, makroekonomik dengenin ve finansal istikrarın ve ülkede ekonomik aktifliğin korunması amacıyla bankacılığa devlet desteğini arttırmıştır. Krize karşı uygulanan politikalardan biri de, sigorta şirketlerinde üç yıl boyunca kazancın yatırıma ayrılan kısmının vergiden muaf tutulması olmuştur. Krizin, sigorta şirketlerine etkisinin minimuma indirilmesi için gereksiz harcamaları azaltmak, müşteri sayını artırmak ve piyasaya yeni ürünler sunmak gerekmektedir. Hükumet ise 2008 yılının sonunda hem sigorta şirketlerini, hem de bankaları gelir vergisinden muaf tutarak önemli bir adım atmış oldu [2:5]. Azerbaycan finansal sisteminin krize karşı kırılgan sektörü, bankacılık sektörüdür. Merkez Bankası faiz oranlarını yarıya indirmiş ve bankaları daha dikkatli politika yürütmeğe çağırmıştır. Kredilerin daha düşük riskli girişimcilere verilmesi önerilmiştir. Dünya piyasalarında faiz oranları oldukça yükselmiştir. Bu da, Azerbaycan ticari bankalarının yurt dışından, ihtiyaçları olan krediyi çekme sıkıntısını doğurmuş ve bunun sonucu olarak bankalar tüketici ve girişimcilere tüketim ve ticari krediler veremez hale gelmiştir. Finans ve bankacılık sektöründeki sorunlar reel sektöre de yansımıştır. Çünkü bankadan kredi alamayan girişimcilerin para muslukları kapanınca, üretim ve inşaat şirketlerinin ciroları düşecek, hizmet ve satış alanlarında gerileme yaşanması kaçınılmaz olacaktır. Bazı uzmanlar finansal krizin Azerbaycan ekonomisine etkilerini kabul etmemelerine rağmen, en büyük 12 şirketten toplam 3400 işçi işten çıkarılmıştır. Azerbaycan bankacılık sektörünün dışa kapalı olması avantaj yaratmıştır yılına, bankacılık sektörünün dış borcu 2 milyar dolar olmuştur. Bu ise aktiflerin %18 ni oluşturmaktadır. Ülkedeki döviz piyasasının, Merkez Bankası nın tam kontrolünde olması döviz piyasasında istikrar sağlamıştır. Yapılan analizler sonucunda, küresel mali krizin Azerbaycan ekonomisine değişik kanallar ile derin etkilerinin olduğu kanaatine varılabilir. İşsizliğin artması, piyasalarda güvenin azalması, petrol fiyatlarındaki azalmayla bütçe gelirlerinin düşmesi, piyasada belirsizliklerin artması bunlardan birkaçıdır. 121

9 Elçin Süleymanov, Elvin Alirzayev, Ayaz Zeynalov Küresel mali krizin, Azerbaycan ekonomisine etkilerini görebilmek için, kriz öncesi ve kriz sonrası ekonomik durumun göz önünde bulundurulması gerekmektedir yılının sonlarında ABD ekonomisinde ortaya çıkan Global Mali Kriz, dünya ekonomilerini 2008 yılı itibariyle etkilemiştir. Azerbaycan ekonomisinde ise krizin etkilerinin gerek vergi gelirlerinin toplanmasında ve kamu yatırımlarının hacminde yaşanan düşüş olarak; gerekse de piyasalarda durgunluk bakımından 2009 yılı itibariyle hisseildiği söylenebilir. Yukarıdaki tablolardan görülebildiği gibi, 2011 yılı itibariyle krizin etkileri bertaraf edilmiştir ve ekonomi, genel anlamda kriz öncesi artış hızına kavuşmuştur. Sonuç Finansal Krizin Azerbaycanın doğrudan finansal sistemini etkilememesi, ülkedeki finansal sistemin dünya piyasalarıyla entegrasyonun zayıf olmasından kaynaklanmaktadır. Ülkede yatırım bankacılığın olmaması sebebiyle, krizin doğrudan etkileri çok az olmuştur. Fakat, finansal sorunlardan kaynaklanan ve reel sektörü derinlemesine etkileyen ekonomik kriz, ülke ekonomisinde çeşitli alanlarda kendini göstermiştir. Azerbaycan ın Küresel Mali Krizden diğer BDT ülkelerinden en az etkilendiği bilinse de, yapacağımız önerilerle krizin cari ve muhtemel etkileri en aza indirebilir: Tarıma yönelik yatırım ve sermaye miktarını artırmak; Dikkat edersek, Azerbaycan nüfusunun 46% sı kırsal bölgelerde arazilerde yaşamaktadır ve ekonominin temelini tarım (ziraat) oluşturur ve tarımsal ürünler sanayi alanları için girdi niteliğindedir, sonuçta bu, sanayinin gelişimini destekleyecek. Petrol gelirlerine bağımlılığı azaltmak ve petrol dışı sektörlerin gelişimini sağlamakla ekonominin üretim alanlarını büyüme aşamasına hazırlamak; Bütçe açığını kapatmak için bütçe yapısına tekrar bakmak ve bazı gider kalemlerini azaltmak; Petrol Fonu vasıtasıyla yapılan birçok sosyal ve konut projelerinden elde olunan kazançların yalnış kanallara gitmesinin karşısını almak için kamu denetimi ve devlet kontrolünü artırmak; Portföy yatırımlarını uzundönemli yatırımlara dönüştürmek. Spekülasyon amaçlı fiyat artışlarına, tekel ve haksız rekabete karşı devlet kontrolünün güçlendirilmesi; Yurtdışındaki döviz rezervlerinin bir hissesinin belli şartlarla yerli bankaların kullanımına verilmesi, genelde, bankalararası ve vatandaşa yönelik güzeştli kredilerin uygun şartlara bağlanması; (teşfik edilmesi) Ziraat ve diğer alanlarda çalışan girişimcilere devlet yardımının artırılması, bölgesel ve sektörel vergi indirimlerinin uygulanması, Petrol dışı sektörler üzre ihracatı teşfik politikalarının uygulanması; Kamu yatırım programının önceliklerine yeniden bakılması, bütçe kaynaklarının etkin kullanımının ve kamu mali disiplinin korunması; Riskli borçların bazıları için seçime bağlı devlet garantisinin uygulanması ve kayıtdışı ekonomini kayıtlı ekonomiye aktarmak; Giderek artan işsizlere yönelik meslek eğitimli projelerin finasedilmesi ve işsizlik sigortalarının artırılması; Hanehalkı ve her türlü şirketlerde israfa karşı bilgilendirme kampanyalarının yapılması; Menkul Kıymetler Borsasında sektörünün gelişimini ekonomik yollarla teşfikinin yapılması; enflasyona karşı politikalardan eşit ağırlıklı olarak parasal ve mali araçları bir paket halinde uygulamak. KAYNAKÇA 1. Alirzayev E.V. & Suleymanov E.B. (2013) Government Role during the Global Financial Crisis. World 122

10 2008 Küresel mali krizinin Azerbaycan ekonomik kalkınmasına etkisinin analizi Research Journal of Economics, ISSN: , Volume 2, Issue 1, pp Suleymanov, Elchin and Zeynalov, Ayaz, Qlobal Maliyye Bohraninin Azerbaycan Iqtisadiyyatina (The Influence of the Global Financial Crisis to Azerbaijani Economy) (October 28, 2009). Journal of Qafqaz University, October Available at SSRN: 3. Nuri, Aras Osman, and Elçin Süleymanov. "Azerbaycan Ekonomisi." Şark-Garb Matbaası, Bakü (2010). 4. Aliyev E. (2009) Milli iqtisadiyyatın lokomotivi olan bank sektoru qlobal böhranı əzmlə dəf edir, Azerbaycan Gazetesi, 13 mart. 5. ATİB. (2009). Qlobal iqtisadi böhranın Azərbaycana təsirləri: yeni miflər yeni reallıqlara qarşı. Bakü: Azerbaycan-Türkiye İş Adamları Birliği (ATİB), Proje ve Araştırmalar Şubesi yayınları. 6. Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi, `Azerbaijan in Figures`, yılları. 7. Azerbaycan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı, `Dövlət büdcəsinin icrası haqqında qanun`, yılları. 8. Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası, `Statistical Bulletin`, yılları. 9. BDDK (2008) ABD Mortgage Krizi, Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı, T.C. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, Çalışma Tebliği Sayı: EITI (2010). 31 dekabr 2009-cu il tarixində başa çatan 1 illik dövr üzrə Hesabat ve Rəy. Bakü: A.C. Mineral Kaynaklar Hasılatı Sanayisi Şeffaflık Teşebbüsü (MHŞT) Komisyonu. 11. Ganberov, F. (2011). Xarici borcların iqtisadi təhlükəsizlik baxımından qiymətləndirilməsi, Azerbaycan`ın Vergi Haberleri dergisi. 12. İbadoğlu, G., & Hüseynov, R. (2010). Azərbaycan iqtisadiyyatı-2009.bakü: İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi. 13. İbadoğlu, G. (2012). Azərbaycan bir ayda yarım milyard dollar itirib. az/budget/main?content= Nanto, D. K. (2009). The Global Financial Crisis: Analysis and Policy Implications. Washington D. C.: Congressional Research Service, RL OECD. (2009). Policy Responses To The Economic Crisis: Investıng In Innovation For Long-Term Growth. Paris: OECD. 123