Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin ve Zeytinyağı Üretimi, Pazarlaması ve Bölgede Zeytinciliği Geliştirme Olanakları

Transkript

1 Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin ve Zeytinyağı Üretimi, Pazarlaması ve Bölgede Zeytinciliği Geliştirme Olanakları T.C. GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ

2

3 TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ TEPGE Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin ve Zeytinyağı Üretimi, Pazarlaması ve Bölgede Zeytinciliği Geliştirme Olanakları Dr. Arzu SEÇER Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi ABD nda yürütülmüş Doktora Tezi dir

4 TEPGE YAYIN NO: 206 ISBN: TEPGE Her Hakkı Saklıdır. Temmuz 2012 TEPGE nin izni olmaksızın basılamaz, basılı veya elektronik materyal olarak çoğaltılamaz ve/veya dağıtılamaz. Kaynak gösterilmek şartı ile alıntı yapılabilir. Yayın içerisindeki her türlü yorum ve değerlendirmeler yazarlara aittir ve Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı nın ya da TEPGE nin görüşlerini yansıtmaz.

5 ÖNSÖZ Türkiye, dünya zeytinyağı ve sofralık zeytin üretiminde ve dış ticaretinde pay alan önemli ülkelerden birisidir. Son yıllarda, bu ürünlerin sağlık açısından öneminin daha iyi anlaşılması ve dünyada oluşan eğilimin de etkisiyle, zeytincilik sektöründe üretim ve kaliteyi artırmaya yönelik oldukça önemli destekler verilmeye başlanmış, bu desteklerin sonucu olarak dikim alanlarında hızlı bir artış sağlanmıştır. Bu artış başlıca üretici bölgeler arasında olan Akdeniz Bölgesinde diğer üretici bölgeler olan Ege ve Marmara Bölgesi ile kıyaslandığında-daha büyük oranda meydana gelmiştir. Hem Türkiye genelinde hem Doğu Akdeniz Bölgesinde zeytin alanlarındaki artışla beraber üreticilerin verim artırıcı uygulamalara yönelmesiyle gelecekte zeytin üretiminde önemli artışların olacağı tahmin edilmektedir. Üretim miktarında meydana gelecek artışa karşılık talep miktarının benzer şekilde artmaması durumunda, oluşacak arz fazlasının etkin bir şekilde pazarlanması sektörün geleceğinde önemli rol oynayacaktır. Çalışmanın temel amacı, Doğu Akdeniz Bölgesi nde gün geçtikçe daha önemli hale gelmekte olan zeytincilik sektöründe zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin üretiminin ve pazarlama organizasyonlarının değerlendirilerek, belirlenen yetersizlikler için çözüm önerileri getirilmesi ve zeytincilik sektörünün geliştirilmesi olanaklarının ortaya konulmasıdır. Çalışmamın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen yapıcı ve yönlendirici fikirleri ile bana daima yol gösteren danışmanım Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Çalışmamın son halini almasındaki önemli katkılarından dolayı Prof. Dr. M. Necat ÖREN, Prof. Dr. Cuma AKBAY, Doç. Dr. Erdal DAĞISTAN ve Yrd. Doç Dr. Ufuk GÜLTEKİN e teşekkür ederim.tezim süresince bana destek veren bölüm hocalarıma ve çalışma arkadaşlarıma, Yrd. Doç. Dr. Renan TUNALIOĞLU, Yrd. Doç. Dr. Türkan KEÇELİ ve Dr. Kemalettin TAŞDAN a, anket çalışmam sırasında yardımlarını esirgemeyen Hatay, Adana, Mersin ve Osmaniye İl Tarım Müdürlükleri yetkililerine, anket sorularını büyük bir sabır ve içtenlikle cevaplandıran değerli üreticiler ile diğer sektör paydaşlarına teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca, bu projenin finansmanını sağlayan Çukurova Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma Projeleri Birimine ve basımını üstlenen Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü ne (TEPGE) çok teşekkür ederim. Eğitimimin her aşamasında destek sağlayan ve yol gösteren aileme sonsuz teşekkür ederim. i

6 ÖZET DOĞU AKDENİZ BÖLGESİ NDE ZEYTİN VE ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ, PAZARLAMASI VE BÖLGEDE ZEYTİNCİLİĞİ GELİŞTİRME OLANAKLARI Doğu Akdeniz Bölgesi nde hızla artan zeytin dikim alanları sonucunda gelecekte zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin ürünlerinde önemli üretim artışlarının ortaya çıkması beklenmektedir. Gelecekteki üretim potansiyelinin en iyi şekilde değerlendirilmesi ancak mevcut sorunların çözümü ve geleceğe yönelik önlemlerin bugünden alınması ile mümkün olacaktır. Bu çalışmada, Doğu Akdeniz Bölgesi nde zeytincilik sektörü bir bütün halinde incelenerek, sektör ürünlerinin üretim ve pazarlama aşamalarındaki mevcut sorunları saptanmış ve geleceğe yönelik öneriler geliştirilmiştir. Araştırmanın ana materyalini, Hatay, Mersin, Osmaniye ve Adana illerindeki zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin üreticileri ve bu ürünlerin pazarlamasında faaliyet gösteren aracılar ile yapılan anketler sonucunda elde edilen birincil veriler oluşturmaktadır. Çalışma sonucunda, zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin üretiminde ve pazarlama organizasyonunda etkinliği azaltıcı bazı aksaklıkların olduğu belirlenmiştir. Önümüzdeki yıllarda artması beklenen üretimin pazarda etkin olarak değerlendirilmesi için, zeytin üretim tekniğinin iyileştirilmesi, pazarlama organizasyonundaki aksaklıkların giderilmesi, hedef pazarların belirlenerek pazarlama stratejilerinin oluşturulması ve markalaşma çalışmalarına hız verilmesi gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Zeytin, Zeytinyağı, Sofralık Zeytin, Pazarlama Organizasyonu, Doğu Akdeniz Bölgesi. ii

7 ABSTRACT OLIVE AND OLIVE OIL PRODUCTION AND MARKETING IN EAST MEDITERRANEAN REGION AND THE POSSIBILITIES TO IMPROVE OLIVE SECTOR IN THE REGION As a result of the rapidly increasing olive plantation areas in East Mediterranean Region, important increases are expected in olive, olive oil and table oil products. The best evaluation of the future production potential is only possible through the solution of the current problems and taking the future precautions at the present time. In this study, all aspects of oil production sector are investigated and current problems in the production and marketing stages are determined and thus necessary recommendations are developed. The main material of the study consists of the primary data obtained through questionnaires with olive, olive oil and table oil producers and intermediary dealers in the marketing of these products in Hatay, Mersin, Osmaniye and Adana provinces. In conclusion, some deficiencies are determined in the study, which decrease the efficiency in production and marketing organizations of olive, olive oil and table oil products. In order to effectively evaluate the production expected to increase in the forthcoming years, olive production technique should be improved, deficiencies in the marketing organization should be eliminated, marketing strategies should be developed by determining target markets and branding efforts should be increased. Keywords: Olive, Olive Oil, Table Olive, Marketing Organization, East Mediterranean Region. iii

8 İÇİNDEKİLER Özet..... iii Abstract... iii İçindekiler... iv Tablo dizini... vii Şekil dizini... ix Simgeler ve kısaltmalar... xi 1.Giriş Literatür özeti Materyal ve yöntem Materyal Yöntem Örnek Seçiminde Kullanılan Yöntem Tarım İşletmelerinde Örnekleme Aracılarda Örnekleme İşleme Sanayinde Örnekleme Verilerin Analizinde Kullanılan Yöntem ARAŞTIRMA BULGULARI Dünyada, Türkiye de ve Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Üretiminde Gelişmeler Dünyada Zeytin Dikim Alanı, Verim ve Üretimi Türkiye de Zeytin Dikim Alanı, Verim ve Üretimi Türkiye de Zeytin Fiyatları Türkiye de ve Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Üretim Projeksiyonu Dünyada Zeytinyağı Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Üretim Tüketim İhracat İthalat Türkiye de Zeytinyağı Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Üretim Tüketim Dış Ticaret Fiyatlar Türkiye de Zeytinyağı Üretim, Tüketim ve İhracat Projeksiyonu iv

9 4.4 Dünyada Sofralık Zeytin Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Üretim Tüketim İhracat İthalat Türkiye de Sofralık Zeytin Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Üretim Tüketim Dış Ticaret Fiyatlar Türkiye de Sofralık Zeytin Üretim, Tüketim ve İhracat Projeksiyonu Türkiye de Zeytincilik Sektörüne Verilen Destekler Zeytin Üretimine Verilen Destekler Zeytinyağı Sektörüne Verilen Destekler Zeytinyağı Üretimine Verilen Destekler Zeytinyağı İhracatına Verilen Destekler Zeytinyağı İthalatına Uygulanan Kısıtlamalar Sofralık Zeytin Sektörüne Verilen Destekler Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Yetiştirilen İşletmelere İlişkin Bulgular İşletme Büyüklükleri, Parsel Sayıları ve Parsel Büyüklükleri Arazi Mülkiyet Durumu Arazi Sulama Durumu Arazi Kullanım Durumu Üreticilerin Yaş, Deneyim ve Eğitim Durumu Zeytincilik Dışı Tarımsal ve Tarım Dışı Ekonomik Faaliyetler İşletmelerde Zeytin Üretim Tekniği Mevcut Çeşitler Fidan Temini Gübreleme İlaçlama Sulama Diğer Bakım İşlemleri Hasat Üreticilerin Mevcut Desteklerden Yararlanma Durumları ve Görüşleri. 66 v

10 Üreticilerin Kooperatifleşme Durumları ve Kooperatifleşme İle İlgili Düşünceleri Üreticilerin Gelecekte Zeytin Dikimi Konusunda Düşünceleri Üreticilerin Zeytin Üretiminde Karşılaştıkları Sorunlar Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin, Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin Pazarlama Organizasyonu Zeytin Pazarlama Organizasyonu Zeytinin Değerlendirilmesi Üreticilerin Zeytin Pazarlamasında Karşılaştıkları Sorunlar Zeytinyağı Pazarlama Organizasyonu Pazarlama Kanalları Aracılar Fiyat Oluşumu Pazarlama Organizasyonunun Etkinliğinin Değerlendirilmesi (1). Pazarlama Hizmetleri (2). Pazarın Saydamlığı (3). Rekabet (4). Pazarlama Marjı Zeytinyağı Üretim ve Pazarlama Sorunları Sofralık Zeytin Pazarlama Organizasyonu Pazarlama Kanalları Aracılar Fiyat Oluşumu Pazarlama Organizasyonunun Etkinliğinin Değerlendirilmesi (1). Pazarlama Hizmetleri (2). Pazarın Saydamlığı (3). Rekabet (4). Pazarlama Marjı Sofralık Zeytin Üretim ve Pazarlama Sorunları Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytincilik Sektörünün SWOT Analizi ile Değerlendirilmesi Sonuç ve Öneriler..96 Kaynaklar Ekler. 106 vi

11 TABLO DİZİNİ Tablo 3.1. Örnek İşletmelerin Zeytin Dikim Alanı Genişlik Gruplarına Göre Dağılımı 9 Tablo 3.2. Örnek İşletmelerin İllere ve İlçelere Göre Dağılımı Tablo 3.3. Anket Yapılan Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin İşleme Tesislerinin Dağılımı (2008)11 Tablo 4.1. Dünyada Zeytin Dikim Alanı, Verim ve Üretimi Tablo 4.2. Ülkelere Göre Zeytin Verimi (kg/da) Tablo 4.3. Ülkelere Göre Zeytin Üretim Miktarı (1,000 ton) Tablo 4.4. Bölgelere Göre Meyve Veren ve Vermeyen Ağaç Sayılarının Dağılımı...19 Tablo 4.5. Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Üretiminde Gelişmeler (ton) Tablo 4.6. Türkiye de ve Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Üretim Projeksiyonu (bin ton).24 Tablo 4.7. Türkiye nin Kalite Sınıflarına Göre Zeytinyağı İhracatı (%) Tablo 4.8. Türkiye nin Zeytinyağı Üretim, Tüketim ve İhracat Projeksiyonu (1,000 ton) Tablo 4.9. Ülkelere Göre Sofralık Zeytin Tüketim Miktarı (1,000 ton) Tablo Türkiye nin Siyah ve Yeşil Zeytin Ortalama İhraç Fiyatları ($/kg) Tablo Türkiye nin Sofralık Zeytin Üretim, Tüketim ve İhracat Projeksiyonu (bin ton). 45 Tablo Türkiye de Zeytinde Doğrudan Gelir Desteği Ödemeleri Tablo Sertifikalı Zeytin Fidanı Destek Bir. Fiy., Dest. Alan ve Toplam Destek Miktarı 47 Tablo Zeytin Üreticilerinin Yararlandıkları Mazot ve Gübre Desteği Miktarları Tablo Yıllar İtibariyle Zeytinyağı Prim Ödemeleri Tablo İncelenen İşletmelerde İşletme Arazisi ve Zeytin Arazisi Genişliği Tablo İşletmelerde İşletme Arazisi ve Zeytin Arazisinin Parsel Sayısı ve Genişlikleri 53 Tablo İncelenen İşletmelerde İşletme Başına ve Dekara Ortalama Zeytin Ağaç Sayısı. 53 Tablo İncelenen İşletmelerde İşletme Arazilerinin Mülkiyet Durumu Tablo İncelenen İşletmelerde Zeytin Arazilerinin Mülkiyet Durumu Tablo İncelenen İşletmelerde Arazi Sulama Durumu Tablo İncelenen İşletmelerde Arazi Kullanım Durumu (da)...56 Tablo İncelenen İşletmelerde Arazi Kullanım Durumu (%)..56 Tablo İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Yaş ve Deneyimleri (yıl) Tablo İncelenen İşletmelerde İşletmecilerin Eğitim Durumları (%) Tablo İncelenen İşletmelerde Zeytin Varlığının Çeşitlere Göre Dağılımı. 58 Tablo İncelenen İşletmelerde Zeytin Fidanlarının Temin Yerlerine Göre Dağılımı Tablo Zeytin Tarımında Ağaç Başına Gübre Miktarları (gr/ağaç) Tablo İncelenen İşletmelerde Düzenli Olarak Gübre Kullanımı vii

12 Tablo İncelenen İşletmelerde 10 Yaşından Küçük Ağaçlarda Kimyasal Gübre Kullanım Durumu 61 Tablo İncelenen İşletmelerde 10 Yaşından BüyükAğaçlarda Kimyasal Gübre Kullanım Durumu 61 Tablo İncelenen İşletmelerde Düzenli Olarak Çiftlik Gübresi Kullanımı Tablo İncelenen İşletmelerde Çiftlik Gübresi Kullanım Miktarları Tablo İncelenen İşletmelerde Düzenli Olarak İlaçlama Yapan İşletmelerin Dağılımı Tablo İncelenen İşletmelerde Mücadele Edilen Zararlıların Dağılımı Tablo İncelenen İşletmelerde Sulama Yöntemleri Tablo İncelenen İşletmelerde Hasat Yöntemleri Tablo İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Zeytin ve Zeytinyağıyla İlgili Destekler Hakkında Bilgi Sahibi Olma Durumu Tablo İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Zeytin ve Zeytinyağıyla İlgili Desteklerden Faydalanma Durumu Tablo İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Kooperatiflerden Beklentileri.68 Tablo4.41.İşletmelerde Üreticilerin Zeytin Dikim Alanlarını Genişletme Nedenleri. 68 Tablo İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Gelecekte Zeytin Dikim Alanlarında Genişleme Düşünmesinin Nedenleri Tablo İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Zeytin Yetiştiriciliğinde Karşılaştıkları Sorunlar Tablo İncelenen İşletmelerde Zeytin Değerlendirme Durumu (%) Tablo İncelenen İşletmelerde Zeytinyağı Değerlendirme Durumu (%) Tablo İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Zeytinyağı Satış Yerleri (%) Tablo Fabrikalarda Zeytinyağının Satış Yerleri (%) Tablo Zeytinyağı Pazarlama Marjı (2008). 82 Tablo Zeytinyağı İşleme Tesislerinde Hammadde Sorunları Tablo Zeytinyağı İşleme Tesislerinde İşleme Sorunları Tablo Zeytinyağı İşleme Tesislerinde Pazarlama Sorunları Tablo İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Zeytin Satış Yerleri (%) Tablo Sofralık Zeytin İşletmelerinde Zeytin Satış Yerleri (%) Tablo Sofralık Yeşil Zeytin Pazarlama Marjı (2008) Tablo Sofralık Siyah Zeytin Pazarlama Marjı (2008) Tablo Sofralık Zeytin İşletmelerinde İşleme ve Pazarlama Sorunları Tablo Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytincilik Sektörünün SWOT Analizi viii

13 ŞEKİL DİZİNİ Şekil 3.1. SWOT Analizi Tablosu Şekil 4.1. Dünya Zeytin Dikim Alanı Verim ve Üretimde Gelişmeler Şekil 4.2. Ülkelere Göre Zeytin Dikim Alanlarının Dağılımı Şekil 4.3. Türkiye de Zeytin Dikim Alanının Gelişimi Şekil 4.4. Türkiye de Zeytin Ağaç Sayısının Gelişimi Şekil 4.5. Bölgelere Göre Zeytin Ağaç Sayısının Dağılımı Şekil 4.6. Türkiye de Zeytin Üretim ve Veriminin Gelişimi Şekil 4.7. Bölgelere Göre Zeytin Üretiminin Dağılımı Şekil 4.8. İllere Göre Zeytin Üretimi Şekil 4.9. Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Dikim Alanlarının Gelişimi Şekil Doğu Akdeniz Bölgesi nde İllere Göre Zeytin Dikim Alanlarının Dağılımı Şekil Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Ağaç Sayısının Gelişimi Şekil Türkiye de Zeytin Reel Fiyatlarının Gelişimi Şekil Dünya Zeytinyağı Üretiminin Gelişimi Şekil Seçilmiş Ülkelerde Kişi Başı Zeytinyağı Tüketimi (2009) Şekil Dünya Zeytinyağı İhracatının Gelişimi Şekil Dünya Zeytinyağı İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı Şekil Dünya Zeytinyağı İthalatının Gelişimi Şekil Dünya Zeytinyağı İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı Şekil Türkiye de Zeytinyağı Üretiminin Gelişimi Şekil Türkiye de Kişi Başına Zeytinyağı Tüketiminin Gelişimi Şekil Türkiye de Zeytinyağı İhracatının Gelişimi Şekil Türkiye de Zeytinyağı İhracatının Üretime Oranı Şekil Türkiye nin Ambalaj Şekillerine Göre Zeytinyağı İhracatı Şekil Türkiye nin Zeytinyağı Ortalama İhracat Fiyatları ($/kg) Şekil TARİŞ Zeytinyağı Alım Fiyatları Şekil Dünya Sofralık Zeytin Üretiminin Gelişimi Şekil Dünya Sofralık Zeytin Üretiminin Ülkelere Göre Dağılımı Şekil Seçilmiş Ülkelerde Kişi Başı Sofralık Zeytin Tüketimi ( ) Şekil Dünya Sofralık Zeytin İhracatının Gelişimi Şekil Dünya Sofralık Zeytin İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı Şekil Dünya Sofralık Zeytin İthalatının Gelişimi Şekil Dünya Sofralık Zeytin İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı Şekil Türkiye de Sofralık Zeytin Üretiminin Gelişimi Şekil Türkiye de Kişi Başına Sofralık Zeytin Tüketiminin Gelişimi ix

14 Şekil Türkiye de Kişi Başına Sofralık Zeytin Tüketiminin Gelişimi Şekil Türkiye de Sofralık Zeytin İhracatının Gelişimi Şekil Türkiye de Sofralık Zeytin Reel Fiyatlarının Gelişimi Şekil İncelenen İşletmelerde Zeytin Arazilerinde Sulama Durumu Şekil Doğu Akdeniz Bölgesi'nde Zeytinyağı Pazarlama Kanalları...72 Şekil İki ve Üç Fazlı Kontinü Sistem Akışı Şekil Doğu Akdeniz Bölgesi'nde Sofralık Zeytin Pazarlama Kanalları x

15 SİMGELER VE KISALTMALAR AB ABD ÇKS DFİF DGD DİR DTÖ EİB FAO GDO IMF IOOC KOSGEB RG STB SWOT TBMM TÜGEM TÜİK UZK : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Çiftçi Kayıt Sistemi : Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu : Doğrudan Gelir Desteği : Dahilde İşleme Rejimi : Dünya Ticaret Örgütü : Ege İhracatçılar Birliği : Food and Agriculture Organization : Genetiği Değiştirilmiş Organizma : Uluslararası Para Fonu : International Olive Oil Council : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayiyi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı : Resmi Gazete : Sanayi ve Ticaret Bakanlığu : Strengths, Weakness, Opportunities, Threats : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Tarımsal Üretim ve Geliştirme Müdürlüğü : Türkiye İstatistik Kurumu : Uluslararası Zeytinyağı Konseyi xi

16

17 1. GİRİŞ Son yıllarda, nüfusun artışı ile sağlıklı beslenme bilinci ve yerel ürünlerin tüketim eğiliminin artması sonucu dünyada zeytinyağı ve sofralık zeytin tüketimi artış göstermiştir. Dünya talebinin artması, üretici ülkelerde zeytinyağı ve sofralık zeytin üretim ve dış ticaretinde önemli gelişmelerin yaşanmasına yol açmıştır. Dünya zeytin üretiminin tamamına yakın bölümü Akdeniz e kıyısı olan ülkelerde gerçekleşmektedir. Bu ülkelerin arasında İspanya, İtalya, Yunanistan gibi Avrupa Birliği (AB) üyesi ülkelerin yanı sıra Türkiye, Tunus, Suriye ve Fas gibi ülkeler de yer almaktadır. Özellikle Türkiye nin de aralarında bulunduğu bazı ülkelerde, zeytin yetiştiriciliğini yaygınlaştırmak amacıyla yoğun destekler verilmekte ve bu destekler sonucu yakın zamanda dünya zeytinyağı ve sofralık zeytin üretiminin hızla artacağı düşünülmektedir. Dünya zeytinyağı ve sofralık zeytin tüketimine bakıldığında, yine Akdeniz e kıyısı olan ülkelerin ön plana çıktığı görülmektedir. Ancak son yıllarda, özellikle Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Rusya, Japonya gibi birçok sağlık bilinci ve gelir düzeyi yüksek ülkede de bu ürünler hızlı şekilde beslenme alışkanlığı içerisinde yer almaya başlamıştır. Tüketimdeki hızlı artışın gelecekte de devam edeceği tahmin edilmektedir. Önümüzdeki yıllarda dünya zeytinyağı ve sofralık zeytin arzının ve paralelinde talebinin hızla artacağı düşünüldüğünde, dış ticarette pay sahibi olmak daha önemli hale gelecektir. Türkiye, dünya zeytinyağı ve sofralık zeytin üretiminde ve dış ticaretinde pay alan önemli ülkelerden birisi olmasına rağmen, kişi başı tüketim açısından diğer üretici ülkelerle karşılaştırıldığında oldukça geri düzeydedir. Bu ürünlerin sağlık açısından öneminin daha iyi anlaşılması ve dünyada oluşan eğilimin de etkisiyle, Türkiye de son yıllarda zeytincilik sektöründe üretim ve kaliteyi artırmaya yönelik oldukça önemli destekler verilmeye başlanmıştır. Bu desteklerin sonucu olarak dikim alanlarında hızlı bir artış sağlanmıştır. Zeytin alanlarındaki artışla beraber üreticilerin yoğun şekilde yoğun şekilde verim artırıcı uygulamalara yönelmesi sonucu zeytin üretiminde oldukça önemli artışlar olacağı tahmin edilmektedir. Üretim miktarında meydana gelecek hızlı artışa karşılık yurt içi talep miktarının benzer şekilde artmaması durumunda, önemli düzeyde arz fazlası meydana gelecek, bu arz fazlasının etkin bir şekilde pazarlanması oldukça önemli bir hal alacaktır. Türkiye de zeytin yoğun olarak Ege, Marmara ve Akdeniz Bölgelerinde yetiştirilmektedir. Desteklerin başlamasından bu yana geçen sürede zeytin dikim alanlarındaki artış Ege Bölgesi nde %12.83, Marmara Bölgesi nde %4.85 iken, Akdeniz Bölgesi nde %72.27 dir (TÜİK, 2011a). Aynı dönemde, Doğu Akdeniz Bölgesi nin dikim alanlarında %74.32 artış meydana gelmiştir. Dolayısıyla yakın zamanda zeytin üretiminde önemli ölçüde artış sağlanacaktır. Türkiye genelinde zeytin ve buna bağlı olarak zeytinyağı ve sofralık zeytin üretim artışının etkin bir şekilde pazarlanması gerekmektedir. Pazarlamadan kaynaklanacak aksaklıklar Doğu Akdeniz Bölgesi nde (üretim artışından dolayı) daha şiddetli bir şekilde hissedileceğinden, ortaya çıkabilecek pazarlama sorunlarının çözümü bu bölge için oldukça büyük önem taşımaktadır. Çalışmanın temel amacı, Doğu Akdeniz Bölgesi nde gün geçtikçe daha önemli hale gelmekte olan zeytincilik sektöründe zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytinin pazarlama organizasyonlarının etkinliğinin değerlendirilmesi, bunun yanı sıra zeytin üretiminin yapısını ortaya koyulması ve belirlenen yetersizlikler için çözüm önerileri getirilmesidir. Dolayısıyla bu çalışmada; 1. Türkiye de ve Doğu Akdeniz Bölgesi nde zeytincilik sektörünün gelişimi incelenerek mevcut durumun ortaya koyulması ve geleceğe yönelik projeksiyonların yapılması, 2. Doğu Akdeniz Bölgesi nde zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin pazarlama (hizmetler, kanallar ve aracıların özellikleri) organizasyonlarının etkinliğinin ortaya koyulması, 3. Doğu Akdeniz Bölgesi nde zeytincilik sektörünün güçlü ve zayıf yanları ile pazardaki tehditler ve fırsatların belirlenmesi, 4. Doğu Akdeniz Bölgesi nde zeytincilik sektörünün gelişmesine katkı sağlayacak önlemlerin belirlenmesi amaçlanmaktadır. 1

18 2. LİTERATÜR ÖZETİ Işıklı ve ark (1988), Küçük Menderes Havzasındaki Önemli Tarımsal Ürünlerin Pazarlama Sistemi, Tarımsal Sanayinin Durumu ve Pazarlama Sorunları başlıklı çalışmalarında süt, tütün, incir ve zeytinin pazarlama yapılarını ve pazarlama marjlarını ortaya koymuşlardır. Araştırma alanında elde edilen zeytinin ortalama %39 u sofralık, %61 i yağlık olarak değerlendirilmektedir. Zeytinyağında nispi pazarlama marjı %27 olarak bulunmuştur. Olgun (1988), Uygulanmakta Olan Destekleme Politikasının Türkiye de ve Özellikle Ege Bölgesi nde Zeytin ve Zeytinyağı Ekonomisindeki Çeşitli Etkileri Üzerinde Bir Araştırma başlıklı çalışmasında, uygulanmakta olan destekleme politikalarının Türkiye de ve özellikle Ege Bölgesi nde zeytin ve zeytinyağı üretimi, üretim maliyetleri ve zeytinyağı pazarlama yapısı üzerine etkilerini incelemiştir. Elde edilen bulgulara göre zeytin ilkel metotlarla işlenmekte ve uygun olmayan koşullarda depolanmaktadır. Bu ürünler üreticiden tüketiciye ulaşana kadar çok sayıda aracı faaliyet göstermekte, bu durum toplam pazarlama marjlarında artışa neden olmaktadır. Zeytinyağı üreticiden tüketiciye ulaşıncaya kadar fiyatı %41.80 oranında artmaktadır. Oktay ve ark (1994), Aydın Vakıf Zeytinlikleri İşletmesinin Daha Rasyonel ve Rantabl Hale Getirilmesi başlıklı çalışmalarında, işletmenin mevcut durumunu incelemiş, mali durumunu ve pazarlama faaliyetlerinin yeterliliğini değerlendirmişlerdir. İşletmede karşılaşılan en önemli sorunlar, pazarlama konusunda faaliyet gösteren ayrı bir birimin ve uzmanlaşmış personelin olmaması, piyasadaki firmaların kalite, ambalajlama ve satışlar konusunda takip edilememesi ile ürünlerde istenilen seviyede kaliteye ulaşılamaması olarak ifade edilmiştir. Emeksiz (1994), Adana İlinde Yerfıstığı Pazarlama Organizasyonu ve Etkinliğinin Değerlendirilmesi konulu çalışmasında üretici ve tüccarlardan anket yoluyla topladığı verilerle Adana ilinde yerfıstığı pazarlama organizasyonunun etkinliğini değerlendirmiş ve belirlenen yetersizlikler için çözüm önerileri sunmuştur. Araştırma sonucunda, işleme, paketleme, depolama ve dereceleme hizmetlerinin yetersiz, perakendeci marjlarının yüksek ve üreticilerin pazar gücünün yetersiz olduğu saptanmıştır. Yercan (1996), İzmir Yöresinde Seçilmiş Bazı Tarımsal Amaçlı Kooperatiflerde Kaynak Kullanımı ve Kooperatif İşletmelerde Etkinliğin Ölçülmesi Üzerine Bir Araştırma başlıklı çalışmasında 22 zeytin kooperatifi yöneticisi ve bu kooperatiflere ortak 86 zeytin üreticisi ile anket görüşmesi yaparak, bu kooperatiflerin ortaklarına yönelik faaliyetlerini ve finansal performanslarını ortaya koymuştur. Bu kooperatiflerde ortalama stok devir hızı 4.26, duran varlıkların devir hızı 6.33, aktif varlıkların devir hızı ise 1.53 olarak hesaplanmıştır. İşletmelerin sermaye yapıları incelendiğinde ise toplam aktif sermaye içerisinde sabit sermayenin oranı %95.10, pasif sermaye içerisinde borçların oranı ise %3.30 bulunmuştur. Belletti ve Marescotti (1997), The Reorganisation of Trade Channels of a Typical Product: The Tuscan Extra Virgin Olive Oil konulu çalışmalarında İtalya nın Tuscan bölgesinde sızma zeytinyağı üreten 18 imalathane ile görüşerek, tüketicilerin satın alma davranışlarındaki değişimi incelemişlerdir. Elde edilen bulgulara göre, tüketici davranışlarında önemli sayılabilecek değişimler yaşanmıştır lı yılların başında, tüketiciler doğrudan üreticiye giderek, yıllık ihtiyaçları olan zeytinyağını dökme halde varillerle veya damacanalarla satın almaktadır. Ancak, son yıllarda sosyo-ekonomik özelliklerdeki değişmelerden dolayı (ev hanımlarının iş yaşamında yer alması, insanların yemek yapmaya daha az zaman ayırması ve tüketicilerin sağlıklı yaşama endişesinin artması) tüketiciler zeytinyağını daha çok süpermarketlerden satın almakta, satın alımlarda küçük ambalajlı ve gıda güvenlik sertifikasına sahip ürünleri tercih etmektedir. Konak ve ark. (1998), Aydın İlinde Zeytin ve Zeytinyağı Üretim ve Pazarlaması konulu makalelerinde Aydın da zeytin ve ürünleri pazarlamasında yer alan başlıca aktörleri üreticiler, tüccarlar, TARİŞ ve Aydın Vakıf Zeytinlikleri İşletmeleri olarak belirlemişlerdir. Emeksiz (1999), Orta Toroslarda Kiraz Üretim ve İhracatını Geliştirme Olanakları isimli çalışmasında üreticilerle ve pazarlamada faaliyet gösteren aracılarla yüz yüze görüşmeler yaparak kiraz pazarlama organizasyonunu ortaya koymuş ve sektörü SWOT analizi ile değerlendirmiştir. 2

19 Araştırma sonucunda üretim ve pazarlama aşamalarında yapılacak bazı iyileştirmelerle, bölgede üretim ve ihracatın hızlı bir şekilde geliştirilebileceği ifade edilmiştir. Siskos ve ark. (2001) tarafından yapılan Multicriteria Analysis in Agricultural Marketing: The Case of French Olive Oil Market başlıklı çalışmada Paris te 205 zeytinyağı tüketicisi ile anket görüşmesi yapılarak zeytinyağında tüketici tercihleri ortaya koyulmuştur. Tüketicilerin zeytinyağı satın alımlarında etkili faktörler sırasıyla marka imajı (%80), renk (%77), paketleme (%70) ve fiyat (%64) olarak belirlenmiştir. Tunalıoğlu ve Gökçe (2002), Ege Bölgesi nde Optimal Zeytin Yayılış Alanlarının Tespitine Yönelik Bir Araştırma başlıklı çalışmalarında 126 zeytin üreticisiyle anket çalışması yaparak, zeytinciliğin yayılış alanlarını ve bu yayılışın önündeki engelleri tespit etmişlerdir. Araştırma sonucunda, işletmelerde ortalama arazi genişliği da, parsel sayısı 5.00 adet, parsel genişliği ise da bulunmuştur. Üreticilerin bahçe tesisinde fidan temini ve çeşit seçimi konularında, bakım işlemlerinde ise ilaçlama, gübreleme, sulama ve sürüm işlemlerinde sıkça sorun yaşadıkları belirlenmiştir. Işın ve Koçak (2003), İzmir İlinde Farklı Üretim Teknikleri Uygulayan Zeytin Sıkma Tesislerinin Ekonomik Analizi başlıklı çalışmalarında, farklı üretim teknikleri uygulayan zeytinyağı işleme tesislerini ekonomik açıdan karşılaştırmıştır. Elde edilen bulgulara göre kontinü sisteme yapılacak yatırım tutarı, sulu ve kuru sisteme göre daha yüksektir. Ancak bu sistem, daha yüksek net kar ve öz sermaye karlılığı sağlamaktadır. Gökçe (2003), Türkiye de Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin Sektörünün Üretim Öncesi Sorunları Üzerine Bir İnceleme başlıklı makalesinde zeytinyağı sektörünün üretim öncesi sorunlarını belirleyerek, bu sorunların çözümü için öneriler sunmuştur. Yapılan incelemede en önemli sorunun yeterli, düzenli ve kaliteli hammadde temininde yaşandığı sonucuna ulaşılmıştır. Mevcut zeytinliklerin iyileştirilmesi ve amaç dışı kullanımın engellenmesi gerektiği vurgulanmıştır. Özkaya (2003), Türkiye de Zeytin Fidancılığının Durumu ve Sorunları isimli makalesinde Türkiye de zeytin fidanı üretiminde karşılaşılan sorunları incelemiş ve çözüm önerilerinde bulunmuştur. Çalışmada, üreticilerin karşılaştıkları başlıca sorunların fidan üretimi ve yöreye uygun fidan çeşitlerinin seçimiyle ilgili bilgi yetersizliği olduğu ifade edilmiştir. Dizdaroğlu ve ark. (2003) tarafından yapılan Ege ve Güney Marmara Bölgelerinde Yağlık Zeytin ve Sofralık Zeytin Yetiştiriciliğinin Ekonomik Analizi başlıklı çalışmada Ege ve Güney Marmara bölgelerinde uygulanan anketler (toplam 256 anket) sonucunda yağlık ve sofralık zeytinin üretim maliyetleri, karlılık oranları ve işletme düzeyinde pazarlama kanalları belirlenmiştir. Araştırma sonucunda net karlılık oranı; yağlık zeytinde %6.20 iken sofralık zeytinde % olarak bulunmuştur. Piyasadaki en önemli alıcılar ise sofralık zeytinde Marmarabirlik (%47), yağlık zeytinde ise zeytinyağı işleme tesisleridir (%57). Migdalas ve ark. (2004) tarafından yapılan Sector Modeling for the Prediction and Evaluation of Cretan Olive Oil isimli çalışmada, üreticilere yapılan desteklerdeki değişikliklerin, üretici ve tüketici rantı üzerine olası etkileri incelenmiştir. Çalışmanın sonucunda, zeytinyağı sektörüne verilen desteklerde en önemli belirleyicinin üretim masrafları olduğu saptanmıştır. Lazaridis (2004), Olive Oil Consumption in Greece: A Microeconometric Analysis başlıklı makalesinde Yunanistan da zeytinyağı, bitkisel yağ ve margarin tüketimini etkileyen etmenleri Linear Approximation of Almost Ideal Linear System (LA/AIDS) modeli kullanarak belirlemiştir. Araştırmada, Hanehalkı Bütçe Araştırması sonuçlarına dayanarak elde edilen veriler 2 aşamada incelenmiştir. Birinci aşamada zeytinyağı tüketimi ile gıda harcamaları ve yaş arasında pozitif; aile büyüklüğü, eğitim seviyesi ve ev - satın alma yeri arasındaki mesafe arasında negatif ilişki olduğunu tespit edilmiştir. İkinci aşamada ise tüketimde etkili en önemli faktörün alışkanlıklar olduğunu ortaya koyulmuştur. Koç ve ark. (2004), Olive and Olive Oil Sector in Turkey: Market Structure and the Role of Agricultural Cooperatives isimli çalışmalarında kooperatiflerin zeytin ve zeytinyağı fiyatları üzerine etkisini ekonometrik olarak ortaya koymuşlardır. Söz konusu ürünlerde kooperatiflerin pazar paylarının üretici fiyatları üzerinde olumlu etkiye sahip olduğu sonucuna ulaşılmış, Türkiye koşulları 3

20 dikkate alınarak üretimden tüketime kadar tüm aşamaları içine alan uzun vadeli politikalar geliştirilmesi ve istikrarlı biçimde uygulanması gerektiği vurgulanmıştır. Mili (2004), Prospects for Olive Oil Marketing in Non-Traditional Markets başlıklı makalesinde dünyada zeytinyağı üretim ve ticaretinin durumunu ve piyasada özellikle yeni pazarlar açısından beklentileri incelemiştir. Çalışmada, dünya zeytinyağı dış ticaretindeki gelişmelerin 2 temel çerçevede şekillendiğini ifade etmiştir. Bunlardan birincisi zeytinyağının üretici ülkelerin dışında (tüketici davranışlarında değişiklikler, dış ticarette serbestleşme çabaları, Ortak Tarım Politikası uygulamaları vb. sebeplerle) tüketilmeye başlanması, ikincisi üretici ülkelerin yeni pazarları ele geçirmek amacıyla güçlü pazarlama stratejileri oluşturma çabalarıdır. Anaç, (2005), Balıkesir İli Edremit İlçesi Yağlık Zeytin Üreten İşletmelerin Ekonomik Analizi başlıklı çalışmasında bölgede 96 zeytin üreticisinden yüz yüze görüşme yoluyla veri toplayarak, zeytin üretim faaliyetinin ekonomik analizini yapmıştır. Çalışma sonucunda, zeytin üreticilerinin üretim ve pazarlamadan kaynaklanan sorunlara sahip oldukları, bu sorunlara çözüm bulunabilmesi için kooperatifleşmeye ve üretici birlikleri gibi çiftçi örgütlerine ağırlık verilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Tiryaki ve Akbay (2005), Türkiye de Ailelerin Sosyo-ekonomik Gruplar İtibariyle Zeytinyağı Tüketimi başlıklı makalelerinde Türkiye de ailelerin zeytinyağı tüketim yapısını, 2003 yılında TÜİK tarafından hazırlanan Hanehalkı Bütçe Anket Verileri ni kullanarak ortaya koymuşlardır. Gelir grupları, yerleşim yerleri ve bölgeler itibariyle aylık ortalama zeytinyağı tüketim miktarları ve harcama değerleri incelendiğinde, gruplar arasında istatistiksel olarak farklılık olduğu görülmüştür. Mili (2006), Market Dynamics and Policy Reforms in the EU Olive Oil Industry: An Exploratory Assessment başlıklı çalışmasında devam eden pazar ve politika değişimi sürecinde AB zeytinyağı sektörünü SWOT (strengths, weakness, opportunities, threats) analizi ile incelemiştir. AB zeytinyağı pazarının başlıca güçlü yanları; ürün özellikleri, ürünlerin kalitesi ve zeytinyağı işletmelerinin pazarlama stratejileridir. Sektörün temel zayıflıkları ise arz miktarının artmaya devam etmesine rağmen talebin sabit bir özellik göstermesi, pazarlama masraflarının yüksek olması ve pazar saydamlığının iyi bir şekilde sağlanmasına olanak verecek güvenilir ikincil verilerin yetersizliğidir. Piyasadaki başlıca fırsatlar, dünyada sağlık endişesi sonucu tüketicilerin zeytinyağı tüketiminde artış olması, zeytinyağı için Ortak Tarım Politikası nın son reformunun kaliteli ürün üretimini teşvik etmesi ve uluslararası tarım ürünleri ticaretinde korumacılığın azalması şeklinde ifade edilmiştir. AB zeytinyağı sektörünün gelişmesi önündeki başlıca tehditler ise diğer bitkisel sıvı yağların fiyatının daha ucuz olması, dünya zeytinyağı arzındaki artış ve üreticilerin desteklere bağımlılığı olarak ifade edilmiştir. Ergin (2006), Ulusal Tarım Politikamız ve Zeytin-Zeytinyağı Politikamız Nasıl Olmalı? başlıklı makalesinde zeytin ve zeytinyağı sektöründeki sorunları üretim, işleme ve pazarlama başlıkları altında incelemiş ve bu sorunların çözümüne yönelik önerilerde bulunmuştur. Çalışmada, sektörde üretim ve işlemeden kaynaklanan kalite sorunları ve pazarlamadan kaynaklanan zayıflıklar olduğuna dikkat çekilerek sektördeki destekleme politikası araçlarının yetersiz olduğu ifade edilmiştir. Sektörün geliştirilmesi için kalite artırıcı uygulamaların üreticilere benimsetilmesi ve yurtiçi tüketimi artırılması için uzun vadeli ve istikrarlı politikaların geliştirilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Tetik (2006), Sofralık Zeytinin Kalitesine Etki Eden Faktörler başlıklı çalışmasında kaliteyi etkileyen faktörleri hammadde, zeytinyağı işleme tesislerinin yapısı ve bu tesislerde yapılan işlemler olarak 3 ana başlık altında toplamıştır. Çalışmada, zeytin hasat zamanı, hasat şekli ve zeytinin bekleme süresinin zeytinin kalitesi üzerine doğrudan etkisi olduğu vurgulanmış, sofralık zeytin işleme tesislerinin genellikle küçük ölçekli ve altyapı olarak yetersiz olduğu, ayrıca bu işletmelerde çalıştırılacak kalifiye eleman temininde zorluklar yaşandığı ifade edilmiştir. Korukluoğlu (2006), Hasattan Tüketime Sofralık Zeytin Teknolojisi ve Sorunları başlıklı makalesinde sofralık zeytin sektörünün sorunlarını ele alarak, bu sorunları üretim, işleme ve pazarlama başlıkları altında gruplandırmış, ihracatta dezavantajlı olduğumuzu belirterek, bunun sebeplerini ürünlerimizin yurtdışı talebi karşılayamaması, teknolojik gerilik ve fiyatların rekabet etmeyi engelleyecek şekilde pahalı olması şeklinde ifade etmiştir. 4

21 Tunalıoğlu (2006), Dünya Zeytinyağı Tüketimindeki Gelişmelerin Türkiye Açısından Değerlendirilmesi başlıklı makalesinde dünyada ve Türkiye de zeytinyağı tüketiminde meydana gelen gelişmeleri ortaya koymuştur. Makalede, dünyada Türkiye hariç başlıca üretici ülkelerin aynı zamanda tüketici durumda olduğu, Türkiye nin kişi başına zeytinyağı tüketim miktarının oldukça düşük düzeyde olduğu ve bu miktarı artırabilmek için sektörü aynı çatı altında toparlayan bir organizasyona ihtiyaç duyulduğu vurgulanmıştır. Anania ve D Andrea (2007), The Global Market for Olive Oil: Actors, Trends, Policies, Prospects and Research Needs başlıklı çalışmalarında dünyada zeytinyağı üretimi ve ticaretinde son gelişmeleri incelemişlerdir. Çalışmada gerek üretim gerek dış ticaret açısından özellikle 1990 lardan sonra geleneksel yapının değiştiği (AB odaklı üretim ve dış ticaret) vurgulanmış, gelecekte tüketimde yaşanacak gelişmelerin ve endüstrideki rekabet unsurlarının piyasa üzerindeki etkisinin artacağı sonucuna ulaşılmıştır. Matsatsinis ve ark. (2007) tarafından yapılan Comparing Distributors Judgements to Buyers Preferences a Consumer Value Analysis in the Greek Olive Oil Market konulu çalışmada, Yunanistan zeytinyağı sektörüyle ilgili olarak, tüketicilerin ve pazarlama kanallarındaki aracıların farklı ürün özelliklerine (kalite, tat, koku, fiyat) karşı tutumları incelenmiştir. Araştırma sonucunda, satın almada etkili faktörün kalite olduğu bulunmuştur. Özgürsoy ve Akdemir (2007) tarafından yapılan Hatay İlinde Zeytin ve Zeytinyağı Sektörünün Ekonomik Analizi başlıklı çalışmada zeytin ve zeytinyağı işletmelerinin ekonomik analizini yapmak ve üreticilerin pazarlamada karşılaştıkları sorunları ortaya koymak amacıyla 61 adet zeytin ve 7 adet zeytinyağı üreticisinden anket yoluyla veri toplanmıştır. Çalışma sonucunda, ortalama zeytin üretim alanı da, öz sermaye karlılığı %32.90 ve yatırım sermayesi karlılığı ise %34.10 olarak hesaplanmıştır. Bakım işlemlerinde yapılan hatalı uygulamalara ve yıldan yıla yaşanan periyodisiteye rağmen zeytin yetiştiriciliğinin bölgenin en önemli gelir kaynağı olduğu vurgulanmıştır. Türkekul ve ark. (2007), A Market Share Analysis of Virgin Olive Oil Producer Countries with Special Respect to Competitiveness başlıklı çalışmalarında Sabit Pazar Payı Analizi yöntemini kullanarak Türkiye nin ve diğer üretici ülkelerin (İtalya, İspanya, Yunanistan, Türkiye ve Tunus) geleneksel olmayan zeytinyağı pazarlarındaki (A.B.D, Avustralya, Kanada, Brezilya ve Japonya) rekabet durumunu incelemişlerdir. Sonuç olarak, söz konusu pazarlarda bu ülkeler arasında rekabet açısından en güçlü ülkenin İtalya olduğu ve bu ülkeyi Yunanistan ve Türkiye nin takip ettiği bulunmuştur. Karray (2008), Olive Oil World Market Dynamics and Policy Reforms: Implications for Tunisia başlıklı çalışmasında, zeytinyağı sektörünün değişik aşamalarında faaliyet gösteren 23 kişiden yüz yüze görüşme yoluyla veri toplayarak, Tunus un zeytinyağı sektörünü SWOT analizi ile değerlendirmiştir. Elde edilen bulgulara göre Tunus un zeytinyağı sektörünün başlıca güçlü yanları zeytin çeşitlilerinin fazlalığı, diğer üretici ülkelerle karşılaştırıldığında üretim maliyetinin nispeten düşük olması ve üreticilerin yetiştiricilik konusunda deneyimli olmasıdır. Sektörün zayıf yanları, zeytin ağaçlarının kurak ve yarı kurak alanlarda yoğunlaşması, düşük verimlilik ve depolama olanaklarının yetersizliğidir. Pazardaki fırsatlar ise Avrupa da zeytinyağı talebinde artış olması ve Tunus un zeytinyağı üreticisi ve ihracatçısı olarak sağlam bir imaja sahip olmasıdır. Harp ve Keçeli (2008), Sofralık Zeytinde Kaliteyi Etkileyen Faktörler başlıklı makalelerinde sofralık zeytinde kaliteyi etkileyen faktörleri hasat öncesi, hasat sırası ve hasat sonrası faktörler olmak üzere 3 bölüme ayırmışlardır. Hasat öncesi faktörler; çeşit, budama, sulama, gübreleme, danenin olgunluk durumu ile hastalık ve zararlıların etkileridir. Hasat sırasında etkili faktörler; hasat zamanı, hasat yöntemi, zeytinin taşınması ve depolanmasındaki koşullardır. Hasat sonrasında ise boylama ve ayıklama işlemi, zeytin işleme yöntemleri ve ambalajlama son ürün kalitesini etkilemektedir. Ayrıca, zeytin işleme tesislerinin geleneksel sistemlere sahip küçük ölçekli ve dağınık işletmeler olması, altyapı eksikliği ve işletmecilerin eğitim düzeylerinin düşüklüğünden kaynaklanan birçok uygulama da sofralık zeytin kalitesini etkilemektedir. Kendirlioğlu (2008), Tariş Zeytin ve Zeytinyağı Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi ve Üretici Memnuniyetinin Belirlenmesi: Aydın İli Örneği başlıklı çalışmasında Aydın da TARİŞ Zeytin ve Zeytinyağı Tarım Satış Kooperatifleri Birliği nin faaliyetleri konusunda 5

22 üretici memnuniyetini belirlemiştir. Çalışmada üreticiler küçük ölçekli (ağaç sayısı adet), orta ölçekli ( ağaç sayısı 501-1,000 adet) ve büyük ölçekli (ağaç sayıları 1001 ve daha fazla) olarak gruplandırılmıştır. Küçük ölçekli işletmeler TARİŞ in teknik destek yardımını yeterli bulmazken, orta ve büyük ölçekli işletmeler bu yardımın yeterli olduğunu düşünmektedir. Küçük işletmelerde üreticiler TARİŞ ten yetiştiricilik için nakit yardımına ihtiyaç duyarken, diğerleri para yardımına daha az ihtiyaç duymaktadır. Ayrıca üreticiler elde ettikleri zeytinyağının %60.00 ını TARİŞ e, ve %11.00 ini tüccarlara satmakta ve %29.00 unu ise aile tüketimi için ayırmaktadır. Olgun ve ark. (2008) tarafından yapılan Konvansiyonel Zeytin Üreticilerinin Organik Üretimine Geçme Konusundaki Eğilimleri Üzerine Bir Araştırma konulu çalışmada üreticilerin organik zeytin üretimine geçme eğilimleri belirlenmiştir. Görüşülen üreticilerin %69.35 inin ürünün daha yüksek fiyatla pazarlanma garantisinin olması durumunda organik zeytinyağı üretimine geçme eğiliminde oldukları ve bu eğilimin en fazla küçük ve orta büyüklükte işletmelerde olduğu saptanmıştır. Akbay ve ark. (2008), Türkiye de Önemli Gıda Ürünlerinin Talep Esneklikleri başlıklı çalışmalarında zeytinyağının ve sofralık zeytinin de aralarında bulunduğu, önemli 42 gıda ürününün gelir ve fiyat esnekliklerini Heckman iki aşamalı tahmin yöntemi ile hesaplamışlardır. Analiz sonuçlarına göre, birçok üründe gelir-talep esnekliğinin pozitif ve birden küçük; fiyat-talep esnekliğinin ise birden küçük olduğu belirlenmiştir. Zeytinyağının (-1.35) ve sofralık zeytinin (-1,10) fiyat esneklerinin birden büyük olduğu bulunmuştur. Taşkır ve Şimşek (2008), Ayvalık ve Yöresinde Yasam Biçimi Olan Zeytin Üreticiliğinin Kurumsallaşma Süreçleri Getirisi Olarak Zeytinciliğin Markalaşması ve Örnek Uygulamaları başlıklı makalelerinde bazı bölgelerde geleneksel bir ürün olan zeytin üretiminin genellikle aile şirketi olarak nitelendirilebilecek işletmeler tarafından yapıldığını belirterek, kurumsallaşma önündeki engelleri incelemiş ve çözüm önerileri sunmuşlardır. Bu işletmelerde, kurumsallaşma önündeki en önemli engeller, markalaşma ve reklam stratejisinde ciddi sıkıntılarla karşılaşılması şeklinde ifade edilmiştir. Tunalıoğlu (2008), New Approaches and Changes in Olive Oil Marketing in Turkey başlıklı çalışmasında Türkiye de zeytinyağı piyasasında meydana gelen gelişmeleri ve bu gelişmelerin nedenlerini incelemiştir. Zeytincilik sektöründeki gelişmelerin en önemli nedenlerinden birisinin verilen destekler olduğunu vurgulamış ve gıda güvenilirliği konusunda oldukça önemli gelişmeler yaşandığını ifade etmiştir. Tunalıoğlu (2009) tarafından yapılan Türkiye de Zeytincilik ve Pazarlama Politikaları: başlıklı çalışmada Türkiye de uygulanan zeytincilik politikalarıyla birlikte ciddi değişimlerin yaşandığı bir dönem olan yılları arasında zeytincilik sektöründe uygulanan politikalar incelenmiştir. Söz konusu dönemde üretime, ihracata ve ithalata yönelik politikaların uygulandığını, ancak yurt içi tüketimi artırmaya yönelik herhangi bir destekleme olmadığı ifade edilmiştir. Kavallari ve ark (2009) tarafından yapılan Evolution of Olive Oil Import Demand Structure in Nonproducing Countries: The Cases of Germany and the UK başlıklı çalışmalarında son yıllarda zeytinyağı tüketimi büyük bir hızla artan Almanya ve İngiltere de, zeytinyağı tüketimini etkileyen faktörler incelenmiştir. Araştırma bulgularına göre AB üyesi olmayan ancak Akdeniz e kıyısı olan ülkelerden Almanya ve İngiltere ye yapılan zeytinyağı ihracatı üzerinde en önemli faktörler, bölgesel ticaret anlaşmaları (Barcelona anlaşması) ve doğrudan pazarlama stratejileridir. Özkaya ve ark. (2010) tarafından hazırlanan Türkiye Zeytinciliğinin Sorunları ve Çözüm Önerileri başlıklı çalışmada Türkiye de zeytin ve zeytinyağı üretim ve dış ticaretinde yaşanan sorunlar ve ülkemizin zeytincilik sektöründe sahip olduğu hedefler ayrıntılı şekilde incelenmiştir. Türkiye de bu sektörün geleneksel yapısından çıkıp modern uygulamalara yöneldiği belirtilerek, zeytin ve zeytinyağı pazarının gelişmesindeki en önemli faktörlerin teknolojide yaşanan gelişmeler, bölgeleriyle özdeşleşen ve markalaşan zeytin çeşitleri, butik zeytincilik, coğrafi işaretlemeler, tadım panelleri, lisanslı depoculuk çalışmaları olduğu ifade edilmiştir. Günden ve ark. (2010), The Turkish Olive Oil Sector s Priorities Related To the Factors Affecting Domestic and International Competition başlıklı makalelerinde 117 zeytinyağı üreticisi ve ihracatçısından anket yoluyla veri toplayarak yurtiçi ve yurtdışı pazarlarda rekabet açısından önemli 6

23 bulunun faktörleri ortaya koymuşlardır. Araştırma bulgularına göre hem yurtiçi hem yurtdışı pazarda rekabet açısından en önemli faktörler sırasıyla marka, gıda kalitesi ve güvenliği, fiyat, desteklerdir. Uruç (2010), Türkiye de Zeytin ve Zeytinyağının Ekonometrik Analizi başlıklı yüksek lisans tezinde dünyada ve Türkiye de zeytin ve zeytinyağının üretim ve dış ticareti hakkında bilgi vererek, ekonomik modellemeler yardımıyla Türkiye nin zeytin ve zeytinyağının üretim ve dış ticareti ile ilgili geleceğe yönelik tahminlerde bulunmuştur. Araştırma sonucunda, Türkiye nin yakın gelecekte bu ürünlerin üretiminde ve ihracatında artış sağlayacağı, 2020 yılı itibariyle zeytin üretiminin 1 milyon 875 bin ton, zeytinyağı üretiminin 165 bin ton ve zeytinyağı ihracatının 80 bin ton olacağı tahmin edilmiştir. Ayrıca, Türkiye nin zeytin üretiminde ve dış ticaretinde önemli sorunların bulunduğu ve miktar olarak artışın yanı sıra kalitede de iyileşme sağlanması gerektiği vurgulanmıştır. 7

24 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Araştırmanın ana materyalini, araştırma bölgesinde zeytin üretiminin yoğun olduğu illerde (Hatay, Mersin, Osmaniye ve Adana) zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin üreticileri ve bu ürünlerin pazarlamasında faaliyet gösteren aracılarla yapılan anketler sonucunda elde edilen birincil veriler oluşturmaktadır. Anket formları, benzer konularda yapılmış çalışmalardan faydalanılarak ve uzman kişilerin görüşleri alınarak araştırmanın amacına uygun olarak hazırlanmıştır. Ankette yer alan soruların uygunluğu ve yeterliliğini test edebilmek amacıyla pilot anket çalışması yapılmış, gerekli düzeltmeler sonucunda ankete son şekli verilmiştir. Üreticilerle, 1-15 Mart 2009 tarihleri arasında görüşme yapılmıştır. Bu tarihler arasında aracılarla ve işleme tesislerinin yetkilileriyle görüşme yapılması planlanmış, ancak hasat döneminin sona ermiş olmasından dolayı bu tesislerin üretim faaliyetine ara vermesi sebebiyle ilgili kişilere ulaşmada zorluk yaşanmıştır. Bu sebeple, aracılarla ve işleme tesislerinin yetkilileriyle Kasım 2009 tarihleri arasında görüşme yapılarak alan çalışması tamamlanmıştır Anket formları, üreticiler, aracılar ve işleme sanayinde faaliyet gösteren işletmeler (sofralık zeytin işletmeleri ve zeytinyağı üretim tesisleri) için ayrı ayrı hazırlanmıştır. Üretici anket formlarında; üreticilerin üretim desenlerini, zeytin üretim tekniklerini (fide temini, gübreleme, ilaçlama, sulama, vb.), pazarlama yapılarını (ürünün satış şekli, ürünün pazarlandığı yerler, satış fiyatı, vb.), yaşadıkları sorunları ve gelecekte zeytin üretimiyle ilgili davranışlarını öğrenmeye yönelik sorulara yer verilmiştir. Aracılar ile yapılan görüşmelerde aracıların ürün alım ve satım faaliyetlerine ilişkin bilgiler üzerinde durulmuştur. İşleme sanayinde faaliyet gösteren işletmeler ile ilgili yapılan görüşmelerde bu işletmelerin faaliyet şekilleri ile ilgili bilgiler alınmasının yanı sıra SWOT analizine kaynak oluşturacak verilerin elde edilmesini sağlayacak sorular yöneltilmiştir. Çalışma, konuyla ilgili ikincil verilerle de desteklenmiştir. Bu amaçla, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Hatay, Mersin, Osmaniye ve Adana İl ve İlçe Müdürlükleri, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Tarımsal Üretim ve Geliştirme Müdürlüğü (TÜGEM) Food and Agriculture Organization (FAO), International Olive Oil Council (IOOC) ve Ege İhracatçılar Birliği (EİB) istatistiksel verilerinden faydalanılmış, bu amaçla konuyla ilgili daha önce yapılan çalışmalardan da yararlanılmıştır Yöntem Örnek Seçiminde Kullanılan Yöntem Tarım İşletmelerinde Örnekleme Araştırma alanı olarak, Türkiye zeytin üretiminin %19.50 sini ( yılları ortalamasına göre) sağlayan Doğu Akdeniz Bölgesi seçilmiştir (TÜİK, 2011a). TÜİK tarafından yapılan sınıflandırmaya göre, Doğu Akdeniz Bölgesi; Hatay, Adana, Osmaniye, Mersin ve Kahramanmaraş illerini kapsamaktadır. Örnek kapsamına alınacak illerin ve ilçelerin seçimi, ağaç sayıları ve üretim miktarları dikkate alınarak Gayeli Örnekleme Yöntemi ile yapılmıştır. Bu şekilde, yılları ortalamasına göre, Doğu Akdeniz Bölgesi zeytin ağaç varlığının %95.23 ünü, zeytin üretiminin ise %97.47 sini sağlayan Hatay, Mersin, Osmaniye ve Adana illeri araştırma kapsamına alınmıştır. Kahramanmaraş ın payı ihmal edilebilecek düzeyde olduğundan araştırma kapsamı dışında bırakılmıştır. Örnek kapsamına alınacak ilçeler, il üretimine katkılarının yanı sıra İl ve İlçe Tarım Müdürlükleri yetkililerinin görüşleri dikkate alınarak, üretim ve pazarlama açısından illeri temsil edecek şekilde seçilmiştir. Bu yöntemle, Hatay da zeytin üretiminin %56.29 unu oluşturan Merkez, Altınözü ve İskenderun ilçeleri; Mersin de üretimin %50.15 ini sağlayan Mut ve Tarsus ilçeleri; Adana da üretimin %52.13 ünü sağlayan Ceyhan ve Yüreğir ilçeleri örneğe dahil edilmiştir. Osmaniye de ise Merkez ilçe üretimin %45.28 ini sağladığından, sadece bu ilçenin seçilmesi yeterli görülmüştür. Bu şekilde, 4 ilden toplam 8 ilçe örneğe dahil edilmiştir. Köylerin seçiminde ise Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS) verilerinden faydalanılarak seçilen ilçelerde, zeytin dikim alanlarının yoğun olduğu 18 köy 8

25 tespit edilmiş ve seçilen köylerde bulunan zeytin üreticilerinin listesi çalışmanın çerçeve listesini oluşturmuştur. Çerçeve listeye Tabakalı Örnekleme Yöntemi uygulanarak anket yapılacak üretici sayısı aşağıda belirtilen formül yardımıyla hesaplanmıştır (Çiçek ve Erkan, 1996). n = ( Σ N h S h ) 2 N 2 D 2 + Σ N h (S h ) 2 Formülde; n; örnek hacmi, N h ; h. tabakanın birim sayısı, S h ; ; h. tabakanın standart sapması, N; toplam işletme sayısını, D; d/z yi, d; ortalamadan sapmayı, Z; t-dağılım Tablosinde %95 güven düzeyine ait t değerini ifade etmektedir. Buna göre, belirlenen 18 köyde, %95 güven aralığı ve ortalamadan %5 sapma ile örnek işletme sayısı 130 olarak bulunmuştur. Elde edilen örnek hacmi, tabakalara oransal olarak dağıtılmıştır. Örnek işletmelerin tabakalara dağıtımına ilişkin bilgiler Tablo 3.1 de verilmektedir. Tablo 3.1. Örnek İşletmelerin Zeytin Dikim Alanı Genişlik Gruplarına Göre Dağılımı Sınıf Frekans Standart Varyans Ortalama nh*sh nh*sh 2 Örnek Sınırları (da) (Nh) Sapma (Sh) (sh2) Sayısı (ni) , , , , , , Toplam , , Anketlerin, ilçelere dağılımı zeytin üretim miktarındaki, köylere dağılımı ise (resmi kayıtlarda üretim miktarına ilişkin veriler bulunmadığından) dikim alanlarındaki payları dikkate alınarak yapılmış ve Tablo 3.2 de gösterilmiştir. Bu kapsamda, Hatay ilinde 64, Mersin ilinde 43, Osmaniye ilinde 18 ve Adana da 7 anket olmak üzere toplam 130 anket yapılmıştır Aracılarda Örnekleme Zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin pazarlama kanallarında faaliyet gösteren aracıların faaliyet şekillerini ortaya koyabilmek amacıyla, bu kişilerden yüz yüze görüşme yoluyla veri elde edilmiş ve değerlendirilerek yorumlanmıştır. Anket yapılan aracıların seçimi, zeytin üreticileriyle ve işleme sanayinde faaliyet gösteren kişilerle yapılan görüşmeler sırasında elde edilen bilgiler doğrultusunda gayeli olarak yapılmış ve toplam 27 aracı ile görüşülmüştür. Bu aracılardan 18 i zeytin, 9 u zeytinyağı ticaretiyle uğraşmaktadır. 9

26 Tablo 3.2. Örnek İşletmelerin İllere ve İlçelere Göre Dağılımı Hatay İller İlçeler Köyler Altınözü Merkez İskenderun - Sarıbük - Yolağzı - Yiğityolu - Yoncakaya - Hanyolu - Madenli - Derekuyu Anket Sayıları Toplam 64 Mut - Yapıntı - Evren 34 Mersin - Yeşilköy Tarsus - Beylice - Karadirlik 9 Toplam 43 Osmaniye Merkez - Akyar - Kayalı 16 Toplam 16 Adana Ceyhan - Gümürdülü - Yellibel 4 Yüreğir - Baklalı - Göztepe 3 Toplam 7 Genel Toplam İşleme Sanayinde Örnekleme Araştırma Bölgesi nde zeytinyağı ve sofralık zeytin pazarlama organizasyonunu tam olarak ortaya koyabilmek amacıyla bu ürünleri işleyen tesislerle de görüşmeler yapılmıştır. Araştırma alanında bulunan zeytinyağı fabrikaları ve sofralık zeytin işleme tesisleri, İl Tarım Müdürlükleri Koruma Kontrol Şubesi kayıtlarından faydalanılarak belirlenmiştir. Örnek işletmeler ise İl Tarım Müdürlükleri nden ilgili kişilerin ve üreticilerin verdiği bilgiler ışığında bölgeyi temsil edecek şekilde gayeli örnekleme yöntemi kullanılarak belirlenmiştir. Çalışmanın başlangıcında, işletme sayısı fazla ve bu işletmelerin homojen yapıda olmasından dolayı zeytinyağı fabrikalarının en az %25 i; işletme sayısının az ve bu işletmelerin heterojen yapıda olmasından dolayı sofralık zeytin işleme tesislerinin en az %50 si ile görüşülmesi hedeflenmiştir. Saha çalışmasının sonucunda, Hatay da 20 adet, Mersin de 7 adet ve Osmaniye de 6 adet olmak üzere toplam 33 adet zeytinyağı fabrikası ile görüşme yapılmıştır (Tablo 3.3). Sofralık zeytin işletmeleri ile anket uygulamasında ise Hatay da 3 adet ve Mersin de 6 adet olmak üzere toplam 9 adet işletmeye ulaşılabilmiştir. Anket yapılan işletmeler, araştırma alanında faaliyet gösteren zeytinyağı fabrikalarının %28.45 ini, sofralık zeytin işletmelerinin %60.00 ını oluşturmaktadır. Örnek işletmelerin illere dağılımında ise Hatay daki işletmeler nispeten homojen olduklarından hedeflenenden daha az, Mersin ve Osmaniye deki işletmeler ise nispeten heterojen olduklarından hedeflenenden daha fazla sayıda işletme ile görüşülmüştür. Adana daki zeytin üretim miktarının düşük seviyede olması sebebiyle, bu ilde az sayıdaki (5 adet) zeytinyağı fabrikaları düşük kapasite ile düzensiz olarak faaliyet göstermektedir. Bu nedenle, araştırma kapsamı dışında bırakılmıştır. 10

27 Tablo 3.3. Anket Yapılan Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin İşleme Tesislerinin Dağılımı (2008) Zeytinyağı İşleme Tesisleri Sofralık Zeytin İşletmeleri İller Toplam İşletme Sayısı Anket Sayısı Toplam İşletme Sayısı Anket Sayısı Adet Oran (%) Adet Oran (%) Adet Oran (%) Adet Oran (%) Hatay Mersin Osmaniye Toplam *Anket sayısının toplam işletme sayısına oranını göstermektedir. Kaynak: TKB, Bölge de kayıt altında bulunan sofralık zeytin işletmelerinin yanı sıra çok sayıda küçük ölçekli, kendi imkânlarıyla ve ilkel metotlarla sofralık zeytin üretimi yapan işletmenin bulunduğu bilinmektedir. Ancak bu işletmeler, kayıt altında bulunmamaları nedeniyle araştırma kapsamı dışında bırakılmıştır Verilerin Analizinde Kullanılan Yöntem Pazarlama Organizasyonunun Etkinliğinin Değerlendirilmesinde Kullanılan Yöntem: Üreticiler, aracılar, zeytinyağı ve sofralık zeytin işleme tesislerinin yetkilileri ile yapılan yüz yüze görüşmeler sonucunda elde edilen veriler paket programlar vasıtasıyla değerlendirilmiş, frekans ve yüzdeler hesaplanarak irdelenmiştir. Doğu Akdeniz Bölgesi nde zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin pazarlama organizasyonunda etkinliğin değerlendirilmesi amacıyla pazarlama hizmetlerinin yerine getirilişi ve pazarlama unsurlarından pazar saydamlığı, pazarlama marjı ve rekabet incelenmiştir. Pazarlama hizmetlerinin etkinliğinin tam olarak ortaya konulması için fonksiyonel ve kurumsal yaklaşımlardan faydalanılmıştır. Fonksiyonel yaklaşım tarım ürünlerinin üreticiden tüketiciye akışı sırasında yapılan hizmetlere göre pazarlama organizasyonunun incelenmesidir. Pazarlama hizmetlerini 3 grupta toplamak mümkündür (İnan, 2006). Değişim (mübadele) ile ilgili fonksiyonlar; satın alma ve satış gibi faaliyetlerdir. Satın alma ve satış fonksiyonları pazarlamanın yerine getirmesi beklenen en önemli faaliyetler olarak düşünülmektedir. Fiziksel fonksiyonlar; işleme, depolama ve taşıma gibi teknik hizmetlerdir. Pazarlamanın etkin bir şekilde yerine getirilmesi için bu hizmetlere önem vermek gerekmektedir. Pazarlamayı kolaylaştırıcı fonksiyonlar ise finansman, dereceleme ve standardizasyon ile reklam ve pazar haberlerini yayma hizmetleridir. Bu hizmetlerin yerine getirilmesi pazarlamanın etkinliğini yükseltmektedir. Kurumsal yaklaşımda ise pazarlamada görev alan kişilerin ya da işletmelerin faaliyetleri incelenir. Bunlar çeşitli aracılar ve aracı kurumlar ile tarım ürünlerini işleyen ve pazarlamada görev alan kuruluşlardır (İnan, 2006). Araştırmada, Doğu Akdeniz Bölgesi nde ele alınan ürünlerin; Pazarlamasında yer alan aracıların (komisyoncu, tüccar, işleme tesisleri, perakendeci) faaliyette bulunma şekilleri, Pazarlamada önemli görülen pazarlama hizmetleri ile (toplama, işleme, dağıtım, paketleme ve ambalajlama, taşıma, depolama, dereceleme ve standardizasyon) Pazarlama unsurları (pazar saydamlığı, rekabet ve pazarlama marjı) incelenerek pazarlama organizasyonun etkinliği ortaya koyulmuştur. 11

28 Pazarlama Marjlarının Hesaplanmasında Kullanılan Yöntem: Çalışmada, çeşitli pazarlama aşamalarında sofralık zeytin ve zeytinyağı pazarlama marjları belirlenmiştir. Pazarlama hizmetlerini gerçekleştirenlerin bu hizmetlere karşılık aldıkları pay, marj olarak ifade edilmektedir. Marjlar ürüne eklenen hizmetlerin miktarına, niteliğine, etkinlik derecesine ve pazarlama hizmetlerinin yapılmasında kullanılan kaynakların maliyetine bağlı olarak farklılık göstermektedir (Işıklı, 1981 den aktaran Olgun, 1988). Pazarlama marjı İnan (2006) tarafından Tüketicilerin satın aldığı son ürüne ödeyecekleri fiyat ile üreticilerin ürettikleri hammaddeler için elde ettikleri fiyat arasındaki fark olarak tanımlanmaktadır. Bu tanım pazarlama kanalında yer alan aracının ürün alışı ile satışı arasındaki farkı ifade etmektedir. Literatürde pazarlama marjının hesaplanmasında 3 yöntemden bahsedilmektedir (Aboot, 1966 ve Mittendorf, 1967 den aktaran Emeksiz, 1994). Bir parti ürün, seçilen tipik bir pazarlama kanalından geçip son tüketiciye ulaşıncaya kadar izlenir. Temsil edici bir pazarlama kanalı seçilerek, her pazarlama aşamasındaki aracının satış tutarından tedarik masrafları çıkarılır. Aradaki fark miktara bölünür. Bu şekilde elde edilen marjlar toplanarak toplam pazarlama marjı bulunur. Her pazarlama aşamasındaki temsil edici fiyat serilerinden yararlanılarak, değişik pazarlama aşamalarındaki fiyatlar karşılaştırılır. Bu çalışmada söz konusu yöntemlerden sonuncusu uygulanmıştır. Pazarlama marjları genel olarak iki şekilde hesaplanmaktadır. Bunlardan birincisi mutlak marj, ikincisi ise marjın yüzde olarak ifadesini gösteren nispi marjdır (Olgun, 1988; Fafchams ve ark, 2004). Mutlak marj, bir ürünün farklı pazarlama aşamalarındaki alış ve satış fiyatları arasındaki farktır. Nispi marj ise alış fiyatı ile satış fiyatı arasındaki farkın satış fiyatına oranlanması ile hesaplanmaktadır. SWOT Analizi: Bölgede zeytincilik sektörünü geliştirme olanaklarının belirlenmesine yönelik plan ve stratejilerin ortaya koyulmasında SWOT (Strengths, Weakness, Opportunities, Threats) analizinden faydalanılmıştır. Pazarlamada SWOT analizi, bir ülkenin, bölgenin veya kurumun iç ve dış durum analizini içeren ve analize konu olan faktörlerin geniş çaplı araştırılmasına olanak sağlayan bir analiz tekniğidir (Aktan, 2007). Bu analiz tekniği ülkenin, bölgenin veya kurumun kendi yapısal durumu ile rakiplerin ve piyasanın durumunun ayrıntılı şekilde ortaya koyulduğu, rekabet gücünün ölçüldüğü ve çıkan sonuca göre stratejilerin belirlendiği bir yöntemdir (Emeksiz, 1999). Analizde kullanılan güçlü ve zayıf yönler içsel, fırsatlar ve tehditler ise dışsal faktörler olarak ifade edilmektedir (Bakker, 2010). İçsel ve dışsal faktörlerin sistematik bir şekilde değerlendirilmesi; pazarlamada daha iyi bir etkinliğe ulaşmak amacıyla bölgenin sahip olduğu potansiyel ile dışsal faktörler arasındaki uyumu optimize etmek isteyen işletme sahipleri veya politikacılar için rehber niteliği taşımaktadır (Mili, 2006). SWOT analizinde ilk olarak, güçlü ve zayıf yönler ile fırsatlar ve tehditlerin her biri için ayrı bölüm olacak şekilde bir tablo hazırlanmaktadır (Şekil 3.1). Daha sonra elde edilen verilere dayanarak sektörün güçlü ve zayıf yönleri ile karşılaşılan fırsatlar ve tehditler ilgili başlıkların altında listelenmektedir. Son olarak, tabloda yer alan veriler bir bütünlük içerisinde ve neden-sonuç ilişkisi de göz önünde bulundurularak değerlendirilmektedir. Bu çalışmada, SWOT analizine kaynak oluşturan veriler, zeytin üreticileri, zeytinyağı işleme tesisleri ve sofralık zeytin işleme tesislerinin yetkilileriyle yapılan görüşmeler ile daha önce yapılmış çalışmalardan faydalanılarak elde edilmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen veriler geleceğe yönelik beklentiler de göz önüne alınarak güçlü yönler, zayıf yönler, fırsatlar ve tehditler başlıkları altında toplanmış, son olarak sektör, bu faktörler arasındaki neden sonuç ilişkisi de dikkate alınarak değerlendirilmiştir. 12

29 Şekil 3.1. SWOT Analizi Tablosu Kaynak: Çelik ve Murat, Geleceğe Yönelik Tahminlerin Yapılmasında Kullanılan Yöntem: Çalışmada, Türkiye de, gelecekteki zeytin üretim miktarını görmek amacıyla tahmin (projeksiyon) yapılmıştır. Projeksiyon, trend analizi yöntemi kullanılarak yapılmış, trend denklemini belirlemek için ise basit doğrusal regresyon analizinden yararlanılmıştır. Regresyon analizi, aralarında ilişki bulunan iki veya daha fazla değişkenin (biri bağımlı değişken, diğerleri bağımsız değişken) aralarındaki ilişkinin yönünün ve büyüklüğünün açıklanması sürecidir. Bu analiz, bilinen bulgulardan gelecekteki bilinmeyen olaylarla ilgili tahminler veya kestirimler yapılmasına imkan veren bir istatistiksel yöntemdir (Büyüköztürk, 2010). Trend denklemleri, biri bağımlı biri bağımsız iki değişkenin söz konusu olduğu durumlarda kullanılır ve aşağıdaki eşitlikle ifade edilen basit doğrusal regresyon modeli denklemi kullanılarak en küçük kareler yöntemi ile hesaplanır. Eşitlikte bağımlı değişken olarak zamana bağımlı değişim, bağımsız değişken olarak ise zaman alınmıştır. y= a +bx (1) y : bağımlı değişken a, b : katsayılar x : bağımsız değişken Projeksiyon çalışmalarında regresyon denklemi oluşturulurken çeşitli fonksiyon tipleri (doğrusal logaritmik, inverse vb.) kullanılabilir. Zeytin üretimini tahmin etmek için yapılan analizlerde bazı fonksiyon tipleri denenmiş, ancak periyodisiteden dolayı anlamlı sonuçlar elde edilememiştir. Zaman serisindeki verilerin dalgalanmalar gösterdiği hallerde serinin hareketli ortalaması alınır. Hareketli ortalama, lineer olmayan trendlerin tanıtılmasında sıkça kullanılan yöntemlerden bir tanesidir (Güneş ve Arıkan, 1988). Bu nedenle, hesaplamalarda hareketli ortalamaların alınması uygun görülmüştür. Hareketli ortalamalar kullanılarak yapılan analizlerin sonucunda, elde edilen parametrelerin anlamlı bulunması sebebiyle doğrusal fonksiyon kullanılmıştır. Zeytin üretimine ilişkin trend analizi sonucu elde edilen tahmin sonuçları esas alınarak, gelecekteki zeytinyağı ve sofralık zeytin üretim, tüketim ve ihracatına yönelik tahminlerde bulunulmuştur. Bu tahminlere ilişkin ayrıntılı bilgi, ve numaralı konu başlıkları altında verilmiştir. 13

30 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Dünyada, Türkiye de ve Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Üretiminde Gelişmeler Dünyada Zeytin Dikim Alanı, Verim ve Üretimi Dikim Alanı: Günümüzde yaklaşık 9.5 milyon ha civarında olan dünya zeytin dikim alanları, son 20 yılda %28 oranında artarak 7.4 milyon ha dan (1990 yılı) bu seviyeye ulaşmıştır. Bu dönemde oldukça düzenli bir artış görülmektedir. (Tablo 4.1 ve Şekil 4.1). Tablo 4.1. Dünyada Zeytin Dikim Alanı, Verim ve Üretimi Yıllar Dikim Alanı İndeks Verim İndeks Üretim İndeks (1,000 ha) (1990=100) (kg/da) (1990=100) (1,000 ton) (1990=100) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Kaynak: FAO, Dünyada zeytin üretimi büyük oranda Akdeniz e kıyısı olan ülkelerde yoğunlaşmıştır. Dünya zeytin dikim alanlarının %94 ü, üretimin %95 i Akdeniz e kıyısı olan ülkelerde bulunmaktadır (FAO, 2011). Dikim alanlarının en yoğun olduğu ülkeler İspanya (2,500 bin ha), Tunus (1,500 bin ha), İtalya (1,190 bin ha) ve Yunanistan dır (815 bin ha). Bu ülkeleri 728 bin ha ile Türkiye takip etmektedir (Ek Tablo 1). Zeytin dikim alanlarına sahip diğer önemli ülkeler ise Suriye ve Fas tır. İncelenen dönemde dünya zeytin dikim alanları içerisinde AB üyesi ülkelerin ve Tunus un aldıkları paylarda değişim meydana gelirken, Türkiye, Suriye ve Fas ın aldıkları paylar hemen hemen aynı kalmıştır. Dünya zeytin dikim alanları içerisinde AB üyesi ülkelerin aldığı pay dönem başında %52 iken dönem sonunda %47 ye, Tunus un payı ise %19 dan %16 ya düşmüştür (Şekil 4.2). Dönem sonunda Türkiye, Suriye ve Fas ın aldıkları paylar sırasıyla %8, %7 ve %7 şeklindedir. Geriye kalan çok sayıda diğer ülkenin payı ise %15 dir. 14

31 Dikim Alanı (1,000 ha). Üretim (1,000 ton) Verim (kg/da) Şekil 4.1. Dünya Zeytin Dikim Alanı, Verim ve Üretiminindeki Gelişmeler 25, , , , , Dikim Alanı Üretim Verim Kaynak. FAO, Şekil 4.2. Dünya Zeytin Dikim Alanlarının Ülkelere Göre Dağılımı Suriye %5 Türkiye %7 Fas %5 Diğer % AB %52 Fas %7 Suriye %7 Diğer %15 AB % Tunus %19 Türkiye %8 Tunus %16 * Portekiz, Fransa, Hırvatistan, Kıbrıs ve Slovenya nın katkılarının küçük olması sebebiyle AB sınıflamasında değerlendirilmeye alınmamıştır. Kaynak: Ek Tablo 1. Dünyada hemen hemen tüm ülkelerin zeytin dikim alanlarında artış meydana gelmiştir. Bu artış ( döneminde) İspanya da %21, Yunanistan da %18 ve İtalya da %5 olarak gerçekleşirken, Tunus ta %8, Suriye de %63, Fas da %82 ve Türkiye de %36 oranındadır (Ek Tablo 1). Tunus, Fas ve Suriye nin zeytin dikim alanlarında görülen artışlar, geleneksel zeytin üreticisi ülkeler olarak ifade edilen AB üyesi ülkelerle kıyaslandığında oldukça yüksek seviyelerdedir. Bu ülkelerde, birtakım destekleme politikaları ve ulusal projeler ile zeytin dikim alanlarının artırılmasına yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Örneğin; Fas, zeytin üretim miktarını artırmak amacıyla Ulusal Zeytin Üretimi Planı (National Olive Production Plan) adı verilen ve yılları arasını kapsayan bir program uygulamıştır. Suriye ve Tunus da da benzer programlar uygulanmaktadır. Bu ülkelerde, mevcut zeytin ağaçlarının yaşlarının incelenmesiyle de yeni dikimlerin önemi hakkında yorum yapılabilir. Mevcut zeytinliklerin Tunus da %17 sinin, Suriye de %21 inin ve Fas da %40 ının 15 yaşın altında olduğu görülmektedir. Bu durum söz konusu ülkelerde yüksek miktarda yeni dikimlerin olduğunu göstermektedir (IOOC, 2011b). 15

32 Dünyada, 1990 lardan bu yana Arjantin, Avustralya, Yeni Zelanda, Şili, Brezilya, Meksika, Güney Afrika, ABD ve Çin gibi ülkeler de zeytin dikim alanlarını genişletme çabasındadır. Bu ülkelerin dikim alanları Akdeniz e kıyısı olan ülkelerle karşılaştırıldığında oldukça düşük seviyelerdedir. Ancak üretim maliyetleri açısından avantaja sahip olmaları ve bu sektöre verilen destekler neticesinde zeytin yetiştiriciliğinin önemi hızlı bir şekilde artmaktadır (Mili, 2004). Verim: Dünya zeytin verimi periyodisite nedeniyle yıldan yıla önemli ölçüde dalgalanmaktadır. Zeytinde periyodisite şiddetinin yüksekliği, tüm üretici ülkeler için ortak bir sorun olup yıllara göre verimin dolayısıyla da üretimin büyük ölçüde değişim göstermesine sebep olmaktadır. Verim miktarı ve periyodisitenin şiddeti ülkeler arasında önemli farlılıklar göstermektedir. Bu farklılıkları doğuran temel nedenler ise iklim koşulları (iklim düzensizlikleri ve bitki isteğine uygunluk), tercih edilen çeşitler ve kültürel uygulamalardaki (çeşit seçimi, budama, gübreleme, sulama, hasat ve toprak işlemenin tekniğine uygun yapılmaması) farklılıklardır. Zeytinin, bu özelliğinden dolayı verim miktarları 2 yıllık ortalamalar alınarak yorumlanmıştır. Dünyada yıllarında ortalama zeytin verimi 147 kg/da iken dalgalı bir seyir izleyerek %31 artışla yıllarında 194 kg/da a yükselmiştir (Tablo 4.2). AB üyesi ülkeler ile diğer üretici ülkelerin verim düzeyleri arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır yılları ortalaması dikkate alındığında, Yunanistan da 300 kg/da, İspanya da 272 kg/da ve İtalya da 285 kg/da verim elde edilirken Türkiye de 192 kg/da, Fas ta 134 kg/da ve Suriye de 137 kg/da verim sağlanmaktadır. Dikim alanları bakımından dünyada önemli bir pay alan Tunus ta ise zeytin verimi dekara sadece 51 kg dır. Tablo 4.2. Ülkelere Göre Zeytin Verimi (kg/da) Yıllar İspanya İtalya Yunanistan Türkiye Fas Suriye Tunus Dünya Kaynak: FAO, Üretim: Dünya zeytin üretimi son yıllarda 18 milyon ton civarında gerçekleşmiştir. Dikim alanı ve verimdeki gelişmelere bağlı olarak üretim son 20 yılda (dönem başı ve dönem sonu ortalamaları itibariyle) %73 oranında artmıştır (Tablo 4.3). Üretim artışının daha çok dikim alanındaki gelişmeden kaynaklandığı, verimin etkisinin nispeten az olduğu söylenebilir. Dünya zeytin üretimi içerisinde AB nin payı %67 dir (İspanya %36, İtalya %18, Yunanistan %13). Diğer önemli üretici ülkeler olan Türkiye, Tunus, Suriye ve Fas ın payları sırasıyla %7, %5, %5 ve %4 dür. Geriye kalan çok sayıda ülkelerin payı ise %12 dir. İncelenen dönemde, zeytin üretiminde genel bir artış eğiliminin olduğu görülmektedir. Dünya zeytin üretiminde meydana gelen artışın sebebi özellikle İspanya (%112), Suriye (%150), Fas (%71), Yunanistan (%60) ve Türkiye de (%58) meydana gelen artışlardır. Türkiye, Fas, Tunus ve Suriye nin dikim alanlarında meydana gelen artış eğilimi ve verim artırıcı uygulamaları artırma çabaları dikkate alındığında dünya zeytin üretiminin önümüzdeki yıllarda önemli derecede artacağı tahmin edilmektedir. 16

33 Dikim Alanı (1,000 ha). Tablo 4.3. Ülkelere Göre Zeytin Üretim Miktarı (1,000 ton) Yıllar İspanya İtalya Yunanistan Türkiye Tunus Suriye Fas Diğer Dünya ,176 2,429 1, , ,037 10, ,994 2,680 1, ,157 10, ,247 2,964 2, ,266 10, ,198 2,869 2,109 1,155 1, ,644 15, ,870 3,157 2,244 1,125 1, ,716 14, ,853 2,919 2,426 1, ,712 15, ,984 3,389 2,314 1, ,735 17, ,611 4,155 2,394 1, ,135 16, ,910 3,333 2,369 1,421 1, ,159 17, ,747 3,380 2,430 1, ,357 18,922 Kaynak: FAO, Türkiye de Zeytin Dikim Alanı, Verim ve Üretimi Dikim Alanı: Türkiye de zeytin dikim alanları zaman içerisinde özellikle de son yıllarda oldukça önemli bir gelişme göstermiştir. İşlenen tarım alanları yılları arasında %5.55 azalırken, zeytin dikili alanlar %22.56 artış göstermiştir. Böylelikle, toplam tarım alanları içerisinde zeytin alanlarının payı ise %2.27 den %3.16 ya yükselmiştir. Toplam meyve üretim miktarının %7.28 sini, üretim değerinin ise %13.25 ini zeytinin oluşturması bu ürünün önemini ayrıca göstermektedir. Zeytin dikim alanları son yıllarda ortalama 700 bin ha dır (Şekil 4.3). Ele alınan dönemde ( yılları) dikim alanlarında düzenli bir artış olduğu ve 537 bin ha dan %36 artışla bu seviyeye yükseldiği görülmektedir. Özellikle, 2004 yılından sonra zeytinciliğin desteklenmesi ile zeytin dikim alanlarının daha hızlı bir şekilde arttığı söylenebilir. Zeytinciliğin geliştirilmesi amacıyla verilen destekler, numaralı konu başlığı altında ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Şekil 4.3. Türkiye de Zeytin Dikim Alanının Gelişimi Kaynak: Ek Tablo 2. Zeytin ağaç varlığına bakıldığında ise, ağaç sayısının 1990 yılında toplam 85.7 milyon adet iken 1.79 kat artışla 2009 yılında milyon adete ulaştığı görülmektedir (Şekil 4.4). İncelenen dönemde meyve vermeyen ağaç sayısında 7.14 kat artış meydana gelirken, meyve veren ağaç sayısında sadece 1.37 kat artış gerçekleşmiştir. Dönem başında, ağaç varlığının %93 ü meyve veren ağaçlardan 17

34 Ağaç Sayısı (1,000 adet). oluşurken, dönem sonunda bu oran %71 e düşmüştür. Buna karşılık, bu dönemde meyve vermeyen ağaçların oranı %7 den %29 a yükselmiştir. Meyve vermeyen ağaç sayısında, özellikle 2004 yılından sonra oldukça önemli bir artış olduğu görülmektedir. Bu oranlar, yeni dikimlerin önemini açık şekilde ortaya koymaktadır. Şekil 4.4. Türkiye de Zeytin Ağaç Sayısının Gelişimi 180, , , , ,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0 Meyve Veren Meyve Vermeyen Toplam Kaynak: Ek Tablo 3. Bölgeler itibariyle incelendiğinde zeytin ağaç varlığının büyük bölümü Ege Bölgesi, Marmara Bölgesi ve Akdeniz Bölgesi nde bulunduğu görülmektedir yılında toplam ağaç varlığının %51 i Ege Bölgesi nde, %23 ü Akdeniz Bölgesi nde, geriye kalanı ise Marmara Bölgesi (%19) ile diğer bölgelerde (%7) bulunmaktadır (Şekil 4.5). Dönem başında ise bölgelerin ağaç varlığının dağılımı farklı bir yapı göstermektedir yılında Ege Bölgesi nin payı %59 iken, Marmara Bölgesi nin %26, Akdeniz Bölgesi nin %10 ve diğer bölgelerin %5 dir. Bölgelerin toplam ağaç varlığının bölgeler itibariyle dağılımının zaman içerisinde değiştiği, Akdeniz Bölgesi nin zeytin ağaç sayısının Ege Bölgesi ve Marmara Bölgesi nden daha hızlı bir şekilde arttığı görülmektedir. Şekil 4.5. Bölgelere Göre Zeytin Ağaç Sayısının Dağılımı 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% %5 %10 %26 % %7 %23 %19 %51 Ege Bölgesi Marmara Bölgesi Akdeniz Bölgesi Diğer Bölgeler* *Diğer: Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Batı Anadolu Bölgesi, Karadeniz Bölgesi. Kaynak: TUİK,

35 Bölgelere göre meyve veren ve vermeyen ağaç sayıları önemli farklılıklar göstermektedir. Toplam ağaç sayısının (2009 yılında) Akdeniz Bölgesi nde %49 u, Ege Bölgesi nde %24 ü, Marmara Bölgesi nde %10 u, diğer bölgelerde ise %51 i meyve vermeyen ağaçlardan oluşmaktadır (Tablo 4.4). Bu oranlar, Akdeniz Bölgesi ve diğer bölgelerde (özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde) yeni dikimlerin oldukça yaygın olduğunu ve önümüzdeki yıllarda üretim miktarlarında önemli artışlar meydana geleceğini göstermektedir. Tablo 4.4. Bölgelere Göre Meyve Veren ve Vermeyen Ağaç Sayılarının Dağılımı (2009) Bölgeler Meyve Veren Meyve Vermeyen Toplam (1,000 adet) Oran (%) (1,000 adet) Oran (%) (1,000 adet) Oran (%) Ege 59, , , Marmara Bölgesi 25, , , Akdeniz 18, , , Diğer 5, , , Toplam 109, , , Kaynak: TÜİK, 2011a. Ege Bölgesi, Türkiye zeytin ağacı varlığının önemli bir bölümüne sahip bulunmaktadır. Körfez Bölgesi olarak ifade edilen Ayvalık, Burhaniye, Edremit ve Havran'ı içine alan havza oldukça önemli kapama zeytinliklere sahiptir. Akdeniz Bölgesi nde zeytinciliğin geçmişi çok eski olup, özellikle Hatay ve çevresinde yayılım göstermiştir. Marmara Bölgesi nde, zeytin ağaçları daha çok İznik ve Gemlik Körfezi gibi rüzgârlara kapalı yerlerde yoğun olarak bulunmaktadır. Gemlik körfezi ve Mudanya'da zeytinlikler aşırı meyilli alanlara yayılmıştır. İznik Gölü çevresinde zengin topraklar ağaçların iyi bir şekilde gelişmesine imkân vermektedir. Edincik yöresinde ise zeytinlikler genelde yaşlı ağaçlardan meydana gelmiştir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde zeytincilik yönünden önemli iller Gaziantep, Şanlıurfa ve Kahramanmaraş'tır. Mardin ilinde de son yıllarda zeytin dikim alanlarında artış gözlenmektedir. Diğer yandan Şanlıurfa'nın eğimli, eşik arazilerinde büyük bir potansiyel bulunmaktadır. Kilis ve Nizip önemli zeytin üreticisi yöreleri oluşturmaktadır. Bölge alan bakımından büyük bir zeytin üretim potansiyeline sahip olmakla birlikte, yüksek sıcaklık ve yetersiz yağışlar üretim miktarını olumsuz yönde etkileyebilmektedir (DPT, 2001). Verim: Üretimi etkileyen en önemli faktörlerden birisi olup, Türkiye de zeytin veriminin olması gerekenden düşük seviyede gerçekleşmesi ve periyodisitenin şiddetli olmasından dolayı ayrıca önem arz etmektedir. Dekara verim, dönem başında ( ) ortalama 162 kg iken %19 artış göstererek dönem sonunda ( ) 192 kg a ulaşmıştır (Şekil 4.6). Türkiye de zeytin verimi yıllar itibariyle dalgalı bir seyir izlemektedir. Nitekim bazı yıllarda zeytin veriminin 120 kg/da a düştüğü ( ortalaması), bazı yıllarda ise 220 kg/da a yükseldiği ( yılları ortalaması) görülebilmektedir. Son yıllarda yeni zeytin fidanlarının dikimi ile birlikte uygun bakım işlemleri (bakım, hasat ve sulama) ve girdi kullanımı konularında yapılan çalışmalar sonucunda zeytin veriminde artış görülmüştür. Bunun yanı sıra var-yok yılları arasındaki makasın daraldığı da bilinmektedir. Verim miktarları bölgeden bölgeye önemli değişiklikler göstermektedir. Türkiye geneli itibariyle zeytin ağacı başına ortalama verim kg dır. Son yıllar ortalaması ( yılları) dikkate alındığında, ağaç başına zeytin verimi kg ile en yüksek Akdeniz Bölgesi nde, en düşük 3.50 kg ile Karadeniz Bölgesi ndedir (TUİK, 2011). Üretim: Dikim alanı ve verimdeki artışlara paralel olarak üretimde de gelişmeler yaşanmıştır. Dönem başında 870 bin ton olan üretimin %58 artışla son yıllarda 1.4 milyon tona yükseldiği görülmektedir (Şekil 4.6). Türkiye de dikim alanlarında %36, ağaç sayısında %79 artış olduğu dikkate alındığında üretim artışının verimden ziyade dikim alanlarındaki artıştan kaynaklandığı söylenebilir. 19

36 Üretim (1000 ton). Verim (kg/da). Şekil 4.6. Türkiye de Zeytin Üretim ve Veriminin Gelişimi Üretim Verim Kaynak: Ek Tablo 2. Zeytin ağacının özelliğinden kaynaklanan periyodisiteden dolayı zeytin üretimi dalgalı bir seyir izlemektedir yılına kadar kuraklık ve don zararı gibi iklim etkilerinin yanı sıra ekonomik faktörlerin etkisiyle de üretim düşük seviyelerde seyretmiştir yılına kadar ise periyodisite özelliğine uygun olarak dalgalı bir şekilde üretim devam etmiş ancak ekstrem bir artış ya da azalışa rastlanmamıştır yılından sonra iklim koşullarının genellikle ihtiyaç duyulan özellikleri karşılaması, yeni zeytin fidanlarının dikimi ve üreticinin zeytin üretimine özendirilmesiyle birlikte verim artırıcı uygulamalarda (uygun bakım, hasat ve sulama konularına yönelik çalışmalar) görülen iyileşmelerden dolayı zeytin üretimi artış göstermiştir (ISO, 2006). İncelenen dönemde ( ile yılları arası) söz konusu bölgelerin üretim içerisinde aldıkları paylarda önemli değişiklikler olmuştur. Marmara Bölgesi nin toplam üretim içerisindeki payı azalırken, Ege Bölgesi, Akdeniz Bölgesi ve diğer bölgelerin payında artış gerçekleşmiştir. Dönem sonu itibariyle üretimin yarısı (%51) Ege Bölgesi nden sağlanmaktadır (Şekil 4.7). Diğer önemli üretici bölgeler olan Akdeniz Bölgesi %23, Marmara Bölgesi ise %22 oranında üretime katkıda bulunmaktadır. Geriye kalan bölgelerin katkısı ise %4 tür. Şekil 4.7. Bölgelere Göre Zeytin Üretiminin Dağılımı 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% %2 %15 %40 % %4 %23 %22 %51 Kaynak: TÜİK, 2011a. Ege Marmara Bölgesi Akdeniz Bölgesi Diğer Bölgeler* 20

37 Dikim Alanları (ha). Türkiye de, 2009 yılı itibariyle zeytin üretimi yoğun olarak Manisa (%16), Aydın (%13), Balıkesir (%12) ve İzmir (%10) illerinde yapılmaktadır (TUİK, 2011). Doğu Akdeniz Bölgesi nde bulunan illere bakıldığında ise toplam zeytin üretiminden, Hatay ın %10 Mersin in %8, Adana ve Osmaniye nin ise %2 şer pay aldıkları görülmektedir (Şekil 4.8). Şekil 4.8. İllere Göre Zeytin Üretimi Kaynak: TÜİK, 2011b Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Dikim Alanı, Verim ve Üretimi Dikim Alanı: Bölgede zeytin dikim alanları dönem başında 36 bin ha iken 3.08 kat artarak 111 bin ha a ulaşmıştır (Şekil 4.9). Dikim alanları 2000 li yılların başına kadar yavaş bir seyirle artarken 2000 li yıllardan sonra özellikle de 2005 yılından sonra çok hızlı bir artış eğilimi göstermiştir. Artış oranları iller arasında önemli farklılık göstermekte olup en büyük artış Osmaniye de (9.62 kat) ve Mersin de (7.58 kat) gerçekleşmiştir. Diğer illerde artış oranları ise, Adana da 4.09 kat, Hatay da 1.92 kat ve Kahramanmaraş ta 1.75 kattır. İller arasında dikim alanlarındaki gelişim hızının farklı olmasından dolayı, dönem içinde illerin toplam dikim alanlarındaki payları da değişmiştir. Şekil 4.9. Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Dikim Alanlarının Gelişimi 120, ,000 80,000 60,000 40,000 20,000 - Hatay Mersin Osmaniye Adana Kahramanmaraş Toplam Kaynak: Ek Tablo 4. 21

38 Ağaç Sayısı (1,000 adet).. Bölgenin toplam dikim alanı içerisinde 1997 yılında Hatay % 71, Mersin %12, Osmaniye %3, Adana %5 ve Kahramanmaraş %9 pay alırken, 2009 yılında bu oranlar sırasıyla %43, %34, %8, %10 ve %5 olarak değişmiştir (Şekil 4.10). Şekil Doğu Akdeniz Bölgesi nde İllere Göre Zeytin Dikim Alanlarının Dağılımı Adana %5 K.Maraş % K.Maraş Adana %5 % Osmaniye %3 Mersin %12 Osmaniye %8 Hatay %43 Hatay %71 Mersin %34 Kaynak: Ek Tablo 4. Ele alınan dönemde ağaç sayısında önemli değişim meydana gelmiştir. Dönem başında zeytin ağaç sayısı 6.0 milyon adet iken 4.83 kat artış göstererek dönem sonunda 31.7 milyon adete yükselmiştir (Şekil 4.11). Ancak meyve veren ve vermeyen ağaç sayılarının artış hızları oldukça farklıdır. Bu dönem içerisinde meyve veren ağaç sayısında 2.60 kat artış görülürken, meyve vermeyen ağaç sayısında kat artış meydana gelmiştir. Artış hızındaki bu farklılık, dönem içerisinde toplam ağaç sayısı içerisinde meyve veren ve vermeyen ağaç sayılarının paylarının değişmesine yol açmıştır. Şekil Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Ağaç Sayısının Gelişimi 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 - M. Veren M. Vermeyen Toplam Kaynak: TÜİK, Dönem başında toplam ağaç sayısı içerisinde meyve veren ağaç sayısının payı %92, meyve vermeyen ağaç sayısının payı %8 olup, dönem sonunda bu paylar sırasıyla %49 ve %51 dir (Ek Tablo 5). Türkiye de ise (2009 yılında) bu oranlar %70 ve %30 dur. Türkiye de diğer önemli bölgelere 22

39 bakıldığında meyve vermeyen ağaç sayısının oranı Ege Bölgesi nde %24 ve Marmara Bölgesi nde %10 dur. Türkiye geneliyle ve diğer önemli üretici bölgelerle kıyaslandığında bu oranın yüksek olması, Doğu Akdeniz Bölgesi nin önemli bir üretim potansiyeline sahip olduğu ve bölgeler arasında önemli üretim farklılıklarının ortaya çıkacağı anlaşılmaktadır. İller itibariyle bakıldığında ise, toplam ağaçlar içerisinde meyve vermeyen ağaçların oranının en yüksek Mersin de (%65), en düşük Hatay da (%38) olduğu görülmektedir. Bu oran Adana da %58, Kahramanmaraş ta %48 ve Osmaniye de %47 dir. Verim: İstatistiklerde, dönem boyunca bölgede dekara zeytin verimini gösteren veriler mevcut değildir. Zeytin verimi Türkiye geneli için hesaplanırken toplam zeytin üretiminin toplam alana bölünmesiyle elde edilmektedir. Bu yöntemin bölge için uygulanması, bölgede oldukça önemli miktarda meyve vermeyen ağaç olduğundan yanıltıcı sonuç vermektedir. Bundan dolayı, bölgede dekara zeytin verimi, meyve vermeyen ağaçların oranının Türkiye geneline yakın olduğu yıllarında ortalama üretimin ve dikim alanına bölünmesiyle elde edilmiştir. Bölgede, yıllarında ortalama dekara zeytin verimi 190 kg bulunmuştur (TÜİK, 2011a). Türkiye de aynı yıllarda verim 167 kg/da dır. Bölgede zeytin veriminin Türkiye genelinden yüksek olduğu görülmektedir. Üretim: Bölgede zeytin üretimi, yıllarında yaklaşık 83 bin ton iken 3.10 kat artışla yılında 257 bin tona yükselmiştir (Tablo 4.5). İller arasında üretimin artış hızında farklılıklar olup, artış en yüksek Osmaniye de (7.93), en düşük Adana da (1.48) gerçekleşmiştir. Tablo 4.5. Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Üretiminde Gelişmeler (ton) Yıllar Hatay Mersin Osmaniye Adana Kahramanmaraş Toplam ,344 25,170-12,571 2,777 82, ,581 28,404-10,822 2,047 83, ,646 27,763-10,723 2,256 84, ,857 43,689 2,798* 10,459 2, , ,864 54,003 3,061 10,051 4, , ,674 70,405 3,851 10,655 6, , ,559 73,743 6,132 12,457 2, , ,616 75,977 8,051 10,857 5, , , ,638 16,693 16,894 7, , ,885 86,507 22,204 18,619 5, ,216 *Sadece, 1997 yılına ait veridir. Kaynak: TÜİK, Bölgede üretimin illere göre dağılımında ise -dikim alanlarındaki ve ağaç sayılarındaki artışlarla kıyaslandığında- önemli değişiklikler olmamıştır. Dönem sonunda ( yıllarında ortalama) toplam üretimin %49 u Hatay da, %34 ü Mersin de, %9 u Osmaniye dedir. Başka bir ifadeyle bu üç il toplam üretimin %92 sini oluşturmaktadır. Toplam üretim içerisinde Adana ve Kahramanmaraş ın payı ise sırasıyla %7 ve %2 dir. Ancak, yoğun olarak yeni dikimlerin yapılması sonucu özellikle Mersin, Osmaniye, Adana ve Kahramanmaraş ta meyve vermeyen ağaç sayısının büyük oranda artması sebebiyle gelecekte bu dağılımın değişeceği tahmin edilmektedir Türkiye de Zeytin Fiyatları Piyasada zeytin fiyatını etkileyen pek çok unsur bulunmaktadır. Bu unsurlardan başlıcaları zeytin çeşidi, hasat şekli (dip, ağaçtan, vb.) ve ürünün değerlendirilme amacıdır (yağlık-sofralık olarak). Zeytin, sofralık olarak değerlendirilecek ise kalibrasyon, renk, temizlik gibi kalite unsurları; yağlık 23

40 Fiyat (TL/kg). olarak değerlendirilecekse organoleptik özellikler, bölgesel ve yöresel farklılıklar gibi pek çok özellik fiyatı etkilemektedir. Sözü edilen bir özellik ya da özellik grubuna göre piyasada farklı fiyatlar oluşabilmektedir. Ancak sofralık olarak değerlendirilen zeytinlerin yağlığa ayrılanlara oranla daha yüksek fiyat bulduğu söylenebilir (DPT, 2001). Türkiye de zeytin piyasasında tüccarlar, yağ fabrikaları, TARİŞ (Ege Bölgesi nde), MARMARABİRLİK (Marmara Bölgesi nde), GÜNEYDOĞUBİRLİK (Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde) ve bazı yerlerde ticaret borsaları etkili olmaktadır. Bu aracılar içerisinde, kooperatifler faaliyet gösterdikleri bölgelerde etkili olurken, kooperatiflerin bulunmadığı bölgelerde fiyatlar serbest piyasa koşulları altında belirlenmektedir (TBMM, 2008). Türkiye de yılları arasında yağlık ve sofralık zeytin reel fiyatlarının gelişimi Şekil 4.12 de gösterilmiştir. Ele alınan dönemde, (2003 yılında aynı seviyede oluşması hariç) sofralık zeytin fiyatları, yağlık zeytin fiyatlarından yüksek seyretmiş ancak bu iki tip zeytin arasındaki fiyat makası giderek daralmıştır. Sofralık zeytin fiyatı 2.92 TL/kg iken dalgalı şekilde azalarak 2.61 TL/kg a düşmüştür. Yağlık zeytin fiyatında ise daha küçük dalgalanmalarla 1.82 TL/kg dan 2.20 TL/kg a yükselmiştir. Şekil Türkiye de Zeytin Reel Fiyatlarının Gelişimi Yağlık Zeytin Sofralık Zeytin Kaynak: Ek Tablo Türkiye de ve Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Üretim Projeksiyonu Türkiye de ve Doğu Akdeniz Bölgesi nde zeytin üretimi için geleceğe yönelik tahminlerin yapılması oldukça önemlidir. Tahminler ile gelecekte oluşabilecek piyasa yapısına yönelik uygulanması gereken politikalar ile alınması gereken önlemler önceden belirlenebilir. Bu amaçla, dönemi verileri kullanılarak trend analizi yapılmış ve önümüzdeki 10 yıl içerisinde zeytin üretiminde meydana gelecek gelişmeler tahmin edilmiştir. Elde edilen bulgular Tablo 4.6 da sunulmuştur. Tablo 4.6. Türkiye de ve Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Üretim Projeksiyonu (1,000 ton) Gerçekleşme ( ) Projeksiyon (3) ( ) Artış Oran (%) Türkiye 1,378 (1) 1, Doğu Akdeniz Bölgesi 257 (2) (1) FAO, 2011, (2) TÜİK, 2012, (3) Trend analizi sonuçlarına göre yapılan tahminlerdir. Trend analizi ile elde edilen eşitlik Ek Tablo 7 de verilmiştir. 24

41 Türkiye de, yıllarında ortalama 1,805 bin ton üretim yapılacağı tahmin edilmektedir. Böylelikle, üretimde yıllarında göre %31 artış meydana gelecektir. Elde edilen bulgular benzer çalışmalarla da paralellik göstermektedir. Uruç (2010) tarafından Türkiye de zeytin ve zeytinyağına ilişkin projeksiyonların yapıldığı bir çalışmada, zeytin üretiminin yıllarında ortalama 1,806 bin tona ulaşacağı tahmin edilmiştir. Doğu Akdeniz Bölgesi nde ise yıllarında elde edilecek zeytin üretim miktarının ortalama 377 bin ton olacağı tahmin edilmektedir. Bu rakam, yıllarıyla karşılaştırıldığında, üretimde %47 artış meydana gelecektir. Türkiye de ve Doğu Akdeniz Bölgesi nde zeytin üretiminde meydana gelebilecek bu artışların sebepleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir: 1. Geride bıraktığımız yıllarda, çok sayıda üretici, zeytinciliğin geliştirilmesi amacıyla verilen desteklerden faydalanmış ve zeytin dikim alanları önemli ölçüde genişlemiştir. Söz konusu bu desteklerin devam etmesi ile dikim alanlarının daha da artacağı tahmin edilmektedir. Zeytin dikim alanlarında meydana gelen artışın, üretimi büyük ölçüde artıracağı düşünülmektedir. Zeytincilik sektörünün gelişmesini sağlamak amacıyla verilen destekler, numaralı bölümde Zeytin Üretimine Yönelik Verilen Destekler başlığı altında ayrıntılı şekilde açıklanmıştır. 2. Türkiye de, zeytin bitkisi klasik üretim bölgelerinin dışına çıkarak daha önce zeytin üretimi yapılmayan bölgelerde de (Karadeniz bölgesi ve İç Anadolu Bölgesi gibi) yetiştirilmeye başlanmıştır. Gelecekte, bu bölgelerde zeytinciliğin daha da yaygınlaşacağı ve mevcut üretim bölgelerine yenilerinin katılacağı düşünülmektedir. 3. Üreticiler, yeni zeytin bahçelerinin tesis edilmesi sırasında (kapama bahçe tesisi desteğinde çeşit ayrımına gidilmiş olmasının da etkisiyle de) yüksek verimli çeşitlere yönelmektedir. 4. Üreticilerin, yeni tesis edilen bahçelerde gübreleme, ilaçlama, budama, hasat vb. konularda daha hassas davrandıkları gözlenmektedir. Özellikle üreticilerin, modern tarım tekniklerine yönelerek bahçelerini sulamaya başlaması ve özellikle damla sulama yöntemini tercih etmeleri verimi artırıcı önemli unsurlardan birisidir. Bu uygulamaların artması ve bilinçli bir şekilde yapılması verim artışı sağlayacaktır. Özetle, son yıllarda zeytincilik sektörüne verilen desteklerin de etkisiyle zeytin yetiştiriciliğinde klasik üretimden modern yetiştiriciliğe geçilmesi yönünde çabaların artması, çok sayıda kapama bahçenin tesis edilmesi ve yüksek verimli çeşitlerin dikilmesi sonucunda üretimin tahminler doğrultusunda artacağı hatta beklentinin üzerinde olabileceği söylenebilir Dünyada Zeytinyağı Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Üretim Son yıllarda dünyada zeytinyağı üretimi 2.8 milyon ton civarındadır yıllarında bu rakam 1.8 milyon ton iken, %54 artışla bugünkü seviyesine gelmiştir (Şekil 4.13). Dünyada önemli zeytinyağı üreticisi ülkeler, AB üyesi ülkelerden İspanya, İtalya, Yunanistan dır. Bu ülkelerin dünya üretimindeki payları sırasıyla %43, %17 ve %11 dir. Dünya zeytinyağı üretiminin çok büyük bir kısmı (%71) AB üyesi ülkeler tarafından karşılanmaktadır. Diğer önemli üretici ülkeler ise sırasıyla Tunus (%6), Suriye (%5), Türkiye (%5) ve Fas tır (%4). Türkiye dünya zeytinyağı üretiminde 139 bin ton ile 6. sırada yer almaktadır. Geriye kalan çok sayıda ülkede ise dünya zeytinyağı üretiminin %9 unu karşılamaktadır. İncelenen dönemde ( ve yılları arasında) zeytinyağı üretiminde en fazla artış sağlayan ülkeler Fas (2.63 kat), Suriye (2.22 kat), Türkiye (1.99 kat) ve İspanya dır (1.97 kat) (Ek Tablo 8). Tunus ta ise zeytin üretimindeki düşüşe bağlı olarak zeytinyağı üretiminde de önemli bir azalma (%37 azalma) olmuştur. AB üyesi diğer ülkelerde ise (İtalya 1.16 ve Yunanistan 1.13) daha düşük oranda artış gerçekleşmiştir. 25

42 Üretim (1,000 ton). Şekil Dünya Zeytinyağı Üretiminin Gelişimi Diğer Türkiye Tunus Suriye Fas AB Kaynak: Ek Tablo 8. Zeytinyağı üretiminde önemli yer teşkil eden AB üyesi ülkeler ile Fas, Tunus, Suriye ve Türkiye zeytinyağı sektörü bakımından karşılaştırıldığında önemli farklılıkların bulunduğu anlaşılmaktadır. Bunların en önemlilerinden birisi elde edilen zeytinyağının kalitesidir. AB üyesi ülkelerde işleme aşamasında büyük ve modern tesislerde, gıda güvenliği konusunda gerekli önlemler alınarak, bilinçli işletmeciler tarafından yüksek kalitede yağ elde etmek amaçlanmaktadır. Ancak zeytinyağı sektöründe modernleşme çabası içerisinde olan Fas, Tunus, Suriye ve Türkiye de ise daha küçük ölçekli tamamı modern olmayan tesislerde yağ elde edilmekte ve işletmecilerin gerekli uygulamaları yerine getirmeleri konusunda eksikliklerin olduğu bilinmektedir. Ancak bu ülkelerde, Türkiye de de olduğu gibi, zeytinyağı üretimini miktar ve kalite olarak artırabilmek amacıyla zeytinyağı fabrikalarında modernleşme, kooperatifçiliğin yaygınlaştırılması, üretim maliyetlerinin azaltılmasını amaçlayan programlar uygulamakta ve yurtdışında yeni pazarlara ürün sunabilmek için tanıtım faaliyetlerinin yapılmasına önem verilmektedir (IOOC, 2011b) Tüketim Dünyada toplam zeytinyağı tüketimi yaklaşık 2.9 milyon tondur. Tüketim miktarı dönem başında yaklaşık 1.7 milyon ton iken %74 artarak bu seviyeye ulaşmıştır. Toplam zeytinyağı tüketimi dikkate alındığında, önemli ülkeler İtalya (%23), İspanya (%19) ve ABD (%9) olup tüketimin yarısı bu üç ülkede gerçekleşmektedir (Ek Tablo 9). Diğer önemli tüketici ülkeler sırasıyla Yunanistan (%8), Suriye (%4), Fransa (%4), Türkiye (%4) ve Fas tır (%3). Geriye kalan ülkelerin tüketimdeki payı ise %26 dır. Bu verilerden de görüleceği üzere tüketimin büyük bölümü -ABD hariç- aynı zamanda üretici olan ülkeler tarafından gerçekleştirilmektedir. Dünyada kişi başına zeytinyağı tüketimi 0.42 kg/kişidir (Şekil 4.14). Ülkeler itibariyle bakıldığında 2009 yılında kişi başı zeytinyağı tüketimi, Yunanistan da kg, İspanya da kg, İtalya da kg ve Portekiz de 8.17 kg dır. Kişi başı zeytinyağı tüketiminin yüksek olduğu diğer ülkeler ise Suriye, Tunus, Fas ve Avustralya ve Fransa dır. Türkiye ise, kişi başı 1.47 kg zeytinyağı tüketim miktarıyla dünya sıralamasında gerilerde yer almaktadır. Bu ülkelerin yanı sıra ABD, Kanada ve Japonya da da oldukça düşük miktarlarda da olsa zeytinyağı tüketilmektedir. 26

43 Ülkeler Şekil Seçilmiş Ülkelerde Kişi Başı Zeytinyağı Tüketimi (2009) Japonya Dünya ABD Kanada Türkiye Fransa Avustralya Fas Tunus Suriye Portekiz İtalya İspanya Yunanistan Kaynak. Ek Tablo Zeytinyağı Tüketimi (kg/kişi) Tüketimdeki artışın sebebi ülkeler 2 gruba ayrılarak açıklanabilir. Bunlardan birincisi, geleneksel üretici ülkeler arasında olan Suriye, Türkiye ve Fas ta meydana gelen hızlı tüketim artışları; ikincisi, üretici olmayan ve zeytinyağı tüketim alışkanlığını 1990 lardan sonra edinmiş, sağlıklı beslenmeye önem veren ve gelir düzeyi yüksek olan Japonya, Fransa, Kanada, Avustralya ve ABD gibi ülkelerin tüketim miktarındaki artışlardır. Bu ülkelerin tüketimlerindeki artışlar dünyadaki genel artış oranının üzerinde gerçekleşmiştir. Nitekim, yılları arasında kişi başı tüketim miktarı Japonya da kat, Fransa 3.71 kat, Kanada 3.05 kat, Avustralya da 2.62 kat ve ABD de 2.34 kat artmıştır. Zeytinyağı tüketimini artırmaya yönelik çabalar ilk kez 1970 li yılların sonuna doğru İtalya nın zeytinyağı tüketiminde düşüş yaşanmasıyla gündeme gelmiştir. AB zeytinyağı tüketimini tekrar artırabilmek amacıyla tüketim yardımı şeklinde bir düzenlenme yapmıştır. Bu düzenleme Dünya Ticaret Örgütü taahhütleri çerçevesinde kampanya dönemlerinde yürürlükten kaldırılıncaya dek uygulanmıştır. AB, hem üretici hem tüketici konumunda olan üye ülkelerindeki tüketim gerilemesini çözümlemeye çalışırken, diğer yandan da üretici olmayan üye ülkelerde tüketimi arttırma çalışmalarını başlatmıştır. Bu nedenle, AB özellikle 1980 sonrasında tüketimin artırılması için, farklı ülkelerde ve kademeli olarak artan fonlarla promosyon programları gerçekleştirmiştir. Uluslararası Zeytinyağı Konseyi (UZK) ise dünyada zeytinyağı tüketimini artırabilmek amacıyla 1984 yılından bu yana alım gücü yüksek olan piyasalarda özendirici faaliyetlerini yoğunlaştırmıştır. UZK tarafından başlatılan bu tüketim kampanyası, seçilmiş bazı ülkelerde (ABD, Brezilya, Tayland, Tayvan, Japonya, Kanada, Arjantin ve Çin) yapılmıştır. Bu çabalar sonucunda dünya zeytinyağı tüketiminde artış sağlanmıştır (Tunalıoğlu, 2006) İhracat Dünyada toplam zeytinyağı ihracatı, son 20 yılda 1.97 kat artış göstererek 631 bin ton olmuştur (Şekil 4.15). Önemli ihracatçı ülkeler sırasıyla İtalya (186 bin ton), İspanya (175 bin ton), Tunus (120 bin ton) ve Portekiz dir (33 bin ton) (Şekil 4.12). Türkiye ise 27 bin ton ihracatla 5. sırada yer almaktadır. Önemli üretici ülkelerin aynı zamanda ihracatçı ülkeler olduğu görülmektedir. Ancak Yunanistan yurtiçi tüketiminin oldukça yüksek olmasından dolayı ihracat miktarı (10 bin ton) düşük seviyelerde seyretmektedir. 27

44 Oran (%) İhracat (1,000 ton) Şekil Dünya Zeytinyağı İhracatının Gelişimi Diğer Fas Suriye Türkiye Portekiz Tunus İspanya İtalya Kaynak: Ek Tablo 11. Dünya zeytinyağı ihracatı içerisinde İtalya %29, İspanya %28, Tunus %19 pay almaktadır (Şekil 4.16). Dünya zeytinyağı ihracatında bir yoğunlaşmanın olduğu, bu üç ülkenin dünya zeytinyağı ihracatının %76 sını gerçekleştirdiği görülmektedir. Diğer ülkelerin katkıları ise oldukça düşük düzeylerdedir. Türkiye ise dünya zeytinyağı ihracatında %4 pay almaktadır. İncelenen dönemde İspanya ve Tunus un paylarındaki değişimler dikkat çekicidir. İspanya nın payı %20 den %28 e yükselirken, Tunus un payı %40 dan 20 ye düşmüştür. Tunus un zeytin ve zeytinyağı üretimindeki azalış ihracata yansımış ve dünya zeytinyağı ihracatı içerisinde payının azalmasına sebep olmuştur. Şekil Dünya Zeytinyağı İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı İtalya İspanya Tunus Portekiz Türkiye Suriye Fas Diğer Kaynak: Ek Tablo

45 İthalat (1,000 ton) İthalat Dünyada son yıllarda zeytinyağı ithalatı 626 bin ton civarındadır (Şekil 4.17). En önemli ithalatçı ülkeler ABD (257 bin ton), İtalya (68 bin ton) ve Brezilya dır (46 bin ton). Son 20 yılda, ABD nin zeytinyağı ithalatının büyük miktarda artarak 89 bin tondan 257 bin tona yükseldiği görülmektedir. ABD özellikle son yıllarda tüketimini oldukça önemli şekilde arttırmış olup, zeytin üretimi yapılan alanları oldukça kısıtlı olduğundan zeytin ve zeytinyağı ihtiyacını ithalatla karşılamaktadır. Diğer önemli ithalatçı ülkeler ise önem sırasıyla Japonya, Kanada ve Avustralya dır. Şekil Dünya Zeytinyağı İthalatının Gelişimi Diğer Avustralya Kanada Japonya Brezilya İtalya ABD Kaynak: Ek Tablo 12. İncelenen dönemde ( ve yılları arası) dünya zeytinyağı ithalatı yaklaşık 2 kat artış göstermiştir. Bu dönemde en önemli artış Japonya da meydana gelmiştir (8.75 kat). Zeytinyağı ithalatlarında önemli sayılabilecek artışlar yaşanan diğer ülkeler ise sırasıyla Brezilya (3.83 kat), Kanada (3.40 kat) ve ABD dir (2.88 kat). Hem üretici-ihracatçı hem de ithalatçı olan İtalya da ise yıldan yıla büyük dalgalanmalar olduğu görülmektedir. Dönem sonu itibariyle dünya zeytinyağı ithalatı içerisinde ABD %41, İtalya %11, Brezilya %7 ve Japonya %6 pay almaktadır (Şekil 4.18). Dönem başına göre, en önemli değişim ABD ve İtalya da yaşanmıştır. Dönem başında dünya zeytinyağı ithalatı içerisinde ABD nin payı %27, İtalya nın payı ise %28 dir. Brezilya, Japonya, Kanada ve Avustralya ise dünya ithalatındaki paylarını artıran diğer önemli ithalatçı ülkelerdir. Önemli ithalatçı ülkelerin ürün tedariklerini büyük oranda AB den yapmayı tercih ettikleri görülmektedir. Bu durum AB menşeli ürünlerin kalite imajından ve maliyet avantajından kaynaklanmaktadır (Borris, 2006). En büyük ithalatçı konumunda olan ABD nin zeytinyağı ithalinde tercih ettiği başlıca ülkeler AB üyesi ülkeler (%80), Tunus (%10), Arjantin (%3), Yunanistan (%2) ve Türkiye dir (%1). İtalya ise, ithalatında diğer AB üyesi ülkeleri (%62), Tunus u (%20) ve Suriye yi (%2) tercih etmektedir. Türkiye, İtalya nın ithal ettiği zeytinyağının oldukça küçük bir kısmını karşılamaktadır (%0.2) (FAO, 2011). AB nin oldukça önemli bir üretici olmasına rağmen aynı zamanda büyük miktarlarda ithalat yapması dikkat çekicidir. Ancak, bu ithalat yüksek oranda dahilde işleme rejimi (DİR) kapsamında gerçekleştirilmektedir. AB de zeytinyağı üretiminin yetersiz olduğu dönemlerde, dış pazarların kaybedilmemesi amacıyla dahilde isleme rejimi kapsamında ithalat yapılmaktadır. Yani, AB düşük fiyatla dökme olarak temin ettiği ürünü yurtiçi tüketime sunmak yerine ambalajlayarak yeniden ihraç etmektedir. AB ithalatının %60-65 ini DİR kapsamında yapılan ithalat oluşturmaktadır (Bakırlıoğlu, 2006). 29

46 Üretim (1,000 ton). Oran (%) Şekil Dünya Zeytinyağı İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı ABD İtalya Brezilya Japonya Kanada Avustralya Diğer Kaynak: Ek Tablo 12. AB, Akdeniz e kıyısı olan ülkelerle (Mısır, İsrail, Sudan, Suriye, Lübnan, Fas, Tunus Filistin ve Türkiye) zeytinyağı ticaretini düzenlemek için uzun yıllardır bir global politika oluşturma amacıyla çeşitli anlaşmalar yapmaktadır (Malevolti, 1999). Bu anlaşmalar ile zeytinyağı ticaretinde esas alınacak kurallar belirlenerek, Akdeniz e kıyısı olan ülkelerden, özellikle Fas, Tunus ve Suriye den, belirli miktarlarda (kotalarda) zeytinyağı ihracatı için gümrük vergisi indirimi hakkı tanınmıştır. Ancak, ikili anlaşmalar çerçevesinde Türkiye nin, Akdeniz e kıyısı olan diğer ülkelere kıyasla dezavantajlı durumda olduğu görülmektedir Türkiye de Zeytinyağı Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Üretim Türkiye de zeytinyağı üretimi son 20 yılda yaklaşık 2 kat artarak yıllarında ortalama 139 bin ton civarında gerçekleşmiştir (Şekil 4.19). Son yıllarda yeni zeytin dikimlerinin üretime yansımaya başlamasıyla zeytinyağı üretim miktarında önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Yıllar tek tek ele alındığında, periyodisite sebebiyle ciddi yıllık dalgalanmalar olduğu ancak son yıllarda var-yok yılları arasındaki makasın daraldığı bilinmektedir (ISO, 2006). Şekil Türkiye de Zeytinyağı Üretiminin Gelişimi Kaynak: Ek Tablo 8. 30

47 Tüketim (kg/kişi). Son yıllarda zeytinyağı işleme tesislerinin modernleşmesi, kapasitelerinin artması ve yeni zeytinyağı işleme tesislerinin açılması, zeytinyağı üretimi ve kalitesinde ilerleme kaydedilmesine yol açmıştır (Anaç, 2005). Sektörün kendini yenileme ve geliştirme çabasında olduğu ve kaliteli zeytinyağı üretimi için yeni yatırımların yapıldığı gözlenmektedir. Türkiye de 2003 yılı itibariyle çeşitli ölçeklerde 1005 adet zeytinyağı fabrikası bulunduğu, yıllık üretim kapasitesinin 343,000 tonu aştığı bilinmektedir. Bu fabrikaların kapasite kullanım oranı ortalama %40 civarındadır. Bu oran var yıllarında %78.20 ye kadar yükselirken, yok yıllarında %13.30 a kadar düşebilmektedir (Tunalıoğlu, 2006; DPT, 2007). Modern sistemle (santrifüjlemeye dayalı) çalışan kontinü zeytinyağı fabrikalarının sayısında son yıllarda önemli oranlarda artışlar meydana gelmiş, bu olumlu gelişme doğal olarak zeytinyağı kalitesinin artmasına neden olmuştur li yılların başında sadece 1 adet olan kontinü fabrika sayısının günümüzde 500 ü aştığı ifade edilmektedir. Modern teknolojinin kullanıldığı kontinü fabrika sayısındaki bu artış nitelikli işleme teknolojisinin kullanımının yaygınlaşması konusunda iyi bir gösterge teşkil etmektedir (Köseoğlu ve Ünal, 2006 dan aktaran Bakırlıoğlu, 2006) Tüketim Türkiye de yıllarında zeytinyağı tüketimi ortalama 109 bin ton civarındadır (Ek Tablo 9). İncelenen dönemde ( yılları arasında) zeytinyağı tüketiminde dalgalı bir artış trendi söz konusudur. Tüketim rakamları yorumlanırken, üretim ve ihracat miktarı da dikkate alınmalıdır. Tüketim miktarı, üretim miktarından ihracat miktarının çıkarılması sonucu elde edilmekte olup, üretimdeki ve ihracattaki dalgalanmalardan önemli ölçüde etkilenmektedir. Bu şekilde bakıldığında son yıllardaki iç tüketim artışının, bu yıllardaki ihracat azalmasından kaynaklandığı söylenebilir. Türkiye de kişi başına düşen zeytinyağı tüketim miktarının -yıldan yıla dalgalanmalar gözlense de yılları arasında 1 kg civarında olduğu, son yıllarda ise yukarıda açıklanan nedenlerle 1.5 kg a yaklaştığı görülmektedir (Şekil 4.20). Tüketimde bölgeler arasında çok önemli farklılıklar vardır. Nitekim, zeytinyağının, üretimin yoğun olarak yapıldığı başta Ege Bölgesi olmak üzere Marmara ve Akdeniz bölgelerinde, diğer bölgelere göre, daha fazla tüketildiği bilinmektedir. Özellikle, Ege Bölgesi ndeki zeytinyağı tüketimi (kişi basına 5-6 kg), diğer bölgelerin ve Türkiye ortalamasının oldukça üzerindedir (Genç, 2004). Şekil Türkiye de Kişi Başına Zeytinyağı Tüketiminin Gelişimi Kaynak: Ek Tablo 10. Türkiye de kişi başına zeytinyağı tüketimi, diğer zeytinyağı üreticisi ülkelerle karşılaştırıldığında oldukça düşük seviyededir. Ülkemizde zeytinyağı tüketiminin düşük düzeylerde olmasının pek çok sebebi bulunmaktadır. Bunlardan başlıcaları aşağıdaki şekilde sıralanabilir. 31

48 İhracat (1000 ton). 1. Tüketiciler, zeytinyağı fiyatı, diğer bitkisel yağların fiyatlarından nispeten yüksek olduğu için, tercihlerini diğer yağlardan yana kullanmaktadır. Zeytinyağı fiyatı genel itibariyle diğer bitkisel yağların fiyatlarının üzerindedir. Zeytinyağı, ayçiçek yağı ve mısır yağının reel fiyatları yıllarında sırasıyla TL/kg, 6.06 TL/kg ve 7.01 TL/kg dır (Ek Tablo 13). Bu yağların fiyatları yıllarında ise sırasıyla TL/kg, 4.59 TL/kg, 5.37 TL/kg olarak gerçekleşmiştir. Zaman içerisinde zeytinyağı fiyatları dalgalı bir seyir izlemesine rağmen önemli değişim göstermezken, diğer bitkisel yağların fiyatları belirgin şekilde azalmıştır. Fiyat paritelerine bakıldığında dönem başında 1 kg zeytinyağı ile 2.35 kg ayçiçek yağı, 1.99 kg mısır yağı satın alınırken, dönem sonunda 2.63 kg ayçiçek yağı, 2.24 kg mısır yağı satın alınabildiği görülmektedir. Bu rakamlar zeytinyağının, ikamesi ürünler karşısında fiyat açısından dezavantajlı olduğunu göstermektedir. 2. Türkiye de tüketicilerin zeytinyağı fiyatlarına karşı duyarlı olduğu bilinmektedir. Nitekim, Akbay ve ark. (2008) tarafından yapılan bir çalışmada zeytinyağı fiyat-talep esnekliği bulunmuştur. Bulunan bu esneklik, fiyatta meydana gelecek küçük bir değişimin, tüketici talebinde önemli değişikliğe yol açacağını ifade etmektedir. 3. Kişi başına zeytinyağı tüketim miktarı Türkiye geneli için hesaplanmaktadır. Üretici bölgeler göz önüne alındığında bu miktar oldukça yüksek seviyelere çıkmaktadır. Üretim yapılmayan bölgelerde ise beslenme alışkanlığı içerisinde zeytinyağına yer vermeyen çok sayıda tüketici mevcuttur. 4. Zeytinyağı kendine has tat, koku ve rayihası nedeniyle bazı tüketicilerin damak zevkine hitap etmemektedir. 5. Açıkta yağ satan kişilerin yaptıkları hileler (zeytinyağının içerisine ayçiçek ya da soya yağı karıştırmak gibi) tüketiciler arasında güvensizliğe sebep olmaktadır Dış Ticaret Türkiye de zeytinyağı ithalatı, sadece bazı yıllarda (1992, 1998 ve 1999 yıllarında) yok denilecek kadar az miktarlarda ( ton arası) yapılmaktadır (IOOC, 2011a). Bu nedenle zeytinyağı dış ticareti sadece ihracat ele alınarak incelenecektir. Türkiye nin zeytinyağı ihracatı yıllarında ortalama 10 bin ton iken, düzenli bir artış göstererek yıllarında 83 bin tonla en yüksek seviyesine ulaşmış, takip eden yıllarda ise şiddetli bir şekilde azalarak dönem sonunda ( ) 27 bin ton olarak gerçekleşmiştir (Şekil 4.21). Şekil Türkiye de Zeytinyağı İhracatının Gelişimi Kaynak: Ek Tablo

49 Zeytinyağı ihracatının üretime oranı özellikle bazı yıllarda önemli dalgalanmalar göstermiştir. Bu oran, yıllarında %15 iken yıllarına kadar artarak %65 e yükselmiş, bu yıldan itibaren gerileyerek %19 a düşmüştür (Şekil 4.22). İhracatın üretime oranındaki bu azalışın başlıca sebebi ihracat miktarında meydana gelen azalmadır. Şekil Türkiye de Zeytinyağı İhracatının Üretime Oranı Üretim İhracat İhr/Üret. Oranı Kaynak: IOOC, 2011a. Türkiye nin zeytinyağı ihracatında istikrarlı bir artış söz konusu olmayıp ihracat miktarı istenilen seviyenin altında gerçekleşmektedir. Bunun başlıca sebepleri; zeytinyağı maliyetlerinin rakip ülkelerin üzerinde olması, başta AB de üreticilere verilen desteklerin Türkiye de uygulanan desteklerin üzerinde seyretmesi, AB nin zeytinyağı ithalatında Türkiye ye uyguladığı yüksek gümrük vergileri ve AB nin AB üyesi olmayan birçok ülkeye tanıdığı imtiyazlardır. Bununla beraber ihracatta son yıllarda (özellikle 2006 yılından sonra) görülen azalma ise, dünya piyasalarında oluşan fiyatların Türkiye deki üreticilerin beklentilerinin altında olması, istenilen fiyatta yurt dışında pazar bulunamaması ve ağırlıklı olarak gelişmiş ülkelerde etkisini sürdüren küresel ekonomik kriz ile ilgilidir (EİB, 2011). Türkiye, çok sayıda ülkeye zeytinyağı ihraç etmektedir. Son yıllar ortalamasına bakıldığında Türkiye nin zeytinyağı ihracatı yaptığı başlıca ülkeler ABD (%24), İtalya (%16), Suudi Arabistan (%10) ve Japonya dır (%9) (Ek Tablo 14). Türkiye nin zeytinyağı ihracatının %59 u bu dört ülkeye yapılmaktadır. İhracat yapılan diğer önemli ülkeler ise sırasıyla İspanya, Birleşik Arap Emirlikleri, Kanada ve Avustralya dır. Bu ülkelerin yanı sıra birçok ülkeye de düşük miktarlarda ihracat yapılmaktadır. Dünyada zeytinyağına yönelik talebin artması Türkiye için yeni ihraç pazarlarının ortaya çıkmasını sağlamış ve son yıllarda zeytinyağı ihracatı yapılmaya başlanılan ülkeler Türkiye ye yeni fırsatlar sunmuştur. İhracat yapılan ülkeler içerisinde İtalya ve İspanya hariç tutulduğunda, ihraç pazarlarımızın geleneksel olarak zeytinyağı tüketicisi olmayan, son yıllarda tüketim miktarları hızla artan ve gelecekte artma potansiyeli olan ülkeler olduğu söylenebilir. AB ülkeleri ise, Türkiye için hem büyük bir pazar oluşturmakta, hem de diğer pazarlarda en büyük rakip ülkeler olarak yer almaktadır. Bu ülkelerin üretimlerinin düşük gerçekleştiği yıllarda ihracat artmakta, ancak genellikle dökme formda ihracat yapıldığından dolayı ihraç edilen ürün daha sonra ambalajlanarak diğer pazarlarda İspanyol ve özellikle İtalyan markaları altında satılmaktadır (ISO, 2006). Nitekim, ihraç fiyatları karşılaştırıldığında bu durumun önemi daha net bir şekilde anlaşılabilmektedir. İtalya ya ve İspanya ya satılan zeytinyağı genellikle dökme formda olup, ihraç fiyatları sırasıyla 2.72 $/kg ve 2.56 $/kg civarındadır. Buna karşılık, ihraç fiyatları Japonya için 4.10 $/kg, Suudi Arabistan için 3.45 $/kg, ABD için ise 3.18 $/kg dır. 33

50 Oran (%) Türkiye nin zeytinyağı ihracatı ambalaj şekillerine göre dökme, varilli ve kutulu şekilde yapılmaktadır. Özellikle 2006 yılından sonra görülen toplam zeytinyağı ihracatındaki azalma, daha çok dökme ve varilli zeytinyağı ihracatındaki gerilemeden kaynaklanmıştır ile yılları ortalamaları karşılaştırıldığında dökme ihracatta %78, varillide %60 azalış yaşanırken, kutulu ihracatta %59 artış gerçekleşmiştir (Ek Tablo 15). Ele alınan dönemde, ambalaj şekillerine göre zeytinyağı ihracatında, büyük bir oransal değişim söz konusudur yılında ihracatın %49 u dökme, %24 ü varilli şekilde yapılırken sadece %27 si kutulu olarak pazara sunulmaktadır (Şekil 4.23) yılında ise dökme ihracatın payı %26 ya, varilli ihracatın payı %10 a düşerken, kutulu olarak ihracatın payı %64 e yükselmiştir. Bu durum, ihracatın fiyatı ve katma değeri düşük zeytinyağından, fiyatı ve katma değeri yüksek zeytinyağına kaydığını göstermektedir. Nitekim, 2009 yılı itibariyle zeytinyağı fiyatları dökme formda 2.75 $/kg, varilli olarak 3.20 $/kg iken kutulu olarak 3.84 $/kg olarak gerçekleşmiştir (EİB, 2011). Zeytinyağı ihracatında meydana gelen bu değişim hem yurtdışı pazarlarda Türk malı imajının yayılması ve benimsenmesi, hem de daha yüksek ihracat gelirlerinin elde edilmesi bakımından önemli bir gelişmedir. Şekil Türkiye nin Ambalaj Şekillerine Göre Zeytinyağı İhracatı Kutulu Varilli Dökme Kaynak: Ek Tablo 15. Burada değinilmesi gereken bir başka konu ise AB nin yerli üreticisini üçüncü ülkeler karşısında korumak amacıyla uyguladığı ithalat politikalarıdır. AB, Türkiye menşeli zeytinyağı ithalatında kalitesine göre değişmek kaydıyla 1, ,278.7 Euro/ton spesifik gümrük vergisi uygulanmaktadır. Aynı zamanda, 1/98 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı (OKK) kapsamında AB tarafından Türkiye menşeli zeytinyağları için spesifik vergiler üzerinden, ham yağlarda %10, diğer yağlarda ise %5 oranında gümrük vergisi indirimi uygulanmaktadır (TBMM, 2008). AB, zeytinyağı ithalatını DİR kapsamında gerçekleştirdiğinden, Türkiye den yaptığı ithalatta genellikle kutulu zeytinyağı yerine düşük fiyatlı dökme zeytinyağını tercih etmektedir. Zeytinyağı kalite sınıflarına göre 5 gruba ayrılmakta olup, bunlar sızma, natürel birinci, natürel ikinci, rafine ve riviera şeklinde adlandırılmaktadır. Türkiye zeytinyağı ihracatını büyük bir oranda sızma (%31), riviera (%29) ve rafine (%28), az miktarda da natürel birinci (%10) ve natürel ikinci (%2) şeklinde yapmaktadır (Tablo 4.7). Natürel ikinci tipte zeytinyağı, 2010 yılında Zeytinyağı ve Pirina Yağı Tebliği nde yapılan değişiklikle kalite sınıfları arasından çıkarılmıştır (RG, 2010). Son yıllarda sızma zeytinyağı ihracatında hem mutlak hem oransal olarak artış yaşanmıştır. Riviera tipi zeytinyağı ihracatında ise mutlak olarak azalma yaşansa da oransal olarak artış mevcuttur. Sızma ve riviera hariç, diğer kalite sınıflarındaki tüm yağlarda hem mutlak hem oransal olarak azalış söz konusudur. Zeytinyağı ihracat miktarındaki değişmelere bağlı olarak ihracat değeri önce artış eğilimi göstermiş, sonrasında azalarak bugünkü seviyelerine gelmiştir. Zeytinyağı ihracat değeri 2001 yılında yaklaşık 46 milyon $ iken artarak 2004 yılında en yüksek seviyesine ulaşmış ve 297 milyon $ olarak 34

51 Fiyat ($/kg). gerçekleşmiştir. Bu tarihten sonra azalma eğilimine girerek 2009 yılında yaklaşık 82 milyon $ olmuştur. Tablo 4.7. Türkiye nin Kalite Sınıflarına Göre Zeytinyağı İhracatı (%) Kalite Sınıfları Sızma Natürel Birinci Natürel İkinci Rafine Riviera Toplam Kaynak: Ek Tablo 16. Türkiye de zeytinyağı ihracat fiyatı 2009 yılında ortalama 3.49 $/kg olarak gerçekleşmiştir (Şekil 4.24). İhracat fiyatları, yılları arasında genel bir artış eğiliminde olup, bu tarihten sonra dalgalanmalar yaşanmıştır. Bu dalgalanmaların sebebi, özellikle AB üyesi ülkeler başta olmak üzere, dünyada zeytin üretiminde meydana gelen değişime bağlı olarak, zeytinyağı arzında meydana gelen dalgalanmadır. Nitekim dünyada diğer önemli zeytinyağı ihracatçısı ülkelerin ihraç fiyatlarında da benzer şekilde dalgalanmalar olmuştur. Ayrıca, Türkiye de kutulu zeytinyağı ihracatında meydana gelen artışın da ortalama ihracat fiyatlarının artışı üzerinde etkisinin olduğu söylenebilir. Şekil Türkiye nin Zeytinyağı Ortalama İhracat Fiyatları ($/kg) Kaynak: EİB, Zeytinyağı ihracatında olumlu sayılabilecek pek çok gelişme yaşanmıştır. Ancak, bu gelişmelere rağmen zeytinyağı sektörünün gerek üreticiden gerek işleme sanayinden kaynaklanan birtakım sorunları mevcuttur. Bu sorunların yol açtığı kalite kayıpları, uluslararası standartlarda zeytinyağı üretimini ve gıda güvenliği kriterlerine uyumu güçleştirmektedir. Bu nedenle ülkemiz koşulları dikkate alınarak hazırlanan Türk Gıda Kodeksi Zeytinyağı ve Pirina Yağı Tebliği ndeki mevcut bazı kriterler Avrupa Birliği direktiflerinin yanı sıra Kodeks Alimentarius ve Uluslararası Zeytinyağı Konseyi standartlarına uyumlu hale getirilmiştir. Bu durum, zeytinyağının dünya piyasalarında pazar payını büyütebilmesi adına oldukça önemli bir adım olarak düşünülmektedir (Tunalıoğlu, 2006) Fiyatlar Türkiye de, iki türlü fiyat oluşumu görülmektedir. Bunlardan biri birlik alım fiyatları, diğeri ise önemli ölçüde bu fiyatların etkisiyle piyasada oluşan fiyatlardır. Özellikle 1994 yılından bu yana devletin fiyat 35

52 Üretim (1,000 ton). Fiyat (TL/kg). belirlememesine (destekleme alımları kapsamında) rağmen Ege Bölgesi nde TARİŞ ve diğer bölgesel birlikler olan MARMARABİRLİK ile GÜNEYDOĞUBİRLİK, faaliyet gösterdikleri bölgelerde fiyat oluşumunu önemli ölçüde etkilemektedir. Böyle bir birliğin bulunmadığı bölgelerde ise fiyatlar serbest piyasa koşullarında oluşmaktadır. Özellikle Ege Bölgesi nde oldukça önemli bir kooperatif olan TARİŞ alımlarının, toplam zeytinyağı üretimi içerisindeki payı 2000 yılında %19 iken zaman içerisinde hem mutlak hem de oransal olarak azalarak, 2009 yılında yaklaşık %6 ya gerilemiştir (STB, 2010). Son yıllarda birliğin satın aldığı ürün miktarı azalmasına rağmen piyasada oluşan fiyatlar üzerinde etkisini sürdürmektedir. Dolayısıyla, Türkiye de zeytinyağı fiyatları hakkında fikir vermesi açısından yılları arasında TARİŞ zeytinyağı alım fiyatlarının gelişimi verilmiştir. Zeytinyağı reel fiyatı dönem başında 5.41 TL/kg iken dalgalı olarak azalan bir seyirle 4.03 TL/kg a düşmüştür (Şekil 4.25). Üretim miktarıyla fiyat arasında istisnaları olmakla birlikte (2003 ve 2009 yılları hariç) genel olarak ters yönlü bir ilişki olduğu görülmektedir. Fiyatlar üretim miktarının yüksek olduğu dönemlerde düşmüş, üretimin düşük olduğu dönemlerde yükselmiştir. Şekil TARİŞ Zeytinyağı Alımı Reel Fiyatları Zeytinyağı Üretimi Alım Fiyatı* Kaynak: Ek Tablo Türkiye de Zeytinyağı Üretim, Tüketim ve İhracat Projeksiyonu Çalışmanın bu bölümünde, Türkiye de yıllarında ortalama zeytinyağı üretim, tüketim ve ihracat miktarları tahmin edilmiştir. Üretim tahmini yapılırken, yıllarına ait tahmini zeytin üretim miktarını esas alan bir senaryo kullanılmıştır. Bu senaryoda, trend analizi sonucu elde edilen zeytin üretim miktarının yanı sıra ortalama yağlık zeytin oranından ve yağ randımanından faydalanılmıştır. Hesaplamalarda ilk olarak, yıllarında zeytin üretiminden yağlık olarak ayrılan pay hesaplanmış ve bu payın gelecekte de aynı olacağı varsayılarak, yıllarında tahmin edilen ortalama zeytin üretiminden yağlık olarak ayrılacak miktar hesaplanmıştır. Ardından, yıllarında elde edilen yağ randımanı dikkate alınarak zeytinyağı üretim miktarı bulunmuştur. Türkiye de yıllarında ortalama 1,805 bin ton zeytin üretileceği tahmin edilmiştir (Bkz. Bölüm 4.1.5) yıllarında üretilen zeytinin ortalama %64 ü yağlık olarak değerlendirilmektedir (TÜİK, 2011a). Buna göre gelecekte elde edilecek zeytinin 1,155 bin tonu yağlık zeytin olarak ayrılacaktır yıllarında 6.2 kg yağlık zeytinden 1 kg yağ elde edilmiştir. Böylece gelecekteki yağ miktarı 1,155 bin ton/6.2 kg = 186 bin ton olarak hesaplanmıştır (Tablo 4.8). Zeytinyağı tüketim miktarı, yıllarında ortalama nüfus ve kişi başına tüketim miktarı esas alınarak hesaplanmıştır yıllarında ortalama nüfus, FAO tarafından hazırlanan projeksiyonlardan yararlanılarak belirlenmiştir. FAO tarafından, yıllarında ortalama 36

53 Miktar (1,000 ton) nüfusun 79,680 bin kişi olacağı tahmin edilmektedir. Gelecekte, kişi başına tüketim miktarı bulunurken ise, yıllarından (10 yıllık bir periyod için projeksiyon yapılmak istendiğinden) yıllarına ortalama artış oranı dikkate alınarak, bu oranın önümüzdeki 10 yıl için de aynı olacağı varsayılmıştır yıllarında ortalama zeytinyağı tüketimi ortalama 1.47 kg/kişi olup son 10 yılda ( yılına göre) %31 artış göstermiştir. Bu artışın önümüzdeki 10 yıl içinde aynı olacağı varsayıldığında kişi başına ortalama zeytinyağı tüketimi 1.93 kg/kişi olacaktır. Bu şekilde elde edilen nüfus ve kişi başına zeytinyağı tüketim miktarı çarpıldığında, yıllarında ortalama zeytinyağı tüketimi 154 bin ton olacaktır. İhracat tahmini, gelecekte tahmin edilen üretim miktarından, tüketim miktarı çıkarılarak elde edilmiştir. Gelecekteki üretimin 186 bin ton, yurt içi tüketimin 154 bin ton olacağı varsayımıyla ihraç edilebilir ürün miktarının ortalama 32 bin ton olacağı tahmin edilmektedir. Yapılan hesaplamalar doğrultusunda, yılları ortalaması ile karşılaştırıldığında, 10 yıl sonra Türkiye nin zeytinyağı üretiminin %34, tüketiminin %41, ihracatının ise %19 oranında artacağı tahmin edilmektedir. Tablo 4.8. Türkiye nin Zeytinyağı Üretim, Tüketim ve İhracat Projeksiyonu (1,000 ton) Parametreler Gerçekleşme (1) ( ) Projeksiyon ( ) Üretim Tüketim İhracat (1) IOOC, 2011a. Uruç tarafından yapılan çalışmada, aynı yıllarda zeytinyağı üretiminin 170 bin ton, ihracatının ise 75 bin olacağı tahmin edilmektedir. 4.4 Dünyada Sofralık Zeytin Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Üretim Dünyada sofralık zeytin üretimi yıllarında 959 bin ton iken düzenli bir şekilde artarak yıllarında 2.2 milyon tona ulaşmıştır (Şekil 4.26). Bu dönemde sofralık zeytin üretiminde 2.32 kat artış meydana gelmiştir. Şekil Dünya Sofralık Zeytin Üretiminin Gelişimi Diğer Yunanistan Cezayir Süriye Arjantin Türkiye Mısır İspanya Kaynak. Ek Tablo

54 Oran (%) Dünya sofralık zeytin üretiminde bir yoğunlaşmadan söz edilebilir. Üretimde en önemli ülkeler İspanya (%22), Mısır (%19) ve Türkiye (%16) olup, bu üç ülke toplam sofralık zeytin üretiminin %57 sini gerçekleştirmektedir (Şekil 4.27). Üretimin geriye kalan kısmı başta Arjantin, Suriye, Cezayir ve Yunanistan olmak üzere çok sayıda ülkeye dağılmıştır. İncelenen dönemde, geleneksel üretici ülkelerin paylarında azalma yaşanırken, üretimleri az olan ülkelerin paylarında önemli artışlar meydana gelmiştir. Dünya toplam üretimi içerisinde, Mısır ın payı %3 den %19 a, Arjantin in payı %3 den %7 ye, Cezayir in payı ise %2 den %5 e yükselmiştir Tüketim Dünya sofralık zeytin tüketimi son 20 yılda düzenli bir şekilde 2.25 kat artarak 956 bin tondan 2.2 milyon tona yükselmiştir (Tablo 4.9). Dünyada sofralık zeytin, genellikle üretici ülkelerde (ABD haricinde) tüketilmekte olup tüketimin en yüksek olduğu ülkeler Mısır (%16), Türkiye (%12), ABD (%10) ve İspanya dır (%6). Tüketimin fazla olduğu diğer önemli ülkeler ise, İtalya, Cezayir ve Suriye dir. Şekil Dünya Sofralık Zeytin Üretiminin Ülkelere Göre Dağılımı İspanya Mısır Türkiye Arjantin Suriye Cezayir Yunanistan Diğer Kaynak. Ek Tablo 18. Tablo 4.9. Ülkelere Göre Sofralık Zeytin Tüketim Miktarı (1,000 ton) Yıllar Mısır Türkiye ABD İspanya İtalya Cezayir Suriye Diğer Dünya , , , , , , , ,155 Kaynak: IOOC, 2011a. 38

55 Söz konusu dönemde, hemen hemen bütün ülkelerin tüketimlerinde artış gerçekleşmiş olup, en büyük değişim Mısır da (14.00 kat) yaşanmıştır. Tüketimde artış görülen diğer ülkeler ise Cezayir (7.73 kat), Suriye (1.62 kat) ve Türkiye dir (2.40 kat). ABD ve İspanya da ise daha düşük oranlı artışlar gerçekleşmiştir. İtalya da ise farklı bir durum söz konusu olup, toplam tüketim miktarında azalma görülmektedir. Dünyada yılları arasında kişi başı sofralık zeytin tüketimi yılda ortalama 0.32 kg dır (Şekil 4.28). Son 3 yılın ortalamasına göre kişi başına tüketimin en fazla olduğu ülkeler Lübnan, Suriye, Mısır ve Ürdün gibi Ortadoğu ülkeleridir. Bu ülkelerin yanı sıra AB nin önemli zeytin üreticisi ülkelerinde (İspanya İtalya ve Yunanistan) ve Akdeniz e kıyısı olan bazı ülkelerde (Fas, Tunus ve Cezayir) kişi başına tüketim önemli düzeylerde olup dünya ortalamasının üzerindedir. Türkiye ise 3.11 kg/kişi ile dünyada sofralık zeytin tüketiminde 6. sırada yer almaktadır. Dünyada sofralık zeytin tüketimi ele alınan tüm ülkelerde artış eğilimi içerisindedir. Ancak Rusya 1990 lı yılların başında oldukça düşük miktarda tüketime sahipken, son yıllarda bu miktar hızlı bir şekilde artmıştır. Gelecekte Rusya, sofralık zeytin ihracatçısı ülkeler için cazip bir pazar haline gelebilecek durumdadır. Türkiye nin, birçok tarım ürünü ihracatında önemli bir pazar konumunda olan Rusya, sofralık zeytinde de iyi bir alıcı olabilecektir. Şekil Seçilmiş Ülkelerde Kişi Başı Sofralık Zeytin Tüketimi ( ) Japonya Dünya Brezilya Rusya ABD Kanada Fransa Avustralya Fas Tunus Yunanistan İtalya Cezayir Türkiye İspanya Ürdün Mısır Suriye Lübnan Sofralık Zeytin Tüketimi (kg/kişi) Kaynak: Kaynak: IOOC, 2011a İhracat Dünya sofralık zeytin üretiminin ortalama %30 u ihracata konu olmaktadır. Son 20 yıl içerisinde sofralık zeytin ihracatı 3.07 kat artışla yıllarında ortalama 639 bin tona ulaşmıştır (Şekil 4.29). 39

56 Miktar (1,000 ton) Şekil Dünya Sofralık Zeytin İhracatının Gelişimi Diğer Suriye Yunanistan Fas Türkiye Mısır Arjantin İspanya Kaynak: Ek Tablo 19. Dünyada sofralık zeytin ihracatında bir yoğunlaşma mevcut olup, yıllarında İspanya, Arjantin, Mısır, Türkiye ve Fas ihracatın %77 sini karşılamaktadır (Şekil 4.30). Diğer önemli ülkeler ise Yunanistan ve Suriye dir. Ele alınan dönemde İspanya ve Fas ın payları önemli şekilde azalırken, Arjantin ve Türkiye nin payları artmıştır. Mısır ve Suriye ise dönem başında ihracatçı değil iken dönem sonunda ihracattan önemli oranda pay almaktadır. Şekil Dünya Sofralık Zeytin İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı Yunanis tan %8 Diğer % İspanya %43 Suriye %4 Yunanist an %8 Diğer % İspanya %31 Fas %10 Fas %23 Türkiye %5 Arjantin %10 Türkiye %10 Mısır %12 Arjantin %14 Kaynak. Ek Tablo İthalat Dünya sofralık zeytin ithalatı dönem başında 214 bin ton iken 2.75 kat artışla son yıllarda yaklaşık 590 bin tona yükselmiştir (Şekil 4.31). İthalatta en önemli ülkeler ABD (156 bin ton), Rusya (79 bin ton) ve Brezilya (74 bin ton) olup bu ülkeleri Kanada, Suudi Arabistan ve Fransa takip etmektedir. Söz konusu dönemde, bu ülkelerden Rusya nın sofralık zeytin ithalatında, tüketim alışkanlıklarında yaşanan değişime bağlı olarak önemli artış (26 kat) yaşanmıştır. Rusya nın ithal ettiği miktar özellikle yıllarına kadar oldukça düşük düzeylerde iken, bu yıldan itibaren hızlı bir şekilde artarak bugünkü seviyesine ulaşmıştır. Diğer önemli ülkelerdeki artışlar ise dünyadaki genel artış oranına yakındır. 40

57 Oran (%) İthalat (1,000 ton) Şekil Dünya Sofralık Zeytin İthalatının Gelişimi Diğer Fransa Suudi Arabistan Kanada Brezilya Rusya ABD Kaynak. Ek Tablo 20. İncelenen dönemde, dünya sofralık zeytin ithalatının ülkelere göre dağılımında önemli değişiklikler yaşanmıştır. ABD nin payı %34 den %26 ya, Brezilya nın payı %16 dan %13 e, Fransa nın payı %13 den %4 e düşmüştür (Şekil 4.32). Buna karşılık, Rusya nın payı %1 den %16 ya, Suudi Arabistan ithalat yapan bir ülke değilken payı %5 e yükselmiştir. Şekil Dünya Sofralık Zeytin İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı ABD Rusya Brezilya Kanada Suudi Arabistan 0 Fransa Diğer Kaynak. Ek Tablo

58 Üretim (1,000 ton) Türkiye de Sofralık Zeytin Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti Üretim Türkiye sofralık zeytin üretimi, dönem başında 130 bin ton iken dönem sonunda 345 bin tona yükselmiştir (Şekil 4.33). Türkiye de sofralık zeytin üretimi bazı yıllarda ( ve yılları) azalma yaşanmasına rağmen genel bir artış eğilimindedir. Şekil Türkiye de Sofralık Zeytin Üretiminin Gelişimi Kaynak: Ek Tablo 18. Türkiye de sofralık zeytin üretiminde birtakım sorunlar mevcuttur. Sofralık zeytin işletmelerinin büyük bir çoğunluğu küçük aile işletmelerinden oluşmakta ve bu durum istenilen kalite ve standartta ürün elde etmede sorun yaşanmasına sebep olmaktadır. Bunun yanı sıra az sayıdaki modern sofralık zeytin işletmesinde, standart kalitede sürekli ürün sunulabilmesi için gerekli olan kaliteli hammadde temininde sorun yaşanmaktadır. Sofralık zeytinin kalitesinin, zeytin yetiştiriciliği, işleme şekli ve işlenen ürünün stoklanma şartları ile doğrudan ilişkili olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla bu gibi hususlardaki eksiklikler, Türkiye deki iç ve dış pazarın talepleri doğrultusunda ürün üretimini ve pazarlanmasını önemli ölçüde etkilemektedir (Özkaya ve ark, 2010) Tüketim Türkiye de sofralık zeytin tüketimi son yıllarda 250 bin ton civarındadır. Sofralık zeytin tüketimi dönem başında ( yılları ortalaması) 104 bin ton iken 2.40 kat artışla günümüzdeki seviyesine ulaşmıştır (Şekil 4.34). Türkiye de, üretimin ortalama %80 i yurtiçinde tüketilmektedir. Türkiye de kişi başı sofralık zeytin tüketimi 1990 yılında 1.96 kg iken dalgalı bir şekilde artış göstererek 2009 yılında 3.48 kg a ulaşmıştır (Şekil 4.35). Ancak bu rakam istatistiklere yansıyan tüketim miktarını göstermektedir. Bunun yanı sıra, özellikle, zeytin üreticisi bölgelerde resmi kayıtlara yansımayan (ev tüketimi) sofralık zeytin tüketimi de mevcuttur. Üretimin yoğun olmadığı yörelerde zeytin tüketimi satın alma yoluyla karşılanmaktadır. Kişi başına sofralık zeytin tüketim miktarı bakımından (4.2.2 numaralı bölümde verildiği üzere) Türkiye dünya ortalamasının üzerinde olmasına karşılık Suriye, Lübnan, Sudan ve Mısır gibi birçok Ortadoğu ülkesinden geridedir. 42

59 Tüketim (kg/kişi). Tüketim (1,000 ton). Şekil Türkiye de Kişi Başına Sofralık Zeytin Tüketiminin Gelişimi Kaynak: IOOC, 2011a. Şekil Türkiye de Kişi Başına Sofralık Zeytin Tüketiminin Gelişimi Kaynak.: Ek Tablo Dış Ticaret Türkiye de sofralık zeytin üretimi iç tüketimi karşılamakta, geriye kalanı da ihracata yönlendirilerek değerlendirilmektedir. Yapılan incelemelerde istatistiklere yansımış önemli bir ithalat miktarına rastlanmamıştır. Bu nedenle Türkiye nin sofralık zeytin dış ticareti sadece ihracat incelenerek ele alınacaktır. Türkiye de sofralık zeytin ihracatı son yıllar itibariyle 65 bin tondur ve dönem başına kıyasla 6.50 kat artmıştır (Şekil 4.36). Sofralık zeytin ihracatının üretime oranı, incelenen dönemin başında %8 iken düzenli olarak artarak yıllarında %41 e kadar yükselmiş, sonraki yıllarda azalma eğilimine girerek dönem sonunda %26 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye sofralık zeytin ihracatının yaklaşık %85 ini ( yılları ortalaması) siyah zeytin, geriye kalanını ise yeşil zeytin oluşturmaktadır. Siyah ve yeşil zeytin, farklı ülkelere ihraç edilmektedir. Siyah zeytin, sırasıyla Bulgaristan (%28), Romanya (%22), Almanya (%17), Irak (%11) ve ABD ye (%6); yeşil zeytin ise sırasıyla, İran (%24), Irak (%16), Almanya (%19), ABD (%7) ve Romanya ya 43

60 İhracat (1,000 ton). (%6) ihraç edilmektedir. Bu ülkelerin yanı sıra düşük miktarda zeytin diğer Ortadoğu ve Avrupa ülkelerine de ihraç edilmektedir. Şekil Türkiye de Sofralık Zeytin İhracatının Gelişimi Kaynak: Ek Tablo 19. Türkiye de, sofralık zeytin işleme tekniğindeki farklılıklardan dolayı yurt dışı pazarlarda istenilen başarı genellikle yakalanamamaktadır. Genellikle üretilen sofralık zeytinlerin yüksek tuz konsantrasyonu içermesi nedeniyle, başta AB üyesi ülkeler (İtalya ve İspanya) olmak üzere büyük tüketici ve ithalatçı konumunda olan birçok ülkedeki tüketicilerin damak zevkine hitap edilememekte ve bu ülkelere ihracat yapılamamaktadır (Özkaya ve ark, 2010). Sofralık zeytin ihracat değeri 2000 yılında 28 milyon $ iken düzenli bir şekilde artarak 2009 yılında 117 milyon $ a yükselmiştir. Son yıllarda bu değerin %80 i siyah zeytin, geriye kalanı ise yeşil zeytin ihracatından elde edilmektedir (EİB, 2011). Türkiye nin siyah ve yeşil sofralık zeytin ihraç fiyatları, yıldan yıla gösterdiği dalgalanmayla beraber artış eğilimindedir. Uluslararası pazarda yeşil zeytinin, siyah zeytinden daha yüksek fiyata satıldığı görülmektedir yılında siyah zeytin fiyatı 0.71 $/kg, yeşil zeytin fiyatı 0.94 $/kg iken sırasıyla 2.22 ve 1.90 kat artarak, 1.58 $/kg ve 1.79 $/kg a yükselmiştir (Tablo 4.10). Tablo Türkiye nin Siyah ve Yeşil Zeytin Ortalama İhraç Fiyatları ($/kg) Yıllar Siyah Zeytin Yeşil Zeytin Kaynak: EİB,

61 Fiyatlar (TL/kg) Fiyatlar Sofralık zeytin fiyatlarıyla ilgili sağlıklı istatistikî bilgiye ulaşılamamıştır. Bu yüzden fiyatlar hakkında fikir vermesi bakımından yılları arasında TUİK verilerinden elde edilen zeytin fiyatlarının yorumlanması uygun görülmüştür. TUİK tarafından hazırlanan bu fiyatlar yılları arasında siyah ve yeşil zeytin olarak verilirken, daha sonra sadece zeytin başlığı altında verilmeye başlandığından bu fiyatların sunumunda daha önceki yıllara ait bilgi verilememiştir. Türkiye de sofralık zeytin reel fiyatları 2005 yılında TL/kg iken düzenli olarak azalarak 2009 yılında 9.33 kg a gerilemiştir (Şekil 4.37). Şekil Türkiye de Sofralık Zeytin Reel Fiyatlarının Gelişimi Kaynak: Ek Tablo Türkiye de Sofralık Zeytin Üretim, Tüketim ve İhracat Projeksiyonu Sofralık zeytin üretim projeksiyonu, gelecekteki zeytin üretiminden sofralık olarak ayrılacak oran esas alınarak yapılmıştır yılları arasında toplam zeytin üretiminde sofralık zeytine ayrılan pay %36 olarak hesaplanmış ve bunun gelecekte de aynı olacağı varsayılmıştır (TÜİK, 2011a). Buna göre, Türkiye de yıllarında beklenen 1,805 bin ton zeytinin 1,805 binx0.36=650 bin tonunun sofralık olarak değerlendirileceği tahmin edilmektedir. Yine yıllarında sofralık olarak ayrılan zeytinden evde tüketim, fabrika dışı (ev tipi) üretim ve fire çıktıktan sonra %57 sinin tüketime hazır sofralık zeytine dönüştüğü hesaplanmıştır. Bu durumda, yıllarında tahmini sofralık zeytin üretim miktarının 650 binx0.57=371 bin ton olması beklenmektedir (Tablo 4.11). Tablo Türkiye nin Sofralık Zeytin Üretim, Tüketim ve İhracat Projeksiyonu (1,000 ton) Parametreler Gerçekleşme (1) ( ) Projeksiyon ( ) Üretim Tüketim (2) İhracat (1) IOOC, 2011a. (2) Kişi başı sofralık zeytin tüketimi ile nüfusun çarpılmasıyla hesaplanmıştır. Kişi başı sofralık zeytin tüketimi trend analizi sonucu tahmin edilmiştir. Trend analizi ile elde edilen eşitlik Ek Tablo 23 de verilmiştir. Gelecekteki tüketim miktarı, gelecekteki tahmini nüfus ve gelecekteki tahmini kişi başına tüketim miktarı çarpılarak bulunmuştur. Gelecekteki nüfusun ( ) FAO tarafından 79,680 bin kişi olarak tahmin edilmektedir. Gelecekteki kişi başına tüketim ise trend analizi sonucunda 3.41 olarak 45

62 hesaplanmıştır. Bu veriler ışığında, yıllarındaki tahmini sofralık zeytin tüketim miktarının 79,680 bin kişix3.41 kg = 272 bin ton olması beklenmektedir. Gelecekteki ihracat miktarı, gelecekteki üretimden gelecekteki tüketim miktarı çıkarılarak elde edilmiştir. Üretimin 371 bin ton, yurt içi tüketimin 272 bin bin ton olacağı tahmininden hareketle, yıllarında ihracat edilebilir ürün fazlasının 99 ton olması beklenmektedir Türkiye de Zeytincilik Sektörüne Verilen Destekler Türkiye de uzun yıllardır zeytincilik sektörü, çok sayıda ailenin geçim kaynağını oluşturmaktadır. Bu sektörün temel ürünleri olan zeytinyağı ve sofralık zeytinin, temel gıda maddesi niteliği taşıması, ürün arzında büyük dalgalanmaların olması, yetiştiriciliğinin belirli bölgelerde yapılıyor olması ve önemli bir ihracat ürünü olması ile gelecekte daha geniş dışsatım olanaklarının bulunması sebebiyle, bu ürünler çeşitli politika araçlarıyla desteklenmektedir. Zeytincilik sektörünün geliştirilmesi ve düzenlenmesi amacıyla oldukça geniş bir yelpazede uygulanan bu araçlar zaman içerisinde bazı değişiklikler göstermiştir. Çalışmanın bu bölümünde, zeytincilik sektörüne sağlanan destekler, zeytin üretiminin artırılmasına yönelik politikalar ile zeytinyağı ve sofralık zeytin üretimi ve dış ticaretine yönelik politikalar olarak sınıflandırılarak incelenmiştir Zeytin Üretimine Verilen Destekler Zeytin üretimine verilen destekler, geçmişte uygulananlar ve günümüzde uygulananlar olmak üzere ikiye ayrılarak incelenmiştir. Geçmişte uygulanan destekler kapsamında doğrudan gelir desteği ( yılları arası), günümüzde uygulanan desteklerden ise bahçe tesisi desteği ile mazot ve gübre destekleri ele alınmıştır. Bunların yanı sıra zeytin üreticileri organik tarım, iyi tarım uygulamaları, kırsal kalkınma, tarım sigortası ve çevre amaçlı tarımsal arazilerin korunması desteklerinden faydalanabilmektedir. Ancak bu desteklerden burada bahsedilmemiştir. Doğrudan Gelir Desteği Ödemeleri: Türkiye de uygulanan tarımsal destekleme politikaları, hazineye yük getirdiği ve üreticiler, sanayiciler, kamu yöneticileri ile tüketiciler tarafından birtakım eleştirilere maruz kaldığı için, alternatif politika uygulamalarına yönelme olmuştur. Bu bakımdan 19 Ocak 2000 de Uluslararası Para Fonu (IMF) ile imzalanan yapısal uyum programı kapsamında ekonominin çeşitli sektörlerinde yeniden yapılanmanın gerekliliğine karar verilmiştir. Bu reformların en önemlilerinden biri, mevcut girdi sübvansiyonu, kredi ve ürün fiyat destekleme sistemini aşamalı olarak tamamen kaldırmayı ve gelire doğrudan destek uygulamasına geçilmesini öneren düzenlemelerdir. Doğrudan gelir desteği ile üreticilere, üretimden bağımsız doğrudan gelir ödemesi yapılmaktadır (Bayaner ve ark, 2001). Bu bağlamda, zeytin üreticilerine 2000/2001 ve 2007/2008 yılları arasında genel bir destekleme sistemi olan Doğrudan Gelir Desteği (DGD) ödemesi yapılmıştır. 2003/2004 üretim döneminden itibaren doğrudan gelir desteğinden yararlanan üretici sayısı, desteklenen arazi miktarı ve verilen destek miktarı Tablo 4.12 de verilmiştir. Tablodan de anlaşılacağı üzere, bu ödemeler 2003/2004 ve 2005/2006 dönemleri arasında 16 TL/da iken, 2006/2007 döneminde 10 TL/da ve son olarak 2007/2008 dönemimde ise 7 TL/da olarak yapılması uygun görülmüştür. Ele alınan dönemde üretici sayısı 173 binden yaklaşık 200 bine, desteklenen alan 352 bin ha dan 421 bin ha a yükselmiştir. Bu dönem içinde verilen toplam destek miktarı ise 5,628 bin TL den 2,944 bin TL ye düşmüştür. Tablo Türkiye de Zeytinde Doğrudan Gelir Desteği Ödemeleri Yıllar Birim Destek Üretici Desteklenen Toplam Destek Miktarı (TL/da) Sayısı Alan (ha) Miktarı (1,000 TL) 2003/ , ,737 5, / , ,211 5, / , ,201 5, / , ,488 3, / , ,520 2,944 Kaynak: TÜGEM,

63 Sertifikalı Fidan ile Kapama Bahçe Tesisine Yönelik Destekler: Türkiye de, gün geçtikçe daha çok ihtiyaç duyulan bir ürün olan zeytin üretiminin artırılması, modern bahçeler tesis edilmesi ve sektöre düzenli hammadde sağlanabilmesi amacıyla kapama bahçe tesis eden üreticilere alana göre değişen miktarlarda destek verilmektedir. Sertifikalı zeytin fidanı dikiminin yaygınlaştırılmasına dair destekler ilk olarak, tarihinde Resmi Gazete de yayınlanan Sertifikalı Tohumluk ve Fidan Desteği ile Patates Siğili Görülen Alanlarda Alternatif Ürün Desteği Hakkında Tebliğ ile başlatılmış olup her yıl gerekli düzenlemeler yapılarak söz konusu desteğin kapsamı belirlenmiştir. Son olarak 2011 yılında, sertifikalı fidan ile kapama bağ/bahçe tesis eden çiftçilerin desteklenmesi amacıyla yapılacak ödemelere ilişkin usul ve esaslar Yurt İçi Sertifikalı Fidan/Çilek Fidesi ve Standart Fidan Kullanımı Desteklemesi Hakkında Tebliğ ile belirlenmiştir. Bu tebliğe göre 2011 yılında zeytinde kapama bahçe tesis edenlere standart fidan kullanmaları durumunda 50 TL/da, sertifikalı fidan kullanmaları durumunda ise 100 TL/da destek verilmektedir. Ayrıca desteklerde en az 10 da araziye dikim yapma zorunluluğu mevcuttur. Tebliğ kapsamında belirlenen usuller çerçevesinde gerekli belgelerini tamamlamış olan üreticilere Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından, Ziraat Bankası aracılığıyla ödemeleri yapılmaktadır. Bu destekleme ile kapama bahçe tesisinde sertifikalı zeytin fidanı kullanımının yaygınlaştırılması amaçlanmaktadır. Bu amaçla, sertifikalı fidan için uygulanan destek miktarı, standart fidandan daha yüksek seviyede tutulmuştur. Sertifikalı fidan ile kapama bahçe tesisinin desteklenmesiyle beraber, İl Özel İdarelerince düşük ücretli fidan dağıtımına başlanmış ve bu dağıtımlarda gemlik çeşidine ağırlık verilmiştir. Gemlik çeşidi hızlı vejetatif büyüme gösterdiğinden dolayı kolay bir şekilde çoğaltılabildiği için tercih edilen bir çeşittir. Ancak, çeşit seçiminde bölgesel adaptasyonun önemli olduğu, coğrafi bölge ile özdeşleşmiş ticari öneme sahip çeşitlerin desteklenmesi gerektiği, gemlik çeşidinin bu şekilde yayılmasının genetik kaynakların devamlılığı açısından tehlike arz ettiği sık sık tartışma konusu olmuştur (TBMM, 2008). Bu tartışmaların neticesinde 2008 yılından itibaren destek miktarının belirlenmesinde çeşit seçimi dikkate alınmaktadır. Dekara destekleme miktarı 2005 de (uygulamanın başladığı yıl) 30 TL iken, 2006 yılında 250 TL ye yükseltilmiştir yılında çeşit ayrımı yapılmış, diğer çeşitlere verilen destek miktarı 250 TL/da olarak devam ederken Gemlik e 45 TL/da verilmesi uygun görülmüştür. Daha sonraki yıllarda ise destek miktarında değişiklikler yapılmış, 2011 yılına gelindiğinde ise verilecek destek miktarı diğer çeşitler için 100 TL/da, Gemlik çeşidi için 40 TL/da olarak belirlenmiştir. Desteklerin verilmeye başlanmasından bu yana sertifikalı fidan ile bahçe tesis edilen alan ve destekleme ödemeleri Tablo 4.13 de görülmektedir. Bu dönemde sertifikalı fidan desteği ile toplam 356,411 da bahçe tesis edilmiş ve 71.9 milyon TL ödeme yapılmıştır. En fazla desteğin verildiği yıl olan 2006 yılında 240,000 da bahçe tesis edilmiş ve 60 milyon TL ödeme yapılmıştır. Tablo Sertifikalı Zeytin Fidanı Destek Birim Fiyatları, Desteklenen Alan ve Toplam Destek Miktarı Yıllar Birim Destek Miktarı (TL/da) Alan Miktarı (da) Toplam Destek Miktarı (bin TL)* , ,000 60, (Gemlik çeşidinde 45) 43,000 7, (Gemlik çeşidinde 36) 29,000 2, (Gemlik çeşidinde 50) 16,500 1, (Gemlik çeşidinde 40) 11, (Gemlik çeşidinde 40) - - Toplam - 356,411 71,904 *Birim alana verilen destek miktarı ile desteklenen alan miktarı çarpılarak hesaplanmıştır. Kaynak: TÜGEM,

64 Mazot Desteği ve Kimyevi Gübre Desteği: Üretim maliyetlerini düşürmek için verilen girdi destekleridir. Dünya fiyatlarının veya tüketicinin alım gücünün üzerinde üretim maliyeti bulunan ülkelerde, ürün fiyatını azaltıcı yönde olması ve verimlilik ile kalitenin artırılmasındaki rolü sebebiyle rekabet gücüne olumlu etki yapacak bir üretici yardımı olarak algılanmaktadır (Kıymaz, 2008). Üretim girdileri içerisinde ise gübrenin ve mazotun önemi, modern tarım tekniklerini uygulama yönündeki çabaların ve tarımdaki makineleşme düzeyinin artışına paralel olarak gün geçtikçe artmaktadır. Son yıllarda dünya petrol fiyatlarının, tarihi süreç içerisinde en yüksek seviyelerine ulaşmış olması ve tüketicilerin ödediği vergiler sebebiyle Türkiye nin dünyanın en pahalı tarımsal girdi kullanan ülkelerinden biri olması bu girdilerin önemini artırmıştır (Dellal ve ark, 2007). Türkiye de mazot desteğine, tarihinde Tarımsal Faaliyette Kullanılan Mazot İçin Çiftçilere Destekleme Ödemesi Yapılmasına İlişkin Karar ın yayınlanmasıyla başlanmıştır. Tarımsal faaliyette kullanılan mazot desteği miktarı (tüm tarımsal ürünlerde kullanılan mazot miktarının aynı olduğu kabul edilerek) 2003 yılında ÇKS ye kayıt yaptırılmış tarım arazisi için dekar başına 3.90 TL/da olarak açıklanmıştır. Mazot desteğinin ikincisi 2005 yılında yapılmış olup, bu yıldan itibaren verilecek destek miktarı (2003 yılından farklı olarak) kullanılan mazot miktarı dikkate alınarak ürün gruplarına göre hesaplanmıştır. Son olarak, 2011 yılında ise 4.75 TL/da ödeme yapılması uygun görülmüştür. Gübre desteğine ise Çiftçilere Kimyevi Gübre Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair 2005/9321 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı nın 07 Eylül 2005 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmesiyle başlamıştır. Söz konusu karara göre, üreticilere 2004 yılı Çiftçi Kayıt Sistemi bilgilerine göre ve ürün grupları üzerinden, kimyevi gübre destekleme ödemesi yapılmıştır. Gübre desteğine 2005/2006 sezonunda dekara 1.00 TL verilerek başlanmış, daha sonra yıldan yıla bu miktar artırılarak 2011 yılında 3.75 TL olarak ödeme yapılması kararlaştırılmıştır (Tablo 4.14). Tablo Türkiye de Zeytin Üreticilerinin Yararlandıkları Mazot ve Gübre Desteği Miktarları Yıllar Gübre Desteği (TL/da) Mazot Desteği (TL/da) 2003/ / / / / / /2011 (1) /2001 (2) * RG, * RG, Kaynak: TÜGEM, Zeytinyağı Sektörüne Verilen Destekler Zeytinyağı Üretimine Verilen Destekler Türkiye de, zeytinyağı üretimini artırmak için uzun yıllar boyunca destekleme alımları uygulanmış, bu destek şekli 1990 lı yılların sonunda yerini prim ödemelerine bırakmıştır. Bu bölümde zeytinyağında destekleme alımları ve prim ödemelerinin uygulanma şekillerine ilişkin bilgi verilmiştir. Zeytinyağı Destekleme Alımları: Türkiye de zeytinyağına yönelik ilk politika uygulamaları 1966 yılında destekleme alımları ile başlamıştır. Destekleme alımlarındaki amaç, üreticiler aleyhine ortaya çıkabilecek olası fiyat dalgalanmalarını önlemek ve zeytinyağının hem iç pazarda, hem de dış pazarda değer fiyatla satışını sağlamak olarak belirlenmiştir. Bu amaç doğrultusunda tarih ve 6/7148 sayılı kararname ile İzmir Zeytin ve Zeytinyağı Tarım Satış Kooperatifleri, zeytinyağı destekleme 48

65 alımları için görevlendirilmişlerdir (Artukoğlu, 2001 den aktaran Özden, 2006). Zeytinyağı destekleme alımları 1966 yılında başlamış, (1973/1974 ve 1979/1980 dönemleri dışında) 1987/1988 dönemine kadar aralıksız devam etmiştir. Bu ürün 1987/ /1991 dönemleri arasında destekleme alımları kapsamından çıkarılmış, 1991/1992 döneminde ise tekrar dahil edilmiştir. 5 Nisan 1994 Ekonomik İstikrar Paketi çerçevesinde destekleme alımlarının kaldırılmasıyla da fiyatlar nispeten serbest piyasada oluşmaya başlamıştır. Devlet tarafından destekleme alımlarının yapılmadığı dönemlerde, birlikler alımlarını barem fiyat uygulaması ile sürdürmüştür (Arpazlı, 2008; Gençler, 2009). Zeytinyağı Primleri: Türkiye de, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) yükümlülükleri ve AB politikalarına uyum sağlamak, üretici ve sanayiciyi teşvik etmek, ekonomiyi kayıt altına alarak vergi gelirlerini arttırmak, tarımsal kayıt ve envanter tutulmasını sağlamak, üretici ve sanayiciyi aynı zamanda koruyup üretimi teşvik etmek, sanayiye dünya fiyatlarından hammadde sağlamak gibi amaçlarla, tarih ve 98/12122 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile zeytinyağında destekleme primi uygulaması başlatılmıştır. Zeytinyağında prim ödemelerine ilişkin usul ve esaslar Tarımda Yeniden Yapılanma ve Destekleme Kurulunca belirlenmekte ve Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından çıkarılan genelgelerle duyurulmaktadır. Prim ödemelerine ilişkin son olarak, 2011 yılı ürününe ait prim miktarları Türkiye Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeline Göre 2011 Yılı Ürünü Yağlı Tohumlu Bitkiler, Hububat ve Baklagil Fark Ödemesi Desteğine İlişkin Bakanlar Kurulu Kararı Uygulama Tebliği ile yayınlanmıştır. Bu tebliğ ile destekleme miktarının 50 Kr/kg olması kararlaştırılmıştır. Zeytinyağı prim miktarı ve prim ödemesi yapılan üretici sayısı, 1998 yılından itibaren dalgalı bir seyir izlemiştir. Ödeme miktarları uygulanmaya başlandığı ilk iki yıl Euro olarak açıklanmış, sonraki yıllarda ise Türk Lirası olarak açıklanması uygun görülmüştür yılında prim ödemesi miktarı 28 cent/kg olarak belirlenerek, toplam 15,748 üreticiye, 11.8 milyon TL ödemede bulunulmuştur (Tablo 4.15). Zeytinyağına prim uygulamasına başlandığı ilk yıl (1998) ise kg başına 40 cent olarak verilen prim miktarı 2005 yılında 10 Kr ye kadar düşmüştür yılında ise, zeytinyağı rekoltesinin düşük olması gerekçesiyle prim ödemesi yapılmamıştır. Tablo Yıllar İtibariyle Zeytinyağı Prim Ödemeleri Yıllar Üretici Prime Esas Miktar Toplam Prim Miktarı Prime Esas Fiyat Sayısı (1,000 ton) (milyon TL) cent/kg , cent/kg , Kr/kg , Kr/kg , Kr/kg , Kr/kg , Kr/kg , Kr/kg , Kr/kg , Kr/kg , Kr/kg Kaynak: TÜGEM, Prim sisteminin birçok olumlu özellikleri bulunmaktadır. Ancak, Türkiye de fiyatların düşük seviyelerde belirlenmesi ve geç açıklanması (üreticinin hasadı izleyen dönemde ne kadar prim alacağını bilememesi) bu uygulamanın etkinliğinin sorgulanmasına yol açmaktadır (TBMM, 2008). 49

66 Zeytinyağı İhracatına Verilen Destekler Zeytinyağı sektörü, ihracata başlandığı günden bu yana devamlı olarak dış ticaret politikası araçlarıyla çeşitli şekillerle korunan bir sektör olma özelliği taşımaktadır. Zeytinyağı ihracatındaki başlıca uygulamalar; ihracat iadesi ve bir dönem uygulanan Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu (DFİF) Ödemeleri olarak incelenebilir. İthalata yönelik uygulamalar ise gümrük vergileri ve zeytinyağının DİR kapsamında işlem görmesini kısıtlayıcı kurallar ve DFİF kesintileri şeklinde ele alınabilir. İhracat İadesi: İhracatı geliştirme amacıyla uygulanan teşvik araçlarından olan vergi iadesi, ihraç edilen ürünlerin ihracatına kadar alınmış olan vergi, resim ve harçlar ile benzeri etki yapan eklerin hesaplanarak, belirlenen oranda ihracattan sonra ihracatçıya iade edilmesidir (Özden, 2006). Türkiye de tarımsal ürünlerde ihracat iadesi uygulaması ilk olarak 1963 yılında çıkarılan bir kararname ile başlamıştır. Bu tarihten itibaren zeytinyağı ihracatı zaman zaman teşvik kapsamına alınmış, zaman zaman da bu kapsamdan çıkarılmıştır. Örneğin 10 Şubat 1984 tarihine kadar ihracat iadesi kapsamında değerlendirilen zeytinyağı, bu tarihten itibaren ihracat iadesi verilecek ürünler listesinden çıkarılmıştır. 29 Eylül 1985 tarihinde ise 1 kg lık ambalajlarda yapılacak zeytinyağı ihracatı teşvik kapsamına alınmış ancak 1987 yılında tekrar teşvik kapsamı dışında bırakılmıştır (Akay, 1993 den aktaran Arpazlı, 2008) lı yılların sonuna kadar zeytinyağı ihracatını teşvik etmeye yönelik herhangi bir vergi iade sistemi bulunmamakla birlikte, bu dönemde DFİF kesintileri ve bu fondan ihracat ödemeleri söz konusu olmuştur. DFİF kesintileri ilerleyen bölümde açıklanacaktır. Zeytinyağında ihracat iadesi uygulamasına 1998 yılında tekrar başlanmıştır. Ancak bu ödemeler mahsup sistem kapsamında yapılmıştır. Buna göre, ihraç edilen ürünlerin miktar ve değeri göz önüne alınarak hesaplanan tutarlar ihracatçıların vergi, SSK primi, haberleşme ve enerji giderlerinden mahsup edilmiştir. Bu kapsamda Para Kredi Koordinasyon Kurulu Kararı ile ton başına 200 ABD doları ihracat iadesi verilmesi kararlaştırılmıştır. İhracat iadesi miktarında, 2002 yılında değişiklik yapılması uygun görülmüş ve bu miktar 200 $ dan 180 $ a düşürülmüş, ayrıca zeytinyağının net ağırlığı azami 5kg a kadar ambalajlarda ihraç edilmesi halinde mahsup hesabına dahil edileceği belirtilmiştir yılına gelindiğinde, uygulamada değişikliğe gidilmiş, markalı ve ambalajlı zeytinyağının ihracatının artırılması amacıyla dökme ve varilli ihracat teşvik dışı bırakılarak, ambalajların büyüklüklerine göre ihracat iadesi verilmeye başlanmıştır. Ambalaj büyüklüklerine göre verilecek ihracat iadesi miktarları Para Kredi ve Koordinasyon Kurulu Kararı ile belirlenerek, tarihli resmi gazetede yayınlanmıştır. Bu kararda 2006 yılında bazı değişiklikler yapılmış ve bu haliyle 2010 yılına kadar uygulanmaya devam etmiştir tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Tarımsal Ürünlerde İhracat İadesi Yardımlarına İlişkin Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu nun 2010/5 No lu Tebliği uyarınca; ihraç edilen ürünlerden daha yüksek katma değer sağlanması, ihracatta markalaşmanın teşvik edilmesi ve kutulu ihracatın arttırabilmesi amacıyla, küçük ambalajlarda ve markalı olarak yapılan ihracatlarda daha yüksek oranda ihracat iadesi yapılması kararlaştırılmıştır. Bu tebliğe göre, Tescilli Türk Markaları ve Made in Turkey ibaresi ile ihraç edilen zeytinyağı için ödenecek ihracat iadesi miktarları, net ağırlığı 2-5 kg arasında (5 kg dahil) olan ambalajlar için 175 $/ton; 1-2 kg arasında (2 kg dahil) olan ambalajlar için 320 $/ton; 1 kg a kadar (1 kg dahil) ambalajlar için 550 $/ton dur. Aynı zamanda, 5 kg a kadar kutulu ambalajda, Tescilli Türk Markaları ve Made in Turkey ibaresi olmadan ihraç edilen zeytinyağına 80 $/ton ihracat iadesi ödemesi yapılmaktadır Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu Ödemeleri: Belli ihraç ürünlerinde doğrudan ödeme yaparak bu malların ihracatını, pazarlamasını ve ihracata yönelik yatırımlarını desteklemek amacıyla 1980 yılında kurulmuştur (Özden, 2006). Tarım ürünlerinde, DFİF ödemesine ise tarih ve 86/23 sayılı Para Kredi ve Koordinasyon Kurulu kararı ile başlanmıştır. Bu tarihte, Para ve Kredi Kurulu tarafından azami 5 kg lık kutularda zeytinyağı ihracatına DFİF ten 75 ABD $ ödeme yapılmasına karar verilmiş, 16 Ocak 1988 tarihinde ise bu miktar ekstra natürel zeytinyağı ihracatında (azami 5 kg lık ambalajlarda) 200 ABD $ na çıkarılmıştır. Bunun yanı sıra, 5 kg lık ambalajlarda ekstra natürel, ince natürel, rafine ve karma (rafine edilmiş ve natürel zeytinyağı karışımı) zeytinyağı ihracatında Destekleme Fiyat İstikrar Fonu ndan 75 $/ton ödenmesi kararlaştırılmıştır. Bu ödeme miktarları, 1991 tarihine kadar aynı şekilde uygulanmış, ancak tarihli ve 91/2 sayılı Para ve Kredi Kurulu 50

67 kararıyla ekstra natürel, ince natürel, rafine ve karma olmak üzere en fazla 1 kg lık ambalajlarda yapılacak zeytinyağı ihracatına yapılan ödemenin 200 $/ton olması uygun görülmüştür tarihleri arasında ise 5 kg lık ve daha küçük ambalajlarla ihraç edilen zeytinyağı için 150 $/ton ödeme yapılmasına karar verilmiş, bu kararında uygulanmasının ardından zeytinyağına uygulanan DFİF ödemeleri tamamen kaldırılmıştır (Arpazlı, 2008) Zeytinyağı İthalatına Uygulanan Kısıtlamalar Türkiye de zeytinyağı ithalatı, 1985 yılına kadar izne bağlı şekilde gerçekleştirilirken, 24 Ocak 1980 ile uygulamaya konulan piyasaların serbestleştirilmesine yönelik politikalar çerçevesinde serbest bırakılmıştır. Bu tarihten sonra ise uygulanan politika araçları, gümrük vergileri, dâhilde işleme rejimi ile destekleme ve fiyat istikrar fonu kesintileri olmuştur. Bu bölümde uygulanan politika araçlarının içeriği ve zaman içerisindeki değişimleri incelenmiştir. Gümrük Vergisi Uygulaması: Dış ticaret politikasının en yaygın araçlarından birisi gümrük vergileridir. Bu vergiler ithal edilen malların ülke sınırlarından girişi sırasında devlet tarafından alınmaktadır. Gümrük vergilerinin uygulanmasında temel olarak iki amaç gözetilmektedir. Bunlardan birisi hazineye gelir sağlamak, diğeri ise yurt içi piyasaları dış rekabetten korumaktır (Seyidoğlu, 2003). Türkiye de yerli üreticiyi korumak amacıyla zeytinyağı ithalatında uygulanan gümrük tarifesi oranları 2000 yılında %34.7 iken zaman içerisinde aşamalı olarak azalarak 2004 yılında %31.2 ye indirilmiştir. Bu tarihten itibaren gümrük vergisi oranında bir değişiklik yapılmamıştır ve halen aynı oranla uygulanmaktadır (STB, 2010). Dahilde İşleme Rejimi Uygulamaları: Türkiye de zeytinyağı ithalatı bazı yıllarda oldukça sınırlı miktarlarda yapılmaktadır. Zeytinyağı tüketiminin düşük seviyelerde olması, kendine yeten bir ülke olmamız sonucunu doğurmaktadır. Üretimin yetersiz kaldığı bazı dönemlerde, kazanılmış dış pazarların kaybedilmemesi amacıyla, düşük miktarlarda ithalat gerçekleşebilmektedir. Ancak, bazı yıllarda DİR kapsamında yapılacak zeytinyağı ithalatı yasaklanabilmektedir. Türkiye de ithalatın genellikle kayıtlara geçmeyecek kadar düşük düzeyde olmasına karşın, yurtiçindeki üreticinin maliyet dezavantajından dolayı mağduriyetini engellemek amacıyla Dış Ticaret Müsteşarlığı yayınladığı bir genelge ile den itibaren geçerli olmak üzere zeytinyağının DİR kapsamında ithalatını yasaklamıştır (DTM, 2011). Son zamanlarda, zeytinyağının DİR kapsamında ithalatının serbest bırakılmasıyla ilgili tartışmalar sıkça gündeme gelmektedir. Bu uygulama ile dünya piyasa fiyatlarından hammadde temin etmek suretiyle ihracatı artırmak, ihraç ürünlerine uluslararası piyasalarda rekabet gücü kazandırmak, ihraç pazarlarını geliştirmek mümkün olabilmektedir (EİB, 2011). Ancak DİR in sağlamış olduğu avantajların yanı sıra eleştirilen noktaları da bulunmaktadır. DİR kapsamında ithalat, kamu gelirlerinin bir kısmından vazgeçiliyor olması, yerli hammadde ve ara malı üreten işletmelerin bu ürünlerine yönelik ülke içi talebin daralması nedeniyle zor durumda kalmaları şeklinde eleştirilmektedir (Sayılgan ve Şenol, 2010). Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu Kesintisi: 1985 yılından itibaren zeytinyağı ithalatında DFİF için %3 kesinti yapılmaya başlanmıştır yılında ise Bakanlar Kurulu kararıyla ekstra natürel, ince natürel, lampant, natürel zeytinyağı ithalatında 120 $/ton, rafine ve karma zeytinyağı ithalatında 200 $/ton Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu na ödeme yapılması kararlaştırılmıştır. 24 Mayıs 1989 tarihinde Resmi Gazete de yayınlanan karar ile zeytinyağı fon ödenerek ithal edilecek maddeler listesinden çıkarılmıştır. Aynı yılın son günlerinde ise yine bir Bakanlar Kurulu kararı ile dökme rafine zeytinyağı ithalatında 200 $/ton karşılığı fona ödeme yapılmasına karar verilmiştir (Akay, 1991 den aktaran Özden, 2006). Son olarak, 19 Mart 1997 tarihinde Resmi Gazete de yayınlanan bir karar ile zeytinyağı ithalatında fon kesintisi yapılması zorunluluğu tamamıyla kaldırılmıştır Sofralık Zeytin Sektörüne Verilen Destekler Türkiye de zeytin üretiminden sofralık zeytine ayrılan kısmının düşük oranda olması ve sofralık zeytinin dış ticaret açısından zeytinyağına göre daha az öneme sahip olması sebebiyle sofralık zeytin 51

68 üretim ve dış ticaretine yönelik politikalar zeytinyağı kadar yoğun değildir. Öncelikle belirtmek gerekir ki sofralık zeytinde üretimi nitelik veya nicelik olarak artırmayı hedefleyen bir politika mevcut değildir. Şu anda üretime doğrudan verilen bir destek yoktur. Ancak, dış ticarete yönelik ihracat iadesi uygulaması mevcuttur. İhracat İadesi: Yabancı piyasalarda, sofralık zeytinde Türk malı imajını sağlamlaştırmak ve dökme sofralık zeytin ihracatı yerine küçük kutulu ve ambalajlı ihracatı yaygınlaştırmak amacıyla ihracat iadesi uygulanmaktadır. Sofralık zeytine ödenecek ihracat iadeleri miktarları, tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Tarımsal Ürünlerde İhracat İadesi Yardımlarına İlişkin Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu nun 2010/5 nolu Tebliği uyarınca belirlenmiştir. Bu kapsamda tescilli Türk Markaları ve Made in Turkey ibaresi ile ihraç edilecek sofralık zeytine verilecek ihracat iadesi miktarı, net ağırlığı 2-5 kg (5 kg dahil) olan ambalajlarda 125 $/ton; 1-2 kg arasında (2 kg dahil) olan ambalajlarda 175 $/ton; 1 kg a kadar (1 kg dahil) olan ambalajlarda 250 $/ton olarak belirlenmiştir. Bununla beraber, 18 kg a (net ağırlık) kadar kutulu ambalajlarda tescilli Türk Markaları ve Made in Turkey ibaresi olmadan ihraç edilen sofralık zeytine de 75 $/ton ihracat iadesi ödemesi yapılmaktadır Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Yetiştirilen İşletmelere İlişkin Bulgular İşletme Büyüklükleri, Parsel Sayıları ve Parsel Büyüklükleri Araştırma kapsamında ele alınan işletmelerde, ortalama işlenen arazi genişliği da, ortalama zeytin arazisi da dır (Tablo 4.16). İşletmelerde zeytin arazisinin işlenen arazi içerisindeki payı %49.25 olarak hesaplanmıştır. Ortalama işletme genişliği en yüksek Adana da ( da), en düşük Osmaniye dedir (32.13 da). Ortalama zeytin arazisi Hatay da da, Mersin de da, Osmaniye de da ve Adana da da olarak belirlenmiştir. Toplam işletme arazisi içerisinde zeytin arazisinin payının ise en yüksek Hatay da (%61.31), en düşük Adana da (%21.87) olduğu görülmektedir. Tablo İncelenen İşletmelerde İşletme Arazisi ve Zeytin Arazisi Genişliği İller İşletme Arazisi (da) Zeytin Arazisi (da) Zeytin Arazisinin Payı (%) Hatay Mersin Osmaniye Adana Ortalama İzmir İlinde yapılan bir çalışmada zeytin işletmelerinde ortalama işlenen arazi genişliği da, ortalama zeytin arazisi genişliği da ve işlenen arazi içerisinde zeytin arazisinin payı %67.80 olarak belirlenmiştir (Artukoğlu ve Miran, 2009). Doğu Akdeniz Bölgesi, İzmir le karşılaştırıldığında, ortalama işletme genişliğinin daha büyük, ortalama zeytin arazisi genişliğinin benzer ve işlenen arazi içerisinde zeytin arazisinin payının daha düşük olduğu görülmektedir. İncelenen işletmelerde ortalama parsel sayısı ve parsel genişliği Tablo 4.17 de verilmiştir. Bölgede ortalama parsel sayısı 5.00 adet ve ortalama parsel genişliği da olarak belirlenmiştir. Parsel sayısının en düşük olduğu il Osmaniye (3.13 adet) iken en yüksek olduğu il Adana dır (6.29 adet). Ortalama parsel genişliği en düşük Hatay da (8.68 da), en yüksek Adana dadır (37.50 da). İşletmelerin, zeytin arazileri dikkate alındığında ise ortalama parsel sayısı 2.38 adettir. Bu sayının en yüksek Mersin de (2.55 adet), en düşük Adana da (1.57 adet) olduğu görülmüştür. Zeytin bahçelerinde ortalama parsel genişliği ise da olup, en düşük Osmaniye de (8.16 da) en yüksek Adana da (32.85 da) bulunmuştur. Zeytin arazisi genişliği, parsel sayısı ve parsel genişliği Hatay, Osmaniye ve 52

69 Mersin de benzerlik gösterirken, Adana tüm bu özellikler bakımından diğer illerden oldukça farklıdır. Hatay ve Mersin de zeytin üretimi çok uzun süredir yürütülmekte olan tarımsal bir faaliyettir. Zeytin arazilerinin büyük kısmının miras hukuku gereği bölünerek aktarılmış olması nedeniyle parsel sayısı fazladır ve parseller küçüktür. Adana da ise zeytincilik faaliyetine yeni başlanmıştır ve yeni bahçeler, tekniğine uygun olarak kurulan geniş kapama bahçeler şeklindedir. Bununla birlikte, zeytin, 4. sınıf ve üzerindeki toprak sınıflarında dikimi yapılması önerilen bir ağaç olmasına rağmen, yeni tesislerinin (özellikle Adana da) 4. sınıf altı kıymetli arazilerde kurulduğu bilinmektedir. Bu ağacın taban araziye dikiminin yapılması, bu arazilerde toprak açısından daha seçici olan ve nispeten daha yüksek katma değer sağlayacak ürünlerin yetiştirilmesini engellemektedir. İncelenen işletmelerde işletme başına ortalama 628 adet ağaç, dekar başına 24 adet ağaç saptanmıştır. İşletme başına ortalama ağaç sayısının en yüksek Adana da (2,139 adet), en düşük Osmaniye de (343 adet) olduğu görülmektedir. Dekara ortalama ağaç sayısı Hatay (22 adet), Mersin (21 adet) ve Osmaniye de (21 adet) benzerlik gösterirken, Adana da (41 adet) ise bu illerin yaklaşık 2 katıdır (Tablo 4.18). Bu durum, Adana daki yeni tesis edilen bahçelerde sık dikim yapılmasından kaynaklanmaktadır. Tablo İncelenen İşletmelerde İşletme Başına ve Dekara Ortalama Zeytin Ağaç Sayısı İller İşletme Başına Ağaç Sayısı Dekara Ağaç Sayısı Hatay Mersin Osmaniye Adana 2, Ortalama Arazi Mülkiyet Durumu İşletme arazisi; mülk araziye, kiracılık ve ortakçılık şekillerinde işlenen arazi miktarı eklenerek ve bu değerden işletme dışına kira, ortak ya da diğer şekillerde verilen arazilerin çıkarılmasıyla belirlenmektedir. İncelenen işletmelerde kira, ortak ve diğer şekillerde işletme dışına verilen araziye rastlanmadığı için işletme arazisi; mülk araziye kira ve ortakçılık ile işlenen arazi eklenerek hesaplanmıştır. İşletmelerde ortalama mülk arazi genişliği da, kiraya tutulan arazi genişliği 3.30 da ve ortak işlenen arazi genişliği 2.51 da olarak belirlenmiştir (Tablo 4.19). Toplam işletme arazisi içerisinde mülk arazilerin oranı %89.23, kira arazilerin oranı %6.12 ve ortak arazilerin oranı %4.65 dir. Hatay da toplam işletme arazisi içerisinde mülk arazinin payı diğer illere göre nispeten düşüktür. Zeytin bahçelerinde arazi mülkiyet durumu benzer bir yapı göstermektedir. Toplam zeytin arazisinin %91.63 ü mülk, %5.16 sı kira ve %3.21 i ortak araziden oluşmaktadır. Osmaniye de kiraya tutulan araziye rastlanmazken, ortakçılıkla işlenen arazinin nispeten yüksek olduğu görülmektedir (Tablo 4.20). 53

70 Tablo İncelenen İşletmelerde İşletme Arazilerinin Mülkiyet Durumu İller Mülk Kira Ortak Toplam da % da % da % da % Hatay Mersin Osmaniye Adana Ortalama Tablo İncelenen İşletmelerde Zeytin Arazilerinin Mülkiyet Durumu İller Mülk Kira Ortak Toplam da % da % da % da % Hatay Mersin Osmaniye Adana Ortalama Arazi Sulama Durumu İncelenen işletmelerde olan işletme arazisinin %33.77 si (18.22 da) sulu, %66.23 ü (35.73 da) kuru olarak işlenmektedir. Sulanan arazilerin toplam arazi içerisinde payı ilden ile farklılık göstermektedir. Bu pay Hatay, Osmaniye ve Adana da %20 civarında iken, Mersin de %80 civarındadır. Mersin de sulamanın yoğun olmasının sebebi olarak bahçe bitkileri yetiştiriciliğinin ön planda olması gösterilebilir (Tablo 4.21). Tablo İncelenen İşletmelerde Arazi Sulama Durumu İller Sulu Kuru Toplam da % da % da % Hatay Mersin Osmaniye Adana Ortalama Şekil İncelenen İşletmelerde Zeytin Arazilerinin Sulanma Durumu Sulu Kuru Hatay Mersin Osmaniye Adana Ortalama 54

71 Zeytin arazilerinde sulama durumu ise farklı bir yapı göstermektedir. İncelenen işletmelerde zeytin arazilerinin yaklaşık yarısı (%47.50) sulanmaktadır (Şekil 4.38). Bu durum zeytin bahçelerinin Adana da tamamının, Mersin de tamamına yakınının (%95.83) sulanmasından kaynaklanmaktadır. Hatay (%27.20) ve Osmaniye de (%18.67) sulama oranı daha düşük düzeydedir Arazi Kullanım Durumu İncelenen işletmelerin ürünler itibariyle arazi kullanım durumları Tablo 4.22 ve Tablo 4.23 de görülmektedir. İşletmelerde zeytini (26.57 da; %49.25) takiben yetiştirilen en önemli ürünler buğday (14.97 da; %27.75) başta olmak üzere kayısı (2.92 da; %5.41) ve arpadır (2.72 da; %5.04). Bu ürünleri ayçiçeği, fiğ, limon, bağ ve diğer ürünler izlemektedir. Yetiştirilen ürünler bakımından ilden ile bazı farklılıklar görülmektedir. Zeytin hariç tutulduğunda, Hatay da ve Osmaniye de buğday, Mersin de kayısı, Adana da buğday, arpa, ayçiçeği yetiştiriciliği yapılan başlıca ürünlerdir Üreticilerin Yaş, Deneyim ve Eğitim Durumu Araştırma kapsamında görüşülen üreticilerin ortalama yaşları olup zeytin yetiştiriciliğinde deneyim süreleri yıldır (Tablo 4.24). İşletmecilerin ortalama yaşı en yüksek Adana da, en düşük Hatay da bulunmuştur. Zeytin yetiştiriciliğinde deneyim süresi açısından ise ilden ile büyük farklılıklar göze çarpmaktadır. Bu süre zeytin üretim faaliyetini yıllardır sürdüren Hatay da yıl iken, Adana da 8.43 yıldır. Tablo İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Yaş ve Deneyimleri (yıl) İller Yaş Deneyim Süresi Hatay Mersin Osmaniye Adana Ortalama Araştırma kapsamında görüşme yapılan işletmecilerin eğitim durumlarına ilişkin bilgiler Tablo 4.25 de verilmiştir. Elde edilen verilere göre, işletmecilerin %65.38 i ilkokul mezunu, %11.54 ü okuryazar, %7.69 u ortaokul mezunu ve %7.69 u lise mezunudur. Üniversite eğitimine sahip olanların payı ise %3.85 dir. Ancak iller arasında karşılaştırma yapılacak olunursa Adana da üniversite eğitimine sahip olanların oranı diğer illere göre oldukça yüksektir. Tablo İncelenen İşletmelerde İşletmecilerin Eğitim Durumları (%) İller Okur-yazar olmayan Okur-yazar İlkokul Ortaokul Lise Üniversite Toplam Hatay Mersin Osmaniye Adana Ortalama

72 56

73 Zeytincilik Dışı Tarımsal ve Tarım Dışı Ekonomik Faaliyetler İncelenen işletmelerde, üreticilerin %55.40 ı sadece bitkisel üretim yaparken, geri kalanı bitkisel üretimin yanı sıra hayvansal üretim de yapmaktadır. Hayvansal ürünler üreten üreticilerin %65.50 si sadece öz tüketime yönelik, %31.10 u hem öz tüketim hem pazara yönelik ve %3.40 ı sadece pazara yönelik olarak faaliyet göstermektedir. Görüşme yapılan işletmecilerin %21.50 si tarım dışında gelire sahiptir. Bunların %37.00 si çeşitli kamu kuruluşlarından emekli durumda olup, diğerleri ise serbest meslek kapsamındaki işlerde çalışmaktadır İşletmelerde Zeytin Üretim Tekniği Mevcut Çeşitler Çeşit seçimi yöreden yöreye değişmekte ve zeytinin değerlendirilme amacına göre yapılmaktadır. İncelenen işletmelerin sahip oldukları ağaç varlığının %47.18 i gemlik, %25.83 ü halhalı, %18.97 si ayvalık çeşitleridir (Tablo 4.26). Geriye kalan %8.02 ise karamani, saurani ve sarıulak çeşitlerinden oluşmaktadır. İller itibariyle bakıldığında Hatay da zeytin ağacı varlığının %64.32 si yerel çeşitler olan halhalı, saurani ve karamani çeşitlerinden oluşmakta olup geriye kalan %35.68 i ise yörede yeni dikimlerle görülmeye başlayan gemlik çeşididir. Mersin de hakim olarak ayvalık (%47.94) ve gemlik (%37.44), bunların yanı sıra halhalı (%9.24) ve sarıulak (%5.38) çeşitleri görülmektedir. Osmaniye de ayvalık (%76.70) ve gemlik (%23.30) çeşitleri, Adana da ise sadece gemlik (%100.00) çeşidi mevcuttur. Araştırma bölgesinde görülen zeytin çeşitlerinin bazı özellikleri aşağıda verilmiştir. Hatay ilinin kendine has çeşitleri halhalı, karamani ve sauranidir. Mersin de ise ayvalık ve sarı ulak yaygın görülen ve yöreye özgü kabul edilen çeşitlerdir. Mersin ilinde bu çeşitlerin yanı sıra gemlik çeşidi de bulunmaktadır. Destekleme kapsamında dağıtılan zeytin fidanlarının gemlik çeşidi olması sebebiyle son yıllarda bu çeşit de zeytin bahçelerinde oldukça sık görülmeye başlanmıştır. Halhalı çeşidinin orijini Mardin in Derik ilçesidir. Hatay, Mardin, Gaziantep ve Kahramanmaraş illerinde coğrafi dağılım göstermekte ve bu alan içerisinde 2 milyon adet ağaç bulunmaktadır. Orta kuvvette bir ağaç olup orta büyüklükte bir taç oluşturur. Bu çeşide ait meyveler yuvarlağa yakın, enine ve boyuna simetrik olup orta büyüklüktedir. Yeşil meyve puslu açık-yeşil, olgun meyve koyu-vişne renkte olup orta sertliktedir. Kuvvetli periyodisite gösteren bu çeşidin yağ oranı %21.11 olup, literatürde sofralık olarak nitelendirilmektedir (Özkaya, 2003). Saurani çeşidinin orijini Hatay ın Altınözü ilçesidir. Hatay ve civarında yaygın olarak görülmektedir. Orta derecede kuvvetli bir ağaç olup, orta büyüklükte geniş, yuvarlak bir taç oluşturur. Küçük ve silindirik, enine ve boyuna asimetrik ve en geniş yeri orta kısmıdır. Yeşil meyveler tipik zeytin yeşili renginde olup olgun meyveler parlak koyu siyahtır. Yağ oranı %29.18 dir ve yağlık olarak değerlendirilmesi tavsiye edilmektedir (Bülbül, 2008). Karamani ise orijini Hatay olan ve yağlık olarak kabul edilen bir çeşittir. 57

74 58