21. Yüzy l Türkiye Enstitüsü Baflkan

Transkript

1 245 ASYA DA GELECEK Y RM YILDA MUHTEMEL JEOPOL T K ÇATIfiMALAR P rof. Dr. Ümit ÖZDA 21. Yüzy l Türkiye Enstitüsü Baflkan Bu yaz da Asya k tas nda de iflen güç dengelerinin gelecek y l ekseninde ortaya hangi ihtilaflar ç kartabilece i üzerinde durulacakt r. Asya n n bu süreçte dünya politikas nda artan öneminin alt n çizmeye çal flaca m. 17. yüzy l ile 21.yüzy l aras nda dünya siyasetinin a rl k merkezini Avrupa k tas oluflturdu. 20. yüzy l n ikinci yar s ndan itibaren bu siyasetin a rl k merkezinin ABD ve Sovyetler Birli ine do ru, yani kanatlara do ru kaym fl olmas, Avrupa n n dünya siyasetindeki önemini tasfiye etmedi. Ama Avrupa dünya siyasetinde önem kazanmadan önce, dünya siyasetinin siklet/a rl k merkezini, insanl k tarihinin çok önemli bir bölümünü Asya oluflturmufltu. Özellikle yüzy llar aras nda dünya siyasetinin temelini Asya n n oluflturdu unu çok net hat rl yoruz. Asya, dünya siyasetine damga vururken, Avrupa üzerinde de çok büyük etki yaratm flt. Cengiz Han n Avrupa mparatorlu- u üzerindeki etkisinin Cengiz mparatorlu unun, daha sonra Osmanl Devleti nin Avrupa üzerindeki kurumsallaflm fl etkisi hat rlanacakt r. 17. yüzy ldan itibaren ise Avrupa n n Asya içerisinde ilerlemesiyle karfl karfl ya kal r z. Rusya n n Kuzey Sibirya dan Asya tunduralar na girmesi ve iç Asya ya uzanmas ngiltere nin Hindistan, Fransa n n Hindi- Çin üzerinden iflgali 19. yüzy lda h zlanm fl ve 20. yüzy l n bafl nda tamamlanm flt r. 20. yüzy l Asya halklar n n büyük bir bölümü için Bat emperyalizminden kurtulma mücadelesi yüzy l olarak geçmifltir. fiimdi 21. yüzy l n bafl na geldi imizde, Asya n n 500 y l sonra tekrar dünya siyasetinin merkezi olmaya do ru h zla ilerledi i görülmektedir. ABD 21. yüzy l n bafl nda Afganistan ve Irak a müdahale ederek, Asya - Avrupa k ta blo u üzerinde kendisine bir rakip güç do mas n engellemeye çal flm fl ise de, bunda mevcut görüntü baflar l olmad do rultusundad r.

2 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress Son 500 y l bir Avrupa -Atlantik Yüzy l y l veya dönemiyken dünya tarihinde 21. Yüzy l n art k bir Asya Pasifik Yüzy l olaca netleflmeye bafllam flt r. Ancak Asya n n dünya siyasetinde yükselmesi sorunsuz bir süreç olmayacakt r. Asya d fl problemlerden çok Asya n n iç dinamiklerinden kaynaklanan baz sorunlar üzerinde durmak istiyorum. Asya, Amerika ve Avrupa y geriye iterek dünya ekonomisinin motoru haline gelmektedir. Küreselleflme sürecinden en fazla istifade eden k tan n herhalde Asya oldu unu söylemek çok da abart l olmaz de Çin ABD yi ekonomik büyüklük olarak geride b rakacakt r. Hindistan ise dünyan n 3. büyük ekonomisi haline gelecektir. Asya k - tas ve özellikle Çin, ABD nin son 70 y lda oluflturdu u dünya ekonomisinin itici motoru görevini devralmaya bafllayacakt r. Asya n n yükselen ekonomileri aras nda yo un bir iliflkinin ve anlaflman n oluflmas ekonomik krizi ve kriz sonras nda ABD nin bölgeye ilgisizli i üzerine, Asya ülkelerinin pan-asyac bir yaklafl m içerisine girerek, kendi sorunlar n ABD olmadan çözüm aray fllar na girmeleri neticesini do urmufltur y llar aras nda Asya ülkeleri kendi aralar nda 56 tane serbest ticaret bölgesi anlaflmas imzalam fllard r. Özetle, Asya yak n gelecekte dünya ekonomisinin en önemli halkas olacakt r. Tabi ki Asya n n ekonomik yükseliflinin ekonomik, politik ve askeri sonuçlar da olacakt r. Sadece askeri de il, ayn zamanda siyasi bir silah olan nükleer silah da di er k talara oranla Asya da daha yayg nd r. Asya k tas hâlihaz rda dünyan n en yo un nükleer güç ve silah bar nd ran merkezidir. Bu anlamda dünyan n yeni merkezi stratejik dengesi de Asya da oluflmaktad r. Bu k tada nükleer güç sahibi devletler: Rusya, Çin, Hindistan, Pakistan, Kuzey Kore ve srail dir. ran da muhtemelen nükleer silah sonunda üretecektir. Japonya ve Güney Kore için nükleer silah üretmek bir politika meselesidir. Karar verdikten sonra yapmalar önünde çok büyük bir teknolojik engel olmad - görülmektedir. Kitle imha silahlar n n yay lmas, Asya için önemli bir iç sorun olman n ötesinde Asya n n dünya siyasetindeki önemini de tabi ki artt rmaktad r. 21. yüzy lda dünya nüfusuna büyük ölçüde Asya k tas n n damgas n vuraca n görüyoruz. Halen Çin Hindistan la birlikte dünya nüfusunun %40 n oluflturuyorlar. Daha 2020 de, yani 10 sene sonra dünya nüfusu 8 milyara yükselecek ve bunun %56 s da Asya da yaflayacak. Avrupa, AB ve ABD nüfusu Asya nüfusuyla karfl laflt r ld nda gayet küçük bir rakam olarak karfl m za ç k yor ye bir projeksiyon yaparsak, Hindistan n nüfusla dünyan n en kalabal k ülkesi haline geldi ini, Çin in 1.3 milyarl k bir nüfusuyla onu

3 Asya da Gelecek Yirmi Y lda Muhtemel Jeopolitik Çat flmalar 247 izledi ini görüyoruz. Pakistan 400 milyon, Bangladefl 300 milyon, Iran 120 milyon, Orta Asya Cumhuriyetleri 85 milyon, Güney Kafkasya Cumhuriyetleri 28 milyon, Rusya 106 milyon, Türkiye 104 milyon. Bunlar Asya daki yeni büyük nüfus odaklar olarak karfl m za ç kacaklard r. Tabi ki bu yeni nüfus yap lanmas n n Asya içerisinde de baz jeopolitik sonuçlar do uraca düflünülebilir, onlar üzerinde de duraca m. Asya bu yükseliflle birlikte baz h rslar da tabi ki temsil edecektir. Nas l ki 20. yüzy l n bafl nda ve 19. yüzy l n sonunda Almanya dünya haritas n n yeniden çizilmesini istemiflse, Asya n n yeni büyük güçleri de dünyadaki güç da- l m n n bir flekilde yeniden çizilmesini, da t lmas n isteyeceklerdir. Halen Belçika n n IMF deki oyu Çin den daha fazlad r. Ben Çin in gelecek 20 senede buna daha fazla tahammül edebilece ini düflünmüyorum. Yine Fransa BM Daimi Güvenlik Konseyi üyesi iken, Hindistan n olmamas da herhalde sorun yaratacak hususlardan bir tanesidir. ABD ve Avrupa n n NA- TO yu kullanarak Asya n n merkezindeki Afganistan dan Hint Okyanusuna kadar Avrupa d fl bir alana müdahale etmesine Asya güçlerinin 20 sene sonra sessiz kalaca n düflünmek de zor olacakt r. Asya n n kendi NATO su olacak m sorusu çok do ru olmayabilir. Ancak Asya n n bir çeflit NATO su ne zaman olacak sorusu flimdiden zihinleri herhalde meflgul etmektedir. Tabi Asya 21. yüzy lda, ABD k smen Avrupa yla Latin Amerika ve Antartika n n kaynaklar üzerinde hakimiyet kavgas vermeye de bafllayacakt r. Orta Do u ve Orta Asya n n enerji kaynaklar üzerinde önümüzdeki 10 y llarda ciddi bir rekabetin yay lmas, geliflmesi flafl rt c de ildir. Asya n n bu talepleri dünyan n de iflik yerlerindeki rekabetlere de neden olacakt r. Ancak bu rekabetlerden baflka bugün Asya n n kendi içindeki ihtilaf noktalar üzerinde k - saca durmak istiyorum. Asya da güçler dengesi hem k tasal, hem de küresel sonuçlar olacak flekilde h zl bir süreçte yeniden yap lan yor. Milliyetçili in Asya da geliflmesi, çözülmemifl s n r sorunlar n n varl, kitle imha silahlar n n yay lmas, halen NATO benzeri bir iç güvenlik örgütünün olmamas, enerji rekabeti, k r lgan rejimler, istikrars zl k gibi sorunlar bu tür jeopolitik ihtilaflar n ç kmas n ayr ca teflvik de edebilir. Önümüzdeki dönemde Asya daki temel ihtilaflar flu bafll klar alt nda toplayabiliriz diye düflünüyorum. Rusya ile Çin aras nda Çin in Sibirya ya tafl may hedefleyen politikalar ndan kaynaklanan rekabet ve olas bir Orta Asya ve Rusya ittifak. Nüfusu azalacak ve genifl boflluklara yay lacak olan Rusya n n Uzak Do u üzerinde Çin in zaten bafllam fl olan ve Duma da tart fl lan demografik bask s, Asya da yeni ittifaklara neden olabilir.

4 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress kinci bir jeopolitik ihtilaf Çin ile Hindistan aras nda Hint Okyanusunda hakimiyet için rekabeti de kapsayan rekabet ve gerilim de savaflan bu iki ülke 21. yüzy la da büyük iddialarla girmektedirler. Hint ayd nlar 21. yüzy l n Hint yüzy l olaca n ifade ederken, Çin in de dünyan n en büyük gücü olma iddias, bu iki Asyal büyük gücün daha flimdiden Nepal ve Burma baflta olmak üzere, Asya n n de iflik bölgelerinde pazar rekabetine girifltiklerini, Afrika ya da bu rekabetin hammadde ve piyasalar için bir rekabet fleklinde tafl nd n görüyoruz. ki ülkenin ordular dünyan n en h zl geliflen ordular d r. ki ülkenin donanmalar n n da Hint Okyanusunda hakimiyet için yar flt klar bilinmektedir. Bir baflka ihtilaf noktas 20. yüzy la tafl nan Keflmir sorunudur. Hindistan ve Pakistan aras nda 21. yüzy lda bir jeopolitik ihtilaf olaca ve bu jeopolitik ihtilaf n bölgede Asya da baflka Asya içi ve d fl ittifaklara neden olabilece ini düflünebiliriz. Pakistan ve Hindistan aras ndaki gerilimin Hindistan - Rusya, Pakistan - Çin ve k ta d fl ABD - Pakistan ittifaklar n n yolunu açm flt, önümüzdeki 10 y lda da Keflmir sorunu benzer ittifaklara yol açacakt r. Yak n tarihli bir baflka büyük ihtilaf Asya da srail - ABD ittifak yla Iran aras ndaki nükleer güç çat flmas d r. E er Iran bu süreçten nükleer güç olarak ç kma baflar s n gösterir ise, 21. yüzy l n bafl nda sadece Iran büyük bir sayg nl k kazanm fl olmayacak, ayn zamanda slami rejim d flar dan bir müdahale ile y k lma korkusundan tam anlam yla da kurtulacakt r. Ayn zamanda Irak n ABD nin Irak tan çekilmesi sonras nda ran n Merkezi ve Güney Irak üzerindeki etkisi daha da artacakt r. Asya da her an çat flmaya dönebilecek bir baflka jeopolitik ihtilaf n Güney Kore ile Kuzey Kore aras ndaki çat flma noktas oldu u görülüyor. Uzun süren bir So uk Savafltan sonra Nisan 2010 da Kuzey Kore nin Güney Kore nin gemisini bat rmas do rusu bütün dünyay flafl rtt. Bu ihtilafta Çin in de önemli bir rol oynayaca düflünülebilir çünkü Çin in her iki ülke üzerinde de ekonomik ve politik etkinli inin artt bir süreçten geçilmektedir. Yine Kuzey Kore ile ABD aras nda nükleer silah ve balistik füze gerekçeli ihtilaf n da 21. yüzy lda devam edebilece ini öngörebiliriz. Çin en büyük güç haline gelirken, önemli etnik ve toplumsal sorunlar da yaflamaktad r. Bu etnik ve toplumsal sorunlar n Asya d fl güçler taraf ndan gündeme tafl nabilece i ve k flk rt labilece i de düflünülebilir. Bugün Çin in yaflam fl oldu u en büyük etnik sorunlar n veya milli sorunlar n bafl nda Do u Türkistan ve Tibet teki sorunlar gelmektedir. Bu 2 sorunun da ABD taraf ndan ciddi bir flekilde izlendi i bilinmektedir. Çin ile Tayvan aras ndaki gerilim 21. yüzy la tafl nm fl, ancak Pekin in istekleri sonucunda çözülme süreci içerisine girmifl bir gerilim niteli i tafl maktad r.

5 Asya da Gelecek Yirmi Y lda Muhtemel Jeopolitik Çat flmalar 249 Hindistan da Hindu - Müslüman gerilimi yine 21. yüzy la tafl nan bir baflka gerilimdir. Ancak bu gerilimi sadece Hindistan co rafyas na s k flt rmadan Pakistan, Hindistan ve Bangladefl ekseninde incelersek, daha yo un, daha gerçekçi bir profil bu ihtilaf konusunda karfl m za ç km fl olabilir. Yine Çin in yükselifli karfl s nda artacak olan bir husus Japon dayan flmas da Asya daki bir di er önemli geliflme olabilir. Daha küçük boyutta say labilecek geliflmeler Endonezya da 10 bin adadan oluflan bu dev ülkede Ceva merkezindeki yönetimden özerk politikalar n giderek artaca ve bunun yarataca gerilim Türkiye, Suriye, Iran ve Irak aras nda Kuzey Irak merkezli yaflanan gerilim, Kafkasya da Ermenistan ile Azerbaycan aras ndaki gerilim, Kuzey Kafkasya da Rusya ile yerel halklar aras ndaki gerilim bak lmas gereken Asya gerilimlerdir. Belki bugün için çok fark na var lmayan ama önemli olabilecek bir baflka gerilim oda ise Asya da Vatikan n 3 bin y lda Asya n n H ristiyanlaflt r lmas 1000 y l olarak gördü ü ve 21. yüzy l n ilk 3 bin y l n ilk yüzy l olmas d r. Güney Kore de H ristiyanl n son 50 y l içerisinde kat etti i mesafe flafl rt c - d r. Çin in serbest piyasa ekonomisine geçmesi ve dünyaya aç lmas yla birlikte bu ülkede de misyonerlik çal flmalar n n dev bir co rafyada geliflmeye bafllad görülmektedir. Öte yandan, Asya da bulunan 46 devletin 26 tanesi Müslüman d r ve Müslümanlar Asya nüfusunun %25 ini oluflturmaktad rlar. Bu oran 21. yüzy l içerisinde %30 lara kadar t rmanacakt r. Asya da bir Müslüman- H ristiyan gerilimi çok flafl rt c olmayabilir. Ancak Asya daki bu say - lan gerilimlerin d fl nda, Taliban, El-Kaide ve örgütlü uyuflturucu kaçakç l - da gelecek 10 y llara sarkacak bir Asya içi gerilim gibi görülmektedir. Tabi Asya içi gerilimleri sayarken, ABD nin konumunun da alt n çizmek laz m. ABD 21. yüzy lda Asya n n kaderindeki en önemli d fl etken olacakt r. Ferit Zekeriya ya göre, 21. yüzy lda ABD nin Asya daki ç karlar, 20. yüzy lda Avrupa dakinden daha fazla olacakt r. Asya da ABD nin en önemli orta veya rakibi Çin dir. Orta veya rakibi diye belirtiyorum, çünkü son 20 y ll k Amerika politikalar n n içini inceledi imiz zaman Amerika n n kar fl k duygulara sahip oldu unu görüyoruz. Bir taraftan, ABD ve Çin i tek ülke, iki sistem olarak gören Amerikal uzmanlar yani bir China America diye bir kavram gelifltirenler ABD için Çin i düflük ifl gücü maliyetleriyle üretim yapan ucuz iflgücü kayna olarak gören, bir pazar olarak gören, fakir Amerikal lar için ucuz ithal kayna olarak gören ve Amerika n n finans aç klar n ucuza finans eden bir ülke olarak gören yaklafl m vard r. Öte tarafta, Çin i ABD için büyük bir tehdit olarak gören ve askeri olarak kuflat lmas Sovyetler Birli i ne uygulan containment politi-

6 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress kas n n 21. yüzy lda Çin e uygulanmas n düflünen stratejisler Amerika n n Çin politikas üzerine çok farkl konseptleri dile getirmektedirler. Bundan dolay Çin ile ABD aras ndaki iliflkilerin nas l geliflece ini bugünden çok net olarak görünmemekle birlikte, bu iki hatt n aras nda bir yerde olaca n söyleyebiliriz. Sonuç olarak, Asya 21. yüzy lda büyük ve e er tarihsel döngü teorisi do ru ise, böyle bir fley var ise, hakikaten çok uzun sürecek bir yüzy l aflacak bir geri dönüflü yaflamaktad r. Son 200 yüzy lda Avrupal olmak cazip iken, art k Do ulu olmak ve Asyal olmak cazip hale gelebilir. Avrupa y ve Amerika y ekonomik olarak geride b rakan Asya n n, politik ve kültürel anlamda da bir at l m yapmas ve son 200 yy. da Bat taraf ndan belirlenen evrensel kültür ve evrensel de erlere Do ulu standartlar n gelmesi de flafl rt c olmayacak. Asya n n yükseliflinin tabi ki Türk D fl Politikas üzerinde de önemli sonuçlar yapaca n görmek durumunday z. Ankara n n, AB nin Türkiye nin enerjisini tüketen ikiyüzlü, istismarc politikalar na art k bir baflka aç dan bakarak, AB yle iliflkilerinin bir baflka zemine çekmesinin zaman yükselen Asya fl nda gündeme gelebilir.