s in d ir im sistem i

Transkript

1 s in d ir im sistem i Bu bölümü bitirdiğimde; 1.2 Besinlerin vücuda yararlı hâle gelmesi için değişime uğraması gerektiğini, 1.3 Besinlerin kana geçebilmesi için fiziksel (mekanik) ve kimyasal sindirime uğraması gerektiğini, 1.4 Enzimin kimyasal sindirimdeki işlevini, öğrenmiş olacağım. Bütün canlılar beslenirler. Canlıların kullandığı besin içeriğinin yapısında karbonhidrat, yağ, protein, vitamin, mineral ve su vardır. Bunlardan karbonhidrat, yağ ve proteinler büyük moleküllüdür. Yenilen ve içilen besinlerin hücrelerde kullanılabilmesi için bazı işlem ve değişmelere uğraması gereklidir. Büyük moleküllü besin içeriklerinin parçalanarak küçültülmesi olayına sindirim denir. Sindirilen be- sinlerin molekül sayısı artar ve boyutu küçülür. Böy- t lece hücre zarından geçebilecek hale gelmiş olur. "I Sindirimin gerçekleşmesinde kullanılan organ ve yapılara sindirim sistemi denir. Sindirim Şekilleri Besin içeriklerinin kullanılabilmesi için, sindirim kanalından kana geçerek hücrelere taşınması gereklidir. Bunun için iki farklı sindirim etkinliği kullanılır. Fiziksel (mekanik) sindirim: Besinlerin çiğneme ve kas hareketleriyle daha küçük parçalara ayrılması olayıdır. Ağızda besinlerin çiğnenmesi, midede besinlerin karıştırılması ve ince bağırsakta yağların safrayla etkileşmesi fiziksel sindirim yapılmasını sağlar. Kimyasal sindirim: Büyük yapılı besinlerin enzim denen salgılarla en küçük yapıtaşına kadar parçalanması olayıdır. Tükürük, mide öz suyu, ince bağırsak sıvısı ve pankreas öz suyunda besinlerin sindirilmesini sağlayan enzimler vardır. Her bir enzim çeşidi belli bir besin çeşidini etkiler. Enzimler, besinlerdeki kimyasal bağları kopartırlar. Böylece besinlerin yapısı küçülür ve ortamdaki miktarları artar. Karbonhidratlar ağız ve ince bağırsakta, proteinler mide ve ince bağırsakta, yağlar da sadece ince bağırsakta sindirime uğrarlar. Örnek - 1 Beslenme olayı ile vücudumuza aldığımız besinler, sindirim sisteminde yapıtaşlarına kadar parçalanır. Besinlerin, sindirim siteminde parçalanması, aşağıdakilerden hangisini sağlamaya yöneliktir? A) Daha kısa zamanda daha çok oranda besin alınabilmesini B) Besinlerin daha azının vücut içine alınmasını C) Besinlerin vücut hücrelerine alınabilmesini D) Vücuda normalden daha az oranda besin alınmasını Çözüm Yemeklerle birlikte aldığımız besinler, sindirim organlarında yapıtaşlarına kadar parçalanır. Bu parçalanma işlemi, besinlerin vücudu oluşturan hücrelere alınabilmesini sağlar. Böyle bir sindirim işlemi yapılmasaydı, besinlerin hücrelere alınması mümkün olmayacaktı. ^ Cevap C Besinlerin fiziksel (mekanik) olarak parçalanması; I. Dişlerle çiğneme II. Kas hareketleri ile parçalama İli. Enzim adı verilen salgılarla parçalama şeklindeki yöntemlerden hangileriyle sağlanabilir? A) Yalnız I B) I ve II C) İve III D) II ve III Q COŞKU

2 Sindirim Sistemi Bu bölümü bitirdiğimde; 1.1 Sindirim sistemini oluşturan yapı ve organları; model, levha ve şema üzerinde göstermeyi, öğrenmiş olacağım. S indirim S istem inin B ölüm leri Sindirim sistemi, başı ve sonu olan bir kanal şeklindedir. Sindirim sisteminin ilk organı ağız ve son organı da anüstür. Ağız: Besin sindiriminin başladığı yerdir. Besinlerin çiğnenerek (fiziksel sindirim) yutulmasını sağlar. Ağızda dişler, dil ve tükürük bezlerinin salgıladığı tükürük bulunur. Dişler yardımıyla çiğneme yapılarak besinler ufalanır, ıslatılır ve yutulabilecek hale getirilir. Tükürüğün yapısında bulunan enzim, karbonhidratların kimyasal sindirimini başlatır. Yutak: Ağız, yemek borusu ve soluk borusu arasında bulunur. Yapısında bulunan kaslı kapak yardımıyla solunan havanın soluk borusuna, yutulan lokmaların da yemek borusuna geçmesini sağlar. Yemek borusu: İnce uzun boru şeklinde bir yapıdır. Düz kaslardan oluşur ve istemsiz olarak görev yapar. Yutulan besinlerin kontrollü olarak mideye taşınmasını sağlar. Yemek borusu kaslarının ters yönde çalışması sonucunda kusma denen olay gerçekleşir. Tükürük bezi Yutak i Mide öz suyunda asit ve enzimler bulunur. Mide öz suyu, proteinlerin kimyasal sindirimini başlatır. Bundan başka mide besinlerin depolanmasını ve besinlerdeki mikropların yok edilmesini sağlar. İnce bağırsak: Sindirim sisteminin en uzun kısmını oluşturur. Besinlerin sindiriminin tamamlandığı organdır. Pankreas ve karaciğer, ince bağırsağa bir kanalla sindirim sıvısı yollar. İnce bağırsağın iç yüzünde çok sayıda parmak şeklinde villus denen çıkıntılar vardır. Villus, sindirilmiş olan besin içeriklerinin kana emilmesini sağlar. İnce bağırsakta bulunan enzimlerle; karbonhidrat, yağ ve proteinler kimyasal olarak sindirilebilir. Yağların sindirimi ince bağırsakta başlar ve tamamlanır. Kalın bağırsak: Sindirilmeyen besin içerikleri kalın bağırsakta bir süre depolanır. Kalın bağırsak, besin atıkları içerisinde kalan su, mineral ve vitaminlerin ihtiyaca göre kana emilmesini sağlar. Anüs: Kalın bağırsakta biriktirilen besin atıklarının vücuttan uzaklaştırılmasını sağlar. Örnek - 2 % Yutulan besinlerin mideye taşınmasını sağlayan kaslı boru şeklindeki yapı hangisidir? A) İnce bağırsak C) Mide Çözüm B) Yutak D) Yemek borusu İnce bağırsakda besinlerin sindirimi tamamlanır. Yutak, yutulan besinlerin yemek borusuna geçmesini, yemek borusu ise besinlerin mideye taşınmasını sağlar. Mide de besinler karıştırılır ve bir süre depolanır. Cevap D Karaciğer Oniki parmak bağırsağı Kalın bağırsak ince bağırsak Sıra Sizde - 2 Şekilde sindirim sisteminin bazı organları okla gösterilmiştir. Aşağıda verilen olaylardan hangisi okla gösterilen organlardan birinin görevi değildir? Sindirim sisteminin kısımları Mide: Yapısında çok sayıda düz kas bulunan, torba şeklindeki organdır. Sindirim kanalının en geniş kısmını oluşturur. Midenin kasılıp gevşemesi, besin içeriklerinin birbirine karışmasını sağlar. Bu olay besinlerin fiziksel (mekanik) sindirimini sağlar. A) Atık maddelerin vücuttan uzaklaştırılması B) Besinlerin ağızdan yemek borusuna iletilmesi C) Besinlerin bulamaç hâline getirilmesi D) Besinlerin kana geçirilmesi 0 COŞKU 13

3 Sindirim Sistemi nımlar 4 Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 1.5 Karaciğer ve pankreasın sindirimdeki görevlerini, öğrenmiş olacağım. Sindirimin ince bağırsakta tamamlanması için, karaciğer ve pankreas bazı salgılar üreterek, bir kanalla bu organa gönderirler. Karaciğer: Safra salgısının üretilmesini sağlar. Safranın yapısında bulunan maddeler, yağların fiziksel olarak parçalanmasında etkili olur. Böylece yağların daha hızlı ve kolay sindirilmesi sağlanmış olur. Pankreas: İnce bağırsakta kimyasal sindirimin tamamlanması için gerekli olan salgı üretilir ve bir kanalla ince bağırsağa yollar. Pankreas öz suyunda bulunan enzimler; protein, yağ ve karbonhidratların kimyasal sindiriminde görev yapar. Örnek - 3 <S> Sindirim sisteminde besinlerin sindirilmesini sağlayan organların yanında, karaciğer ve pankreas gibi sindirime yardımcı organlar da vardır. Karaciğer ve pankreasla ilgili olarak, aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Karaciğer, yağların fiziksel sindirimini sağlayan safrayı üretir. B) Pankreas öz suyu, sadece proteinlerin sindirimini sağlayan enzimleri üretir. C) Karaciğerde besin sindirimiyle ilgili enzim salgılanmaz. D) Yağların kimyasal sindirimini sağlayan enzim, pankreasta üretilir. Çözüm Karaciğer, safra salgısı üreterek yağların fiziksel sindirimini sağlar. Pankreas ise protein, yağ ve karbonhidratların sindiriminde etkili olan çeşitli enzimleri üretir. Bu enzimler ve safra sıvısı, görevlerini ince bağırsakta yerine getirir. Sıra Sizde 3 Cevap B Karaciğer ve pankreas tarafından üretilen salgı maddeleri, görevlerini aşağıdaki yapılardan hangisinde yerine getirir? i Bu bölümü bitirdiğimde; 1.6 Sindirime uğrayan besinlerin bağırsaklar dan kana geçişini, öğrenmiş olacağım. Sindirilmiş Besin İçeriklerinin Emilmesi Sindirime uğrayan besinler hücre zarındaki porlardan geçebilirler. Besinlerin ince bağırsaktan kana geçiş yapmasına emilim denir. Besin içerikleri ince bağırsak ve kalın bağırsaktan kana geçiş yapabilir. Sindirilen besinler ile bir kısım su, mineral ve vitaminler ince bağırsaktan kana emilir. Su, mineral ve vitaminlerin bir kısmı da kalın bağırsaktan kana emilebilir. Kana geçen besin içerikleri hücrelerdeki biyolojik olaylarda kullanılır. Besinler enerji üretme, yapım onarım ve düzenleyici olarak görev yaparlar. Örnek - 4 Besin içeriklerinin sindirimi ve kana emilmesiyle ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Ağza alınan besinler fiziksel ve kimyasal sindirime uğrar. B) Besinler midede bir süre depolanır. C) Sindirilmiş besinlerin kana geçmesini kalın bağırsak sağlar. D) Pakreas ve karaciğer sindirime yardımcı olur. Çözüm Ağızda çiğnemeyle fiziksel, tükürükteki enzimlerle kimyasal sindirim yapılır. Yutulan besinler midede bir süre tutulur. Pankreas öz suyu ve safra ince bağırsaktaki sindirime yardımcı olur. Sindirilmiş besinlerin kana emilmesini ince bağırsak sağlar. S ıra S iz d e - 4 Cevap C Besin içeriklerinin kana geçmesiyle ilgili olarak; I. Sindirim sonucu oluşan besin içeriklerinin ilk önce kana geçtikleri yer ince bağırsaktır. II. Kalın bağırsakta herhangi bir besinin emilimi yapılmaz. III. Bütün besin çeşitleri, ancak enzimlerle parçalandıktan sonra kana geçebilir. açıklamalarından hangileri doğrudur? A) Kalın bağırsak B) Ağız A) Yalnız B) I ve I C) İnce bağırsak D) Mide C) İve III D) live 0 COŞKU

4 Sindirim Sistemi Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 1.7 Sindirim sistemi sağlığını olumlu-olumsuz etkileyecek etkenleri, öğrenmiş olacağım. Y e te rli ve Dengeli Beslenme Vücudumuza yaş, sağlık ve metabolizmanın ihtiyacına uygun miktarda ve çeşitli besinlerin birlikte alınmasına yeterli ve dengeli beslenme denir. Yeterli ve dengeli beslenme günlük enerji ihtiyacını karşılama, dengeli büyümeyi sağlama ve sağlıklı olarak yaşama etkinliklerini sağlar. Yeterli ve dengeli olarak beslenmek için, çeşitli besin grupları düzenli olarak alınmalıdır. Karbonhidratlar: Vücudumuzun temel besin maddesi ve asıl enerji kaynağıdır. Çok kısa bir sürede enerjiye dönüştüklerinden, vücudumuzun ihtiyaç duyduğu enerjiyi ilk önce karbonhidratlardan sağlarız. Bitkisel gıdalar karbonhidrat bakımından zengindir. Proteinler: Vücudumuzda yapıcı ve onarıcı olarak (büyüme, gelişme ve yaraların iyileşmesinde) görev yaparlar. Hormon ve enzimlerin yapısında yer alırlar. Et, süt, peynir, yoğurt, yumurta ve balık protein bakımından zengin hayvansal besinlerdir. Tahıllar, baklagiller ve kuruyemişlerde de bol miktarda protein bulunur. Yağlar: Besin grupları içerisinde en çok enerji veren besin maddesidir. İhtiyaçtan fazla alınan besinler yağ olarak vücutta depolanır. Karbonhidratlardan aldığımız enerji yetersiz kaldığında, ihtiyaç duyulan enerji yağlardan sağlanır. Bazı hormonların yapımı ve vücudun ısı yalıtımı da yağlar tarafından gerçekleştirilir. Vitaminler: Vücudumuzda düzenleyici olarak görev yaparlar. Büyüme ve gelişme, enzimlerin çalışması ve kemiklerin sertleşmesinde görev alırlar. Vitaminler, meyve ve sebzelerde bulunur. Su: Besin ve atıkların taşınması, sindirim, terleme yaparak vücut ısısının ayarlanması gibi yaşamsal faaliyetlerin sürdürülmesinde vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapar. Mineraller: Vücudumuzda düzenleyici olarak görev yaparlar. Kemik ve dişlerin yapısını oluştururlar. Kan, sitoplazma yoğunluğunun sağlanması ve enzimlerin çalışmasında rol oynarlar Sindirim sisteminin sağlığını korumak için, şu işlemler yapılmalıdır: Yemeğe çiğ salata veya taze meyve ile başlanmalıdır. Yemek sırasında ve yemekten hemen sonra fazla miktarda su içmemelidir. Sofradan sindirim sistemimizi yoracak kadar çok yemeden kalkmalıdır. Lokmalar iyice çiğnenmeli ve yavaş yenmelidir. Kabak, lahana gibi lifli besinleri tüketilmelidir. Stresden uzak durulmalıdır. Dengeli ve yeterli beslenmelidir. Kafeinli ve asitli içeceklerden uzak durmalıdır. Yemekten sonra bir saat kadar istirahat etmelidir. Çok soğuk ve sıcak besinler yenmemelidir. Sigara ve alkol gibi zararlı maddelerden uzak durmalıdır. Çünkü alkol ve sigara içilmesi özellikle midede çeşitli hastalıkların oluşmasına neden olmaktadır. Örnek - 5 Besin grupları ve özellikleriyle ilgili olarak; I. Bol sebze ve meyve tüketilmesi, vitamin ihtiyacının karşılanmasını sağlar. II. Ekmeğin sindirilmesi, ağız ve ince bağırsakta gerçekleşir. III. Sütün yapısında bol miktarda kalsiyum ve yağ vardır. şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III Çözüm Sebze ve meyveler bitkisel kaynaklıdır. Bu besin grubunda bol miktarda vitamin bulunur. Ekmeğin yapısında bol miktarda karbonhidrat bulunur ve ağız ile ince bağırsakta sindirilir. Sütün yapısında bol miktarda kalsiyum ve yağ molekülü bulunur. Cevap D Sindirim sistemimizin sağlığının korunması için; 1. Yemekten sonra asitli içeceklerden içmek 2. Sofradan çok yemeden kalkmak 3. Yemeğe çiğ salata veya taze meyveyle başlamak şeklinde belirtilenlerden hangileri alınması gereken tedbirlerdendir? A) Yalnız 1 C) 2 ve 3 B) 1 ve 3 D) 1,2 ve 3

5 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Sindirim Sistemi Kazanım Pekiştirme - 1 Aşağıda verilen kelimeleri harf tablosu içerisinde yatay ve dikey doğrultuda arayalım. Bulduğumuz kelimelerin üzerini renkli kalemle işaretleyelim. BESİN MİNERAL YAĞ PANKREAS PROTEİN MİDE SU SİNDİRİM AĞIZ ENZİM KARACİĞER BAĞIRSAK VİTAMİN EMİLİM _ Kazanım Pekiştirme - 2 K A R B 0 N H I D R A T Z G H P R 0 T E İ N I Y E S Ğ V i T A M İ N Z U M M J K L M i E N Z İ M İ f N B E S I N M N 0 P i L D Ö R S D S A Ğ I Z N İ M S u K E R V A B C E MLR K A R A C i Ğ E R R T İ Ü Y ç D E F G H İ A A M P A N K R E A S K L N M P Ğ B A Ğ I R S A K Bir insanın sindirim sistemine ait olan dört farklı organın resmi, aşağıda gösterilmiştir. Bu şekilde belirtilen organların fiziksel (mekanik) ve kimyasal sindirim yapma durumlarını karşısındaki boşluğa Yapar ya da Yapmaz şeklinde yazınız. Fiziksel (Mekanik) Sindirim Kimyasal Sindirim I 16 0 COŞKU

6 0 COŞKU 17

7 s i n d i r i m s is t e m i KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Sindirim sistemimizi oluşturan bazı organlar aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. 3. Sindirim sonucu hücrelerimize kadar taşınan besinler vücudumuzda birçok olayda kullanılır, «e Aşağıdaki resimlerde yaşamımızla ilgili bazı Çözüm olaylar görülmektedir..yemek borusu Kalın bağırsak fi a«v- İnce bağırsak l i ü n y i Bu olayların gerçekleşmesinde ağırlıklı olarak kullanılan besin çeşitleri aşağıdakilerden hangisinde eşleştirilmiştir? Anüs Şekilde numaralarla belirtilmiş organlardan üretilen salgılardan hangileri, kimyasal sindirimde görev yapmaz? A) Yağ B) Yağ C) Vitamin D) Protein Protein Karbonhidrat Yağ Yağ Karbonhidrat Protein Protein Yağ A) Yalnızi C) 1 ve 2 B) Yalnız 2 D) 2 ve 3 4. Besinlerin sindirim organlarındaki parçalanma durumları aşağıdaki şekilde verilmiştir. 2. Besin içeriklerinin sindirim sisteminde parçalanma durumu, aşağıdaki tabloda verilmiştir. m(çözüm Besin içerikleri Besinlerin enzimlerle sindirildiği yer Sindirimle küçük molekül oluşumu X Mide + İnce bağırsak Var Y ince bağırsak Var Z Ağız + İnce bağırsak Var Bu tablodaki; X, Y ve Z yerine yazılması gereken besinler, hangisinde verilmiştir? A) Karbonhidrat Protein Yağ B) Protein Yağ Karbonhidrat C) Yağ Karbonhidrat Protein D) Karbonhidrat Yağ Protein Buna göre, üç besin çeşidinin sindirimi sırasında, aşağıdakilerden hangisi ortak olarak gerçekleşir? A) Ağızda kimyasal sindirimlerin yapılması B) Midede kimyasal sindirimlerinin yapılması C) Bağırsakta safrayla parçalanmaları D) İnce bağırsakta son ürünlerinin meydana gelmesi İri 0 COŞKU

8 S in dirim Sistemi 5. Besinlerin dört farklı özelliği, aşağıdaki tabloda verilmiştir. Besinler X V Y Z Besinlerin özellikleri Enzimlerin ve bazı hormonların yapısını oluşturur. Besin içeriklerinin dokulara taşınmasını sağlar. Vücut ısısının düzenlenmesi için gereklidir. Hücrelerin yapısını oluşturur. Bu özelliklerden su ve proteine ait olanlar, aşağıdakilerin hangisinde doğru eşleştirilmiştir? 8. m(çözüm Sindirim sistemimizi oluşturan bazı yapı ve organlar, çeşitli enzimler üreterek besinlerin kimyasal sindirimini gerçekleştirir. Besinlerin kimyasal sindirimine, aşağıdaki organlardan hangisi enzim üreterek katkıda bulunmaz? A) B) C) D) Su özellikleri X ve V V ve Y Y ve Z X ve Y Protein özellikleri Y ve Z X ve Z X ve V V ve Z 6. Besinler ve sindirilmeleriyle ilgili olarak, aşağıda verilen ifadelerin hangisi yanlıştır? A) Büyük moleküllü besin miktarı, ağızdan kalın bağırsağa kadar azalır. B) Tükürük mide bezleri ve pankreas sindirim enzimi salgılanmasında görev yapar. C) Besin içeriklerinin midede karıştırılması, ince bağırsaktaki sindirime yardımcı olur. D) Sindirilen besinlerin tamamı kalın bağırsaktan kana emilir. 9. Sindirim sistemi organları ve görevleriyle il- gili olarak, aşağıda verilenlerden hangisi I* yanlıştır? S" A) Dil - Besinlerin çiğnenmesine yardım etme B) Yemek borusu - Besinleri mideye taşıma C) Yutak - Besinlerin soluk borusuna geçmesini sağlama D) Karaciğer - Yağların sindirimine yardımcı olma 7. Sindirim sisteminin bazı kısımları yandaki şekilde gösterilmiştir. Bu şekilde gösterilen X, Y ve Z organlarının hangilerinde hem fiziksel hem de kimyasal sindirim olayı gerçekleşebilir? A) Sadece X B) Sadece Z C) Sacece X ve Y D) X, Y vez 10. Bir öğrenci şekildeki düzenekleri kurarak, ezilmiş patatesin sindirimini araştırıyor. İnce bağırsak öz suyu II Mide öz suyu Ezilmiş patates Ezilmiş patates Ezilmiş patates Şekilde gösterilen düzeneklerin hangilerinde kimyasal sindirim gerçekleşir? A) Yalnız C) İve III B) İv e li D) I, II ve 0 COŞKU 19

9 Sindirim Sistemi Q 11. Sindirilen besin içerikleriyle ilgili olarak; I. Hücre zarından geçebilecek büyüklüğe sahiptir. II. İnce bağırsaklarda yer alan villus adı verilen yapılar ile kana geçmesi sağlanır. III. Kanla tüm vücut organlarına taşınır. şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız C) İve III 14. Aşağıda verilen etkinliklerden hangisinin gerçekleşmesi, besinlerin kimyasal sindiriminin hızlanmasına neden olmaz? A) Besinlerin ağızda uzun süre çiğnenmesi B) Kuru besinlerin tükürükle yumuşatılarak yutulması C) Besin içeriklerinin midede çorba kıvamına getirilmesi D) Besinlerin çok sıcak veya çok soğuk tüketilmesi 12. Aşağıdaki şekilde sindirim sisteminin bazı kısımları işaretlenmiştir. 15. Protein moleküllerinin sindirim durumu, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. Proteinler Enzimler Sindirim olayı o o o o OqOooo o o o o 0oo Küçük moleküller Enzimler Buna göre, bu sindirim olayı; I. Ağız II. Mide III. İnce bağırsak IV. Pankreas isimli organların hangilerinde gerçekleştirilir? Belirtilen organlardan hangilerinde besinlerin sindirimi yapılmaz? A) I ve II C) II ve II B) İve III D) III ve IV 13. Öğlen yemeğinde ekmek, tatlı, salata, etli kuru fasulye, yoğurt ve ayran tüketen bireyin kanma, sindirim sonucu geçen besinlerin hepsi hangisinde verilmiştir? A) Karbonhidrat, yağ ve protein B) Su, vitamin, mineral ve protein C) Su, protein, yağ ve mineral D) Vitamin, mineral, su, karbonhidrat, yağ ve protein 16. Besin içerikleri ve dengeli beslenmeyle ilgili olarak, aşağıda verilen ifadelerin hangisi yanlıştır? A) Her yemekten sonra, kana geçen besin içeriklerinin oranları farklı olabilir. B) Besinlerin yavaş yenmesi ve yeterli su içilmesi besin sindirimini olumlu etkiler. C) İhtiyacından daha fazla besin tüketen bireyler zamanla kilo kaybederler. D) Her bireyin günlük besin ihtiyacı birbirinden farklıdır. Q COŞKU

10 BOŞALTIM SİSTEMİ Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2.1 Boşaltım sistemini oluşturan yapı ve organları; model, levha ve şema üzerinde göstermeyi, 2.2 Boşaltım sisteminde böbreklerin görevini ve önemini, öğrenmiş olacağım. Besin içerikleri vücudumuzu oluşturan hücrelerde; yapım, yıkım, dönüşüm, depolanma gibi çok değişik olaylarda kullanılır. Besinlerin hücrelerde kullanılması sırasında oluşan zararlı ve işe yaramayan ürünlere atık madde denir. Su, karbon dioksit, üre, ürik asit, tuz, vitamin gibi ürünler atık özelliğine sahiptir. A tık M addeleri Vücudum uzdan U zaklaştıran O rganlar Oluşan atık maddeler, boşaltımda görevli yapı ve organlar tarafından dışarıya atılır. Böbrek, akciğer, karaciğer, deri ve kalın bağırsak atıkların vücudumuzdan uzaklaştırılmasında görev yapar. Böbrekler: Kanı süzerek atık ve fazlalık bazı maddelerin uzaklaştırılmasını sağlar. Böbreğin etkinliği sonucunda idrar oluşur. İdrar, boşaltım sistemi tarafında dışarıya atılır. Karaciğer: Proteinlerin parçalanması sırasında amonyak gibi zehirli maddeler oluşur. Çok zararlı olan amonyak, karaciğerde daha az zararlı olan üreye dönüştürülür. Akciğerler: Temel solunum organıdır. Soluk verme sırasında kandaki karbondioksit ve bir miktar suyun uzaklaştırılmasını sağlar. Deri: Terleme yapılmasını sağlayan duyu organımızdır. Terleme sırasında vücut ısısının fazlası ile su ve bazı tuzların dışarı atılmasını sağlar. Kalın bağırsak: Besin atıkları, su ve safranın vücut dışına atılmasında görev yapar. Böylece beslenmenin devam etmesini sağlar Boşaltım S istem ini O luştu ran O rganlar Besinlerin hücrelerde kullanılması sonucu oluşan atık maddeler kana geçerler. Atıklar, kanda bulunur ve taşınırlar. Atıkların vücut organlarına zarar vermemesi için hemen temizlenmesi gereklidir. Bunun için boşaltım sistemi organları görev yapar. Boşaltım sistemi, kandaki atık maddeleri uzaklaştırarak dengeli iç ortamın sürekliliğini sağlar. Boşaltım sistemi vücudun bir çeşit arıtma sistemi gibi etkinlik gösterir. Böbrekler: Karın boşluğunun arkasında ve omurganın iki yanında bir çift böbrek vardır. Böbrekler fasulyeye benzer. Böbreklerin yapısında binlerce süzücü cisimcik olan nefron bulunur. Nefronlar böbreğe gelen kanın süzülerek, atıkların ayıklanmasını sağlar. Üreter (idrar borusu): Böbreklerle idrar kesesi arasında bulunur. İnce uzun kanal şeklindedir ve duvarları düz kaslardan oluşur. Böbreklerde oluşan idrarı, idrar kesesine taşır. Böbrek toplardamarı Böbrek atardamarı Boşaltım sisteminin kısımları İdrar kesesi: Düz kaslardan oluşan kese şeklindeki yapıdır. İdrarın depolanmasını sağlar. Yaşın artmasıyla birlikte idrar kesesinin büyüklüğü de artar. İdrar kesesindeki sıvı miktarı belli bir değere ulaştığında kişilerde işeme isteği oluşur. Üretra: İdrarın vücuttan dışarı atılmasını sağlayan kısımdır. Başlangıcında kaslı bir yapı vardır. Bundan dolayı idrarın boşaltımı istemli olarak başlatılır. Q COŞKU 21

11 Boşaltım Sistemi Boşaltımın Gerçekleşmesi Böbreklere böbrek atardamarlarıyla kirlenmiş olan kan gelir. Kalbin her atımında vücuda pompalanan kanın yaklaşık %25 i böbreklere yollanır. Kan böbreklerdeki nefronların herbirinde süzülür. Kandaki atık maddeler ile kullanım fazlası tuz, su ve vitaminler ayıklanır. Kandaki yararlı maddelerin kanda kalması sağlanır. Böbreklerimiz her 15 dakikada bir vücudumuzdaki tüm kanı süzer. Sağlıklı ve yetişkin insanda günde 1,5 litre kadar idrar üretilir. Atıkları ayıklanmış olan kan, böbrek toplardamarıyla kalbe geri döner. Böylece kalbin her atımında kanın bir kısmının temizlenmesi sağlanır. Kandaki atıkların suyla karışması sonucu, sarıya yakın bir renge sahip olan idrar meydana gelir. İdrarın yapısında su, mineral, üre, asit, boya maddeleri, sentetik maddeler, ilaç kalıntıları, vitamin gibi çeşitli maddeler bulunur. Böbreklerde üretilen idrar, üreterle idrar kesesine taşınır. Sürekli olarak üretilen idrarı, idrar kesesinde biriktirir. Belli bir seviyeye ulaşan idrar, üretra yardımıyla vücuttan dışarıya atılır. Anahtar Bilgi Ürenin oluşumu karaciğerde, ürenin kandan süzülmesi ise böbreklerde gerçekleşir. Kandaki atıkların süzülerek idrarın oluşmasını sağlayan birimler, aşağıdakilerin hangisidir? A) Nefron B) Üreter C) Üretra D) İdrar kesesi Çözüm Böbreğin yapı birimi nefronlardır. Nefronlar, kan damarlarıyla böbreğe gelen kanı süzerek idrarın oluşturulmasını sağlar. Sıra Sizde 6 Boşaltım olayıyla ilgili olarak; Cevap A I. Besinlerin hücrelerde kullanılmasıyla bazı atıklar oluşur. II. Üre ve minerallerin kanda aşırı birikmesi, insanın zehirlenmesine neden olabilir. III. Boşaltım yapılmasında sadece böbrekler görev yapar. şeklindeki açıklamaların hangileri doğrudur? A) Yalnız C) İve III B) İv e li D) I, II ve Bu bölümü bitirdiğimde; 2.3 Boşaltım sistemi sağlığının korunması için alınabilecek önlemleri, 2.4 Bazı böbrek rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılan teknolojik gelişmeleri, öğrenmiş olacağtm. Boşaltım Sisteminin Sağlığı Vücut iç dengesini korumak ve organların düzenli olarak çalışmasını sağlamak için, boşaltım sisteminin sağlığı korunmalıdır. Boşaltım sisteminin sağlığını korumak için, şu işlemleri yapmalıyız: İdrar yollarını soğuktan korumalıyız. Vücut temizliğine dikkat etmeliyiz. Beslenmeyle günlük iki litre kadar su içmeliyiz. Diş çürüklerinin tedavisini en kısa sürede yaptırmalıyız. Bilinçsiz olarak ilaç tüketmemeliyiz. Grip ve boğaz iltihaplanmalarının ilerlememesi için hemen tedavi olmalıyız. Böbreklerin hastalanması sonucu; böbrek iltihabı, börek taşı, idrar yolu iltihabı, böbrek yetmezliği rahatsızlıkları oluşabilir. Şeker hastalığına ve yüksek tansiyona bağlı böbrek rahatsızlıkları da oluşabilir. Böbrek tahribi ve böbrek yetmezliği gibi durumlarda kan, diyaliz makinesinden geçirilerek süzülmeye çalışılır. Bazı iltihaplar, aşırı tuz ve vitamin tüketimi böbreklerde taş oluşumunu hızlandırabilir. Taş oluşumunu önlemek için beslenmeye dikkat edilmesi, bol su içme ve düzenli egzersiz yapılması faydalı olur. Örnek - 7 Böbreklerimizin sağlığını korumak için, aşağıda verilenlerden hangisinin yapılmasına gerek yoktur? A) Vücuda yeterli oranda su alınmasına B) İdrarın sadece belli saatlerde yapılmasına C) Böbreklerin soğuktan korunmasına D) Ağrılı işeme durumunda doktora gidilmesine Çözüm Böbrek sağlığı için her gün en az iki litre su içilmesi gerekir. Bunun yanında böbreklerimizi idrar yollarımızı üşütmekten korumalıyız. Ağrılı işeme durumunda doktora başvurarak gerekli ilaçları kullanmalıyız. Böbrek sağlığı için idrar geldikçe bekletmeden yapmak gereklidir. Cevap B 0 COŞKU

12 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Boşaltım Sistemi Aşağıda verilen kelimeleri harf tablosu içerisinde yatay ve dikey doğrultuda arayalım. Bulduğumuz kelimelerin üzerini renkli kalemle işaretleyelim. BOŞALTIM KARACİĞER BÖBREK SÜZÜLME TERLEME İDRAR BÖBREKTAŞI ÜRE ATARDAMAR ÜRETRA DİYALİZ ATIK ÜRETER A B B 0 ş A L T 1 M C K E Ö D Ü R E T E R ç A F B G Ğ A T 1 K H B R D R i K L M N J 1 Ö A i E D Ö Ü R E P R B C Y K R S T U V Y Z R i A T A R D A M A R E Ğ L A R ş A B C D Ü K E i ş E T E R L E M E R Z 1 F Ü R E T R A G H i S Ü z Ü L M E J K ımmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmjî Q COŞKU 23

13 Boşaltım Sistemi ^ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıda verilen organ ve yapıları şemadaki sıraya dikkat ederek, uygun yerlere yerleştiriniz. Proteinlerin parçalanması sonucunda oluşan Metabolik Atıklar } ) Ure ) İdrar İdrar vücut dışına atılır.

14 BOŞALTIM SİSTEMİ KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Boşaltım sistemimizi oluşturan bazı yapı ve organlar aşağıdaki şekilde gösterilmiştir miç o z iim 3. Vücudumuzdaki bazı artık maddelerin uzaklaştırılmasında etkili olan yapılar ve attıkları maddeler şunlardır: Deri II. I. Suyun ve tuzun fazlası terleme yoluyla dışarı atılır. Karbon dioksit ve su soluk verme sırasında uzaklaştırılır. Akciğer Şekilde numaralarla gösterilmiş olan yapı ve organların görevleri, aşağıdakilerin hangisinde yanlış verilmiştir? A) 1 üreter (idrar borusu)dir, idrarı böbrekten idrar kesesine taşır. B) 2 idrar kesesidir, böbreklerden süzülen idrar burada toplanır. C) 3 üretradır, idrarı vücuttan dışarı atar. D) 4 nörondur, beynimizden gelen uyarıları böbreğe iletir. Kan içinde zararlı artıklar Böbrek ve üre süzülerek idrar şeklinde vücuttan uzaklaştırılır. Belirtilen organlardan hangilerin görevi yanii verilmiştir? 2. Aşağıdaki şekilde boşaltım organımız verilmiştir. Y A) Yalnız II C) II ve III B) Yalnız IV D) I, III ve IV Şekilde belirtilen yapılardan hangisinin görevi yanlıştır? 4. Piçozum Yanda boşaltım sistemiyle ilgili şekil verilmiştir. Bu şekilde boş bırakılan (X) yere, aşağıdaki yapılardan hangisi gelmelidir? Boşaltım Sistemi Görevlidir Temizler A) X, kanı süzer. Kan B) T, artık maddeler yönüyle zengindir. C) Z, artık maddeler yönüyle zengindir. D) Y, besin ve artık maddeler yönüyle zengindir. A) Böbrek üstü bezi C) Böbrek B) Karaciğer D) Kalp 0 COŞKU

15 Boşaltım Sistemi 5. Yandaki şekilde boşaltım organımız olan böbreğin yapı ve bölümleri verilmiştir. Belirtilen yapılardan hangilerinde idrar bulunur? 8. Boşaltım sistemimizi oluşturan bazı yapı ve organlar, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. Böbrek A) Yalnız L C) L ve P B) L ve N D) M ve P jitfa r k ^ T " B^ektaş. Ûretra kidrar kesesi 6. Boşaltım sistemini oluşturan organlar aşağıdaki şekilde harflerle gösterilmiştir. Buna göre X organı aşağıdakilerden hangisidir? A) Böbrek C) İdrar kesesi B) Üreter D) Üretra 7. Metabolizma sonucu hücrelerde zararlı olan bazı atık maddeler oluşur. Bu maddeler vücudumuzdan, bazı yapı ve organlar tarafından uzakiçoz* taştırılır. Bazı vücut organlarının uzaklaştırdığı atık maddeler, aşağıdakilerden hangisinde yan- İIŞ olarak verilmiştir? Buna göre aşağıda verilenlerden hangisi, böbrek taşının oluşumunu engellemek için, alınması gereken tedbirlerden biri değildir? A) Bol miktarda, az sulu meyve ve sebze tüketmek B) Aşırı miktarda süt ürünleri ve tuz tüketiminden uzak durmak C) Günde en az iki litre su içmek D) Düzenli olarak günlük egzersiz yapmak 9. Vücudumuzdaki metabolizma sonucu vücudumuza zararlı olan idrar, safra, su, karbon dioksit, tuz ve üre gibi bazı atık maddeler oluşur. Bu Içozum maddeler, vücudumuzdan boşaltımda görevli bazı yapı ve organlar tarafından uzaklaştırılır. Su, safra ve besin atıkları aşağıdaki organlardan hangisi tarafından vücudumuzdan uzaklaştırılır? A) B) (+ uzaklaştırılan, - uzaklaştırılmayan) Safra Su Atık maddeler Karbon dioksit Tuz Üre A) Akciğer B) Deri C) D) C) Böbrek D) Kalın bağırsak K ) ' - yfflkr*..y Q COŞKU

16 DENETLEYİCİ ve DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER M erkezi S inir Sistem i Bu bölümü bitirdiğimde; 3.1 Denetleyici ve düzenleyici sistemin vücudumuzdaki sistemlerin düzenli ve birbiriyle eş güdümlü çalışmasını sağladığını, 3.2 Sinir sisteminin bölümlerini; model, levha ve şema üzerinde göstermeyi, 3. 3 Sinir sisteminin bölümlerinin görevlerini, öğrenmiş olacağım. Vücudumuzda çok sayıda sistem ve organ vardır. Herbir sistem ve organ birbiriyle uyumlu olarak görevlerini yaparlar. Bu olay gerçekleştiği sürece sağlıklı yaşam devam eder. Vücut organlarının birbirine bağlı ve uyumlu çalışmasını kontrol eden yapılara; denetleyici ve düzenleyici sistemler denir. Denetleyici ve düzenleyici sistemler; sinir sistemi ve iç salgı bezlerinden oluşur. SİNİR SİSTEMİ Vücudumuzdaki yaşam olaylarının yönetim ve kontrol edilmesini sağlayan temel sistem sinir sistemidir. Vücudumuzun en karmaşık yapıya sahip olan sistemidir. Milyarlarca sinir hücresinden oluşur ve vücudun tüm organlarıyla bağlantısı vardır. Sinir sistemi; organları, hızlı ve kısa süreli olarak etkiler. Sinir sistemimiz, merkezi ve çevresel sinir sistemi olarak iki kısımdan meydana gelmiştir. Vücudun yönetim ve denetimini, merkezi sinir sistemi sağlar. Merkezi sinir sistemi, beyin ve omurilikten oluşur. Beyin kafatası içinde, omurilik ise omurga içinde yer alır. Beyin: Merkezi sinir sisteminin en büyük organıdır. Vücudumuzdaki istemli olayların kontrol edilmesini sağlar. Beyin, milyarlarca sinir hücresinden oluşur. Beyindeki sinir hücreleri örümcek ağı şeklinde birbirine bağlanmıştır. Beyin yüzeyi girintili ve çıkıntılı bir yapıya sahiptir. Üzerinde çok sayıda yönetici merkez vardır. Beynin görevleri arasında şunlar bulunur: Duyuların algılanmasında görev yapar. Hafıza, hayal kurma, rüya görme ve öğrenmenin gerçekleşmesini sağlar. J İstemli hareketlerin yapılmasını sağlar. "c Konuşma, acıkma, susama, uyuma gibi durum- s ların ayarlanmasını sağlar. (3 Damarlardaki kan basıncı ve vücut sıcaklığının 36,5 C de kalmasını düzenler. İç salgı bezlerinin çalışmasını kontrol eder. Beynin yapısı Sinir sisteminin kısımları Beyincik: Yapı ve görünümü beyne benzer. İç kulaktaki yarım daire kanallarıyla bağlantılı olarak çalışır. Kol ve bacak kaslarının birbiriyle uyumlu olarak çalışmasını düzenleyerek, hareket dengesinin oluşmasını sağlar. Beyinciğin zarar görmesi, kişilerin dengesiz olarak hareket etmesine neden olur. 0 COŞKU 27

17 Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler Omurilik soğanı: Beyin ile omurilik arasında yer alır. Görünüşü soğana benzer. Omurilik soğanı, istemsiz olarak çalışan iç organların kontrol merkezlerini taşır. Omurilik soğanının görevleri arasında şunlar bulunur. Solunum, dolaşım, boşaltım ve sindirim sistemi organlarının çalışmasını kontrol eder. Soluk alma, yutma, kusma, öksürme, çiğneme, hapşırma gibi olayları kontrol eder. Omurilik: Omurilik soğanından başlayarak kuyruk sokumuna kadar uzanır. Omurga içindeki sinir kordonundan oluşur. Omurga Omurilik Sinir Sisteminde Mesaj İletimi Sinir sistemini oluşturan özel yapılı hücrelere nöron denir. Sinir sistemi, milyarlarca nöronun birleşmesinden oluşur. Nöronlar, vücudumuzda telefon şebekesi gibi görev yapar. Sinirler(nöronlar) birbirine bağlanarak vücudumuzdaki iletişimi sağlar. Vücudumuzda belli bir tepkiye neden olan biyolojik, fiziksel ve kimyasal etkilere uyarı denir. Uyarıların algılanmasını sağlayan duyu organlarındaki özel hücrelere de almaç denir. Uyarılar etkisiyle sinirlerde oluşan değişikliklere uyartı mesajı denir. Gövde demeti Sinir hücresinin yapısı ve uyartı iletimi Omuriliğin yapısı Omuriliğin görevleri arasında şunlar bulunur: Beyin ile vücut organları arasındaki bilgi iletimini sağlar. Refleks hareketlerinin yönetilmesini sağlar. Örnek - 8 i) Beyin ve omurilik arasında, aşağıda verilen etkinliklerin hangisi ortaktır? A) Vücudumuzdaki istemli olayları yönetme B) Refleks hareketlerinin oluşmasını sağlama C) Kol ve bacak kaslarının çalışmasını sağlama D) Kafatası içerisinde bulunma Çözüm İstemli olayları yönetme ve kafatası içerisinde bulunma beynin özelliğidir. Refleks hareketlerinin oluşmasını omurilik sağlar. Kol ve bacaklardaki çizgili kasların kasılıp gevşemesinde her iki organda görev yapabilir. Çevresel S inir Sistem i Cevap C Milyonlarca sinirin oluşturduğu, ağ şeklinde bir yapıya sahiptir. Merkezi sinir sistemi ile vücut organları arasındaki sinirsel bilgi iletimini sağlar. Duyu organlarından gelen bilgileri beyne, merkezi sinir sisteminin emirlerini ise kas ve salgı bezlerine taşır. Uyartı mesajlarını, merkezi sinir sistemine ve vücut organlarına nöronlar taşır. Uyartı mesajı, beynimizdeki ilgili bölümde değerlendirilir ve uyarıya karşı bir cevap oluşur. Merkezi sinir sistemindeki yorumlama sonucunda oluşan cevap, yine sinirler aracılığıyla ilgili organ ya da yapılara iletilerek uyarıya tepki oluşturulur. Bundan dolayı sinir sistemi vücudun etkiye karşı tepki göstermesini sağlar. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 3.4 Refleksi gözlemleyecek bir deney tasarlamayı. öğrenmiş olacağım. Refleks O luşum u Vücudumuza dışarıdan gelen güçlü uyarılara karşı ani ve hızlı hareketlerle tepki göstermesine refleks denir. Refleksler, omurilik tarafından kontrol edilir ve istemsiz olarak gerçekleşir. Refleksler, hızlı ve sürekli olarak gerçekleşir ve vücudun kendisini savunmasını sağlar. Refleks, doğuştan gelen refleks ve sonradan kazanılan refleks olarak ikiye ayrılır. Doğuştan Gelen Refleksler: Bütün insanlarda ortak olarak bulunan refleks çeşitidir. Genetik olarak nesilden nesile aktarılır. Bu refleks çeşidine şunlar örnek verilebilir: Yanan bir muma yaklaştırılan elin geri çekilmesi İğne batan ayağın yukarı kaldırılması 0 COŞKU

18 Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler Göz bebeğinin loş ışıklı ortamda büyümesi, çok ışıklı ortamda ise küçülmesi Yükses ses etkisinde irkilme Yeni doğan bebeğin annesini emmesi Diz kapağına vurulduğunda, ayağın hareket etmesi Uyanların omurilikten kaslara yollanması y'/m Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 3.5 İç salgı bezlerini; model, levha ve şema üzerinde göstererek görevlerini, öğrenmiş olacağım. Vm MMMMH HNMam İÇ SALGI BEZLERİ İç salgı bezleri; vücudumuzdaki sistemlerin çalışması nın denetlenmesi ve düzenlenmesinde sinir sistemine yardımcı olur. İç salgı bezleri, bu görevlerini yavaş ve uzun süreli olarak gerçekleştirir. İç salgı bezlerinin ürettiği özel yapılı salgılara hormon denir. Hormonlarla, organların çalışması düzenlenir. Ayağın hareket etmesi Bacakta gerçekleşen refleks hareketi Göze bir cisim yaklaştığında göz kapaklarımızın hemen kapanması Öksürme ve hapşırma Sonradan Kazanılan Refleksler: Öğrenme etkisiyle sonradan kazanılan refleks çeşitidir. Önce istemli olarak yapılır ve sonra alışkanlık hareketi olarak istemsiz hale dönüşür. Kalıtsal değildir ve nesilden nesile aktarılmaz. Hormonların bazı özellikleri aşağıda verilmiştir: Hücredeki golgi organelinde sentezlenirler. Her hormonun kimyasal yapısı farklıdır ve farklı etkiye sahiptir. Her hormon vücutta belli bir süre görev yapar. Hormonlar kan yoluyla vücutta dağılır ve belli hedef yapıları uyarır. Görevi biten hormonlar parçalanarak vücuttan uzaklaştırılır. Bu refleks çeşidine şunlar örnek verilebilir: Araba ve bisiklet kullanılması Limon görüldüğünde ağzın sulanması Müzik eşliğinde bilinen bir dansın yapılması Suda düzenli olarak yüzülmesi İp ve iğneyle örgü örülmesi Örnek - 9 Doğuştan gelen ve sonradan kazanılan refleks hareketleri arasında; I. Her insanda bulunma II. İstemsiz olarak meydana gelme III. Omurilik tarafından kontrol edilme şeklindeki özelliklerin hangileri ortaktır? A) Yalnızı B) I ve III C) II ve III D) I, II ve III Çözüm Doğuştan gelen refleksler tüm insanlarda, sonradan kazanılanlar ise bazı insanlarda bulunur. İstemsiz gerçekleşme ve omurilik tarafından kontrol edilme ise tüm refleks hareketlerinde ortaktır. Cevap C Vücudumuzdaki iç salgı bezleri H ipofiz Bezi Kafatası içerisinde beynin alt kısmında yer alır. Sinir sistemiyle bağlantılı olan en önemli iç salgı bezidir. İç salgı bezi ile sinir sistemi arasındaki uyumu sağlar. Diğer iç salgı bezlerinin çalışmasını kontrol eder. Çok çeşitli hormonları salgılar. Bunlardan birisi büyüme hormonudur. Büyüme hormonu vücudun yaşla orantılı olarak büyümesini sağlar. Büyüme hormonunun normalden fazla salgılanması devliğe, az salgılanması da cüceliğe neden olur. T iro it Bezi Boyunda gırtlağın hemen üzerinde yer alır. Üzerinde çok sayıda kan damarı vardır. Tiroksin adı verilen hormonu salgılar. Q COŞKU t 29 j

19 Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler Tiroksin: Vücut hücrelerindeki oksijenli solunumun hızlanmasını uyarır. Bu hormon; büyüme, gelişme ve vücudumuzdaki kimyasal olayların düzenlenmesinde rol oynar. Yetersiz iyot alınması durumunda, tiroit bezi şişerek guatr hastalığının oluşmasına neden olur. B öbreküstü Bezi Böbreklerin üzerinde bulunan bir çift bezdir. Böbreğin yapısıyla bir ilişkisi yoktur. Adrenalin isimli hormonun salgılanmasını sağlar. Adrenalin: Vücuttaki genel metabolizmanın hızlanmasını sağlar. Korku, çoşku, heyecan, ve öfke anlarında metabolizmayı hızlandırır. Adrenalin etkisiyle solunum, dolaşım, boşaltım olaylarının hızı artar. Yumurtalık: Salgıladığı hormonlarla ergenlik döneminde dişilere özgü özelliklerin oluşmasını sağlar. Bundan başka dişi üreme hücresi olan yumurtaların üretilmesini sağlar. Testis: Salgıladığı hormonlarla ergenlik döneminde erkeklere özgü özelliklerin oluşmasını sağlar. Bundan başka erkek üreme hücresi olan spermlerin üretilmesini sağlar. Örnek fj > Hipofiz hormonlarının normalden az salgılanması sonucunda, aşağıda verilen hastalıkların hangisi oluşabilir? A) Devlik B) Cücelik C) Guatr D) Şeker hastalığı Çözüm Kanındaki adrenalin miktarı artan bir kişi Pankreas Karın boşluğunda, midenin altında bulunan bir organdır. Hem iç hem de dış salgı bezi olarak görev yapar. Sindirim kanalına enzim ve kana da hormon salgılar. Ürettiği hormonlar, kan şekerinin belli bir seviyede kalmasını düzenler. İki çeşit hormon üretir. Glukagon: Kas ve karaciğerde depolanan şekerin sindirilerek kana geçmesini sağlar. Böylece kandaki şeker oranının artmasına neden olur. Uzun süreli açlık durumları ile sportif etkinliklerde kandaki glukagon miktarı artar. İnsülin Kandaki şekerin fazlasının kas ve karaciğere geçerek depolanmasını düzenler. Böylece kandaki şeker oranın düşmesine neden olur. Yemeklerden sonra kandaki insülin miktarı artabilir. Eşeysel B ezler Ergenlik döneminden sonra aktif hale geçen özel salgı bezleridir. Erkek ve dişi bireylerde farklı hormonların salgılanmasında görev yaparlar. Erkek eşey bezi testisler, dişi eşey bezi ise yumurtalıklardır. Eşey bezlerinde üretilen üreme hücreleri Büyüme hormonu hipofizden salgılanır. Büyüme hormonunun normalden çok salgılanmasıyla devlik, az salgılanmasıyla da cücelik oluşur. c Tiroit bezinin şişmesiyle guatr", pankreas hormonç larının az salgılanmasıyla da şeker hastalığı ortaya 2 çıkar. -I Cevap B o u 9 Bir bahçenin önünden geçerken bir köpeğin aniden havlamasıyla korkan kişinin vücudunda, aşağıdaki değişmelerin hangisi meydana gelmez? A) Kalp atış hızının artması B) Kanındaki adrenalin miktarının artması C) Anlık idrar oluşumunun hızlanması D) Soluk alış verişinin yavaşlaması Bol şekerli yemek yiyen bir insanın kanındaki karbonhidrat miktarı, pankreas hormonları etkisiyle, aşağıdakilerin hangisindeki gibi değişir? A) Önce artar, sonra azalış gösterir ve dengelenir. B) Önce azalır, sonra artış gösterir ve dengelenir. C) Sürekli dengede kalır ve zamanla hiç değişmez. D) Sürekli olarak artar. 0 COŞKU

20 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler Kazanım Pekiştirme - 7 Aşağıda verilen kelimeleri harf tablosu içerisinde yatay ve dikey doğrultuda arayalım. Bulduğumuz kelimelerin üzerini renkli kalemle işaretleyelim. NÖRON HORMON REFLEKS İÇ SALGIBEZİ UYARTI BEYİN TİROİT HİPOFİZ OMURİLİK ADRENALİN BEYİNCİK İNSÜLİN PANKREAS i p A N K R E A S z F Ç B A D R E N A L i N s C Ç D E F Ö G T N Ğ A H I J K L R M i S 0 L i N 0 Ö P 0 R R Ü M G H 0 R M 0 N S 0 L U I ş U Y A R T I i i R B E Y i N T U Ü T N i E R E F L E K S V Y L Z A B H i P 0 F i Z i i E K B E Y i N c i K Kazanım Pekiştirme - 8 Aşağıda verilen yaşamsal olayların gerçekleşmesini sağlayan sinir sistemi organlarını renkli kalemle çizgi çizerek eşleştiriniz. Vücutta gerçekleşen yaşamsal olay Yönetilmesini sağlayan sinirsel organ 1. Refleks davranışlarının yapılmasını kontrol etme 2. Solunum ve dolaşımın gerçekleşmesini sağlama BEYİN 3. Vücudun dengede durmasını düzenleme 4. Öğrenilen bilgileri hafıza oluşturarak saklama 5. Görme, işitme, koklama ve tatmayı sağlama b e y in c ik 6. Rüya görme ve hayal kurmayı sağlama 7. Sindirim organlarının çalışmasını kontrol etme 8. Çiğneme, kusma ve öksürmenin yapılmasını sağlama OMURİLİK 9. Vücut sıcaklığının sabit kalmasını düzenleme 10. İç salgı bezlerinin hormon salgılamasını kontrol etme 11. Kol ve bacak kaslarının uyumlu çalışmasını sağlama 12. Beyinle organlar arasındaki uyartı iletimini sağlama ÎD OMURİLİK SOĞANI 0 COŞKU

21 Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Kazanım Pekiştirme - 9 Denetleyici ve düzenleyici sistemle ilgili olarak, bir kavram haritası aşağıda verilmiştir. Bu kavram haritasında eksik bırakılmış olan boşluklara aşağıda verilen uygun kavramları yazalım. Q COŞKU

22 DENETLEYİCİ ve DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER (SİNİR SİSTEMİ) KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Aşağıdaki şekilde merkezi sinir sisteminin bölümleri verilmiştir. A 4. Vücudumuzda gerçekleşen bazı olaylar aşağıdaki tabloda verilmiştir. 0 (çözüm Susamak 1 Solunum yapmak 3 öksürmek 5 Boşaltım yapmak 2 Gök gürültüsünden irkilmek 4 Bisiklet sürmek 6 Tabloda belirtilenlerden hangileri omurilik soğanı tarafından kontrol edilir? A) 1 ve 2 C) 2,3 ve 5 B) 3 ve 5 D) 2, 4 ve 6 Vücudun dengesini sağlayan merkez aşağıdakileren hangisiyle işaretlenmiştir? 2. A) X B) Y C) T D) Z hücrelere ne isim verilir? A) Nefron B) Alveol C) Nöron D) Villus 5. Uyartı oluşumu yoğun olan bir bireyin vücudunda, aşağıda verilen değişmelerden hangisi gerçekleşmez? JO ç A) >» B) 3 K 0 C) u 9 D) 3. Vücudumuzdaki merkezi sinir sisteminin kısımları aşağıdaki şemada gösterilmiştir. > * 6. Böbreklerimizin yaptığı görev, arıtma tesislerine benzer. Böbrekler kanımızdaki atık maddeleri süzerek vücudumuzdan uzaklaştırır. Bu tür benzerlik sinir hücreleriyle, aşağıdakilerden hangisi arasında görülür? Elektrik kablosu Bu şekildeki kısımların hangisinin zarar görmesi durumunda, kol ve bacaklardaki kaslarımızın birbiriyle uyumlu çalışması ve hareketlerimizin dengeli olması mümkün olmaz? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 0 COŞKU

23 Denetleyici ve Düıenleyici Sistemler (Sinir Sistemi) ( 3 7. >Xu 10. Aşağıdaki şekilde sinir sisteminin bölümleri ve rilmiştir. Aşağıda şekilde insan beyninin bölümleri verilmiştir. Sinir Sistemi Bölümleri Buna göre verilen bölümlerle ilgili açıklamalardan hangisi yanlıştır? A) Q, duyu ve isteğe bağlı davranışların merkezidir. B) R, iç salgı bezi olarak görev yapar ve birçok bezin çalışmasını düzenler. C) S, denge merkezi olarak görev yapar. D) T de, iç organların çalışmasını düzenleyen merkezler bulunur. Belirtilen yerlere (X ve Y) aşağıdakiierden hangileri gelmelidir? A) Çevresel B) Karaciğer C) Beyin D) Hipofiz Beyin Sinir Hipofiz Tiroid 8. Merkezi sinir sisteminin yapısında, aşağıda verilen kısımların hangisi bulunmaz? A) Beyin C) Omurilik soğanı B) Östaki borusu D) Omurilik 9. Aşağıda vücudumuzla ilgili bazı olaylar verilv, _ miştir. Yutkunmak Örgü Damarlarda genişleme ve büzülme Acıkmak Nefes alıp - vermek Yüzmek Gürültüden irkilmek Konuşmak İşitmek 11. Sinirlerin bilgi taşıma özelliği sayesinde çevremizde ve vücudumuzda meydana gelen de- J js g ğişmeler hakkında hızlı bir şekilde bilgi ediniriz. içozum Aşağıdaki şekilde bir olayın gerçekleşmesinde görev yapan vücut yapılarımız görülmektedir. Merkezde uyarana karşı tepki gösterilir. ; Belirtilen olaylardan hangisinin merkezi omurilik soğanıdır? A) 1, 5, 7 C) 2, 5, 8 B) 1,5,6 D) 2, 3, 5, 9 Belirtilen yapılardan hangisinini görevi yanlış verilmiştir? A) 1 B) 2 C) 3 D) COŞKU

24 DENETLEYİCİ ve DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER (İÇ SALGI BEZLERİ) KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ Hem iç salgı bezi olarak hormon, hem de sindirime yardımcı olarak enzim üreten organımız aşağıdakileden hangisidir? 4. Vücudumuzdaki bazı iç salgı bezleri aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. Bu şekilde X ile gösterilen iç salgı bezinin görevi aşağıdakilerden hangisidir? 2. Kanındaki tiroksin miktarı artan bireyde, aşağıda verilenlerden hangisi gerçekleşir? A) Besin ve oksijen tüketimi artar. B) Vücut ısısı azalır. C) Kandaki şeker oranı azalır. D) Vücutta depolanan besin miktarı artar. A) Korku, coşku, heyecan ve öfke anlarında metabolizmayı hızlandırma B) Büyümeyi, gelişmeyi ve vücudumuzdaki diğer kimyasal olayları düzenleme C) Ergenlik döneminde erkeğe veya dişiye özgü özelliklerin oluşmasını sağlama D) İç salgı bezlerinin çalışmasını denetleme ve düzenleme 3. Bir gün boyunca bir çocuğun, kan şekeri miktarında görülen değişiklik, aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. 5. Vücudumuzdaki bazı iç salgı bezleri, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. m (çözüm 1 Normal kan şekeri X hormonu Kan şekeri Zaman 4 Yumurtalık Bu grafikte X ile gösterilen ve kan şekerini yükselten hormon, aşağıdakilerden hangisidir? A) Eşeysel hormon B) İnsülin Testis Buna göre, düzensiz çalıştığında guatr hastalığına sebep olan iç salgı bezi, aşağıdakilerden hangisidir? C) Tiroksin D) Glukagon A) 1 B) 2 C) 3 p â COŞKU

25 Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler (İç Salgı Bezleri) 4 i I 6. Bazı insanlarda görülen şeker hastalığıyla ilgili olarak; I. Kandaki bir kısım şekerin idrara geçmesiyle ilgilidir. II. Pankreastan yetersiz hormon salınması sonucu oluşur. III. Şeker hastası olan bireyler daha çok şeker tüketirler. açıklamalarından hangileri söylenebilir? A) Yalnız C) İve III B) İv e li D) I, II ve 7. Aşağıdaki grafik X ve Y insanlarının glikoz içerikli bir sıvıyı aldıklarında kanlarında zamana bağlı olarak ortaya çıkan glikoz değişimini gös- Cçolum termektedir. 9. Bir kişinin kanındaki şeker oranı iki farklı zamanda şekildeki gibi değişmiştir. Şekilde gösterilen değişmelerle ilgili olarak, aşağıda verilenlerin hangisi yanlıştır? A) Kan şekeri I de artmış, II de azalmıştır. B) I deki değişmeyi glukagon, II dekini de insülin sağlamış olabilir. C) I ve II deki olayların meydana gelmesinde pankreas rol oynar. D) Uzun süreli açlık sırasında I deki, sindirimden hemen sonra ise II deki değişme oluşur i Bir insanda; aşağıdaki salgı bezlerinden hangisinin etkinliğini kaybetmesi durumunda, bireyin hayati bir tehlikesi bulunmaz? A) Hipofiz bezi C) Tiroit bezi B) Eşey bezi D) Pankreas bezi Aşağıdakilerden hangisi bu grafikten çıkarılamaz? A) Glikoz düşmesi ve yükselmesi X ve Y de aynı hızda gerçekleşir. B) X de insülin hormonu Y ye göre daha az etkilidir. C) Y de glikozun düşmesinden sonra, glukagon hormonu salgılanabilir. D) Y de glikoz molekülleri, X e göre daha çok glikojen olarak depolanabilir. 11. İnsanda iç salgı bezlerinden üç tanesi ok (->) çizilerek işaretlenmiştir. 8. Büyüme hormonu fazla salgılanırsa; I. Orantısız vücut büyümesi II. Boyun aşırı uzaması III. Vücuttaki kütlenin artması durumlarından hangileri meydana gelir? A) Yalnız B) İv e li C) İve III D) I.Hve Aşağıda verilen etkinliklerin hangisi, şekilde işaretlenen salgı bezlerinden birisine ait değildir? A) İç salgı bezlerinin çalışmasını yönetme B) Vücuttaki kimyasal olayları düzenleme C) Ergenlik dönemi değişmelerini oluşturma D) Kan şekerinin düzenlenmesini sağlama 0 COŞKU

26 DÜYÜ ORGANLARI VE SİSTEMLERİN SAĞLIĞI Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 4.1 Çevremizdeki uyarıları algılamamızda duyu organlarının rolünü, öğrenmiş olacağım. Çevredeki değişmeleri ve gelişmeleri algılayarak sinir sisteminin bilgilenmesini sağlayan organlara duyu organları denir. Duyu organları çevredeki ışık, koku, tat, basınç, sıcaklık ve seslerin algılanmasında görev yapar. Duyu organlarının yapısında bulunan ve çevreden vücuda gelen uyarıları algılayan özel hücrelere duyu almacı denir. Farklı duyu organlarındaki almaçların yapısı ve özellikleri farklıdır. Duyu almaçları uyarıları algılayarak, sinirlerde uyartı mesajı oluşmasını sağlar. Uyartılar, beynin duyu merkezlerinde değerlendirilerek, gerekli tepkilerin oluşturulması sağlanır. Sıra Sizde 9 Duyu organlarının çalışmasıyla ilgili olaylar aşağıda karışık olarak verilmiştir. I. Duyu organlarının yapısında bulunan ve çevreden vücuda gelen uyarıları algılayan özel hücrelere...denir. II. Uyartılar beynin duyu merkezlerinde değerlendirilerek, gerekli... nin oluşturulması sağlanır. III. Duyu almaçları uyarıları algılayarak, sinirlerde oluşmasını sağlar. Eksik bırakılan kısımlar aşağıdakilerden hangisiyle tamamlanabilir? A) Uyartı mesajı B) Duyu almacı C) Uyartı mesajı D) Duyu almacı Tepki Uyartı mesajı Duyu almacı Tepki Duyu almacı Tepki Tepki Uyartı mesajı Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 4.2 Duyu organlarının yapılarını şekil ve model üzerinde, 4.3 Duyu organlarının hangi tür uyarıları aldığını ve bunlara nasıl cevap verildiğini, 4. 5 Duyu organlarındaki aksaklıkları ve teknolojinin bu aksaklıkların giderilmesinde kullanımını, öğrenmiş olacağım. G Ö Z Göze gelen ışığın algılanmasını sağlayan duyu organıdır. Işık ışınları, bakılan cisimlerden doğrudan veya kırılarak göze gelir. Göze gelen ışık, göz yapıları tarafından işlenerek renkli ve net görüntünün oluşması sağlanır. Gözümüz, görme yapıları ve koruyucu yapılar olarak iki kısımdan meydana gelmiştir. Gözün bölümleri: Gözümüz dışarıdan içeriye doğru üç katlı tabakadan oluşur. Göz tabakaları, göz içindeki organların oluşmasını ve gözün görevini yapmasını sağlar. Göz bebeği Mercek Mercek bağl Kornea Göz kası Kör nokta Kan damarları Gözün yapısı ve kısımları Ağ tabaka Damar tabaka Sert tabaka Göz siniri Sert tabaka: Gözün en dışında bulunan beyaz renkli dayanıklı tabakadır. Gözün yuvarlak şekil kazanmasını ve dış etkilerden korunmasını sağlar. Sert tabakanın gözün ön kısmında farklılaşması ve Q COŞKU