Kanser Tedavisinde Tamamlayıcı ve Alternatif Tıp

Transkript

1 DERLEME Kanser Tedavisinde Tamamlayıcı ve Alternatif Tıp Memet IŞIK, a,b Fatih AKÇAY b,c a Aile Hekimliği AD, b Akupunktur ve Tamamlayıcı Tıp Yöntemleri Uygulama ve Araştırma Merkezi, c Tıbbi Biyokimya AD, Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi, Erzurum Yazışma Adresi/Correspondence: Memet IŞIK Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi, Aile Hekimliği AD, Akupunktur ve Tamamlayıcı Tıp Yöntemleri Uygulama ve Araştırma Merkezi, Erzurum, TÜRKİYE memetisik@yahoo.com ÖZET Bilim dünyasının kanser konusunda sahip olduğu bilgiler, çok yoğun emek ve maliyet gerektiren çalışmaların sonucudur. Tamamlayıcı ve Alternatif Tıp modern kanser tedavilerinin yanı sıra kullanılabilecek tedavileri kapsamaktadır ve günümüz modern tıbbına entegre edilerek kullanılabilir. Bu alanda yapılacak çalışmaların da aynen konvansiyonel kanser tedavilerinde olduğu gibi çok sıkı bilimsel metotlara uygun olarak yapılması önemlidir. Entegratif oncoloji (bütünleştirici onkoloji) konvansiyonel tıbbi uygulamalarla birlikte tamamlayıcı ve alternatif kanser tedavi yöntemlerinin de kullanıldığı bilimsel temellere dayanarak gelişmekte olan bir disiplindir ve modern bilimin disiplini ile geleneksel iyileştirme yöntemlerindeki bilgeliğini birleştirir. Bu alanda çok ciddi çalışmalar yapılmakta ve her geçen gün yeni ürünlerin kanser tedavisinde etkisi olabileceğine dair yayınlar yapılmaktadır. Özellikle bitkilerden elde edilen çeşitli drogların tümörler üzerinde farklı etki mekanizmaları ile antitümör etkisi olduğu gösterilmektedir. Hekimlerin fitoterapötiklere bakış açısını değiştirmeyi amaçlayan; çok sınırlı sayfa sayısı ile kısıtlanan bu yazıda önemli bazı doğal ürünlerin ve entegratif tıp yöntemlerinin kanser tedavisindeki etkinliği konusunda yapılan çalışmalara değinilmiş, hacimli bir kitap cildine dahi sığması mümkün olmayan bu konu sınırlı sayfalarda özetlenmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Şifalı bitkiler; bütünleyici tıp; fitoterapi; laminarya ABSTRACT The present knowledge about the cancer in the scientific world is the result of very intensive labor and high cost studies. Complementary and alternative modalities can be integrated into the contemporary modern medical treatments. It is very important to follow the strict scientific methods which are applied to in the modern medical studies in the studies related to complementary and medicine. Integrative oncology is an emerging discipline which combines the discipline of modern science with the wisdom of traditional healing. In this field very important studies are being carried out and many publications appeared about the cancer treatment in the scientific world. It is also shown that some drugs which are extracted from different medicinal herbs, have anticancer effects via different mechanisms. In this paper, we are intended to change the physicians perspectives about the phyto-therapeutics. The subject is so wide that even is not possible to cover in a text book volume. Some important natural products and integrative medicine modalities which were claimed to be effective in cancer treatment are discussed in these limited pages. Key Words: Medicinal plants; integrative medicine; phytotherapy; laminaria :28-36 Copyright 2014 by Türkiye Klinikleri ıp tarihi açısından bakıldığında, 20.yüzyıl kanser tedavisinde bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Kanser patofizyolojisini anlama, kanser gelişimini önleyici tedbirler alma ve tedavi etme konusunda 20. yüzyılda yeni bir çığır açılmıştır. Kanser konusunda yapılan ilk araştırmalarda kanserin tek bir sebepten kaynaklanan bir hastalık olmadığı, birçok sebeple gelişen ve çok çeşitli organ 28

2 KANSER TEDAVİSİNDE TAMAMLAYICI VE ALTERNATİF TIP ve sistemleri tutabilen hastalıklar grubu olduğu anlaşılmıştır. Bugün kansere neden olan etmenleri saptama, daha etkili önleyici yöntemler geliştirme ve tedavi şekilleri bulma konusundaki bilimsel araştırmalar devam etmektedir. 1 Kanser konusunda şu anda bilim dünyasının sahip olduğu bilgiler, çok yoğun emek gerektiren bu çalışmaların sonucudur. Bilim insanları araştırmak istedikleri konuda bilimsel bir soru sorarlar, sonra da bu soruya cevap bulabilmek için uygun araştırma yöntemlerini kullanarak araştırmalarını yapar, elde ettikleri verileri toplayıp, uygun bilimsel yöntemlerle ve istatistiksel analizlerle değerlendirip yorumlarlar. Sonuçta ulaşılan sonuç uygulanabilir bir çözüm ise genel uygulamaya sunulur. Burada önemli olan alternatif ve tamamlayıcı tıp yöntemleri konusunda yapılacak çalışmaların da aynen konvansiyonel tıp yöntemlerinde kullanılan çok sıkı bilimsel metotlara uygun olarak yapılmasıdır. Entegratif oncoloji (bütünleştirici onkoloji) konvansiyonel tıbbi uygulamaların dayandığı bilimsel temellere dayanarak gelişmekte olan bir yaklaşımdır. Entegratif onkoloji modern bilimin disiplini ile geleneksel iyileştirme yöntemlerindeki bilgeliğini birleştirir. Bilimsel temellere bağlı kalarak gelişmekte olan bu uzmanlık, tamamlayıcı ve alternatif tıp yöntemlerini günümüz modern tıbbına uyarlayarak birlikte kullanır. Buradaki amaç verilen tedavinin etkinliğini artırmak, semptomları kontrol altına almak, hastanın stresini azaltmak ve acılarını hafifletmektir. Bu yaklaşım Amerikan Kanser Birliği ve Amerikan Ulusal Sağlık Teşkilatı tarafından da desteklenmektedir. 1 Kanserli hastaların en büyük dileği, tabii ki kanserlerinin hiçbir zaman tekrarlamadan kaybolması, sağlıklarının kansere yakalanmadan önceki durumuna geri dönmesidir. Uygulanan modern tedavilerle günümüzde bu bazen mümkün olabilmektedir. Fakat maalesef, günümüzde uygulanan modern kanser tedavi yöntemleri mükemmellikten uzaktır, birçok kanser türü için tedavi başarı oranı düşüktür ve geçici veya kalıcı ciddi yan etkileri vardır. Bilimsel temellere dayalı yapılan bazı çalışmalarında sağlıklı bir diyet ve fiziksel olarak aktif olmanın meme, prostat ve kolon kanseri gibi bazı kanser türlerinin rekürensini azalttığı, keten tohumunun prostat kanserinin büyümesini yavaşlattığı gösterilmiştir. 2,3 Yapılan fiziksel aktivite arttıkça, aktivite yoğunluğuna bağlı olarak kanser rekürens olasılığı azalmıştır. 2 Memet IŞIK ve ark yılında yayımlanan ve katılımcıyla yapılan Potsdam çalışmasında, araştırmacılar, sigara kullanma, vücut ağırlığı, fiziksel aktivite ve diyetten oluşan dört parametrenin katılımcıların yaşam süreleri üzerindeki etkisini araştırdılar. Bu dört parametreden herhangi birisinin olumlu yönde değiştirilmesinin majör kronik hastalıklara yakalanma olasılığını %50 oranında, hepsinin olumlu yönde değiştirilmesinin majör kronik hastalıklara yakalanma olasılığını %80 oranında ve diyabet riskini ise %93 oranında azalttığı görüldü. 4 Ciddi bir hastalığı olduğu için hastaneye yatırılan her on hastadan yaklaşık olarak sekizi düzenli egzersiz yapma, sağlıklı beslenme ve sigara içmeme ile önlenebilecek hastalıklardır. 5 Bu çalışma sonuçları sağlıklı beslenme ve sağlıklı bir yaşam tarzına sahip olmanın bütün kronik hastalıkları azalttığı gibi kanser riskini de azalttığını göstermektedir. En iyi tedavinin hastalığa yakalanmama olduğunu kabul edecek olursak, kanser konusunda da en etkili tedavinin sağlıklı yaşam alışkanlıklarına sahip olmakla kansere yakalanmama olduğunu söyleyebiliriz. Genel kabullerin aksine, genlerimiz bizim gelecekteki sağlığımızı belirlemiyor. Genlerimiz bizim, olasılıkla, bazı hastalıklara yakalanma risklerimizi belirliyor. Huntington hastalığı, orak hücreli anemi veya kistik fibröz gibi bir genetik mutasyon sonucu oluşmadıktan sonra, genlerimiz gelecekte hangi hastalıklara yakalanacağımızı yüzde yüz belirleyemez. 5 Sağlıklı bir yaşam için uygun hayat tarzı değişiklikleri yapılarak ve sağlıklı beslenerek genetik olarak yatkın olduğumuz hastalıklara yakalanmamak için gen ekspresyonumuzun olumlu yönde değişmesini bile sağlayabiliriz. 6-8 Özellikle yeme ve egzersiz alışkanlıklarımız başta olmak üzere yaşam tarzımızı değiştirerek, tanı konulduktan sonra bile gen ekspresyonumuzu değiştirebilir; buna bağlı olarak da hastalıklarımızın progresini değiştirebilir ve rekürensini önleyebiliriz. Bellarmine Üniversitesi, Louisville, Kentucky de yapılan bir araştırmada düzenli egzersiz yapmanın, düşük yağlı ve zengin lifli gıdalarla beslenmenin meme kanseri rekürensi olasılığını azalttığı saptanmıştır. 9 FİTOTERAPÖTİKLER (ŞİFALI BİTKİLER) Amerika da yaşayan Kızılderililer cilt kanserleri ve veneral siğillerin tedavisinde kullandıkları; mayapple diye adlandırılan Podophyllum peltatumdan elde ettikleri bir ekstre araştırıldığında antikanser ajanların atası kabul edilen podofillotoksin içerdiği görülmüştür. Ayrıca Madagaskar ve Asya nın birçok bölgesinde hipoglisemik ajan olarak kullanılan ve ülkemizde de pervane çiçeği olarak bilinen Catharanthus roseus çiçeği, 1958 yılında, araştırıldığında çok kuvvetli sitotoksik özelliği olan vinblastin ve vinkristin içerdiği bulunmuştur. Bu ajanlar birçok kanser tipinin tedavisinde başarıyla kullanılmıştır. 10 Geleneksel halk tababetinden kaynaklanan buluşlar,

3 Memet IŞIK ve ark. yılında Amerikan Ulusal Kanser Enstitüsünün (NCI), yeni antitümör ajanların saptanması amacıyla bir araştırma başlatmasına sebep olmuştur. 10, yılında başlayan bu çalışmada, 1982 yılına kadar, 35 bin bitkinin, L1210 ve P388 fare lösemi hücre hattı üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Bu yoğun çalışma sonucunda paclitaxel (Taxol) bulunmuştur yılında yine NCI tarafından başlatılan yeni bir çalışmada bitki, hayvan ve mikroorganizmalardan elde edilen ekstrelerin akciğer, kolon, deri, böbrek, yumurtalık, beyin, meme ve prostat kanseri ve lösemileri de içeren 60 insan kanser hücre hattını üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Yoğun emek ve mali kaynak gerektiren bu çalışmalar sonucunda 1960 yılı sonlarında keşfedilen vinblastin ve vinkristinin çocukluk çağı lösemileri, testis teratomu, Hodgkin hastalığı ve birçok kanser türünde uzun dönem remisyon ve kür sağladığı bulunmuştur. Ayrıca bu ilaçlardan vinorelbin, vindesin ve etoposid gibi farklı analoglar da geliştirilerek, kanser türüne göre özelleştirilmiş ve etkileri artırılmıştır. Etoposid testis teratomları ve küçük hücreli akciğer kanserlerinin tedavisinde, teniposid ise çocuklarda görülen akut lenfosittik lösemi ve nöroblastoma tedavisinde, yetişkinlerde de non-hodgkin lenfoma ve beyin tümörlerinde kullanılmaya başlanmıştır. 10,12 Sonraki yıllarda keşfedilen ve refrakter meme kanser ve over kanserleri tedavisinde kullanılan Taxol, 2000 yılında 1,5 milyar Amerikan dolarından fazla satılmıştır ve satışları da gittikçe artmaktadır. 13,14 Günümüzde antikanser ilaçların yaklaşık %50 si doğal ürünler veya yapısal olarak doğal ürünlerden elde edilen kimyasallardan oluşmaktadır. Sadece Taxol, Bristol-Mayers Squibb Şirketi ne yıllık yaklaşık 2 milyar dolar ciro sağlamaktadır. Günümüzde Taxol dan 50 defa daha fazla sitotoksik aktivitesi olan yeni doğal ürünler keşfedilmiştir. 10 Günümüzde kanser tedavisinde faydalı olabileceği gösterilmiş fitofarmasötiklerin sayısı bir yazıda ele alınamayacak kadar çok fazladır. Bu yazıda, örnek kabilinde birkaç fitoterapötiğe ve çalışmaya yer verilecektir. KANSER TEDAVİSİNDE TAMAMLAYICI VE ALTERNATİF TIP Laminaria Japonica: Asya-Pasifik bölgesinde yetişen kahverengi bir deniz otundan elde edilen ve fucoidan olarak adlandırılan bir ekstrenin bazı kanser hücrelerinde apopitoza neden olduğu bildirilmiştir. Yapılan bir çalışmada dişi sıçanlara meme kanseri yapan karsinojen bir madde enjekte edilmiştir. Sıçanların yarısı standart bir diyetle beslenirken diğer yarısına aynı standart diyete ilave olarak fucoidan içeren kahverengi deniz otu verilmiş ve 26 hafta boyunca takip edilmiştelerdir. Fucoidan ile beslenen gruptaki sıçanların %63 ünde kanser gelişirken sadece standart diyetle beslenen gruptaki sıçanların %76 sında kanser gelişmiştir. Ayrıca standart diyetle beslenen grupta ortalama kanser gelişme süresi 11 hafta olurken fucoidan grubunda bu süre 19 hafta olmuştur. Bu sonuçlar fucoidanın hem kanserden korumada hem de kanserin gelişimini geciktirmede etkili olduğunu göstermiştir Başka bir çalışmada ise sarkoma hücreleri implante edilen sıçanlarda fucoidanin %61,9-95,2 oranında kanser gelişimini engellediği gösterilmiştir. 18,19 Ayrıca kemoterapiye cevap vermeyen bir grup akciğer kanseri olan sıçanda fucoidan çok kuvvetli bir antitümör aktivitesi göstermiştir. Honokiol (Magnolia officianalis): Honokiol, Magnolia familyasına ait bir ağacın kabuklarından, tomumlarından ve yapraklarından elde edilen bir lignan dır ve magnolol, 4-O-methylhonokial ve obovatol gibi biyoaktif maddeler ihtiva eder. Antidepresan, anksiyolitik, antiemetik, analjezik, antibakteriyal, antitümörigenik, antitrombotik, nöroprotektif, nörotrofik ve serotonergic etkileri olduğu gösterilmiştir. Melenoma, sarkoma, myeloma, lösemi, mesane, akciğer, prostat, oral skuamöz hücre karsinomuna ve kolon kanseri hücrelerinde apoptotik etki yaptığı gösterilmiştir. Honokiolun etki mekanizması ile ilgili literatürde birçok yayın mevcuttur AHCC (Activated Hexose Correlate Compound): Japonya da yetişen birkaç mantarın karışımından hazırlanmış olan özel bir karışımdır. Yapılan hayvan ve insan çalışmalarında AHCC nin bazı karaciğer, prostat, over, meme kanseri ve multipl myelomu önlemede etkili olabileceği gösterilmiştir. 25, yılında yapılan bir çalışmada günlük alınan 3 g AHCC nin prostat kanseri, over kanseri, multipl myelom ve meme kanser olan hastalarda tümör belirteçlerini önemli derecede azalttığı göstermiştir. 27 Aynı çalışmada 11 hastadan 6 sında tam remisyon sağlandığı, 9 unda da natürel killer (NK) hücre aktivitesinde belirgin artış olduğu vurgulanmaktadır. Modified Citrus Pectin (MCP): Greyfurt gibi turunçgillerde bulunan şekerin daha kısa zincirlere modifiye edilmiş halidir. Bir çalışmada insan meme kanseri veya kolon kanseri hücreleri enjekte edilmiş farelerin içme sularına MCP karıştırılmıştır. Bütün hayvanlarda MCP nin tümör gelişimini, metastazı ve angiogenesizi azalttığı görülmüştür. 26 MCP ile beslenen farelerde gelişen meme kanseri volümü kontrol grubundaki farelerde gelişen tümör volümünün 1/3 ü kadardı ve MCP grubundaki farelerin hiçbirinde akciğer metastazı görülmezken kontrol grubundaki farelerin %66 sında akciğer metastazı görülmüştür. Bu çalışmada kolon kanseri hücreleri enjekte edilen farelerde de benzer sonuçlar görülmüştür: MCP ile tedavi edilen gruptaki farelerde 30

4 KANSER TEDAVİSİNDE TAMAMLAYICI VE ALTERNATİF TIP görülen tümör volümü kontrol grubundaki tümör volümünün yarsı kadardı. Konrtol grubundaki farelerin tamamında lenf bezi metastazı, %60 ında karaciğer metastazı görülürken MCP ile tedavi edilen gruptaki farelerin sadece %25 inde lenf bezi metastazı görülmüştür, fakat hiçbirinde karaciğer metastazı görülmemiştir. 28 Benzer sonuçlar insan prostat kanseri hücreleri enjekte edilmiş farelerde de gözlemlenmiştir. MCP ile tedavi edilmeyen gruptaki 16 fareden 15 inde 30 gün içinde akciğer metastazı görülmüştür. MCP ile tedavi edilen gruptaki 14 fareden sadece 7 tanesinde (%50) akciğer metastazı görülmüştür. Ayrıca kontrol grubundaki farelerin yarısından fazlasında lenf bezi tümörü görülürken MCP grubundaki farelerin sadece %13 ünde lenf bezi metastazı görülmüştür. 29 Dimethoxy benzoquinone (DMBQ): Filizlenen buğdayda doğal olarak bulunan bir maddedir ve ilk defa Dr. Albert Szent-Györgyi (1937 yılında C vitaminini keşfettiği için Nobel Ödülü kazanmıştır) tarafından kanser tedavisinde etkili olabileceği fikri Proceedings of the National Academy of Sciences da (USA), 1960 yılında yayınlanan bir yazıda ileri sürülmüştür. Dr. Hidvegi (Macaristan) 1989 yılında Dr. Györgyi nin çalışmasını devam ettirmiş ve buğday filizinin ekmek mayası ile özel bir fermantasyonu sonucu bugünkü ticari formu elde ederek Avemar adıyla patent almıştır yılından beri Avemar ın kullanıldığı yüzden fazla çalışma yapılmıştır ve Avemar ın kanser tedavisinde yardımcı tedavi olarak kullanılabileceği birçok çalışmada gösterilmiştir. Primer kolorektal kanseri olan 170 hasta ile yapılan bir kontrollü çalışmada, hastalar, cerrahi sonrası standart kemoterapi grubu ve aynı tedavi protokolüne ilave olarak da günde bir defa, 9 g Avemar kullanan grup olarak iki gruba ayrılmışlardır. Avemar alan gruptaki hastaların sadece %3 ünde rekürens olurken diğer gruptaki hastalarda %17 rekürens olmuştur. Avemar grubundaki hastalarda %67 daha az metastaz ve %62 daha az ölüm olmuştur. 30 Avamar ile ilgili yapılmış ve prestijli dergilerde yayımlanmış birçok çalışma varıdır ( Astragalus (Astragalus membranaceus): Baklagillere benzeyen bir Çin bitkisidir. Kökleri fitoterapide kullanılır. Birçok kanser türünde etkili olabileceğine dair birçok ciddi yayın var Yeşil çay (Camellia sinensis): Antioksidan içerdiği için yeşil çayın çeşitli kanserler karşı koruyucu etkisi olabileceğine ilişkin çalışmalar vardır Boğa dikeni (Milk thistle, Silybum marianum): Hayvan ve in vivo hücre kültürü çalışmalarında kanser tedavisi ve önlemesinde etkili olabileceği bildirilmiştir Pokeweed (Amerikan üzümü, Phytolacca americana): Antiviral etkisi de olan, antitümör etkisi yapılan çalışmalarda gösterilmiş bir bitkidir. Graviola: İlk defa 1976 yılında Amerikan Ulusal Kanser Enstitüsü tarafından çalışılan Amazonlarda yetişen bir bitkiden elde edilen üründür. Yapılan bir çalışmada kolon kanseri hücreleri üzerinde selektif olarak etki ettiği ve bu etkinin adriamycinden kat daha fazla olduğu gösterilmiştir. 43 Rabdosia rubescens (Isodon rubescens): Özellikle özafagus kanserinde etkili olabileceği şeklinde yayınlar olan bir Çin bitkisidir. Bu bitkinin anti kanser etkisi birçok çalışmada gösterilmiştir. 44,45 Zerdeçal (Turmeric, Curcuma longa, Curcuma domestica): Antioksidan aktivitesi olan zerdeçalın antikanser etkisi olduğu birçok çalışmada gösterilmiştir Huş ağacı (White Birch, Betula pendula): Huş ağacının kabukları, yaprakları ve sürgünleri geleneksel olarak çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır. Son yıllarda yapılan çalışmalarda antikanser etkisi olduğu gösterilmiştir BİYOLOJİK TEMELLİ ÜRÜNLER Memet IŞIK ve ark. Laktoferrin: Laktoferrin bir demir bağlayıcı proteindir, ağız sütünde (kolostrum) bol miktarda bulunur ve yenidoğanın enfeksiyonlara karşı ilk immünolojik savunmasını sağlar. Laktoferrin DNA üzerinde etki ederek immün cevabı başlatacak özel strandların aktivasyonunu sağladığı ve enfeksiyon ajanına karşı olduğu gibi birçok maligniteye karşı da etkili olduğu bildirilmiştir. 52,53 ZİHİN, BEDEN VE RUHSAL TEDAVİ YÖNTEMLERİ Bu başlık altında aşağıda değindiğimiz tedavi yöntemleri dışında Amerika veya Avrupa da uygulanan birçok farklı tedavi yaklaşımları da vardır, fakat sınırlı sayfa sayısı nedeniyle, ülkemizde en çok bilinen tedavi yöntemlerine yer verilmiştir. Aromaterapi: PubMed de aromatherapy ve cancer yazılarak yapılan aramada, bu anahtar kelimeleri ihtiva eden 82 yayın olduğu görüldü. Bu yayınların sadece 13 tanesi 2000 yılından sonra yapılmıştır. Bu yayınlar arasında aromaterapinin kanser tedavisinde veya profilaksisinde etkili olduğunu destekleyen bilimsel bir kanıt yoktur. Fakat bazı çalışmalarda aromaterapi ve aromaterapi masajının kısa dönemde kanser hastalarında anksiyete, depresyon, gerilim ve ağrıları azalttığı, hastanın immün sistemi üzerinde olumlu etkisi olduğu gösteril- 31

5 Memet IŞIK ve ark. miştir Fakat bazı çalışmalarda bu kısa süreli olumlu etkilerde aromaterapiden kaynaklanmıyor olabileceği ihtimali bildirilmiştir. 59 Ayurveda: Geleneksel Hint sağlık bilimi olarak kabul edebileceğimiz ayurveda kendine özgün temelleri olan bir sağlık sistemidir. Ayurvedik tıpta tedavi aracı olarak genellikle bitkiler veya diğer doğal ürünler kullanılır. Kullanılan bitkilerin birçoğunun sitotoksik etkisi olduğu yapılan kontrollü çalışmalarda da gösterilmiş olmasına rağmen Amerikan Kanser Birliği ayurvedanın bilimsel olarak kanser tedavisinde etkili olduğu sonucuna ulaşamadıkları, fakat kullanılan bazı ürünlerin potansiyel terapötik etkisi olabileceğini bildirmiştir. 1,60-62 Biyoenerji: Tamamlayıcı bir tedavi yöntemi olan ve psikoterapi, gevşeme, biofeedback ve kas gerginliğini azaltmak için kullanılabilen hafif dokunma (touch therapy) tedavisi gibi teknikleri kapsayan biyoenerji, biyologların hücresel enerji anlamında kullandıkları biyoenerji ile karıştırılmamalıdır. Her ne kadar Amerikan Kanser Birliği bilimsel kanıtların biyoenerjinin kanser tedavisinde etkili olduğunu göstermediğini bildirse de bazı kanserli hastalar biyoenerjinin kendilerini rahatlattığını bildirmişlerdir. 1 Ayrıca biofeedback ve gevşeme teknikleri öğretilen hastalarda kanser kemoterapisinin bazı yan etkilerinin azaldığı da gösterilmiştir. 63 Spritüel Şifa (Maneviyat ve Dua): Spiratuel şifa (faith healing) ilahi bir güçle kuvvetli irtibatı olan bazı mübarek insanların veya kutsal yerlerin hastaların iyileşmesi üzerinde etkili olduğu şeklindeki inançtan köken almaktadır. Her ne kadar spritüel şifa vericilerin kanserli hastalar üzerinde stresi azaltma, zihinlerini yatıştırma, anksiyetelerini hafifletme, ağrılarını azaltma ve yaşam arzularını artırma gibi olumlu etkileri olabilse de kanseri iyileştirme konusunda olumlu etkileri olduğunu bilimsel verilerle desteklememektedir. 1,64 Yapılan bilimsel çalışmalarda maneviyatın ve bir yaratıcı veya ilahi bir güce dua etmenin kanserli insanların yaşam kalitesi üzerinde önemli etkilerinin olduğunu göstermiştir, fakat kanseri iyileştireceğine dair her hangi bir kanıta ulaşılamamıştır. 1,65-67 Holistak Tıp (Bütüncül Tıp): Holistik tıp vücudun fiziksel, zihinsel, duygusal ve ruhsal komponentlerinin kişinin genel sağlığı ve iyilik hali üzerinde nasıl etkili olduğuna odaklanır. Vücudun bir kısmının veya zihnin düzgün işlev göstermediğinde kişinin bütün fonksiyonlarını etkilediğine inanılır. Holistik tıp kişinin tamamına odaklanır, sadece bir hastalığa veya bir organın düzgün çalışmadığına odaklanmaz. 1,68 Elimizdeki veriler holistik yaklaşımın, konvansiyonel tıp yöntemleri ile birlikte kullanılmadığında kanser tedavisi veya profilaksisi üzerinde KANSER TEDAVİSİNDE TAMAMLAYICI VE ALTERNATİF TIP bir olumlu bir etkisinin olduğunu desteklememektedir. 1 Fakat, daha önce de belirttiğimiz gibi; bütüncül tıp uygulamaları kapsamında değerlendirilebilecek sağlıklı beslenme, fiziksel olarak aktif olma, sigara kullanmama ve stres yönetiminde bilinçli olma gibi sağlıklı hayat tarzı değişikliklerinin çeşitli kanserlerin önlenmesinde ve rekürensinde etkili olabileceği bilinmektedir. 2,3,9 Hipnoz: Hipnoz, Amerikan Ulusal Sağlık Teşkilatı (NIH) tarafından araştırılan ve muhtemel faydaları olabileceği kanaatine varılan birkaç relaksasyon tekniğinden biridir. Hipnozun, standart tıbbi bakımla birlikte kullanıldığında kronik ağrıyı azaltabileceği kanısına varılmıştır. Ayrıca hipnoz kanser dolayısı ile duyulan korku ve anksiyeteyi azaltabileceği de gösterilmiştir. Fakat elimizdeki bilimsel kanıtlar hipnozun kanser gelişimi ve progresi üzerinde etkili olabileceğini desteklememektedir. 1,69 Meditasyon: Meditasyon, Amerikan Ulusal Sağlık Teşkilatı (NIH) tarafından araştırılan ve muhtemel faydaları olabileceği kanaatine varılan birkaç relaksasyon tekniğinden biridir. Meditasyonun kronik ağrı ve uyku problemleri üzerinde etkili olabileceği bulunmuştur. Amerika da bazı kanser tedavi merkezlerinde standart kanser tedavileri ile birlikte uygulanmaktadır. Fakat elimizde bilimsel veriler meditasyonun kanserin gelişimi ve ilerlemesi üzerinde herhangi bir etkisi olduğunu desteklememektedir. Kanserli hastaların yaşam kalitelerini artırmakta kullanılabilir. 1,70 Yoga: Yoga, belli pozisyonda durma, nefes egzersizleri ve meditasyonu kapsayan bir tür aerobik olmayan egzersizdir. Yoganın kanser ağrılarını azalttığı ve hastayı rahatlattığına dair yayınlar vardır, fakat kanser üzerinde bir etkisi olduğuna dair kanıt yoktur. 1,69,71,72 Psikoterapi: Hekimin hastayı etkilemek için kullandığı söz veya davranışa dayalı psikolojik yöntemlerin bütününe psikoterapi denir. 73 Psikoterapide amaç insanların düşünme, algılama ve davranış şekillerini değiştirmektir. Bilimsel araştırmalar psikoterapinin kanser hastalarının yaşam kalitesini; anksiyetelerini azaltarak ve eğer hastada depresyon gelişmiş ise, depresyon üzerinde olumlu etkiler yaparak yükseltebileceğini ve kanser ile baş etmede hastalara yardımcı olabileceğini göstermektedir. Fakat psikoterapinin kanserli hastaların yaşam süre uzattığına dair elimizde bilimsel bir veri yoktur. 1,74,75 MANUEL, FİZİKSEL DOKUNMA VE ENERJİ TEDAVİLERİ Bu bölümde daha çok Asya ülkelerinden köken alan akupresör (acuppressure), şiatsu (shiatsu), masaj ve Feldenkrais Metodu veya Alexander Tekniği de denilen 32

6 KANSER TEDAVİSİNDE TAMAMLAYICI VE ALTERNATİF TIP vücut üzerinde yapılan uygulamalara (bodywork), şiropraktis (chiropractic) ve kanser tedavisi için vücut üzerine uygulanan çeşitli merhemlere değinilecektir. Akupressör: Geleneksel Çin tedavi yöntemlerinden birisi olan akupunktur prensipleri doğrultusunda vücut üzerinki akupunktur noktalarına iğne batırarak değil de parmaklar veya diğer vücut kısımları ile basınç uygulama suretiyle uygulanmaktadır. Akupressör uygulamalarında, vücutta bozulan enerji akışını düzenlemek ve dengelemek için germe hareketleri ve masajda kullanılabilir. Şiatsu, Japoncada parmakla yapılan basınç anlamındadır. Şiatsuda amaç qi denilen hayat enerjisi akışını dengeleyerek vücudun kendi kendini iyileştirme potansiyelini artırmak, genel sağlık durumunu iyileştirmektir. Elimizdeki bilimsel verileri bu tür tedavilerin kanser tedavisinde etkili olabileceklerini desteklememektedir, fakat bazı hastalarda yaşam kalitesini artırmak için kullanılabilir. 1 Akupressörün kemoterapi nedeniyle oluşan bulantının giderilmesinde etkili olabileceğini gösteren çalışmalar vardır Akupunktur: Akupunktur Geleneksel Çin Tıbbında kullanılan başlıca yöntemlerden biridir. Çok ince ve farklı uzunluktaki iğnelerin vücut üzerindeki belirli enerji noktalarına batırılarak enerji dolaşımını düzenlemek prensibine dayanır. Elimizdeki bilimsel veriler akupunkturun kanser tedavisinde etkili olabileceğini desteklememektedir, fakat akupunkturun kemoterapi sonrasında olabilecek bulantının tedavisinde etkili olabileceği bildirilmiştir. 1,77,79 Ayrıca kanser ağrılarının hafifletilmesinde akupunktur faydalı olabileceğini gösteren çalışmalar olmasına rağmen aksini iddia eden yayınlar da vardır Kansere bağlı gelişen yorgunluğun tedavisinde akupunkturun olumlu etkisi gösterilememiştir. 83 Bodywork: Bodywork diye ifade edilen teknikler vücuda dokunarak, el ile vücut üzerinde çalışarak (manipulation) yapılan terapötik yaklaşımları kapsar. Feldenkrais Metodu veya Alexander Tekniği de denilen vücut üzerinde yapılan uygulamalara (bodywork) ve şiropraktis (chiropractic) bu gruba giren tedavi yaklaşımlarıdır. Elimizdeki bilimsel veriler bu tür tedavilerin kanser tedavisinde etkili olabileceğini desteklememektedir, fakat hastaların yaşam kalitesini artırabilir. 1 DİĞER YÖNTEMLER Memet IŞIK ve ark. Kanser Merhemleri: Özellikle cilt kanserlerinin tedavisinde kullanılan ve çok farklı formüllerle oluşturulan kanser merhemleri, kanserli dokunun üzerine sarılarak uygulanmaktadır. Bu merhemler dâhili tümörler için de; organın bulunduğu bölge üzerine uygulanarak kullanılabilmektedir. Bazen 10 dan fazla farklı madde karıştırılarak yapılmaktadır. Karışımın içinde genellikle zeytinyağı, balmumu, çam katranı, kan otu, dimetil sulfoksid, kuş otu, karakafes otu, çeşitli mantarlar, bitkiler, yağlar ve kimyasallar karıştırılarak hazırlanır. Elimizdeki bilimsel verilerin bu tür merhemlerin kanser tedavisinde etkili olabileceğini desteklememektedir, hatta cilt üzerinde yaralara, yanıklara ve kalıcı sakatlıklara sebep olabilecekleri konusunda da yayınlar mevcuttur. 1,84 Isı tedavisi (Heat therapy): Hipertermi ve termoterapi olarak da bilinmektedir. Isı tedavisinde vücudun belli bir veya tamamını ısıya maruz bırakmak şeklinde uygulanmaktadır. Ayrıca 2-4-dinitrofenol gibi kimyasalların enjeksiyonu ile de yapılabilmektedir. Alternatif tedavi metodu olarak kullanılan ısı tedavisi konvansiyonel tedavilerde, klinik ortamda yapılan ısı tedavisinden farklıdır. Bölgesel ısı tedavisi bazı kanser türlerinin tedavisinde, konvansiyonel tedavi metotlarıyla da araştırılmaktadır. Sadece ısı tedavisi şeklinde uygulanabileceği gibi, radyasyon veya kemoterapi ile birlikte uygulanabilmektedir. Etkinliği klinik olarak gösterilememiş 2-4- dinitrofenol gibi maddelerin lokal injeksiyonu ile intrasellüler hipertermi oluşturarak kanserli hücreleri öldürme amaçlayan yapılan tedavi girişimleri ölümlere bile sebep olmuştur. 85 Elimizde bilimsel veriler bu tedavinin kanser tedavisinde etkili olduğunu desteklememektedir. 1 KAYNAKLAR 1. American Cancer Society. American Cancer Society complete guide to complementary & alternative cancer therapies. 2 nd ed. Atlanta, Ga.: American Cancer Society; p Ballard-Barbash R, Friedenreich CM, Courneya KS, Siddiqi SM, McTiernan A, Alfano CM. Physical activity, biomarkers, and disease outcomes in cancer survivors: a systematic review. J Natl Cancer Inst 2012;104(11): Demark-Wahnefried W, Price DT, Polascik TJ, Robertson CN, Anderson EE, Paulson DF, et al. Pilot study of dietary fat restriction and flaxseed supplementation in men with prostate cancer before surgery: exploring the effects on hormonal levels, prostate-specific antigen, and histopathologic features. Urology 2001;58(1): Heidemann C, Boeing H, Pischon T, Nöthlings U, Joost HG, Schulze MB. Association of a diabetes risk score with risk of myocardial infarction, stroke, specific types of cancer, and mortality: a prospective study in the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC)-Potsdam cohort. Eur J Epidemiol 2009;24(6):

7 Memet IŞIK ve ark. KANSER TEDAVİSİNDE TAMAMLAYICI VE ALTERNATİF TIP 5. Katz DL. Disease-proof: the remarkable truth about what makes us well. New York: Penquin Group; Ornish D, Magbanua MJ, Weidner G, Weinberg V, Kemp C, Green C, et al. Changes in prostate gene expression in men undergoing an intensive nutrition and lifestyle intervention. Proc Natl Acad Sci U S A 2008;105(24): de Mello VD, Kolehmainen M, Pulkkinen L, Schwab U, Mager U, Laaksonen DE, et al. Downregulation of genes involved in NFkappaB activation in peripheral blood mononuclear cells after weight loss is associated with the improvement of insulin sensitivity in individuals with the metabolic syndrome: the GENOBIN study. Diabetologia 2008;51(11): Kolehmainen M, Salopuro T, Schwab US, Kekalainen J, Kallio P, Laaksonen DE, et al. Weight reduction modulates expression of genes involved in extracellular matrix and cell death: the GENOBIN study. Int J Obes (Lond) 2008;32(2): Davies NJ, Batehup L, Thomas R. The role of diet and physical activity in breast, colorectal, and prostate cancer survivorship: a review of the literature. Br J Cancer 2011;105 Suppl 1:S Mann J. Natural products in cancer chemotherapy: past, present and future. Nat Rev Cancer 2002;2(2): Zubrod CG. Origins and development of chemotherapy research at the National Cancer Institute. Cancer Treat Rep 1984;68(1): Fahy J. Modifications in the "upper" velbenamine part of the Vinca alkaloids have major implications for tubulin interacting activities. Curr Pharm Des 2001;7(13): Goodman J, Walsh V. The Story of Taxol. Cambridge, UK: Cambridge Univ. Press; Tansey EM. The Story of Taxol: Nature and Politics in the Pursuit of An Anti-Cancer Drug (review). Perspect Biol Med 2003;46(2): Aisa Y, Miyakawa Y, Nakazato T, Shibata H, Saito K, Ikeda Y, et al. Fucoidan induces apoptosis of human HS-sultan cells accompanied by activation of caspase-3 and downregulation of ERK pathways. Am J Hematol 2005;78(1): Le Tallec LP, Korwin-Zmijowska C, Adolphe M. Limitations of alginate gels as a culture model for the study of the effects of UVA radiation on human dermal fibroblasts. Cell Biol Toxicol 1997;13(2): Maruyama H, Tamauchi H, Hashimoto M, Nakano T. Antitumor activity and immune response of Mekabu fucoidan extracted from Sporophyll of Undaria pinnatifida. In Vivo 2003;17(3): Chertkov KS, Davydova SA, Nesterova TA, Zviagintseva TN, Eliakova LA. [Efficiency of polysaccharide translam for early treatment of acute radiation illness]. Radiats Biol Radioecol 1999;39(5): Csanaky G, Vass JA, Ocsovszki I, Milosevits J, Szomor A, Schmelczer M. Changes in adhesion molecule expression and function in B- cell chronic lymphocytic leukaemia after in vitro interferon-alpha stimulation. Eur J Haematol 1995;54(1): Chen XR, Lu R, Dan HX, Liao G, Zhou M, Li XY, et al. Honokiol: a promising small molecular weight natural agent for the growth inhibition of oral squamous cell carcinoma cells. Int J Oral Sci 2011;3(1): Shigemura K, Arbiser JL, Sun SY, Zayzafoon M, Johnstone PA, Fujisawa M, et al. Honokiol, a natural plant product, inhibits the bone metastatic growth of human prostate cancer cells. Cancer 2007;109(7): Ishitsuka K, Hideshima T, Hamasaki M, Raje N, Kumar S, Hideshima H, et al. Honokiol overcomes conventional drug resistance in human multiple myeloma by induction of caspase-dependent and -independent apoptosis. Blood 2005;106(5): Battle TE, Arbiser J, Frank DA. The natural product honokiol induces caspase-dependent apoptosis in B-cell chronic lymphocytic leukemia (B-CLL) cells. Blood 2005;106(2): Bai X, Cerimele F, Ushio-Fukai M, Waqas M, Campbell PM, Govindarajan B, et al. Honokiol, a small molecular weight natural product, inhibits angiogenesis in vitro and tumor growth in vivo. J Biol Chem 2003;278(37): Kitade H. 33rd Congress of the European Society for Surgical Research1998. p Team HSIR. Today's Greatest Alternative Medicines. Baltimore, USA: Health Sciences Institure Research Team; Ghoneum M, Wimbley M, Salem F, McKlain A, Attallah N, Gill G. Immunomodulatory and anticancer effects of active hemicellulose compound (AHCC). Int J Immunotherapy 1995;11(1): Nangia-Makker P1, Hogan V, Honjo Y, Baccarini S, Tait L, Bresalier R, et al. Inhibition of human cancer cell growth and metastasis in nude mice by oral intake of modified citrus pectin. J Natl Cancer Inst 2002;94(24): Pienta KJ, Naik H, Akhtar A, Yamazaki K, Replogle TS, Lehr J, et al. Inhibition of spontaneous metastasis in a rat prostate cancer model by oral administration of modified citrus pectin. J Natl Cancer Inst 1995;87(5): Jakab F, Shoenfeld Y, Balogh A, Nichelatti M, Hoffmann A, Kahán Z, et al. A medical nutriment has supportive value in the treatment of colorectal cancer. Br J Cancer 2003;89(3): McCulloch M, See C, Shu XJ, Broffman M, Kramer A, Fan WY, et al. Astragalus-based Chinese herbs and platinum-based chemotherapy for advanced non-small-cell lung cancer: meta-analysis of randomized trials. J Clin Oncol 2006;24(3): Cui R1, He J, Wang B, Zhang F, Chen G, Yin S, et al. Suppressive effect of Astragalus membranaceus Bunge on chemical hepatocarcinogenesis in rats. Cancer Chemother Pharmacol 2003;51(1): Lau BH, Ruckle HC, Botolazzo T, Lui PD. Chinese medicinal herbs inhibit growth of murine renal cell carcinoma. Cancer Biother 1994;9 (2): Baliga MS, Meleth S, Katiyar SK. Growth inhibitory and antimetastatic effect of green tea polyphenols on metastasis-specific mouse mammary carcinoma 4T1 cells in vitro and in vivo systems. Clin Cancer Res 2005;11(5): Gao YT, McLaughlin JK, Blot WJ, Ji BT, Dai Q, Fraumeni JF Jr. Reduced risk of esophageal cancer associated with green tea consumption. J Natl Cancer Inst 1994;86(11): Jatoi A, Ellison N, Burch PA, Sloan JA, Dakhil SR, Novotny P, et al. A phase II trial of green tea in the treatment of patients with androgen independent metastatic prostate carcinoma. Cancer 2003;97(6): Sun CL, Yuan JM, Koh WP, Yu MC. Green tea, black tea and breast cancer risk: a metaanalysis of epidemiological studies. Carcinogenesis 2006;27(7): Singh RP, Mallikarjuna GU, Sharma G, Dhanalakshmi S, Tyagi AK, Chan DC, et al. Oral silibinin inhibits lung tumor growth in athymic nude mice and forms a novel chemocombination with doxorubicin targeting nuclear factor kappab-mediated inducible chemoresistance. Clin Cancer Res 2004;10(24): Akhtar R, Ali M, Mahmood S, Nath Sanyal S. Anti-proliferative action of silibinin on human colon adenomatous cancer ht-29 cells. Nutr Hosp 2014;29(n02): Cufí S, Bonavia R, Vazquez-Martin A, Corominas-Faja B, Oliveras-Ferraros C, Cuyàs E, et al. Silibinin meglumine, a water-soluble form of milk thistle silymarin, is an orally active anticancer agent that impedes the epithelial-tomesenchymal transition (EMT) in EGFRmutant non-small-cell lung carcinoma cells. Food Chem Toxicol 2013;60: Ebrahimnezhad Z1, Zarghami N, Keyhani M, Amirsaadat S, Akbarzadeh A, Rahmati M, et al. Inhibition of htert Gene Expression by Silibinin-Loaded PLGA-PEG-Fe3O4 in T47D Breast Cancer Cell Line. Bioimpacts 2013;3(2): Anderson PM, Meyers DE, Hasz DE, Covalcuic K, Saltzman D, Khanna C, et al. In vitro and in vivo cytotoxicity of an anti-osteosarcoma immunotoxin containing pokeweed antiviral protein. Cancer Res 1995;55(6):

8 KANSER TEDAVİSİNDE TAMAMLAYICI VE ALTERNATİF TIP Memet IŞIK ve ark. 43. Rieser MJ, Gu ZM, Fang XP, Zeng L, Wood KV, McLaughlin JL. Five novel mono-tetrahydrofuran ring acetogenins from the seeds of Annona muricata. J Nat Prod 1996;59(2): Hsieh TC, Wijeratne EK, Liang JY, Gunatilaka AL, Wu JM. Differential control of growth, cell cycle progression, and expression of NF-kappaB in human breast cancer cells MCF-7, MCF-10A, and MDA-MB-231 by ponicidin and oridonin, diterpenoids from the chinese herb Rabdosia rubescens. Biochem Biophys Res Commun 2005;337(1): Chen S, Gao J, Halicka HD, Huang X, Traganos F, Darzynkiewicz Z. The cytostatic and cytotoxic effects of oridonin (Rubescenin), a diterpenoid from Rabdosia rubescens, on tumor cells of different lineage. Int J Oncol 2005;26(3): Kim JH, Gupta SC, Park B, Yadav VR, Aggarwal BB. Turmeric (Curcuma longa) inhibits inflammatory nuclear factor (NF)-κB and NFκB-regulated gene products and induces death receptors leading to suppressed proliferation, induced chemosensitization, and suppressed osteoclastogenesis. Mol Nutr Food Res 2012;56(3): Aggarwal BB, Yuan W, Li S, Gupta SC. Curcumin-free turmeric exhibits anti-inflammatory and anticancer activities: Identification of novel components of turmeric. Mol Nutr Food Res 2013;57(9): Lin YG, Kunnumakkara AB, Nair A, Merritt WM, Han LY, Armaiz-Pena GN, et al. Curcumin inhibits tumor growth and angiogenesis in ovarian carcinoma by targeting the nuclear factor-kappab pathway. Clin Cancer Res 2007;13(11): Shin JA, Choi ES, Jung JY, Cho NP, Cho SD. Betulinic Acid, a Naturally Occurring Triterpene found in the Bark of the White Birch Tree induces Apoptotic Cell Death in KB Cervical Cancer Cells through Specificity Protein 1 and its Downstream. Journal of Food Hygiene and Safety 2011;26(2): Zhang TC, Xu W, Wang N, Luo X, Wang J, Hu X. Studying on Extraction of Betulin from the White Birch and Synthesis of Betulinic Acid. Proceedings of the 2012 International Conference on Applied Biotechnology (ICAB 2012); Springer. Lecture Notes in Electrical Engineering; p Chintharlapalli S, Papineni S, Ramaiah SK, Safe S. Betulinic acid inhibits prostate cancer growth through inhibition of specificity protein transcription factors. Cancer Res 2007;67(6): Steijns JM, van Hooijdonk AC. Occurrence, structure, biochemical properties and technological characteristics of lactoferrin. Br J Nutr 2000;84 Suppl 1:S Bezault J, Bhimani R, Wiprovnick J, Furmanski P. Human lactoferrin inhibits growth of solid tumors and development of experimental metastases in mice. Cancer Res 1994;54(9): Khiewkhern S, Promthet S, Sukprasert A, Eunhpinitpong W, Bradshaw P. Effectiveness of aromatherapy with light thai massage for cellular immunity improvement in colorectal cancer patients receiving chemotherapy. Asian Pac J Cancer Prev 2013;14(6): Raak C, Büssing A, Gassmann G, Boehm K, Ostermann T. A systematic review and metaanalysis on the use of Hypericum perforatum (St. John's Wort) for pain conditions in dental practice. Homeopathy 2012;101(4): Boehm K, Büssing A, Ostermann T. Aromatherapy as an adjuvant treatment in cancer care--a descriptive systematic review. Afr J Tradit Complement Altern Med 2012;9(4): Imanishi J, Kuriyama H, Shigemori I, Watanabe S, Aihara Y, Kita M, et al. Anxiolytic effect of aromatherapy massage in patients with breast cancer. Evid Based Complement Alternat Med 2009;6(1): Kuriyama H, Watanabe S, Nakaya T, Shigemori I, Kita M, Yoshida N, et al. Immunological and Psychological Benefits of Aromatherapy Massage. Evid Based Complement Alternat Med 2005;2(2): Fellowes D, Barnes K, Wilkinson SS. WITH- DRAWN: Aromatherapy and massage for symptom relief in patients with cancer. Cochrane Database Syst Rev 2008;(4): CD Smit HF1, Woerdenbag HJ, Singh RH, Meulenbeld GJ, Labadie RP, Zwaving JH. Ayurvedic herbal drugs with possible cytostatic activity. J Ethnopharmacol 1995;47(2): Singh RH. An assessment of the ayurvedic concept of cancer and a new paradigm of anticancer treatment in Ayurveda. J Altern Complement Med 2002;8(5): Cravotto G, Boffa L, Genzini L, Garella D. Phytotherapeutics: an evaluation of the potential of 1000 plants. J Clin Pharm Ther 2010;35(1): Burish TG, Jenkins RA. Effectiveness of biofeedback and relaxation training in reducing the side effects of cancer chemotherapy. Health Psychol 1992;11(1): US Congress, Office of Technology Assessment. Unconventional cancer treatments: OTA-405. Washington, DC: US Goverment Printing Office; Breitbart W. Spirituality and meaning in supportive care: spirituality- and meaning-centered group psychotherapy interventions in advanced cancer. Support Care Cancer 2002;10(4): Chao CS, Chen CH, Yen M. The essence of spirituality of terminally ill patients. J Nurs Res 2002;10(4): Paiva CE, Paiva BS, Yennurajalingam S, Hui D. The Impact of Religiosity and Individual Prayer Activities on Advanced Cancer Patients' Health: Is There Any Difference in Function of Whether or Not Receiving Palliative Anti-neoplastic Therapy? J Relig Health 2013 Aug 30. [Epub ahead of print]. 68. Holistic medicine.2013, treatment/treatmentsandsideeffects/complementaryandalternativemedicine/mindbodyand spirit/holistic-medicine 69. National Institutes of Health. Alternative Medicine: Expanding Medical Horizons: A Report to the national Institutes of Health on alternative Medical Systems and Practices in the United States. Washington, DC: Us Government printing Office; Massion AO, Teas J, Hebert JR, Wertheimer MD, Kabat-Zinn J. Meditation, melatonin and breast/prostate cancer: hypothesis and preliminary data. Med Hypotheses 1995;44(1): Bower JE, Woolery A, Sternlieb B, Garet D. Yoga for cancer patients and survivors. Cancer Control 2005;12(3): Moadel AB, Shah C, Wylie-Rosett J, Harris MS, Patel SR, Hall CB, et al. Randomized controlled trial of yoga among a multiethnic sample of breast cancer patients: effects on quality of life. J Clin Oncol 2007;25(28): Psikoterapi. Türk Dil Kurumu. index.php?option=com_gts&arama=gts&guid =TDK.GTS.52b5f3574c Erişim tarihi: Spiegel D, Butler LD, Giese-Davis J, Koopman C, Miller E, DiMiceli S, et al. Effects of supportive-expressive group therapy on survival of patients with metastatic breast cancer: a randomized prospective trial. Cancer 2007;110(5): Marchioro G, Azzarello G, Checchin F, Perale M, Segati R, Sampognaro E, et al. The impact of a psychological intervention on quality of life in non-metastatic breast cancer. Eur J Cancer 1996;32A(9): Dibble SL, Chapman J, Mack KA, Shih AS. Acupressure for nausea: results of a pilot study. Oncol Nurs Forum 2000;27(1): Ezzo JM, Richardson MA, Vickers A, Allen C, Dibble SL, Issell BF, et al. Acupuncture-point stimulation for chemotherapy-induced nausea or vomiting. Cochrane Database Syst Rev 2006;(2):CD Shin YH, Kim TI, Shin MS, Juon HS. Effect of acupressure on nausea and vomiting during chemotherapy cycle for Korean postoperative stomach cancer patients. Cancer Nurs 2004;27(4):

9 Memet IŞIK ve ark. KANSER TEDAVİSİNDE TAMAMLAYICI VE ALTERNATİF TIP 79. Garcia MK, McQuade J, Haddad R, Patel S, Lee R, Yang P, et al. Systematic review of acupuncture in cancer care: a synthesis of the evidence. J Clin Oncol 2013;31(7): Vinjamury SP, Li JT, Hsiao E, Huang C, Hawk C, Miller J, et al. Effects of acupuncture for cancer pain and quality of life - a case series. Chin Med 2013;8(1): Garcia MK, Driver L, Haddad R, Lee R, Palmer JL, Wei Q, et al. Acupuncture for treatment of uncontrolled pain in cancer patients: a pragmatic pilot study. Integr Cancer Ther 2014;13(2): Paley CA, Johnson MI, Tashani OA, Bagnall AM. Acupuncture for cancer pain in adults. Cochrane Database Syst Rev 2011;(1): CD Posadzki P, Moon TW, Choi TY, Park TY, Lee MS, Ernst E. Acupuncture for cancer-related fatigue: a systematic review of randomized clinical trials. Support Care Cancer 2013;21(7): Osswald SS, Elston DM, Farley MF, Alberti JG, Cordero SC, Kalasinsky VF. Self-treatment of a basal cell carcinoma with "black and yellow salve". J Am Acad Dermatol 2005;53 (3): Barrett, S. Stay Away from Nicholas Bachynsky and Intra-Cellular Hyperthermia (ICHT). Quackwatch Web site. Ulaşım