II. BAYEZİD CAMİSİ YILLARI ARASI ONARIM UYGULAMASI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Transkript

1 II. BAYEZİD CAMİSİ YILLARI ARASI ONARIM UYGULAMASI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME AN ASSESSMENT ON THE RESTORATION OF BAYEZID II MOSQUE BETWEEN Tuğba KELEŞ OCAKCAN 1 ÖZET Bu çalışmanın konusunu oluşturan cami, Sultan II. Bayezid tarafından tarihleri arasında inşa ettirilmiştir. II. Bayezid Külliyesi nin merkezinde yer alan II. Bayezid Camisi, İstanbul un depremlerinden zarar görmekle birlikte, günümüze kadar özgün haliyle ulaşmayı başarmış en eski külliye camilerinden biridir. Külliyenin cami haricinde günümüze ulaşan diğer yapıları arasında medrese, imaret, sıbyan mektebi ve hamam bulunmaktadır. Osmanlı klasik dönem mimarisinin başlangıç örneklerinden biri olarak kabul edilen II. Bayezid Camisi, İstanbul un üçüncü tepesi üzerinde kurulmuş Süleymaniye Camisi nin güneyinde, bugün İstanbul Üniversitesi nin bulunduğu Eski Saray alanının karşısında kendi adıyla anılan meydanda konumlanmıştır. Merkezi bir kubbeyi, kuzey ve güney yönünden saran iki yarım kubbe ve doğubatı ekseninde dörder adet sekiz kubbesi ile ibadete ayrılmış ana mekan, sağdan ve soldan simetrik olacak şekilde birer tabhane binası ile sonlanmıştır. Caminin biri özgün, diğeri onarım görmüş her iki minaresi ise ana ibadet mekanından uzakta olup, tabhane binalarının ön cephelerinde inşa edilmiştir. Hem Osmanlı hem Cumhuriyet döneminde çeşitli onarımlar gören Vakıflar Genel Müdürlüğü mülkiyetinde bulunan II. Bayezid Camisi nde son kapsamlı restorasyon çalışması fiili olarak 2013 yılında başlamıştır. Bu çalışma, 2013 ten 2016 yılına kadar hasarlar üzerinde yapılan araştırmaları, 16. yüzyıl anıtsal cami mimarisi ile ilgili elde edilen bulguları, Bilim Kurulu ve Vakıflar 1. Bölge Müdürlüğü kontrollüğü ile birlikte şantiye ortamında alınan onarım kararlarını ve onarım uygulamalarının kısa bir değerlendirmesini sunmak üzere hazırlanmıştır. Anahtar Kelimeler:II. Bayezid Camisi, 16. yüzyıl anıtsal mimari, restorasyon, yapım teknikleri ABSTRACT The mosque, which is studied on this paper, was constructedin the reign of Sultan Bayezid II between Although Bayezid II Mosque, located in the center of the same named complex, has been damaged by the earthquakes in İstanbul through time, is one the oldest mosques of a complex remained intact until today. The other remaining structures of the complex are madrasah, imaret, primary school and hammam. Acknowledged as one of the pioneer examples of Ottoman Classical Period, the mosque situated in the Southern of Suleymaniye Mosque on the third hill of Istanbul, right across the area of Old Palace (today Istanbul University took its place). The main space covered with a dome in the center, and two semidomes in the north and the south. Also four small domes place in the east and the west around the main space which two other tabhane structures environ it from the right and the left wings. Two minarets one in its original form and the other was renovated- were situated far from the main space in front of tabhanes facades. Bayezid II Mosque has been restorated many times in Ottoman Empire and Republic of Turkey. The last expanded restoration work in the mosque started in 2013 under the supervision of Directorate General of Foundations. This paper was prepared for presenting a short study about the operations on the damages, the findings of the 16th century Ottoman monumental architecture, the restoration resolutions adopted by the scientific committee and the controllers of Directorate General of Foundations and also the restoration applications. Keywords: Bayezid II Mosque, 16th century monumental architecture, restoration, construction techniques 1 Y. Mimar, Yılmaz Yapı Taah. Ve Tic. Ltd. Şti., İstanbul, tugbaocakcan@gmail.com 473

2 YAPININ TANIMI 1.1 Konum ve Tarihçe İstanbul İli, Fatih İlçesi nde 109 pafta, 613 ada, 18 parselde konumlanmış olan II. Bayezid Camisi, aynı adlı külliyenin bir parçası olarak tarihleri arasında II. Bayezid tarafından inşa ettirilmiştir 2. (Resim 1) Yapılışının hemen ardından geçirdiği Küçük Kıyamet olarak adlandırılan 1509 depreminden büyük zarar gören caminin merkezî kubbesi yıkılmış, Sahaflar Çarşısı tarafındaki minaresi devrilmiş, revak kubbeleri ve kemerleri yarılmıştır 3. Yıkılan merkezî kubbe, Mimar Sinan a atfedilen, fil ayaklarının kesitlerinin arttırılması ve askı kemerlerinin üzerine yapılan ikinci bir taşıyıcı sivri kemer eklemesiyle yeniden yapılmıştır. Cami 1766, 1894 İstanbul depremleri ile 1999 İzmit depreminde de büyük oranda zarar görmüştür. Resim Yüzyılın ikinci yarısında eski saray alanından II. Bayezid Camisi 1.2 Mimari Özellikler II. Bayezid Camisi plan şeması harimde dört fil ayağı üzerinde yükselen merkezî bir kubbe, merkezî kubbeyi kuzey-güney yönünden saran iki yarım kubbe ile diğer iki yönde yer alan dörder adet küçük kubbeden oluşmuştur. Ayrıca beş kubbeli iki adet tabhane binası caminin iki yanında konumlanmıştır 4. Minarelerin birbirlerine olan mesafeleri açık olup, minareler tabhanelerin ön cephelerinde yer almaktadır. (Şekil 1) Güneybatı cephesindeki minare özgün olmamasına rağmen, kuzeydoğu cephesindeki minare süsleme özellikleri ve taş işçiliğiyle özgün konumunu koruyarak günümüze ulaşmıştır. Caminin kuzeydoğu cephesinde ahşap bir hünkar mahfeli bulunmaktadır. Günümüze özgün haliyle gelememiş, sofalı plan şemasıyla geleneksel Türk Evi nin bir örneği olan Hünkar Mahfeli, 1960 lı yıllarda yeniden inşa edilmesine rağmen 2011 yılında yangın nedeniyle büyük hasar görmüştür. Şekil 1. II. Bayezid Külliyesi nin günümüze ulaşan yapıları 2 EYİCE, Semavi(1962) İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, XXI, İstanbul, s SAKİN, Orhan(2002) Tarihsel Kaynaklarıyla İstanbul Depremleri, Kitabevi, İstanbul, s YÜKSEL, İ. Aydın ( Baskı) Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid - Yavuz Selim Devri, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, s

3 1.3 Yapım Tekniği ve Malzeme Özellikleri II. Bayezid Camisi kagir yığma tekniği ile inşa edilmiştir. Duvar örgüsü kesme küfeki taşıdır. Merkezî kubbeyi taşıyan fil ayakları ve üst örtüyü taşıyan tüm kemerler kesme taştır. Üst örtüyü oluşturan kubbe ve yarım kubbeler tuğla ile örülmüştür. Üst örtüler içten ve dıştan horasan sıva ile sıvalıdır. Caminin ana beden duvar örgüsüne bakılarak harimin aslında sıvalı olarak inşa edilmediği kesme taş oluşundan anlaşılmaktadır. Henüz belirlenemeyen bir tarihte sıvanmıştır. Revaklı avluda kubbeleri taşıyan sütunlar yekpare mermerdir.cami genelinde farklı tür mermer malzeme imal edilmiş çeşitli mimari elemanlar bulunmaktadır. Yapım tekniği ve malzeme özellikleri ile ilgili daha ayrıntılı bilgi Malzeme Bazında Görülen Hasarlar ve Müdahale Yöntemleri ve Strüktürel Hasarlar ve Güçlendirmeleri bölümlerindeverildiğinden bu bölüm kısa tutulmuştur. 2. RESTORASYON UYGULAMASINA HAZIRLIK II. Bayezid Camisi nin rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri Vakıflar 1. Bölge Müdürlüğü tarafından Fom Grup Mimarlık Şirketi ne hazırlatılmıştır. Projeler, tarih 3825 sayılı karar ileistanbul IV Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından onaylanmıştır yılında Vakıflar 1. Bölge Müdürlüğü tarafından ihale edilen söz konusu restorasyon uygulaması Yılmaz Yapı Taah. Ve Tic. Ltd. Şti. uhdesinde kalmış, şantiye hazırlıklarının hemen ardından 2012 yılının sonunda fiili olarak restorasyon çalışmalarına başlanmıştır. Uygulama esnasında, ilgili koruma kurulunun kararı doğrultusunda kendi alanlarında uzman öğretim üyelerinden (Mimarlık; Doç. Dr. Deniz Mazlum-İTÜ, sanat tarihi; Prof. Dr. Gönül Cantay-MSÜ, inşaat mühendisliği; Prof. Dr. Feridun Çılı-İTÜ) oluşan bilim kurulu kurulmuş ve şantiye ortamında iki haftalık periyodlarda toplantılar düzenlenerek, yapıda karşılaşılan her türlü sorun masaya yatırılmış,çözümleri aranmıştır. Aynı zamanda uygulama başlangıcında malzeme (taş, mermer, sıva vb.) ve temizlik yöntemleri ile ilgili raporlar ilgili kurumlardan alınmış, malzeme bazında müdahale yöntemleri ile ilgili uygulamalar bu raporlar doğrultusunda gerçekleştirilmiştir. 3. RESTORASYON ÖNCESİ YAPININ DURUMU Uygulamanın başlangıcında, ilgili koruma kurulu onaylı projeler ve bu projelerin üzerinden yapılmış olan yaklaşık maliyetteki pozlar incelendiğinde yapının hasar durumunun tam olarak ortaya konulamadığı tespit edilmiştir. İskele kurulmadan ve yalnızca göz ile tespit etmenin olanaksız olduğu doku altlarındaki hasarlara doğal olarak ne projede ne de yaklaşık maliyet pozlarında yeterince yer verilememiştir. İskele kurulumunun ardından özellikle çimento katkılı sıvalar raspalandığında kubbekemer iç yüzeylerinde yoğun çatlak ve ayrılmalar oluştuğu tespit edilmiştir. Merkezî kubbe başta olmak üzere kuzeybatı-güneydoğu eksenindeki iki yarım kubbe ile pandantiflerin birleştiği noktalar, yine kuzeydoğu ve güneybatı yönünde dörder adet olmak üzere yer alan sekiz küçük kubbede derin çatlaklar, tuğla malzemede kırılmalar, gözlemlenmiş, söz konusu hasarların her biri için projelendirme çalışması yapılmıştır. Ayrıca yapının özellikle güneydoğu-güneybatı köşesi ve simetriği olan güneydoğu-kuzeybatı köşesi ile mihrap cephesinde strüktürel hasarlar tespit edilmiş olup, müdahale yöntemleri ile ilgili araştırma yapılmaktadır. 4. RESTORASYON KARARLARI VE MÜDAHALELER II. Bayezid Camisi restorasyon uygulaması öncesindeve esnasında alınan kararlar, genel restorasyon ilkeleri çerçevesinde,öncelikle yapının bütünlüğünü ve özgünlüğünü bozan niteliksiz malzemelerin uzaklaştırılması, alınan raporlar doğrultusunda farklı malzeme yüzeylerinin temizlenmesi, hasar görmüş dokuların sağlamlaştırılması, onarımı mümkün olmayan elemanların ve malzemelerin yenilenmesi, bir bölümü hasar görmüş eleman ve malzemelerin özgün niteliklerine göre bütünlenmesi ve son olarak strüktürel bozulmalar araştırılıp ortaya konulduktan sonra özgün ve çağdaş malzemelerin dengesi sağlanarak strüktürün güçlendirilmesi temel başlıkları altında ele alınmıştır. Bu çalışmada,mevcut hasarların ve müdahale yöntemlerinin daha ayrıntılı olarak aktarılabilmesi için malzeme bazında hasarlar ve onarımları başlığı altında konunun açıklanması tercih edilmiştir. 475

4 4.1 Malzeme Bazında Görülen Hasarlar Ve Onarımları Taş Malzeme Yapının beden duvar örgüsünü oluşturan küfeki taş malzeme yüzeylerinde yüzey kirliliği, yosunlanma, bitkilenme ve en önemlisi kapak atma ve yüzey kayıpları tespit edilmiştir. Önceki yıllarda bilinçsizce duvar temizliği yapmak için uygulanmış tazyikli su ile yıkama yöntemi, duvar dokusundaki taşları birbirine bağlayan demir kenet ve zıvanalara derzler arasından sızarak ulaşmış ve demir malzemenin korozyona uğramasına neden olmuştur. Korozyona uğrayan demir kenet ve zıvanalar zaman içerisinde genleşerek basınç kuvvetiyle taşların patlamasına sebebiyet vermiştir. Taş yüzeylerdeki kirlilik için temizlik raporu doğrultusunda kontrollü kumlama yöntemiyle 1,5 atmosfer basınç ve 125µelek altı ithal dolomit tozlarıylatemizleme işlemi yapılmıştır 5. Taş duvar yüzeylerinde oluşmuş yosunlanma ve bitkilenme hasarları için ise bitki öldürücü ilaçlar köklere enjekte edilmiştir. Duvar dokularındaki yüzey kayıpları ve kapak atma hasarları için yüzey kaybının 5 cm den büyük olduğu durumlarda hasarlı kısım minimum düzeyde çürütülerek çıkartılmış, yerine benzer nitelikte küfeki taşları ile bütünleme yapılmıştır. Kapak atma hasarının olduğu bölümlerde aynı bütünleme yöntemi kullanılırken, bütünleme için kullanılan yeni taşlar, paslanmaz çelik zıvana ve mümkünse paslanmaz çelik kenetler ile yerlerine kurşun yardımıyla sabitlenmiştir. Günümüze özgünlüğünü koruyarak gelmeyi başarmış kuzeybatı minaresinin şerefe altındaki kırmızı taşlar ile süslenmiş duvarında yapılan müdahale çalışması, farklı bir örnek olarak bu çalışmada ele alınmak istenmiştir. Küfeki taşlarının içerisinde geometrik bir düzenle yerleştirilmiş olan kırmızı tüf veya Enez taşlarının büyük bir bölümünün günümüze ulaşmadığı hasar tespit çalışmaları sırasında anlaşılmıştır. Önceki onarımlarda günümüze ulaşmayan kırmızı tüf taşı yerine tuğla benzeri 2 cm kalınlığında niteliksiz taşların çimento harcı ile birlikte kullanıldığı görülmüştür. Öncelikle hasar tespit için çizim çalışması yapılmış, eksik taşlar ve ebatlar belirlenmiştir. Daha sonra yerinde yapılan incelemede taş içine taş kakma tekniği olarak adlandırılabilecek mevcut teknikte 4 cm kalınlığındaki kırmızı taşın küfeki taşının içine kurşun dökülerek yerleştirildiği tespit edilmiştir. Bu arada ocağı artık kalmamış olan kırmızı taş için Enez dolaylarında taş araması yapılmış, uzun uğraşlar sonucunda benzer nitelikli kırmızı renkli taşlar şantiye ortamına getirilerek, özgün teknik ile küfeki taşlarının içine kurşun akıtılarak yerleştirilmiştir. Kırmızı taşın haricinde serpantin breş olarak adlandırılan yeşil renkli, kare kesitli, küçük mermer taşlar da aynı yöntemle yerlerine yerleştirilerek geometrik kompozisyonun tamamlanması sağlanmıştır. (Resim 2-3) Resim 2-3. Kuzeydoğu minaresinde kırmızı taşların bütünlenmesi Tuğla Malzeme II Bayezid Camisi genelinde tuğla, kubbe, yarım kubbe, ağırlık kulesi gibi üst örtü dokularında kullanılmıştır. Özgün kubbe dokularında kalınlığı cm, uzunluğu ise cm arasında 5 Güleç, Ahmet (2013) Beyazıt Camii Cephelerindeki Problemler ve Koruma Örnekleri, s

5 değişmektedir. Merkezî kubbe başta olmak üzere özellikle yan küçük kubbeleri oluşturan tuğla dokuda yoğun olarak çatlak oluşumları tespit edilmiştir. Bu çatlaklardan bazılarının 1-2 cm, bazılarının ise 4 cm ve üzeri genişliğinde oldukları gözlemlenmiştir. Ayrıca tuğla kubbe iç yüzeylerinde uygulanmış olan çimento katkılı sıvaların, demir sıva çivilerinin de korozyona uğraması nedeniyle tuğla yüzeylerine zarar verdiği görülmüştür. Tuğla dokulardaki 1-2 cm genişliğindeki çatlaklar için özgün sıva harcının enjeksiyonu yöntemi ile sağlamlaştırma, daha büyük ebattaki çatlak ve ayrılmalar için özgün malzemesi ile dikiş yöntemiyle yenileme ve sağlamlaştırma uygulanmıştır. Geniş çatlak veya ayrılmanın olduğu alanda, çatlağın 15 er cm sağından ve solundan başlayan çürütme işlemi, aşağıdan yukarıya doğru çürütme ve yerine özgün harç ile yenisini yerleştirme şeklinde, derzler şaşırtılarak gerçekleştirilmiştir. II. Bayezid Camisi özelinde tuğla malzeme ile yapılan farklı çalışmalardan biri 1999 depreminde hasar gören ve hemen ardından onarıldığı Vakıflar arşiv kayıtlarından tespit edilen ağırlık kuleleri için yapılan çalışmadır. Kurşun örtü ve altındaki tabakaların sökülmesi sonucunda çimento esaslı dökme tuğla ve çimentolu harç ile gelişigüzel olarak örüldüğü tespit edilen ağırlık kulelerinin sökülmesi kararı bilim kurulu toplantılarında alınmıştır. Söküm esnasında özellikle alt kısımlara yakın noktalarda özgün yarım dairesel biçimli tuğlalar ortaya çıkmıştır. Yeniden örülecek ağırlık kuleleri için özgün tuğla şekil ve ebatlarında tuğla özel olarak yaptırılmış ve ağırlık kuleleri özgün horasan harcı ve özgün nitelikli tuğlalar ile örülmüştür. Resim 4. Yeniden örülen ağırlık kulesi Şekil 2. Hasarların çizime aktarılması Mermer Malzeme Cami genelinde farklı tür mermer malzeme ve türevleri bulunmaktadır. Kapı ve pencere sövelerinde ağırlıklı olarak Marmara mermeri ve yeşil renkli serpantin breş; merkezî kubbeyi taşıyan sütun ayaklarında pembe granit ile başlıklarında Marmara mermeri; revaklı avlu ve son cemaat yeri sütun gövdelerinde granit, porfir, serpantin breş ile başlıklarında yine Marmara mermeri; kemer taşlarında hereke pudingi; mihrap, minber ve müezzin mahfili gibi taşınmaz mimari elemanlarda ise ağırlıklı olarak Marmara mermeri kullanılmasının yanında farklı mermer türleri de yer almaktadır. Ayrıca revaklı avlu kubbe alemlerinin özgün biçimlerini korumamakla birlikte, yerindeki kırık parçalardan ve eski fotoğraflardan mermer oldukları gözlemlenmiştir. Mermer malzeme hasarları ağırlıklı olarak yüzey kirliliği ve yüzey kayıpları şeklinde tespit edilmiştir. Yüzey kirlilikleri için AB57 kimyasal jeli ile temizlik uygulaması yapılmış, uygulama gerektiğinde birkaç kere tekrar edilmiştir. Yüzey kayıpları vb. parça kayıp-kopmaları için ise henüz uygulaması yapılmamış olsa da benzer malzeme ile bütünleme yöntemi uygulanacaktır. Günümüze ulaşamamış ama eski belgelerde varlığı tespit edilen alem gibi mimari elemanların ise benzer mermer malzeme ile yeniden üretilmesi öngörülmektedir. 477

6 Sıva ve Harç Malzemeleri Caminin bütün üst örtülerinin iç yüzeyleri sıva ile kaplanmıştır. Hasar tespit çalışmaları sırasında söz konusu sıvaların büyük bir çoğunluğunu çimento katkılı sıvaların oluşturduğu görülmüştür. (Şekil 2) Özellikle kubbe içleri ve kemerlerin yüzeylerinde bezemeli alanlarda özgün horasan sıvanın varlığı tespit edilmiştir. Mevcut sıvalar için Doç. Dr. Ahmet Güleç tarafından hazırlanan harç ve sıva analizi raporunda, harç ve sıvalar içeriklerine göre 5 grup olarak sınıflandırılmıştır. Bunlardan ikisi içeriğindeki yüksek söndürülmüş ve bekletilmiş kireç oranıyla (%45 e kadar) yapının ilk inşa dönemine tarihlenirken, diğer ikisi 19. Yüzyıl sonu-20. yüzyıl başına ait nefaset sıvası olarak, son grup ise 20. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren kullanıldığı düşünülen portland çimentosudur 6. Restorasyon uygulamasının başında özgün olmayan çimentolu sıvaların ve harçların raspalanarak yapıdan uzaklaştırılması kararı ilke kararı olarak alınmıştır. Çimentolu sıvalardan temizlenen alanlarda adı geçen rapor doğrultusunda özgün horasan sıva ve harçlara göre yeniden üretilen malzeme ile tamamlama ve bütünleme yapılmıştır. Özgün horasan sıvalı alanlarda özellikle kalem işi bezemelerin bulunduğu yerlerde mevcut sıvaları sağlamlaştırmak için yüzeyden ayrılan sıva katmanlarına ve çatlaklara Primal AC33 malzemesi yardımıyla konservasyon uygulaması yapılmıştır. Ahşap Malzeme II. Bayezid Camisi nin harim kapıları ve pencere kapaklarının hemen hemen hepsi ahşap ve özgündür. Yalnızca tabhanelerin en uçtaki odalarının pencere kapakları demirden imal edilmiştir. Revaklı avlu pencere kapakları ise özgün olmayıp, önceki onarımlarda mevcuttaki bir örneğe göre yenilenmiştir. Özgün ahşap kapı ve kapaklarda kündekâri tekniği ağırlıklıdır. Süslemelerde fildişi, ve kurşun gibi malzemeler kullanılmıştır. Yapının doğramaları da ahşap olmasına rağmen son dönemde yenilenmiştir. Müezzin mahfili ve hünkar mahfilinin tavanları ahşap çıtalı tavan olarak yapılmıştır. Özgün ahşap kapı ve kapakların yüzeylerinde tespit edilmiş olan en önemli hasar türü cilanın niteliğini kaybetmesinden dolayı gözlemlenen yoğun yüzey kirliliğidir. Ayrıca böceklenme ve çürüme de tespit edilmiştir. Ahşap yüzeylerde ilk olarak bistüri gibi el aletleriyle mekanik ve boya sökücü gibi kimyasallarla kimyasal olarak temizleme işlemi yapılmıştır. (Resim 5-6) Hassas bir şekilde uzun bir zaman dilimi içerisinde gerçekleştirilen bu müdahaleden sonra ahşap elemanların zararlı böceklere karşı fümigasyonu yapılmıştır. Daha sonra çürümüş bölümlerinin çürütülerek uzaklaştırılması ve benzer nitelikli ağaç malzeme ile (II. Bayezid Camisi nde ağırlıklı olarak meşe ve ceviz)bütünleme yöntemi uygulanmıştır. Son olarak restorasyonun ilerleyen aşamalarında gomalak cila ile yüzeyler cilalanacaktır. Resim 5-6. Kündekâri cümle kapısı üzerinde yapılan temizlik çalışmaları Müezzin ve hünkar mahfillerinin ahşap çıtalı tavanlarının yüzeylerinde çok miktarda yağlı boya katmanı olduğu kısmi araştırma raspası sonucunda tespit edilmiştir. Ayrıca yağlı boyanın altında çok renkli ve 16. yüzyıla yani yapının özgün dönemine tarihlendirilen bezeme örneği bulunmaktadır. 6 Güleç, Ahmet(2013) Beyazıt Camii Harç ve Sıva Analizi Raporu, s

7 Müdahaleye henüz başlanmamış olmasına rağmen bu alanda hassas bir şekilde mekanik raspa işlemi yapılacak ve alttan çıkan bezemenin durumuna göre konservasyonu sağlanacaktır. Metal Malzeme Yapıda metal malzemenin kullanıldığı alanlar, kaplama malzemesi olarak kurşun üst örtü, strüktür elemanı olarak belirli kotlardan geçen demir gergiler, sütun bilezikleri, strüktüre yardımcı eleman duvar örgülerinde demir kenet ve zıvanalar, ince yapı elemanı olarak pencerelerde demir lokmalı parmaklıklar, süsleme elemanı olarak ise bakır alemler ve özellikle ahşap kapılarda kullanılmış olan pirinçten imal edilmiş rozet, kilit aynası, kuşak vb. elemanlardır. Kurşun üst örtülerde genel olarak malzemede erime, delik ve yırtıklar gözlemlenmiştir. Kurşun örtünün açılması ile ilgili en önemli neden ise yapının kubbe gibi üst örtü dokularındaki, iç yüzeyden yoğun olarak gözle dahi görülebilen hasarların, dış yüzeyeetkisini tespit edebilmek için kurşun örtüyü açmak gerekliliği doğmuştur. Alt dokularda hasarlar tespit edilip (özgün malzemesiyle dikiş, çatlak enjeksiyonu, strüktürel güçlendirmeler vb.), gerekli müdahaleler yapıldıktan sonra 2 mm kalınlığında kurşun levhalarla kurşun örtünün yenilenmesi gerçekleştirilmiştir. Duvar örgülerinde ve taş-mermer gibi elemanları birbirine bağlamakta kullanılan demir kenet ve zıvanaların özellikle suyla temas ettiklerinden dolayı korozyona uğradıkları ve kendilerinin haricinde etraflarındaki diğer malzemelerden yapılmış mimari elemanlara da zarar verdikleri tespit edilmiştir. Korozyona uğramış demir kenetlerde kesit kayıpları, kopma ve kırılma da meydana gelmiştir. İşlevini kaybetmiş olan demir kenet ve zıvanalar için, yerinden çıkartıp değiştirmenin mümkün olduğu durumlarda, paslanmaz çelik malzeme ile özgününe uygun ölçülerde (örn; kenet için 20x3x0.5-30x3x0.8 cm vb., zıvana için Ø cm vb.) yenileme yöntemi uygulanmış,taş dokusu içerisinde kalmış ve yerinden çıkartılamayacak durumda olanlar için ise tel fırça ile mekanik temizliği, antipas (çinko esaslı galvanik koruyucu) sürülerek kimyasal temizliği yapıldıktan sonra çinko esaslı koruyucu boya ile konservasyonu tamamlanmıştır. Ayrıca taş-mermer bütünlemeleri ve yenilenmeleri durumlarında yeni imal edilmiş paslanmaz çelik kenet ve zıvanalar ile yenileme yapılmıştır. Kubbe bitimlerinde hem yardımcı hem de süsleme elemanı olarak kullanılan bakır alemlerde görülen hasarların başında mekanik etkiler yani darbeler neticesinde malzemede çökme, ezilme ile bakır alemin yüzeyini kapatan boya ve altın varakta kayıplar gelmektedir. Bakır alemlerin konservasyonunda, üzerindeki altın varak ve boya katmanlarının mekanik ve kimyasal olarak temizlenmesinin ardından bakır malzemedeki delik ve yırtıklara perçinli yama ve kaynaklı ek yapma, benzer nitelikli malzeme ile ek yapılarak kesit arttırılması gibi bütünleme yöntemi uygulanmıştır. Özgün ahşap kapı ve pencere kapaklarında süsleme öğesi olarak kullanılmış olan pirinç rozet, kuşak, kilit aynası gibi mimari elemanların kapılar cilalanırken kapıyla birlikte cilalandıkları ya da yerlerinde artık mevcut olmadıkları tespit edilmiştir. Söz konusu elemanlar, numaralandırılarak teker teker sökülmüş, her biri ayrı ayrı mekanik ve kimyasal yöntemler ile temizlenmiş, mevcut olmayanlar ise pirinç malzemeden imal edilerek yenileme yapılmıştır. Metal strüktür elemanları ile ilgili strüktürel hasarlar ve güçlendirmeler ayrı bir başlık altında aşağıda ele alınmıştır. 4.2 Strüktürel Hasarlar Ve Güçlendirmeleri II. Bayezid Camisi nde görülen en önemli hasarlar strüktürel elemanlarda meydana gelmiş olanlardır. Yapının belirli kotlarında mevcut olduğu saptanan ahşap hatıl sistemlerinde ahşap malzemenin çürümesinden kaynaklı işlev kayıpları ile demir gergilerin korozyon sebebiyle genleşerek çatlamakırılma ve kesit kayıplarına maruz kalması, duvar ve üst örtü dokularındaki çatlak, ayrılma ve kaymalar önemli strüktürel hasarların başında gelmektedir. Bu bölümde yapı genelinde her biri ayrı ayrı ele alınan, bilim kurulu toplantılarında tartışılan, alınan kararlar doğrultusunda rölöve ve güçlendirme çizimleri hazırlanarak ilgili koruma kurulunun onayına sunulan bazı güçlendirme çalışmalarından örnekler verilecektir. Uygulaması gerçekleştirilen tüm örneklerin projeleri

8 tarih 2885 sayılı kararı ile İstanbul IV Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından onaylanmıştır. Pencere İçi Demir Gergilerin Güçlendirilmesi II. Bayezid Camisi nin merkezî kubbe kasnak pencerelerinde, pencere kemer bitiminden geçen, yaklaşık kotunda birdemir gergi sistemi olduğu, içlikler söküldükten sonra tespit edilmiştir. Dikdörtgen kesitli demir gergilerinin ebatları 3x9.5 cm dir. Demir gergi yüzeylerinde hava ile temastan kaynaklanan korozyon oluştuğu, gergi dokularında genleşmeden kaynaklanan çatlamalar meydana geldiği, ayrıca duvar içine girdiği noktalarda kesit kaybına uğradığı gözlemlenmiştir. Bazı noktalarda işlevini yitirdiği gözlemlenen gergi sistemi mekanik temizlik sonrası antipas ve çinko esaslı koruyucu boya uygulaması ile konservasyonu yapıldıktan sonra yerinde bırakılmış, hemen alt kotundan geçen ve paslanmaz çelik malzemenin kullanıldığı ikinci bir gergi sistemi ile güçlendirme yapılmıştır. Mevcut sistemin alt kotundaki duvar kuru olarak karot ile delinmiş Ø4 cm ebadındaki dairesel kesitli çubuk gergi bütün pencereleri ve ağırlık kulelerini kendi içinde bağlayacak şekilde yerleştirildikten sonra pencere boşluklarında sıkılarak sistem işler hale getirilmiştir. Duvarda gerginin geçtiği delikler kireç esaslı enjeksiyon malzemesi ile doldurulmuştur. (Resim 7) Benzer bir dikdörtgen kesitli gergi sistemi kotunda yarım kubbe pencereleri içerisinde mevcuttur. Bu alanda da benzer hasarlar tespit edilmiş ve aynı güçlendirme yöntemi uygulanmıştır. Ahşap Hatıl Yenilemesi Restorasyon sırasında yapılan hasar araştırmaları neticesinde kubbe eteklerinde ahşap hatıl sistemlerinin varlığı tespit edilmiştir. Ahşabın uzun ömürlü bir malzeme olmaması ve birçok noktada çürüdüğü için günümüze ulaşamamış olması gibi sebeplerle cami genelinde ortaya çıkan ahşap hatıl sisteminin mümkün olduğunca yenilenmesi karar olarak alınmıştır. Yarım kubbelerin eteklerinde ve güneybatı-kuzeydoğu yönündeki sekiz adet kubbenin eteklerinde ortaya çıkan ahşap hatılların malzemeleri üzerinde Doç. Dr. Ahmet Güleç tarafından yapılan analiz çalışmaları sonucunda hatılların genel olarak meşe olduğu tespit edilmiştir. Avlu tarafındaki yarım kubbe eteklerinde yer alan ahşap hatıl boşlukları kesit olarak10x13 cm ile 10x23 cm ebatlarındadır. Sekiz küçük kubbe üzerindekilerin ebatları ise 8x12 cm 10x15 cm arasında değişmektedir. Çürümüş ve yerinde mevcut olmayan ahşap hatıllar için ahşap hatıl boşluğunun ebatları göz önüne alınarak10x10 cm, 10x15 cmve 8x12 cm ebatlarında meşe imal edilmiş ve şantiye ortamında daldırma yöntemiyle emprenyesi yapılan yeni hatıllar, hatıl boşluklarına yerleştirilmiş, gerekli statik hesaplamaların ardından birleşimleri paslanmaz çelik lama ve bulonlar ile sağlanmıştır. Ayrıca çatı örtüsü altında bulunan ahşap hatılların suya karşı ömürlerine arttırmak için üzerlerine katran sürülmüştür. Kubbe Eteklerinde Paslanmaz Çelik ile Güçlendirme Deprem kuvvetlerine karşı üst örtü dokusundaki en zayıf nokta olan kubbe eteklerinde var olan, ama işlevini kaybetmesi dolayısıyla özgün malzeme ile yenilenen ahşap hatıl sistemlerinin, duvar içine girdiği noktalarda müdahale görememesi gibi nedenlerlekubbe eteklerinde kubbeyi çepeçevre saracak bir çember sistemi önerilmiş ve uygulanmıştır. Kurşun ve altındaki toprak - sıva tabakaları sökülerek tuğla dokuya kadar inilmiş, eteklerdeki harç-sıva dolgusu alınmış ve statik hesabı yapılan çemberler paslanmaz çelik malzemeden imal edilerek, bulonlar yardımıyla gerilip işlevsel hale getirilmiştir. Merkezî kubbede 2 parça 20x1.5 cm, diğer küçük kubbelerde ise 2 parça 15x1.5 cm paslanmaz çelik lama kullanılmıştır. Lamaların tuğla yüzey ile doğrudan temas etmemesi için iki kat halinde kurşun levha yastık elemanı göreviyle lamanın arkasına yerleştirilmiştir. (Şekil 3) 480

9 Resim 7. Merkezi kubbe pencere içlerinde gergi güçlendirmesi Şekil 3. Kubbelerde çember ile güçlendirme Yarım Kubbe Üzeri Ahşap Kubbe Yenilemesi Üst örtü açma çalışmaları sırasında revaklı avlu tarafındaki yarım kubbenin üzerinde ahşap bir çatının varlığı ortaya çıkmıştır.vakıflar 1. Bölge Müdürlüğü arşivinden elde edilen 1960 lı yıllardaki onarıma ait bir fotoğrafta aslında ahşap çatının varlığı bilinmekteydi. Ayrıca yarım kubbenin ahşap olarak inşa edildiği ile ilgili dayanaksız bir bilgi de mevcuttu. Kurşun örtü ve altındaki ahşap kaplamanın sökülmesi sonrasında niteliksiz ahşap-tahta malzemeler ile önceki onarımlarda yenilendiği tespit edilen ahşap kubbenin aslında, tuğla ile klasik olarak örülmüş ama şekil olarak tam bir daire özelliği göstermeyen ve oldukça basık olan tuğla yarım kubbeyi yükseltmek amacıyla yapıldığı anlaşılmıştır.mihrap tarafındaki yarım kubbe üzerinde yapılan araştırma çalışması sırasında ise böyle bir kubbenin mevcut olmadığı ama tuğla kubbe üzerindeki ahşap dikme izlerinden bir zamanlar var olduğu, hatta ahşap hünkar kasrına yakın olan bu yarım kubbenin belki yangınlar neticesinde günümüze ulaşamadığı varsayımları üzerinde durulmuştur. II. Bayezid Camisi nin 19. yüzyıl sonu fotoğraflarında dahi mihrap yarım kubbesi üzerindeki basıklığın algılanıyor olması, söz konusu ahşap kubbe ile yükseltmenin erken bir tarihten itibaren yok olduğu konusunda bilgi vermektedir. Bilim Kurulu toplantılarında alınan karar neticesinde avlu tarafı yarım kubbe üzerindeki ahşap yükseltme çatısının özgün nitelikli malzeme ile yenilenmesi ve mihrap tarafı yarım kubbe üzeri için yeni bir ahşap yükseltme çatısı yapılması kararı alınmış, gerekli projeler hazırlandıktan sonra ilgili koruma kurulunun onayının ardından onarıma geçilmiştir. 8x20 cm ebatlarında olan özgün meşe kirişler için yapılan hesaplamalar doğrultusunda 10x20 cm ebatlarında emprenye edilmiş meşe kirişler, birleşimleri paslanmaz çelik lama, köşebent ve bulonlarla sağlanacak şekilde çatı sistemi kurulmuştur. Eski halinde gelişigüzel bir şekilde kiriş altlarına yerleştirilmiş olan ahşap kirişler yeni sistemde tuğla kubbe üzerine baskı yaptığı gerekçesiyle kullanılmamış, böylelikle ahşap kubbe sistemi yarım kubbe eteğindeki yastık kirişlere ve yarım kubbe tepe noktasındaki duvara sabitlenerek, kesintisiz bir örtü sistemi ortaya çıkarılmıştır. Daha sonra üst örtü yalıtım ve kurşun kaplama işlemleri rutin olarak uygulanmıştır. Şekil 4. Küçük kubbe eteklerinde ahşap hatıl boşluğu Şekil 5. Yarım kubbe yükseltme kubbesi 481

10 SONUÇ 500 yıl boyunca geçirdiği onca afete karşı ayakta kalmayı başararak günümüze ulaşan II. Bayezid Camisi nin restorasyonu için alınan kararlar ve gerçekleştirilen uygulamalar genel restorasyon ilkeleri içerisinde ele alınmıştır. Malzeme ve teknik anlamında özgünlüğün korunması ve geleceğe sağlıklı aktarılması ön planda tutulmuştur. Strüktürel güçlendirmelerde, malzemenin özgün halinin kullanılmasının mümkün olmadığı durumlarda ise çağdaş malzemeler çağdaş teknikler yardımıyla kullanılmış, bu tür müdahalelerde ise yapının özgünlüğüne müdahale edecek ve kalıcı hasar verecek durumlardan kaçınılmıştır. Restorasyon uygulaması sırasında yukarıda anlatılan hasarlar ve müdahale yöntemlerini farklı açılardan kısıtlayacak ya da olumsuz yönde etkileyecek durumlarla da karşılaşılmıştır. Bunlardan en önemlileri arasında iskele kurulmadan veya malzeme analizleri yapılmadan hazırlanan restorasyon projelerinin şantiyenin ilk aşamasında uygulamacılar için zaman kaybettirmesi, yine bu durumdaki proje üzerinden hazırlanan yaklaşık maliyetteki birim fiyatların uygulamada harcanan gerçek emeği karşılayamaması, başta kaliteli küfeki taşı olmak üzere çeşitli malzemelerin teminindeki zorluklar, şantiye ortamında hazırlanan revizyon projelerinin koruma kurullarında geçirdiği süre ile zaman kaybedilmesi vb. bir çok sorun restorasyon uygulamasını olumsuz olarak etkilemektedir. İstanbul un ticari ve sosyal olarak en hareketli mekanlarından olan Beyazıt Meydanı nda konumlanmış olan II. Bayezid Camisi, külliyenin diğer yapılarına nazaran yüzyıllardır canlılığını, işlevini ve 16. yüzyıl anıtsal mimari özelliklerini yitirmeden ayakta kalmayı başarmıştır yılının ilk aylarında fiili olarak başlayan restorasyon uygulaması halen devam etmekte olup, 2018 yılında bitmesi öngörülmektedir. Teşekkür Çalışmanın gerçekleştirilmesindekikatkılarından dolayı Bilim Kurulu üyeleri Doç. Dr. Deniz Mazlum, Prof. Dr. Gönül Cantay ve Prof. Dr. Feridun Çılı ile Vakıflar 1. Bölge Müdürlüğü kontrollerinden Dr. Mimar Esin Demirel İşli ve İnş. Müh. Oktay Özel e ve son olarak yüklenici Yılmaz Yapı Taah. ve Tic. Ltd. Şti.-Yusuf Yılmaz ile çalışma arkadaşlarıma teşekkürü borç bilirim. KAYNAKLAR Eyice, Semavi(1962) İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, XXI, İstanbul, s. 46. Güleç, Ahmet (2013) Beyazıt Camii Cephelerindeki Problemler ve Koruma Örnekleri, s. 13. Güleç, Ahmet; (2013), Beyazıt Camii Harç ve Sıva Analizi Raporu, s Sakin, Orhan(2002) Tarihsel Kaynaklarıyla İstanbul Depremleri, Kitabevi, İstanbul, s. 46. Yüksel, İ. Aydın ( Baskı) Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid - Yavuz Selim Devri, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, s