İKLİM BİLGİSİ DERGİ 3 - Ahmet Burak Kargı

Transkript

1 İKLİM BİLGİSİ DERGİ 3 - Ahmet Burak Kargı ahmetburakkargi@gmail.com

2 Matematik Konum KPSS COĞRAFYA Türkiye de İklim TÜRKİYE DE İKLİM Hava Durumu: Dar alanlarda kısa süreli yaşanan hava olaylarıdır. Hava durumunu inceleyen bilime Meteoroloji denir. İklim: Geniş alanlarda, uzun süreli yaşanan hava olaylarının ortalamasıdır. İklimi Klimatoloji bilimi inceler. İklimi oluşturan elemanlar Sıcaklık Basınç Rüzgarlar Nem Yağış TÜRKİYE NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Türkiye Kuzey Yarım Kürededir Kuzeyden esen rüzgârlar sıcaklığı azaltır. Güneyden esen rüzgârlar sıcaklığı arttırır. Güneyden kuzeye doğru enleme bağlı sıcaklık azalır. En sıcak ay temmuz, en soğuk ay ocak ayıdır. (Güney Yarım kürede olsa bu durumun tam tersi yaşanacaktı) Türkiye Orta Kuşaktadır Yıl içinde dört mevsim belirgin olarak yaşanır. Orta kuşakta 30 derece enlemlerine yakın olduğu için Akdeniz iklimi görülür. Batı rüzgârlarının etkisinde kaldığı için hâkim rüzgâr yönü batı-doğu doğrultusundadır. Cephesel yağışlar görülür. Türkiye Yengeç Dönencesinin Kuzeyindedir Dağların güneye bakan yamaçları daha sıcaktır. (Bakı) 1

3 Özel Konum KPSS COĞRAFYA Türkiye de İklim Etrafındaki Denizlerin Etkisi Türkiye üç tarafı denizlerle çevrili bir yarımadadır. Üç tarafının denizlerle çevrili olması kıyı bölgelerimizdeki nem, yağış ve sıcaklığı artırmıştır. Etrafındaki denizlerin varlığı iklim çeşitliliğini artırmıştır. Etrafındaki Kara Kütlelerinin Etkisi Türkiye Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının kesiştiği noktada bulunur. Bu büyük kara kütlelerinin varlığı karasallığın şiddetini artırmıştır. Etrafındaki Basınç Merkezlerinin Etkisi Türkiye coğrafi konumu nedeniyle basınç merkezlerinin oluştuğu alan üzerinde değildir. Türkiye basınç merkezlerinin oluşturduğu hava kütlelerinin karşılaşma alanında bulunur. Yerşekillerinin Etkisi Yükselti: Ortalama yükselti ve engebenin fazla olmasından dolayı Türkiye de kısa mesafede sıcaklık, yağış miktarı ve ekonomik etkinliklerin aniden farklılaşması söz konusudur. Dağların uzanışı: Türkiye de dağlar doğu-batı doğrultusunda uzanır bu yüzden Kuzey ve Güney kıyılarımızdaki nemli hava kütlesi iç kesimler sokulamaz. Kıyı ile iç kesimlerimizdeki iklim farkı fazladır. NOT: Antalya ve Isparta kentleri birbirine çok yakın iki kent olmasına rağmen dağların uzanışından dolayı tamamen farklı iklimler yaşarlar. 2

4 TÜRKİYE DE SICAKLIK Türkiye de batıdan doğuya doğru gidildikçe sıcaklığın azalması Yükselti, güneyden kuzeye doğru gidildikçe sıcaklığın azalması Enlem etkisi yüzündendir. İzoterm Haritası (Eş Sıcaklık Eğrisi ): Aynı sıcaklıktaki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen çizgilere izoterm (Eş Sıcaklık Eğrisi), bunlarla hazırlanan haritalara da İzoterm Haritaları denir. İzoterm haritaları iki şekilde hazırlanır. İzoterm Haritaları Gerçek İzoterm Haritaları İndirgenmiş İzoterm Haritaları Sıcaklığı etkileyen tüm faktörler göz önünde bulundurulur. Termometredeki gerçek sıcaklık değerleri kullanılır. Yükselti hesaba katılmaz. Deniz seviyesinden yükseklere çıkıldıkça her 200m de 1 C sıcaklık azalır. DİKKAT: İndirgenmiş sıcaklık haritalarında yükselti ile ilgili hiçbir kavram sıcaklığa etki etmez. Soruda indirgenmiş kelimesi görüldüğünde bu noktaya dikkat edilmesi gerekir. Herhangi bir günde Ankara da ölçülen sıcaklık 26 C olsun. Bu sıcaklık Ankara nın gerçek sıcaklığıdır. Ankara nın yükseltisi 800m dir. İndirgenmiş sıcaklığı ise yükseltisini 200 e bölüp gerçek sıcaklığına ekleyerek bulabiliriz. 800/200= 4 C ve 26 C + 4 C= 30 C ANKARA NIN GERÇEK SICAKLIĞI:26 C İndirgenmiş sıcaklıklar gerçek sıcaklıklardan daima daha yüksek olur 3

5 1. Türkiye nin Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı Güneyden kuzeye doğru gidildikçe enlem-sıcaklık ilişkisine bağlı olarak sıcaklık azalır. En yüksek sıcaklıklar Enlem ve Karasallık nedeniyle Güneydoğu Anadolu bölgesinde görülür. Yıllık sıcaklık ortalamalarının 4 ile 20 derece arasında değiştiği görülür. En yüksek sıcaklıklar; İskenderun da -> 19,8 derece En düşük sıcaklıklar ise yükselti, karasallık ve soğuk hava kütleleri (Sibirya Termik Yüksek Basıncı Poyraz Rüzgârı) nedeniyle Kuzey Doğu Anadolu dadır (Erzurum-Kars). En düşük sıcaklıklar; Sarıkamış ta -> 3,9 derece 2. Türkiye nin Temmuz Ortalama Sıcaklık Dağılışı Güneyden kuzeye doğru gidildikçe enlem-sıcaklık ilişkisine bağlı olarak sıcaklık azalır. En sıcak yerler Güneydoğu Anadolu bölgesindedir. Nedenleri; Enlem Karasallık Basra Termik Alçak basıncı Samyeli Rüzgârı nedeniyle En düşük sıcaklıklar ise Kuzey Doğu Anadolu dadır (Erzurum Kars). Nedenleri; Yükselti Karasallık Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı Gerçek Sıcaklık Haritası İndirgenmiş Sıcaklık Haritası En düşük sıcaklıklar En düşük sıcaklıklar Erzurum Kars ta (Yükselti) Karadeniz Kıyılarında YÜKSELTİ HESABA KATILMADIĞI İÇİN 4

6 3. Türkiye nin Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı Ocak ayında en yüksek sıcaklıklar Akdeniz kıyılarındadır. Nedenleri; Enlem Denizellik (Nemlilik) En düşük sıcaklıklar Kuzey Doğu Anadolu dadır. Nedenleri; Enlem Karasallık Yükselti Sibirya Termik Yüksek Basıncı Ocak ayında kıyılarda güneyden kuzeye doğru düzenli bir azalış gösterir. Ancak iç kesimlerde düzenli azalış göstermez. Bunun nedeni ocak ayında karasallığın şiddetinin artmasıdır. En yüksek ve en düşük sıcaklıklar arasındaki 20 C den fazladır. Denizin geç soğumasından dolayı tüm kıyılarımızda sıcaklık değerleri yüksektir. Karaların erken soğuma özelliğinden dolayı iç kesimler daha soğuktur. 4. Türkiye nin Yıllık Sıcaklık Farkları Dağılışı Yıllık sıcaklık farkının en çok olduğu bölgemiz Doğu Anadolu Bölgesidir Yıllık sıcaklık farkının en az olduğu bölgemiz Karadeniz kıyılarıdır. Denizellik ve nemlilik nedeniyle kıyılarımızda sıcaklık farkları azdır. Karasallık nedeniyle iç kesimlerimizde sıcaklık farkı daha fazladır. Doğuya doğru gidildikçe karasallığın yükselti ile birlikte artması sıcaklık farklarının artmasına yol açmıştır. 5

7 Türkiye de Kuraklık Yağışın az olması ve şiddetli sıcaklık nedeniyle buharlaşmanın fazla olması kuraklığa neden olur. Bir yerdeki buharlaşma, düşen yağış miktarından fazla olursa kuraklık yaşanır. Güney Doğu Anadolu bölgesi, iç Anadolu bölgesinden daha fazla yağış almasına rağmen şiddetli sıcaklık yüzünden yaşanan buharlaşmadan dolayı KURAKLIK ENDEKSİ en yüksek olan bölgedir. Güney Doğu Anadolu Bölgesi tarımda sulamaya diğer bölgelerimizden daha fazla ihtiyaç duyar. Kuraklığın sonucunda; Doğal bitki örtüsü kurur ve cılızlaşır. Meraların kurumasına ve azalmasına bağlı olarak hayvansal üretim ve verimlilikte azalma meydana gelir. Barajlardaki su azalmasına bağlı olarak, Hidroelektrik enerji santrallerinde enerji üretimi azalır. Türkiye de kuraklık sorunu yaşayan bölgelerimiz Güneydoğu Anadolu Bölgesi Iğdır Ovası Çoruh Kelkit Havzası Malatya Elazığ ovaları Kayseri ve Niğde arası Türkiye de yaz kuraklığı belirgin olan bölgelerimiz; Akdeniz ve Ege bölgesi kıyılarında yaz mevsiminde yağışın olmaması ve yaz döneminde sıcaklığın yüksek olmasından dolayı kuraklık belirgin olarak hissedilir. Karadeniz kıyıları Türkiye de kuraklıktan en az etkilenen bölgemizdir. 6

8 Türkiye de Don Olayı Hava Sıcaklıklarının 0 C nin altına düşmesinden dolayı don olayı yaşanır. Don olayları özellikle kış mevsiminde ve ilkbahar mevsiminde yaşanır. İç bölgelerimizde, kış mevsiminde sıcaklıklar yükselti ve karasallık nedeniyle 0 C nin altına düşer bu yüzden don olayları oldukça yaygındır. Kıyı kesimlerimizde Denizellik ve ekvatora yakın enlemlerde yer almamız yüzünden don olaylarına çok nadir rastlanır Doğu Anadolu Bölgesi don olaylarına daha fazla rastlamasına rağmen tarım ürünleri don olaylarından fazla etkilenmez. Doğu Anadolu da yetişen tarım ürünleri don olaylarına dayanaklıdır. Ancak Akdeniz bölgesinde don olayları kısa süreli olsa da bu bölgede yetiştirilen tarım ürünleri soğuğa dayanıksız olduklarından çok olumsuz etkilenirler. Aşağıdaki ifadelerden doğru olanlara D, yanlış olanlara Y harfi koyunuz. 1. Türkiye de güneyden kuzeye doğru gidildikçe sıcaklığın azalması özel konumun sonucudur. ( ) 2. Türkiye de en düşük sıcaklıkların Ocak ayında görülmesi Kuzey Yarım Kürede olmamızın sonucudur. ( ) 3. Türkiye de Batı Rüzgârlarının etkili olması orta kuşakta olmamızın sonucudur. ( ) 4. Türkiye nin indirgenmiş izoterm haritasında Temmuz ayında en düşük sıcaklıklar Karadeniz kıyılarındadır. ( ) 5. Türkiye nin indirgenmiş sıcaklık haritasında ocak ayında en düşük sıcaklıkların Erzurum Kars bölümünde olması yükseltinin sonucudur. ( ) 6. Türkiye de bakı etkisinin daima güney olması Kuzey Yarım Küre de Yengeç Dönencesinin kuzeyinde olmamızın sonucudur ( ) 1- Y 2-D 3-D 4-D 5-Y 6-D 7

9 Türkiye de Basınç Atmosfer Basıncı: Havadaki su buharı ve gazların cisimler üzerine uyguladığı ağırlığa denir. Basınç Barometre ile ölçülür. Normal Basınç değeri 1013 milibar dır MB = 1033 gr BASINÇ Havanın ağırlığı iki temel nedene bağlı olarak değişir Termik nedenler Dinamik Nedenler Sıcak Hava Hafifler Soğuk Hava Ağırlaşır Dünyanın kendi eksenindeki hareketinden dolayı hava kütlesinin ağırlığı değişir Termik ya da Dinamik nedenlere bağlı olarak ALÇAK veya YÜKSEK Basınç merkezleri oluşur YÜKSEK BASINÇ 1013 mb dan daha ağırdır. Hava kütlesi ağırlaşarak yukarıdan aşağı iner Merkezden çevreye doğru yayılır. Yukarıdaki hava kütlesi aşağı doğru hareket edince buharlaşma yaşanır. Bu yüzden hava açık olur. Yoğunlaşma az olduğu için, nem, bulutlanma ve yağış az olur. Karasallık yaşanır. (Oluştuğu yere ve mevsime göre çok Yüksek Basınç merkezleri çok sıcak ya da çok soğuk olabilir.) Alçalıcı hava hareketi denir Yüksekten çıktığı için yüksek basınç YB 8

10 ALÇAK BASINÇ 1013 MB dan daha hafiftir Hava kütlesi hafifler ve aşağıdan yukarıya doğru hareket eder. Çevreden merkeze doğru yayılır. Aşağıdaki hava kütlesi hafifleyince yukarı doğru hareket eder, yükselen hava kütlesi soğur yoğunlaşır ve yağış bırakır. Alçak basınç alanları genellikle yağışlıdır. Yükselici hava hareketi de denir. AB Alçaktan çıktığı için alçak basınç Türkiye nin yazın etkisi altında kaldığı Basra Termik Alçak Basıncı, Türkiye ye gelirken çöller üzerinden geldiği için yağış getirmez Türkiye de Etkili Olan Basınç Merkezleri İZLANDA DİNAMİK ALÇAK BASINCI SİBİRYA TERMİK YÜKSEK BASINCI DİNAMİK TERMİK ASOR DİNAMİK YÜKSEK BASINCI BASRA TERMİK ALÇAK BASINCI 9

11 İzlanda Dinamik Alçak Basıncı 60 Kuzey Enlemi İzlanda çevresinde oluşur. Oluşumunda günlük hareket etkilidir. Kış mevsiminde Sibirya Termik Yüksek Basıncı zayıf olduğunda İzlanda Dinamik Alçak Basıncı etkili olmaya başlar Bu durumda ülkemizde hava sıcaklığı ve yağışlar artar. Sibirya Termik Yüksek Basıncı Sibirya'da oluşur Kış döneminde oluşur. Erzurum - Kars bölümünden Türkiye'ye giriş yapar Kışın etkildir. Şiddetli soğuk, kar yağışına neden olur. Türkiye de Etkili Olan Basınç Merkezleri Asor Dinamik Yüksek Basıncı 30 kuzey enleminde yer alan asor adaları çevresinde oluşur. Günlük hareketten dolayı oluşur. Yıl boyunca etkilidir. Ancak YAZ aylarında daha belirgindir. Aşırı sıcaklara neden olur. Basra Termik Alçak Basıncı Basra körfezi çevresinde oluşur. Muson sisteminin bir uzantısıdır. Yazın etkilidir. Etkili olduğu dönemde, Güneydoğu anadolu bölgesi ve tüm Türkiye'de aşırı sıcaklığa, şiddetli buharlaşmaya ve kuraklığa neden olur. 10

12 TÜRKİYE DE RÜZGÂRLAR Rüzgâr: Basınç farkından dolayı oluşan yatay yönlü hava hareketidir. Rüzgâr daima Yüksek Basınç merkezinden Alçak Basınç merkezine doğru hareket eder. Türkiye de Etkili Olan Yerel Rüzgârlar Kuzey den gelen hava kütleleri sıcaklığı azaltır. Bu durum Türkiye nin KYK de olduğunun kanıtıdır. KARAYEL YILDIZ POYRAZ GÜNDOĞUSU GÜNBATISI LODOS KIBLE SAMYELİ (KEŞİŞLEME) Güneyden gelen hava kütleleri sıcaklığı artırır. Bu durum Türkiye nin KYK de olduğunun kanıtıdır. Karayel: Balkanlardan gelen soğuk ve yağışlı hava kütlelerinden biridir. Kış döneminde etkilidir. Etkili olduğu dönem kar yağışında veya karla karışık yağışlara neden olur. Yıldız: Etkili olduğu dönemde yağışlara neden olur. Soğuk karakterlidir. Etkili olduğunda deniz trafiğinde aksaklıklara neden olur. Poyraz: Soğuk ve sert eser. Kış döneminde şiddetli ayazlara neden olur. Yazın esen poyraz rüzgârları serin ve kurudur. Samyeli (Keşişleme): Etkili olduğu dönemde aşırı sıcaklık ve kuraklıklara neden olur. Bitkiler üzerinde kurutucu etkisi vardır. Buharlaşmayı şiddetlendirir. Türkiye genelinde etkilidir. Güney Doğu Anadolu Bölgesinin sıcaklık ortalamalarının yüksek olmasında etkilidir. 11

13 Bu rüzgâra Keşişleme denmesinin nedeni güney Marmara da yer alan Uludağ ın eski adının Keşiş dağı olmasıdır. Güney Marmara da Bursa Uludağ tarafından esen rüzgâra keşişleme rüzgârı denilir. Lodos: Esiş hızı yüksek rüzgârlardan biridir. Etkili olduğu dönemlerde deniz ulaşımında aksaklıklar meydana gelir. Lodos etkili olduğu deniz kıyılarında bol yağışa neden olur. Bu yüzden Lodos un gözü yaşlıdır denilmektedir. Etkili olduğu dönemde sıcaklıkları artırır. Bu yüzden kışın estiklerinde; Aşırı yağış yüzünden, sel ve su taşkınlarına Sıcaklıklıları artırdığı için; Ani kar erimeleri yüzünden sel ve su taşkınlarına neden olur. Çığ gibi doğal afetlere neden olur. Sıcaklıkları artırdığı için soba zehirlenmelerine neden olur. (Dışarıdaki sıcaklık artınca, sobanın bacasında çekiş gücü azalır, sobada kömür yakılıyorsa yanma sırasında ortaya çıkan ağır ve zehirli gazlar bacadan çıkamaz soba içinde birikir ve soba zehirlenmelerine neden olur.) Günbatısı: Türkiye nin batısından giriş yapar sıcaklık üzerinden etkisi yoktur. Gündoğusu: Türkiye nin doğusundan giriş yapar sıcaklık üzerinde etkisi yoktur. Etezyen (Etesien): Yazın etkili olan Azor Dinamik Yüksek Basıncından, Basra Termik Alçak basıncına doğru oluşan rüzgârdır. Yunanistan kıyılarından Ege denizinin güneyine ve Ortadoğu ülkelerine doğru estiği için, eskiden Yunanlı gemiciler bu rüzgârları kullanarak ticaret yaparlardı. Bu yüzden bu rüzgârlara (etesia)ticaret rüzgârları da denir. Türkiye de Etkili Olan Sürekli Rüzgârlar Dünya da görülen sürekli rüzgârlardan Türkiye de etkili olan tek sürekli rüzgâr BATI RÜZGÂRLARIDIR. Batı Rüzgârlarının Türkiye de etkili olmasının nedeni Türkiye nin Matematik Konumudur (Orta Kuşakta Bulunması). 12

14 Türkiye de Etkili Olan Günlük Rüzgârlar (MELTEMLER) Dünyanın kendi etrafında dönmesine bağlı olarak ( günlük hareket ) oluşur. Başka bir deyişle; Günlük sıcak farkına bağlı olarak oluşur Kara ve denizin farklı ısınma özelliklerine bağlı olarak oluşur. Deniz karaya göre geç ısınır, geç soğur. Kara denize göre erken ısınır erken soğur. Dağ ve vadinin farklı ısınma özelliklerine bağlı olarak oluşur. Gündüz dağ yamaçları daha çok ısınır. Bu yüzden AB oluşur. Gündüz vadiler daha serindir. Bu yüzden YB oluşur. Gece dağ yamaçları daha serin. Bu yüzden YB oluşur. Gece vadiler daha sıcaktır. Bu yüzden AB oluşur. Deniz Meltemi Kara Meltemi Gündüz Gece YB AB AB YB DENİZ KARA DENİZ KARA Gündüz kara denizden daha sıcaktır. Bu yüzden karalarda AB oluşur. Gündüz denizler karalardan daha soğuktur. Bu yüzden denizlerde YB oluşur. Bu yüzden gündüz, denizden karaya doğru eserler. Ege ve Akdeniz kıyılarında bu rüzgârlara imbat ismi verilir. Gece kara denizden daha soğuktur. Bu yüzden karalarda YB oluşur. Gece denizler karalardan daha sıcaktır. Bu yüzden denizlerde AB oluşur. Bu yüzden rüzgâr gece, karadan denize doğru eserler. Ege ve Akdeniz kıyılarında bu rüzgârlara imbat ismi verilir. Karadan çıkış yaptığı için kara meltemi adı verilir 13

15 Vadi Meltemi Dağ Meltemi Gündüz Gece Dağ AB Dağ Dağ Y Dağ Vadi Vadi Vad Vad YB YB AB AB Meltem rüzgârları çıkış yaptıkları yerin ismi ile anılırlar. Vadiden çıkış yapan bir meltem VADİ MELTEMİ, Denizden çıkış yapan bir meltem DENİZ MELTEMİ olarak adlandırılır SORU: İsviçre Alplerindeki kayak merkezleri ile kent merkezleri arasında balonla uçuş turları düzenleyen firmalar, rüzgârların esme yönlerinden yararlanarak yakıttan da tasarruf etmeye çalışmaktadırlar. Dağ ve vadi meltemleri kullanılarak düzenlenen bu turların uçuş zamanı, rotası ve yararlandığı meltem çeşidi aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) Gündüz Kent merkezinden kayak merkezine Vadi Meltemi B) Gece Kent merkezinden kayak merkezine Vadi meltemi C) Gündüz Kayak merkezinden kent merkezine Dağ meltemi D) Gece Kent merkezinden -kayak merkezine Dağ meltemi E) Gündüz Kayak merkezinden kent merkezine Vadi meltemi 2012/YGS Cevap: A 14

16 Föhn Rüzgârları Bir dağ yamacı boyunca yukarı doğru çıkan hava kütlesinin her 200 m de bir 1 C e sıcaklığı azalır. Soğudukça yağış bırakır. I ı I I ı I Hava kütlesi yamaçtan inerken sürtünmenin etkisi ile her 100m de 1 C ısınır FÖHN Deniz Fön rüzgârları İsviçre Alplerinde belirgin bir şekilde görülür. Ülkemizde ise; Karadeniz bölgesinde Kuzey Anadolu Dağlarında Akdeniz Bölgesinde Toros dağlarında görülür. Anadolu da Fön Rüzgârlarına tarım ürünleri üzerinde oluşturduğu olumsuz etki nedeniyle BAKIR SATTIRAN RÜZGÂRLAR denilmiştir. Fön Rüzgârları; Sıcaklık ve buharlaşmanın artmasına Kışın karların erken erimesine ve çığ olaylarına Yazın tarım ürünlerinin erken olgunlaşmasına ve kurumasına Bağıl nemin azalmasına Havanın nem açığının artmasına ve nem taşıma kapasitesinin artmasına neden olur. Rize de mikro-klima alan oluşturarak turunçgillerin yetişmesine olanak sağlarlar. 15

17 Rüzgâr Frekans Gülleri (Rüzgârın Esme Hızı) KPSS COĞRAFYA Türkiye de İklim Bir yerde rüzgârın esme sıklığını gösteren diyagrama rüzgâr frekans gülü denir. Rüzgâr frekans gülüne bakarak; yer şekillerinin uzanış doğrultusu ve hâkim rüzgâr yönü hakkında bilgi elde edilebilir. Sıradağlar, boğazlar, derin ve uzun vadiler rüzgârların gerçek yönlerini değiştirirler. Rüzgârlar yatay yönde yer şekillerinin uzanış doğrultusuna uygun eserler. Rüzgârlar boğaz ve vadide belirli bir doğrultuda daha fazla eserken, engebesiz alanlarda ise; bütün yönlerden az-çok eşit eser. Türkiye de bazı yerlerin Rüzgâr Frekans gülleri İstanbul ve Çanakkale Boğazı Ege Kıyıları KB K K KB K K B D B D G G GB G G GB İstanbul ve Çanakkale boğazında halim rüzgâr yönü lodos ve poyrazdır. Boğazların doğrultusunun Güneybatı Kuzeydoğu olması halim rüzgâr yönünü Ege bölgesinde dağların denize dik uzanması ve doğu batı doğrultusunda uzanmaları nedeniyle hâkim rüzgâr yönü bat-doğu doğrultusundadır. belirlemiştir. 16

18 İç Anadolu ve G.Doğu Anadolu Televizyonda hava durumunu aktaran sunucu haberinde Türkiye kıyılarında KB K K rüzgârın karayel ve poyrazdan km hızla estiğini söylemiştir. B D I GB G G III V II İç Anadolu ve G. Doğu Anadolu bölgelerimizde düzlüklerin fazla olması nedeniyle rüzgârın esiş yönü genellikle her yönden aynıdır. Rüzgâr frekans gülü yukarıdaki şekil gibidir. IV Buna göre haritada numaralanmış rüzgârlardan hangisinin esiş yönü yanlış verilmiştir. A) I B) II C) III D) IV E)V Bu Soru Çıktı Bugün televizyonda yayınlanan meteoroloji bülteninde spiker; etkisi nedeniyle Mersin de gün boyunca bulutlu ve yağışlı bir hava etkili olacak, rüzgar güneybatı yönünden esecek, sıcaklıkların 6 ile 8 derece yükselmesi bekleniyor, rüzgârı nedeniyle Akdeniz de şiddetli fırtına bekleniyor diyerek izleyicileri uyardı. Yukarıda boş bırakılan alanlara sırasıyla aşağıdaki ifadelerden hangileri gelebilir. A) Yükselici hava hareketi Poyraz B) Alçalıcı hava hareketi Poyraz C) Yükselici hava hareketi Samyeli D) Alçak Basınç Lodos E) Alçalıcı hava hareketi - Lodos Cevap :D Cevap: C 17

19 Lütfen boşlukları uygun rüzgâr isimleri ile doldurun TÜRKİYE DE ETKİLİ OLAN RÜZGÂRLAR Sürekli Rüzgâr Yerel Rüzgârlar Günlük Rüzgârlar B. Sıcak Soğuk S. K. D. K. Y. K. L. P. V. F. D. I. Gece ve gündüz süresine II. III. IV. Yarımada özelliğine Yer şekilleri çeşitliliğine Orta kuşakta bulunmasına Türkiye nin farklı yörelerinde değişik yönlerden esen meltem rüzgârlarının görülmesi, yukarılardan hangilerine bağlanabilir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Bu soru Çıktı Cevap: C 18

20 TÜRKİYE DE NEMLİLİK Nem: Havada bulunan su buharına nem adı verilir. Yaşanılabilir her hava kütlesinde mutlaka nem bulunur. Mutlak nem: 1 m3 havada bulunan nem miktarının gram cinsinden değeridir. Büyük su kütlelerinin olduğu yerlerde mutlak nem fazla olur. Su kütlesi ile birlikte sıcaklığında fazla olması buharlaşmayı artıracağı için mutlak nemi de artırır. Mutlak nem Türkiye de en çok Akdeniz kıyılarındadır. Kıyılarımızda mutlak nemi en az olan yer Karadeniz kıyılarıdır. (Enleme bağlı sıcaklık ve buharlaşma düşük olduğu için) Mutlak nem kıyıdan iç kesimlere gidildikçe azalır. Mutlak Nem Yandaki balonun içine bir miktar su yerleştirelim. İşte bu balonu hava kütlesi, balonun içinde sabit bulunan su miktarını da mutlak nem olarak düşünebiliriz. Mutlak nem halk arasında NEM diye ifade edilir. Örneğin; Mersin de yazın deniz kıyısında yaşayan insanlar nemin fazlalığından şikâyet ederler. Aslında fazla olan mutlak nemdir. Mutlak nemin fazla olması insan vücudunun hissettiği sıcaklığı artırır. 19

21 Maksimum nem:1m3 havanın alabileceği en fazla nem miktarıdır. Maksimum nem havanın neme doyma noktasıdır. Maksimum nem miktarı sıcaklık ile doğru orantılıdır Sıcaklık artarsa maksimum nem (havanın nem taşıma kapasitesi) artar Sıcaklık azalırsa maksimum nem azalır. Balonun büyüklüğü Maksimum Nem Yandaki balonun büyüklüğünü Maksimum Nem gibi düşünebiliriz. Balon, sıcaklık arttıkça şişer ve büyür. Balon büyüdükçe maksimum nem artıyor demektir. Yani havanın taşıyabileceği mutlak nem miktarı artıyor demektir. Mutlak Nem Balon, sıcaklık azaldıkça küçülür. Balon küçüldükçe maksimum nem azalıyor ve balonun taşıyabileceği mutlak nem miktarı azalıyor demektir. Bu yüzden maksimum nem azaldıkça havanın nem taşıma kapasitesi azalır. Maksimum nem yazın en yüksek en sıcak bölgemiz olan G.Doğu Anadolu Bölgesindendir. Maksimum nemin yazın en düşük olduğu bölüm ise yazın en serin olan Erzurum Kars bölümüdür. Maksimum nem yükselti ile ters orantılıdır. 20

22 Bağıl nem Nisbi Nem (Oransal Nem): Mutlak nemin, Maksimum neme oranıdır. BAĞIL NEM = MUTLAK NEM MAKSİMUM NEM X 100 Şanlıurfa nın Bağıl Nemi Balon 50 gr su taşıyabiliyor. Yani Maksimum nem 50 gr olur. Nem açığı fazla Balonun içinde 10 gr su var. Yani mutlak nem 10 gr olur Mutlak BAĞIL NEM = 10gr Mutlak Nem 50 gr maksimum nem X 100 BAĞIL NEM = % 20 olur BAĞIL NEM AZ Rize nin Bağıl Nemi Balon 20 gr su taşıyabiliyor. Yani Maksimum nem 20 gr olur. Mutlak Mutlak Balonun içinde 15 gr su var. Yani mutlak nem 15 gr olur Mutlak Nem Balon ağzına kadar su ile dolu olsaydı BAĞIL NEM BAĞIL NEM = 15gr Mutlak Nem 20 gr maksimum nem X 100 %100 olacaktı BAĞIL NEM = % 75 olur BAĞIL NEM FAZLA 21

23 Bağıl nemin %100 olması demek yağış olacağı havanın neme doyduğu ve yağış olacağı anlamına gelir. Mutlak nem ile maksimum nem miktarı birbirine eşit olursa bağıl nem %100 olur. Bağıl nem sıcaklık ile ters orantılıdır. Yıl boyunca bağıl nem değerlerinin en yüksek olduğu yer ; En çok yağış alan Rize ve çevresidir. Rizede bağıl nem in en yüksek olmasının nedeni ; Sıcaklığın enlemden dolayı düşük olması (Maksimum nem düşük- Balon küçük) Deniz kenarında olmasından dolayı mutlak nemin fazla olması.(balonun içindeki su fazla) Bağıl nem yüksek olursa nem açığı az olur. Bağıl nem düşük olursa nem açığı fazla olur. Yazın bağıl nem değerlerinin en düşük olduğu yer G. Doğu Anadolu bölgemizdir. Nedeni; Sıcaklığın yüksek olması (Maksimum nem yüksek Balon büyük) Karasallığın etkisiyle mutlak nemin az olması (Balonda su az) TÜRKİYE DE YAĞIŞ Yağış oluşum Tipleri: Konveksiyonel (Yükselim) Yağışları Isınarak yükselen nemli hava kütlesinin soğuyarak yoğunlaşması sonucu oluşan yağışlardır Türkiye de; İç Anadolu bölgesi (İlkbahar) Doğu Anadolu Bölgesi (Yaz) nde görülür Anadolu da Kırkikindi yağışları olarak ta anılır. 22

24 Yamaç (Orografik) Yağışları Dağ yamacı boyunca yükselen havanın soğuyarak yoğunlaşması ve yamaca yağış olarak düşmesine Yamaç Deniz (Orografik) yağışı denir. Türkiye de en çok; Dağların kıyıya paralel olduğu; D.Karadeniz (Türkiye nin en çok yağış alan bölümü) B.Karadeniz Antalya bölümü Toros Dağlarının güneye bakan yamaçlarında görülür Cephe (Frontal) Yağışı Soğuk Hava Sıcak Hava Türkiye de Matematik Konum tarafından oluşturulan tek yağış CEPHESEL yağıştır Türkiye nin bulunduğu enlem, yani 30 ve 60 enlemlerinde (orta kuşak) bulunmasından dolayı; Kuzeyimizden gelen soğuk hava kütleleri ile güneyimizden gelen sıcak hava kütlelerinin karşılaşması sonucu oluşan yağışlardır. Türkiye de Kış mevsiminde oluşan yağışlar cephesel yağış şeklindedir. Akdeniz iklim bölgelerinde kış aylarında daha belirgin bir şekilde hissedilir. 23

25 Türkiye de Yağışın Dağılışı Yağışın dağılışında; Denize göre konum, Yer şekilleri, Yükselti, Dağların uzanış doğrultusu etkilidir. Türkiye nin yıllık ortalama yağış miktarı 630 mm dir. En çok yağış alan bölgemiz Karadeniz bölgesi En az yağış alan bölgemiz İç Anadolu bölgesidir. Etrafına göre yüksek yerler daha fazla yağış alırken, alçakta kalmış alanların yağışı daha azdır. Türkiye de fazla yağış alan yerler Yıldız Dağları 1200 mm (Yıllık Ort.) B. Karadeniz 2000 mm (Yıllık Ort.) D. Karadeniz 2300 mm (Yıllık Ort.) Menteşe 1157 mm (Yıllık Ort.) Antalya Bölümü 1200 mm (Yıllık Ort.) Nur Dağları Hakkâri Bölümü 1000mm nin üzerinde Doğu ve Batı Karadeniz Kıyıları Yıldız dağları bölümü Menteşe yöresi Toros dağlarının güney yamaçları Nur dağları Güney doğu Toroslar Hakkâri bölümü 24

26 Ege kıyılarında dağlar kıyıya dik olarak uzandığı için Ege kıyılarındaki yağış miktarı Akdeniz ve Karadeniz kıyılarına göre daha azdır. Samsun un Karadeniz Bölgesinde olmasına rağmen, Canik dağlarının yükseltisinin azalması ve denizden geriye doğru çıkması yüzünden Ege bölgesinde yer alan Muğla dan daha az yağış alır Türkiye de Az Yağış Alan Yerler İç Anadolu Bölgesi Tuz Gölü ve çevresi Iğdır, Malatya Ovası gibi etrafı dağlarla çevrili yerler Çoruh Kelkit havzası Ergene ovası G.Doğu Anadolu bölgesi Türkiye de görülen iklim tipleri 25

27 AKDENİZ İKLİMİ Yazlar sıcak kurak, kışlar ılık ve yağışlıdır. En yağışlı mevsimi KIŞ En kurak mevsimi YAZ Yıllık ortalama yağış tutarı 700mm 1500mm arasındadır. Akdeniz, Ege, Güney Marmara kıyılarında görülür. Türkiye de Matematik konum tarafından oluşturulmuş tek iklimdir. Bitki örtüsü MAKİ dir (Zeytin, Harnup (Keçiboynuzu), Yaban mersini, Kocayemiş, Defne, zakkum, menengiç, sandal.) Maki üst sınırı enleme bağlı olarak Akdeniz de 700 m den, Ege de 500m ye, Marmara da 200m ye düşer. Akdeniz iklimini en belirgin olarak yaşayan Antalya nın iklim grafiğini yorumlayacak olursak; Yaz aylarında sıcaklık artmış ve yağış azalmıştır. Yaz kuraklığı belirgindir. En fazla yağışın Aralık, Ocak, Şubat aylarında düşmesi nedeniyle yıl içinde en fazla yağışın kış mevsimi olduğu söylenebilir. En yüksek sıcaklıklar ve en düşük sıcaklıklar arasında farkın fazla olmaması yüzünden yıllık sıcaklık farkının az olduğu söylenebilir. Yıllık sıcaklık farkının az olduğu yerlerde Denizellik ve nem etkisinden bahsedilebilir. Sıcaklıkların sıfır derecenin altına inmemesi yüzünden don olaylarına nadir rastlandığı söylenebilir. 26

28 Sıcaklıkların sıfır derecenin altına düşmemesi yüzünden kış yağışlarının yağmur şeklinde olduğu söylenebilir. Yağışın mevsimlere dağılışının düzensiz olması nedeniyle yağış rejiminin düzensiz olduğu söylenebilir. Toplam 1000mm nin üzerinde yağış olduğu söylenebilir. KARADENİZ İKLİMİ Karadeniz kıyılarında, Marmara bölgesinin Karadeniz e bakan taraflarında görülür. Yazları serin, kışları ılık geçer En fazla yağış SONBAHAR mevsiminde En az yağış ilkbahar ayında gerçekleşir Güneşlenme süresi azdır. Yağış rejimi düzenlidir. Her mevsim yağışlıdır. Bulutlanma ve sis oluşumu fazladır. Karadeniz ikliminin en ılık geçtiği bölüm D.Karadeniz Karadeniz ikliminin en soğuk geçtiği bölüm ise B.Karadeniz dir. Orta Karadeniz bölümünde Canik dağlarının kıyının gerisinde olması, alçalması ve parçalanması nedeniyle yağış, batı ve doğu Karadeniz bölümlerine göre daha azdır. Karadeniz ikliminin bitki örtüsü ormandır. Karadeniz ikliminin en ılık geçtiği yer Doğu Karadeniz kıyılarıdır. Nedeni Föhn rüzgârlarıdır. Karadeniz ikliminin en soğuk geçtiği yer ise Batı Karadeniz kıyılarıdır. Nedeni Balkanlardan gelen soğuk hava kütleleridir. 27

29 Rize nin Yıllık Yağış ve Sıcaklık Grafiğinin Yorumu: Yaz ayılarında yağışın olması ve sıcaklığın fazla yükselmemesi nedeniyle yazın kuraklığın etkili olmadığı söylenebilir. Yıl içindeki en yüksek sıcaklık ile en düşük sıcaklık arasındaki farkın fazla olmaması nedeniyle yıllık sıcaklık farkının fazla olmadığı söylenebilir. Yıllık sıcaklık farkının fazla olmaması nemin, yağışın ya da denizliğin fazla olması ile ilişkilendirilebilir. En fazla yağış alan aylar, Eylül, Ekim ve Kasım aylarıdır. Bu yüzden yıl içinde en fazla yağışın sonbahar mevsiminde olduğu söylenebilir. Sıcaklığın kış mevsiminde sıfır derecenin altına düşmemesi yüzünden don olaylarına nadir olarak rastlanıldığı söylenebilir. Sıcaklığın kış aylarında sıfır derecenin altına inmemesinden dolayı yağışların genellikle yağmur şeklinde düştüğü söylenebilir. Bu Soru Çıktı Türkiye de iklim tiplerinin aşağıdakilerden hangisi üzerinde etkisi olduğu söylenemez? A) Tarımsal etkinliklerin çeşitlilik göstermesi B) Akarsu rejimlerinin düzensiz olması C) Deniz turizmine elverişli sürenin bölgeler arasında farklılık göstermesi D) Bitki örtüsünün çeşitlilik göstermesi E) Jeolojik yapının çeşitlilik göstermesi Cevap: E 28

30 KARASAL İKLİM Türkiye nin yükseltisinin fazla olması ve dağların kıyılarda paralel uzanması nedeniyle karasal iklimin yayılış alanı geniştir. Türkiye de Ilıman karasal iklim ve sert karasal iklim görülür 1- ILIMAN KARASAL İKLİM İç Anadolu bölgesi, D. Anadolu bölgesi, G. Doğu Anadolu bölgesi, Marmara bölgesinin Ergene bölümü ile Ege Bölgesinin iç ege bölümünde görülür. En yağışlı mevsimi ilkbahardır En az yağışlı mevsimi yaz mevsimidir. Yazlar sıcak ve kurak geçer kışlar ılık ve yağışlı geçer Doğal bitki örtüsü bozkırdır(stare, kekik, çayırüçgülü, yavşan otu, çoban yastığı, geven). Yıllık ortalama yağış tutarı mm dir Not: Türkiye de yağışın en az olduğu bölgemiz İç Anadolu bölgesidir. Ancak buharlaşmanın şiddetli olması nedeniyle kuraklık endeksi en yüksek olan bölgemiz Güneydoğu Anadolu bölgesidir. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğünün, adlı sitesinden derlenen bilgilere göre Türkiye de son yüzyılda kaydedilen en yüksek ve en düşük sıcaklık değerleri ile yağış miktarı ve kar kalınlıkları şöyledir: Van da 9 Ocak 1990 tarihinde ölçülen sıcaklık, -46,4 C ile bugüne kadar Türkiye de ölçülen en düşük sıcaklık olarak gerçekleşti. Buna karşılık en yüksek sıcaklık ise 48,8 C ile Mardin Kızıltepe de 14 Ağustos 1993 te ölçüldü. Türkiye de en düşük ortalama sıcaklık 1,8 C ile 1972 yılında Kars- Sarıkamış ta, en yüksek ortalama sıcaklık ise 21,3 derece ile 1962 yılında İskenderun da belirlendi. Türkiye nin en fazla yağış alan illerinin başında gelen Rize de, 1931 yılında 4045,3 mm ile yıllık en yüksek toplam yağış, 114,5 mm ile de 1970 yılın da Iğdır da en düşük toplam yağış gerçekleşti. Bitlis te 1954 yılının şubat ayında 525 cm ile en yüksek kar kalınlığı ölçülürken günlük en yüksek yağış miktarı da 11 Aralık 1971 de 469,9 mm ile Antalya-Kemer de görüldü. 29

31 Ankara nın Yıllık Sıcaklık ve Yağış Grafiğinin Yorumu: Yaz aylarında yağışın azalması ve sıcaklığın yükselmesi nedeniyle yaz kuraklığının belirgin olduğu söylenebilir. En fazla yağışın nisan ve mayıs aylarında düşmesi nedeniyle yıl içindeki en fazla yağışın ilkbahar aylarında düştüğü söylenebilir. En düşük sıcaklık ile en yüksek sıcaklık arasındaki farkın fazla olması nedeniyle yıllık sıcaklı farkının fazla olduğu söylenebilir. Sıcaklığın kış aylarında sıfır derecenin altına düşmesinden dolayı don olaylarının belirgin olduğu söylenebilir. Sıcaklığın kış aylarında sıfır derecenin altına düşmesinden dolayı kış yağışlarının kar şeklinde olduğu söylenebilir. Yağışın dağılışında mevsimler arasında belirgin fark olmasından dolayı yağış rejiminin düzensiz olduğu söylenebilir. Toplam yağış ortalamasının 500 mm nin altında olduğu söylenebilir. 2- SERT KARASAL İKLİM Erzurum, Kars ve Ardahan çevresinde görülür. En yağışlı mevsimi YAZ En az yağışlı mevsimi KIŞ tır Yıllık yağış tutarı mm civarındadır. Karasallık şiddetli olduğu için yıllık sıcaklık farkının en çok olduğu bölgedir. Donlu gün sayısı fazladır Kışlar çok soğuk ve uzun geçer 30

32 Yazlar serin ve kısa geçer Yaz yağışları fazla olduğu için bitki örtüsü dağ çayırlarıdır. (Yılan otu, Çuha çiçeği,taşkıran,kardelen,ısırgan otu,sığır kuyruğu ve kazayağı) Kars ın yıllık sıcaklık ve yağış grafiğinin yorumlanması; Yaz aylarında yağışın artması ve sıcaklığın yükselmemesi nedeniyle yaz kuraklığının belirgin olmadığı söylenebilir. En fazla yağışın mayıs, haziran ve temmuz aylarında düşmesi nedeniyle yıl içinde en fazla yağışın yaz döneminde gerçekleştiği söylenebilir. En sıcak ve en soğuk aylar arasındaki sıcaklık farkının fazla olması nedeniyle yıllık sıcaklık farkının fazla olduğu söylenebilir. Sıcaklığın kış aylarında sıfır derecenin altına düşmesinden dolayı don olaylarına sık rastlandığı söylenebilir. Sıcaklığın kış aylarında sıfır derecenin altına düşmesinden dolayı kış yağışlarının kar şeklinde olduğu söylenebilir. Yağışın mevsimlere dağılışı düzensiz olduğundan yağış rejiminin düzensiz olduğu söylenebilir. Toplam yağış miktarının 500mm nin altında olduğu söylenebilir. MİKRO KLİMA: Makro iklim (büyük iklim) kuşakları içerisinde oluşan, o alanda oluşan makro iklimden farklı özel iklim bölgeleridir. Türkiye de görülen mikro-klima alanlar ve bu alanlarda yetişen tarım ürünleri; Rize Turunçgiller Iğdır Pamuk Artvin Zeytin Anamur Muz Rize - Çay 31

33 Türkiye de Bitki Örtüsü TÜRKİYE DE BİTKİ ÖRTÜSÜ Bitki Dağılışını etkileyen faktörler: 1. İklim Bitki dağılışını etkileyen en önemli faktördür. Sıcaklık ve yağış koşullarının değişmesi bitki çeşitliliğine neden olmaktadır. Türkiye de iklim çeşitliliğinin fazla olması bitki çeşitliliğinin de farklı olmasına yol açmıştır. Hatta aynı iklim kuşakları içerisindeki farklılıklar bile bitki çeşitliliğini artırmıştır. 2. Toprak Özellikleri: Her bitkinin yetiştiği ve istediği toprak özellikleri farklı farklıdır. Farklı mineral, humus, organik madde özelliği olan topraklarda farklı bitki türleri yetişmektedir. 3. Yerşekileri: Yeryüzü şekillerinin kısa mesafelerde değişiklik göstermesi iklim koşullarının da kısa mesafelerde değişmesine neden olur. Arazinin eğim durumu toprak kalınlığını etkiler. Eğimli arazilerde toprak tabakası daha ince olduğu için bitki örtüsü daha cılızdır. 4. Jeolojik Devirler: Günümüzdeki iklim koşulları 4.jeolojik zamandan sonra oluşmuştur. Şu anda görülen bitki örtüsü 4. Jeolojik zamandan sonra oluşan iklim koşullarına göre şekillenmiştir. Ancak ilk zamanlardan günümüze kadar gelebilmiş ancak yetişme alanı daralmış RELİKT (Kalıntı) bitkiler ülkemizde görülebilmektedir. 5. Beşeri Faktörler: İnsanın doğaya etkileri bitki dağılışını etkileten faktörler arasındadır. İç Anadolu bölgesindeki ormanlık alanların tahrip edilmesi ile oluşan Antropojen bozkırlar ya da, Akdeniz ikliminde tahrip edilen kızılçam ormanlarının yerine oluşan makiler insanın doğaya ve bitki örtüsünün dağılışına etkisine örnek gösterilebilir. 32

34 A- TÜRKİYE DE ORMANLARIN DAĞILIŞI Türkiye nin bulunduğu coğrafi konum dikkate alındığında toplam yüzölçümünün %80 inin ormanlar ile kaplı olması gerekiyordu. Ancak beşeri ve doğal unsurlar nedeniyle bu oran olması gerekenden oldukça azalmıştır. Bölge Orman Oranı (%) Ormanın en çok yer kapladığı iller Karadeniz 25 sırasıyla; 1. Antalya Akdeniz Kastamonu Ege Muğla Marmara Mersin D.Anadolu 11 İç Anadolu 7 G.Doğu Anadolu 3 İl yüzölçümüne göre orman alanları oranı en fazla olan iller; Ülkemizin yaklaşık % 27 si ormanlarla kaplı olup Karabük - %71 bu ormanların büyük çoğunluğu kıyı Muğla - %68 kesimlerinde yer almaktadır. Ormanlar, Kastamonu - %65 ağaçların bir örtü oluşturduğu alanlardır. Bolu - %64 Ağaçlar, yapraklarının özelliklerine göre iğne ve geniş yapraklı olmak üzere iki gruba ayrılır. Bazı kesimlerde geniş ve iğne yapraklı ağaçlar bir arada bulunarak karışık ormanları oluşturur. İĞNE YAPRAKLI AĞAÇLAR GENİŞ YAPRAKLI AĞAÇLAR İğne yapraklı ağaçlar yıl boyunca yeşilliklerini korur. Kızılçam Karaçam Sarıçam Köknar, Sedir Ladin Servi Kışın yaprağını döken geniş yapraklı ağaçların en yaygın türleri Meşe Kavak Kayın Ihlamur Gürgen Akçaağaç Kestane Kızılağaç Dişbudak 33

35 Türkiye de en yaygın olan orman ağacı meşedir. Meşe iklim seçiciliği en az olan ağaç türlerinden biridir. Bu nedenle Türkiye nin her yerinde kolaylıkla yetişebilir. Kızılçam Akdeniz iklim kuşağında görülen bir ağaç türüdür. Dünya üzerinde kızılçam ormanlarının en fazla olduğu ülke Türkiye dir. Ormanlarımızın %80 kıyı bölgelerimizdedir. Nedeni kıyılarda nemlilik ve yağışın fazla olmasıdır. Orman üst sınırını belirleyen faktör enleme bağlı sıcaklıktır (M.Konum). Türkiye de orman üst sınırı güneyden kuzeye doğru gidildikçe azalır. Orman alt sınırını belirleyen faktör ise nemlilik ve yağıştır (Ö.Konum). Türkiye de orman alt sınırı en düşük olan bölgemiz, aynı zamanda yağışın en yüksek olduğu Karadeniz dir. Kızılçam ormanlarının tahrip edildiği yerlerde maki oluşur. Doğal çevre ve ormanların koruması için bazı ormanlık sahalar milli park ilan edilmiştir. Yozgat Çamlığı Milli Parkı 1958 yılında Türkiye nin ilk milli parkı ilan edilmiştir. Asıl Orman Ürünleri: Yan Orman Ürünleri: Tomruk, Parke, Mobilya, Sunta, kâğıt, kontrplak, telefon direği, odun vb. Reçine, sığla yağı, çam kozalağı ıhlamur, keçiboynuzu, defneyaprağı vb. TÜRKİYE DE GÖRÜLEN BAZI AĞAÇ TÜRLERİ: FISTIK ÇAMI: Tipik bir Akdeniz ağacı olan fıstık çamı, özellikle Batı ve Güney Anadolu'da yaygın olarak görülür m boyundadır. Gençlik döneminde yuvarlak, yaşlılık döneminde ise şemsiye gibi tepesiyle diğer çamlardan ilk bakışta ayırt edilebilir. Tohumları oldukça büyüktür. Halk arasında "çam fıstığı" diye adlandırılan tohumları Batı Anadolu köylüleri için önemli bir gelir kaynağıdır. 34

36 KIZILÇAM: Kızılçamın dünyadaki en geniş yayılış alanı Türkiye'dedir. Akdeniz ve Ege de geniş alanlar kaplamakla birlikte, Karadeniz in batı ve orta kesimlerinde de lokal yayılış gösterir. Deniz seviyesinden m yüksekliğe kadar ulaşan kızılçam, ışığı seven hızlı büyüyen bir çam türüdür. KAYIN AĞACI Daha çok kuzey bölgelerimizde doğal yayılış göstermekle birlikte kayın ağacı, güneydeki Amanoslar'da yayılış gösterir. Saf ya da göknar, ladin, çam ve meşelerle karışık geniş ormanlar kurar. Yağlı meyveleri doğada yaban hayvanları için önemli bir besin kaynağıdır. SARIÇAM Sarıçam, Kuzey Anadolu'nun yüksek dağlık kesimlerinde saf ya da karışık ormanlar kurmakla birlikte küçük adacıklar hâlinde iç ve güney bölgelerimize kadar ulaşır. Ülkemizde bulunan sarıçam ormanlarının kapladığı alan hektardır. MEŞE Meşe, ülkemizin hemen her bölgesinde türlerine bağlı olarak yayılış gösterir. 25 m boya ve 2 m çapa erişebilen geniş tepeli ağaçlardan 3-5 m boya sahip çalılara kadar değişen türleri vardır. EKSTRA BİLGİ Ormanlarımızda az da olsa büyük ve yaşlı ağaçlar görülmektedir. Anıt ağaç olarak adlandırılan bu ağaçlar koruma altına alınmıştır. Mersin-Çamlıyayla'da bulunan Türkiye'nin 1100 yaşındaki en yaşlı ardıcı, Elmalı-Çıklıkkara sedir ormanındaki 1000 yaşında olan ambar katranı, Çanakkale-Behramkale'deki palamut meşesi bunlara örnektir. 35

37 B- TÜRKİYE DE MAKİ BİTKİ ÖRTÜSÜNÜN DAĞILIŞI Akdeniz iklim kuşaklarında ormanların tahrip edilmesiyle oluşan kısa boylu, sert yapraklı, kuraklığa dayanıklı, her mevsim yeşil kalan bitki türlerine verilen genel isimdir. En yaygın maki türleri; Yabani Zeytin Zakkum Mersin Defne Kocayemiş Keçiboynuzu Erguvan Menengiç Tesbih Kermez Meşesi Sandal Akçakesme Makinin tahrip edildiği yerde oluşan ortaya çıkan türlere GARİG denir. Bazı garig türleri; Katran Süpürge çalısı Lavanta Çiçeği Diken Çalısı Funda Laden Yasemin Makiler; Marmara kıyılarında m, Ege kıyılarında m, Akdeniz kıyılarında m yükseltiye kadar çıkabilmektedir (Enlem Etkisi) Akdeniz bölgesi ormanları dışında ormanlık alanların tahrip edilmesi ile oluşan türe ise PSÖDOMAKİ ( Yalancı Maki ) denir. Psödomaki Türkiye de D. Karadeniz de görülür. 36

38 C- TÜRKİYE DE BOZKIR BİTKİ ÖRTÜSÜNÜN DAĞILIŞI İlkbahar yağışları ile yeşeren, yazın ise kuruyup sararan ot topluluğudur. Karasal iklim bitki örtüsüdür. İç Anadolu da, Doğu Anadolu da, G. Doğu Anadolu da, Ergene bölümünde, İç batı Anadolu bölümünde yaygındır. Çobanyastığı, yavşanotu, sığırkuyruğu, üzerlik otu, gelincik, çakırdikeni, koyun yumağı, çayır üçgülü, kılıçotu ve peygamber çiçeği gibi belirgin türleri yaygındır. İç Anadolu bölgesi ( Ankara, Yozgat çevresi ) ve Ergene de ormanların tahrip edildiği alanlarda ANTROPOJEN bozkırlara rastlanır. İç Anadolu da bozkırlarla kaplı dağlarda adacıklar hâlinde meşe, ardıç ve karaçam ağaçlarına rastlanır. Bu ağaçlar buraların daha önceleri ormanlarla kaplı olduğunun göstergesidir. Tarihçiler, 1402 de Timur ile Yıldırım Beyazıt ın Çubuk Ovası nda yaptıkları Ankara Savaşı nda Timur un fillerini ormana gizlediğini ve savaşın en kızgın anında bunları ortaya çıkararak savaşta üstünlük sağladığını anlatmaktadırlar. Bu olay gösteriyor ki 1402 de Ankara ve çevresinde, fillerin gizlenebileceği kadar büyük orman alanları bulunmaktaydı. Bugün aynı yerde çalı dahi bulmak zordur. D- TÜRKİYE DE ÇAYIR BİTKİ ÖRTÜSÜNÜN DAĞILIŞI Orman üst sınırından sonra başlayan yazın yeşeren uzun boylu gür ot topluluğuna çayır denir. Türkiye de genel olarak 2000 m den sonra başlar. Türkiye de en yaygın yaz yağışlarının belirgin olduğu Erzurum Kars ve D. Karadeniz in yüksek kesimlerinde rastlanır. Ayrıca Toros dağlarının yüksek kesimlerinde de çayır bitki örtüsüne rastlanır. Dağ çayırlarını oluşturan başlıca ot türleri; Geven, yumak, tarla sarmaşığı, düğün çiçeği, sarıçiçekli, orman gülü, mine, kar çiçekleri, kardelen, taşkıran, yıldız ve çayırdır. Çayırların dağılışı ile Büyükbaş mera hayvancılığı arasında paralellik bulunmaktadır. 37

39 E- TÜRKİYE DE RELİKT (KALINTI ) BİTKİLERİN DAĞILIŞI Geçmiş dönem iklimlerinden kalan, günümüzdeki iklim şartlarında yetişme imkânı bulmuş bitkilerdir. Türkiye deki bitkilerin %20 si relikt bitkidir. Türkiye de relikt bitkilerin fazla olmasının nedeni; Yer şekillerinin çeşitlilik göstermesi. Jeolojik zamanlarda yaşanan iklim değişikliklerinin her yerde farklılık göstermesidir. Türkiye deki bazı relikt bitkiler; Akçaağaç Fındık Kayın Ihlamur Sandal Mersin Menengiç Kızılçam Kocayemiş F- TÜRKİYE DE ENDEMİK BİTKİLERİN DAĞILIŞI Dünya da sadece belirli bölgelerde yetişebilen bitkilerdir. Türkiye deki bitki türlerinin %30 u endemiktir. Türkiye de yaklaşık olarak 3800 farklı endemik bitki bulunmaktadır. Endemik bitki çeşitliliğinin fazla olmasının nedenleri; Yer şekillerinin çok çeşitli olması Engebeli arazinin geniş yer kaplaması Türkiye de endemik bitki türünün en fazla olduğu yer, Toros dağlarının güneye bakan yamaçlarıdır. Türkiye de görülen bazı endemik bitki türleri; Göller Yöresi -> Kazdağı Köknarı Muğla Köyceğiz -> Sığla Ağacı Yozgat Kastamonu - > İspir meşesi Teke Yarımadası ve Datça -> Datça hurması 38

40 Istıranca meşesi Kazdağı köknarı Sığla ağacı kozmetik sanayinde kullanılan bir bitkidir. Bu nedenle sığla ağaçlarının tahribata uğradığı yerlerde Sığla Ağaçlarını Koruma Projesi geliştirilmiştir. G- KLİMAKS TÜRLER Bir iklimin belirleyici bitki türüne klimaks tür denir. Akdeniz ikliminin Klimaks türü kızılçamlardır. Karadeniz ikliminin Klimaks türü ladinlerdir. Karasal iklimin Klimaks türü sarıçamlardır. TÜRKİYE DE TOPRAK TÜRLERİ Toprak ana kayanın fiziksel ve kimyasal çözülmeyle ayrışması ile oluşur. FİZİKSEL ÇÖZÜLME (Mekanik): Yıllık ya da günlük sıcaklık farklarının fazla olduğu yerlerde görülür. Sıcaklık farklarının fazla olduğu yerler karasal alanlardır. Fiziksel çözülmenin olduğu yerlerde toprak oluşumu yavaştır. KİMYASAL ÇÖZÜLME: Nem ve yağışın fazla olduğu yerlerde görülür. Kimyasal çözülmenin fazla olduğu yerlerde toprak oluşumu hızlı olur. Türkiye toprak çeşidi fazla olan bir ülkedir, nedenleri; İklim çeşitliliğinin fazla olması Kayaç çeşitliliğinin fazla olması Yer şekillerinin kısa mesafede değişim göstermesi TOPRAK OLUŞUMUNDA ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER 1- İklim Sıcaklık koşulları, nem ve yağış koşulları toprak oluşumunda etkilidir. Karadeniz ikliminde aşırı yağış olduğu için Kahverengi orman topraklarının görülmesi Yarı kurak bölgelerde tuzlu ve kireçli toprakların görülmesi 39

41 2- Yer şekilleri Yer şekilleri toprak oluşumunu erozyon, eğim ve engebe özellikleri ile etkiler. Eğim arttıkça erozyon artar ve toprak oluşumu zorlaşır. Eğimin az olduğu yerlerde toprak oluşumu daha kolay gerçekleşir. Toprak daha derin bir yapıya sahip olur. 3- Kayaçların özelliği Yumuşak ve çözülmeye dirençsiz kayaçlarda ayrışma daha çabuk olacağı için toprak oluşumu hızlanır. Çözülmeye dirençli topraklarda ayrışma daha geç olur ve toprak oluşumu yavaşlar. 4- Canlılar Canlı kalıntıları toprağa karışarak toprağın organik madde bakımından zengin 5- Zaman olmasını sağlar. Normal koşullarda 1cm3 toprağın oluşması için 75 yıl zamana ihtiyaç vardır. Bu süre iklim ve kayaç özelliğine göre değişiklik gösterebilir. TOPRAK KATMANLARI Oluşumunu tamamlamış bir toprak kesitinde yüzeyden derine doğru birbirinden farklı özellikler gösteren katmanlar vardır. Bu katmanlara horizon denir. O (ORGANİK KAT)-> Organik kalıntıların bulunduğu koyu renkli kattır. SOLUM TOPRAK A HORİZONU -> Genellikle koyu renkli olup humus gibi maddelerin biriktiği katmandır. Yıkanma katı da denir. B HORİZONU -> Birikim katmanıdır. Bazen humus bazen kil, demir gibi maddeler birikir. Genellikle kahverengi renklidir. C HORİZONU-> Ana kayanın ayrışması ile oluşur. Ana kayanın özelliğini taşır. Ayrışma katıda denir: D HORİZONU-> Parçalanmamış haldeki kayadır. Ana kaya katıda denir 40

42 TÜRKİYE DE TOPRAKLARIN DAĞILIŞI ZONAL ( Yerli Katmanlaşmış ) TOPRAKLAR Oluşumunda iklim ve ana kayanın etkili olduğu topraklardır. Bu topraklarda HORİZON bulunur. Yerli Topraklar ikiye ayrılır. NEMLİ BÖLGE TOPRAKLARI LATERİT TERRA-ROSSA KAHVERENGİ ORMAN TOPRAKLARI Ekvator ve çevresine görülen sıcak ve nemli bölge toprağıdır. Türkiye de görülmezler. Kırmızı topraklarda denir. Akdeniz iklim toprağıdır. Kalkerin üzerinde oluşurlar. Kireçlidirler. Demir oksit oranı fazla olduğu için kırmızı renklidirler. Sulama ve gübreleme ile verimli hale gelirler. Akdeniz ikliminin görüldüğü alanlarda yaygındırlar. Özellikle Batı Akdeniz bölümünde yoğun görülürler. Ormanlık alanlarda oluşurlar bu yüzden humus bakımından zenginlerdir ve tarım için elverişli topraklardır. Karadeniz de yaygın olarak görülürler. Karadeniz kıyı kesiminde kireçsiz, iç kesimlerinde ise kireçli kahverengi orman toprakları yaygındır. Kıyı Karadeniz deki kireçsiz kahverengi orman toprakları çay ve kivi tarımı için elverişlidir. Soğuk ve nemli bölge topraklarıdır. PODZOL İğne yapraklı ormanların altında oluşurlar. Aşırı yıkanmadan dolayı mineral bakımından fakirdirler. Batı Karadeniz de yaygın olarak görülürler. Tundra ikliminde oluşurlar. TUNDRALAR Kışın donar yazın çözülerek liken ve yosunların olduğu bataklıklar haline gelir. Türkiye de görülmezler. 41

43 KURAK ve YARI KURAK BÖLGE TOPRAKLARI ÇERNOZYOMLAR (Kara Topraklar) Çayır bitki örtüsü altında görülürler. Kara topraklar olarak ta bilinirler. Yerli topraklar içindeki en verimli topraklardır. Türkiye de Erzurum Kars çevresi en çok görüldüğü yerdir. Erzurum Kars dışında Karadeniz bölgesinin ve Doğu Anadolu bölgesinin yüksek kesimlerinde görülürler. Yazın yeşeren gür çayırların sürekli olarak toprağa karışmasından dolayı humus bakımından çok zengin bir topraktır. Renginin siyah olması humus bakımından zengin olması ile ilgilidir. ÇÖL TOPRAKLARI Çöllerde oluşurlar Türkiye de görülmezler. Yıllık yağış miktarının az olduğu karasal bölgelerde görülürler. Yağışın 600mm nin altında olduğu yerlerde Kahverengi bozkır toprakları KAHVERENGİ ve KESTANE RENKLİ BOZKIR TOPRAKLARI 600mm nin üstünde olduğu yerlerde ise kestane renkli bozkır toprakları görülür. Tahıl tarımı için elverişli topraklardır. İç Anadolu bölgesi İç Batı Anadolu Bölümü Doğu Anadolu Bölgesi Güney Doğu Anadolu Bölgesi 42

44 İNTRAZONAL TOPRAKLAR Ana kayanın ve topoğrafyanın etkisi ile oluşmuş yerli topraklardır. Bu topraklar A ve C horizonludur. Tuzlu topraklardır HALOMORFİK TOPRAKLAR HİDROMORFİK TOPRAKLAR Kurak ya da yarı kurak iklim bölgelerinde oluşurlar. Türkiye de en çok Tuz Gölü çevresi ve Konya ovasında görülürler. Bataklıklarda veya taban suyu seviyesinin yüksek olduğu yerlerde görülen topraklardır. Kireçli olan bu topraklar ikiye ayrılırlar; Eski göl tabanlarında killi ve KALSİMORFİK TOPRAKLAR Vertisoller (Dönen Topraklar) Rendzinalar kireçli depolar üzerinde oluşurlar. Anadolu da Taş Doğuran, Kepir ya da Karakepir ismi ile anılırlar. Bu topraklarda her ne kadar düşük yağış nedeniyle nem eksikliği görülse de sulama ile çok verimli tarım topraklarına dönüşürler. Özellikle Trakya da ve Güney Marmara nın bazı ovalarında görülürler. Trakya da tarımı yapılan ayçiçeği için uygun topraklardır. Yumuşak kireçtaşları üzerinde oluşan bu topraklar koyu renkli ve kireçlidir. 43

45 AZONAL TOPRAKLAR Taşınmış topraklarda denir. Dış kuvvetlerin taşıdığı bu topraklarda horizon yoktur ve çok verimlidirler. İncelendiklerinde Ana kayaç ve İklim ile ilgili bilgi vermezler Akarsuların taşıyıp biriktirdikleri malzemeler ile oluşan topraklardır. ALÜVYAL TOPRAK LÖSLER MORENLER (Buzultaş) KOLÜVYAL TOPRAKLAR REGOSOLLER Delta ovaların toprakları alüvyaldır. Ayrıca iç bölgelerimizde akarsuyun yatak eğiminin azaldığı yerlerde biriken malzemeler ile oluşan topraklardır. Deniz kenarında oluşan delta ovalarda görülüğü gibi iç ovalarımızda da görülürler. Karadeniz kıyılarında; Bafra, Çarşamba ve Adapazarı ovaları Ege kıyılarında; Bakırçay, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes ovaları Akdeniz kıyılarında; Çukurova, Amik Ovası, Silifke ve Antalya ovaları İç kesimlerde; Erzurum, Erzincan, Muş, Erbaa, Niksar ve Konya ovaları alüvyal toprakların geniş yer kapladığı alanlardır. Rüzgârların taşıyıp biriktirdiği topraklardır. Çöllerde ve steplerde oluşur. Türkiye de sık rastlanmazlar. Buzulların taşıyıp biriktirdiği topraklardır. Türkiye de sık rastlanmazlar. Sel sularının taşıyarak dağların eteklerinde biriktirdiği topraklardır. Litosol topraklar iri malzemelerin hakim olduğu taşlı topraklardır. Dağ kuşaklarımızın etekleri boyunca yaygındır. Volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzemeler veya dağ eteklerindeki kumlu depolar üzerinde oluşan topraklardır. Ağrı ve Van da görülür. 44

46 Bir yerdeki yağışın fazla olması o yörenin toprağındaki A katmanında ki malzemelerin yıkanarak B katmanında birikmesine neden olur. Bu yüzden aşırı yağışın olduğu yerlerde bulunan topraklar tuz, humus ve kireç bakımında fakir olurlar. Her şeyin fazlası zarar! Güney doğu Anadolu bölgesinde GAP ile birlikte aşırı sulanan tarım alanlarında toprağın alt katmanlarındaki tuz ve kireç çözülerek üst tabakada birikmeye başlamıştır. Topraktaki tuzlanma ve kireçlenme yüzünde sulanabilen bu alanlardaki verim düşmeye başlamıştır. Aşağıdaki ifadelerden doğru olanlara D, yanlış olanlara Y harfi koyunuz. 1. İzmir in yıllık sıcaklık ortalamasının Van dan fazla olmasının sebebi enlemdir. ( ) 2. Lodos, sıcaklığı artıran bir rüzgârdır. ( ) 3. Alüvyal topraklarda genellikle tarım yapılmaktadır. 4. Kahverengi orman toprakları ülkemizin her tarafında yaygındır. ( ) 5. Konya Ovası bütünüyle alüvyal topraklarla kaplıdır. ( ) 6. Litosol topraklar, iç bölgelerdeki dağların yamaçlarında yaygındır. ( ) 7. Delta ovalarında genellikle alüvyal topraklar bulunur. ( ) 8. Karadeniz kıyılarında makiler geniş yer kaplamaktadır. ( ) 9. Türkiye, bitki türleri bakımından zengin bir ülkedir. ( ) 10. Ülkemizin iç kesimlerinde bozkırların geniş yer kaplaması, sadece iklimle ilgilidir. ( ) 11. Türkiye'de bitki örtüsünün çeşitlenmesinde yer şekillerinin önemli etkisi vardır. ( ) 12. Türkiye'de doğudan batıya gidildikçe akarsuların hidroelektrik potansiyeli artar. ( ) 13. Türkiye'de fay kuşakları ile sıcak su kaynakları arasında paralellik vardır. ( ) 14. Türkiye'nin bütün baraj göllerinde kültür balıkçılığı yapılır. ( ) 15. Tuz Gölü havzası sıcak su kaynakları bakımından zengindir. ( ) 16. Türkiye akarsuları denge profiline ulaşmıştır. ( ) 1-Y 2-D 3-D 4-Y 5-Y 6-D 7-D 8-Y 9-D 10-Y 11-D 12-Y 13-D 14-Y 15-Y 16 Y 45

47 Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları cevaplayınız. 1. Aşağıdaki rüzgârlardan hangisi sıcaklığı düşürür? A) Poyraz B) Lodos C) Kıble D) Keşişleme E) Fön 2. Aşağıdaki kentlerin hangisinde yağış miktarı daha fazladır? A) Konya B) Bayburt C) Zonguldak D) Kütahya E) Bolu 3. Aşağıdaki kentlerden hangisinin sıcaklık ortalaması daha düşüktür? A) Aydın B) Bilecik C) Sinop D) Kahramanmaraş E) Çanakkale 4. Aşağıdaki kentlerden hangisinde karlar daha erken erir? A) Balıkesir B) Sivas C) Mersin D) Amasya E) Kastamonu 5. Küçükçekmece, Marmara Denizi ne bağlı bir koy iken, aşağıdakilerden hangisi sonucunda bir göl durumuna gelmiştir? A) Akarsu biriktirmesi B) Buzul biriktirmesi C) Rüzgâr biriktirmesi D) Dalga biriktirmesi E) Yer göçmesi 6. Aşağıdaki ovaların hangisinin oluşumunda karstik süreçler etkili olmuştur? A) Elmalı Ovası B) Adapazarı Ovası C) Çarşamba Ovası D) Gediz Ovası E) Çukurova 7. Türkiye'deki toprak tipleri ve dağılışı üzerinde aşağıdakilerden hangisi etkili değildir? A) Heyelanlar B) Bitki örtüsü C) İklim D) Yer şekilleri E) Ana kaya 8. Yurdumuzda makiler Akdeniz'de 800 m'ye, Ege Bölgesi'nde m'ye, Marmara'da ise m'ye kadar görülür. Bu farklılığın sebebi aşağıdakilerden hangisidir? A) Toprak B) Yağış miktarı C) Sıcaklık D) Yer şekilleri E) Eğim 9. Yer şekillerinin engebeli, eğimin fazla olduğu yerlerde hidroelektrik enerji potansiyeli yüksek olur. Bu bilgiye göre aşağıdaki akarsularımızdan hangisinin hidroelektrik enerji potansiyeli daha yüksektir? A) Susurluk B) Fırat C) Gediz D) Aksu E) Sakarya 46