MANYETÝK REZONANS GÖRÜNTÜLEMEDE SERVÝKAL VE LOMBER LORDOZ DEÐERLENDÝRÝLMELÝ MÝ? Should Cervical and Lumbar Lordosis be Evaluated on MR Imaging?

Transkript

1 ARAÞTIRMALAR (Research Reports) MANYETÝK REZONANS GÖRÜNTÜLEMEDE SERVÝKAL VE LOMBER LORDOZ DEÐERLENDÝRÝLMELÝ MÝ? Should Cervical and Lumbar Lordosis be Evaluated on MR Imaging? Güven Kahriman 1, Ertuðrul Mavili 1, Ali Yýkýlmaz 1, Nuri Erdoðan 1 Özet Amaç: Bu çalýþmada manyetik rezonans görüntüleri ile elde edilen lordoz ölçümleri ile direkt grafilerden elde edilenler karþýlaþtýrýlarak manyetik rezonans görüntülemenin lordozu deðerlendirmedeki etkinliði araþtýrýldý. Gereç ve Yöntem: Dejeneratif artropati ve/veya disk hernisi ön tanýlarý ile baþvuran 32 servikal ve 34 lomber omurga hastalýklý toplam 66 olguda manyetik rezonans görüntüleme ve direkt grafiler üzerinde Cobb yöntemi kullanýlarak lordoz ölçümleri yapýldý. Cobb yöntemi servikal hastalýðý olan grupta C1-C7 seviyeleri arasýnda, lomber hastalýðý olan grupta ise L1-L5 ve L1-S1 seviyeleri arasýnda uygulandý. Tetkikler arasýndaki uyumu araþtýrmak için sonuçlar korelasyon analizine tabi tutuldu. Ayrýca ölçümler arasý farklýlýk istatistiksel olarak (paired t test) araþtýrýldý. Bulgular: Servikal omurga hastalýðý bulunan grupta daha belirgin olmak üzere (C1-C7) bütün ölçümlerde yüksek varyasyon katsayýlarý mevcuttu. Manyetik rezonans görüntülerden ve direkt grafilerden elde edilen servikal ve lomber lordoz dereceleri arasýnda zayýf bir iliþki vardý (R 0,5). Manyetik rezonans görüntüleme ve yan grafi kullanýlarak yapýlan ölçümlerde yöntemler arasýnda anlamlý bir farklýlýk bulunmadý (p>0,05). Sonuç: Her iki yöntemle elde edilen ölçümler arasýnda zayýf bir iliþki olmasý nedeniyle manyetik rezonans görüntüleri üzerinde lomber ve servikal lordoz hakkýnda deðerlendirme yapmak yanýltýcý olabilir. Anahtar Kelimeler: Lomber vertebra; Lordoz; Manyetik rezonans görüntüleme. Abstract Purpose: In the literature, data about the cervical and lumbar lordotic angle measurements and their clinical implications are based on plain film studies. In this study, we aimed to assess the efficacy of magnetic resonance imaging in cervical and lumbar lordotic angle measurements with respect to plain films. Material and Methods: The measurements obtained from plain films and magnetic resonance images of 66 patients with degenerative disease of cervical (n=32) and lumbar (n=34) spine were investigated using the Cobb method (C1- C7 for cervical spine; L1-L5 and L1-S1 for lumbar spine). Intermethod agreement was determined by correlation analysis and the difference between the measurements were evaluated by paired t test.. Results: There was a poor correlation between the two methods (R 0.5). A high variability in the measurements, which was most pronounced at the cervical region, was noted. The difference between the plain film and magnetic resonance based measurements were insignificant (p>0.05). Conclusion: Due to poor intermethod agreement, lumbar and servical lordosis measurments on magnetic resonance imaging may be misleading. Key Words: Lordosis; Magnetic resonance imaging; Vertebrae lumbar. 1Erciyes Üniversitesi Týp Fakültesi Radyoloji AD, Kayseri, Turkey. Geliþ Tarihi: 27 Mayýs

2 Manyetik Rezonans Görüntülemede Servikal ve Lomber Lordoz Deðerlendirilmeli mi? Giriþ Lordoz, servikal ve lomber omurgada görülen, yandan bakýldýðýnda konveksitesi öne bakan kavislenme olarak tanýmlanabilir. Bu kavislenmenin ölçümü için çeþitli yöntemler vardýr (1). Bunlardan en sýk kullanýlaný Cobb yöntemidir (2). Cobb yönteminde incelenecek segmentlerin alt ve üst sýnýrýný oluþturan omurga gövdesinin alt veya üst yüzeyleri kullanýlarak ölçüm yapýlýr. Önce bu yüzeylere paralel olarak geçen çizgilerin çizilerek bunlarý dik açýyla kesen iki çizgi daha çizilir, ve son iki çizgi arasýnda kalan açý ölçülür (Resim 1). Özellikle ameliyat sonrasý dönemde izlenen hipolordoz prognozla yakýn iliþkilidir (3-7). Bu çalýþmada dejeneratif artropati ve/veya disk hernisi ön tanýlarý ile manyetik rezonans görüntüleme (MRG) ve direkt grafilerde elde edilen lordoz ölçümleri kýyaslanarak manyetik rezonans görüntülemenin lordoz ölçümlerindeki etkinliði araþtýrýldý. Bu amaçla, basit olmasý ve hýzlý uygulanabilirliði nedeniyle pratikte en sýk kullanýlan ölçüm yöntemi olan Cobb yöntemi kullanýldý. Gereç ve Yöntem Çalýþma grubunda dejeneratif artropati ve/veya disk hernisi ön tanýlarýyla MRG incelemesi yapýlmýþ toplam 66 olgu (otuziki servikal MRG ve 34 lomber MRG) mevcuttu. Servikal omurga hastalýðý bulunan grup sekiz erkek ve 24 kadýndan oluþmakta olup, yaþ ortalamasý 39,1 yýl (26-60 yýl) idi. Lomber omurga hastalýðý bulunan grup ise 10 erkek 24 kadýndan oluþuyordu ve yaþ ortalamasý 41,3 yýl (22-63 yýl) idi. Olgularýn MR görüntüleri ve zaten mevcut olan yan servikal ve yan lomber grafileri üzerinde aþaðýda ayrýntýlý olarak açýklanan yöntemle lordoz ölçümleri yapýldý. Manyetik rezonans görüntüleme Gyroscan NT 1.5 T model cihaz (Philips Medical Systems, The Best, Netherlands) ile Synergy sargýsý kullanýlarak gerçekleþtirildi. Bu sargý ile yapýlan servikal omurgalara yönelik çekimler, kiþilerin boyunlarýný sargý üzerinde bulunan konveks bir yüzey üzerine yatýrmak suretiyle yapýlmaktadýr. Lomber omurgalara yönelik çekimler ise sargý üzerinde olmayan ve özel olarak tasarlanmýþ bir yastýk yardýmýyla yatar durumdaki kiþinin kalça eklemlerini 60 derece fleksiyona getirerek yapýldý. Yukarýda tanýmladýðýmýz pozisyonlarý uygulamak suretiyle çalýþmaya katýlan her olgu için servikal ve lomber bölgeden sagital T2 turbo spin eko görüntüler alýndý (FOV: 275 mm; matrix: 256x256; kesit kalýnlýðý:3 mm; TR/TE: 2475 ms/110 ms). Semptomatik olgularda alýnan yan grafiler için olgulara verilen pozisyon; lateral servikal grafi için olgu ayaktayken baþ hafif ekstansiyonda ve orta sagital düzlem filme paralel olacak þekildeydi. Lateral lomber grafi ise, olgu orta sagital düzlemde masaya paralel olacak þekilde yan yatarken dizler 60 fleksiyona getirilerek alýndý. Bu þekilde elde edilen yan grafiler üzerinde ve MR görüntüleri içinden seçilmiþ tek bir orta sagital kesit üzerinde Cobb yöntemi ile lordoz açýlarý saptandý. Cobb yöntemi servikal bölgede C1-C7 seviyeleri arasýndan olmak üzere bir kez, lomber bölgede ise L1-L5 ve L1-S1 seviyeleri arasýndan olmak üzere iki kez uygulandý (Tablo I). Manyetik rezonans görüntülemedeki ölçümler MR konsolu üzerinde bulunan elektronik açý ölçme teknikleriyle, direkt grafilerdeki ölçümler ise cetvel ve 0,5 derece duyarlýlýðý bulunan açý ölçer ile gerçekleþtirildi. Manyetik rezonans ve yan grafiler arasýndaki uyumu araþtýrmak için sonuçlar korelasyon analizine tabi tutuldu. Ayrýca C1-7, L1-5 ve L1-S1 aralýklarýndan MR görüntüleme ve yan grafi kullanýlarak yapýlan ölçümler arasýndaki farklýlýk istatistiksel olarak araþtýrýldý (paired t test). Bulgular Olgulara ait sonuçlar ve istatistiksel deðerler Tablo II de sunulmuþtur. Varyasyon katsayýlarý göz önüne alýndýðýnda bu grup içerisindeki en fazla varyasyon servikal lordoz (Cobb C1-7) ölçümlerinde gözlenmektedir. Lomber bölgede Cobb L1-S1 ile Cobb L1-L5 yöntemleri kendi aralarýnda kýyaslandýðýnda Cobb L1-5 yöntemiyle alýnan ölçümler Cobb L1-S1 e kýyasla daha büyük bir varyasyon katsayýsýna sahipti. Manyetik rezonans görüntüleme ve direkt grafi kullanarak elde edilen lordoz derecelerine yönelik korelasyon analizinde hem servikal hem de lomber lordoz ölçümleri arasýnda zayýf bir iliþki mevcuttu (R 0,5). C1-7, L1-5 ve L1- S1 aralýklarýndan MR görüntüleme ve yan grafi 206

3 Güven Kahriman, Ertuðrul Mavili, Ali Yýkýlmaz, Nuri Erdoðan kullanarak yapýlan ölçümlerde yöntemler arasýnda anlamlý bir farklýlýk bulunmadý (p>0,05). Tartýþma Servikal veya lomber lordozun derecesi MRG ve direkt grafi raporlarýnda sýk olarak belirtilmektedir. Adams ve arkadaþlarý, 403 asemptomatik ve bel aðrýsý öyküsü olmayan olguyu 36 ay boyunca takip etmiþ ve lordozu korunmuþ bireylerde bel aðrýsý geliþme sýklýðýnýn daha düþük olduðunu bulmuþlardýr (8). Bunun sebebi düzleþmemiþ omurganýn zorlanmalardan kaynaklanacak enerjiyi daha iyi absorbe edebilmesidir. Ancak bazý çalýþmalarda lordoz kaybýnýn bel aðrýsýyla ilgisi gösterilememiþtir (1, 8-10). Özellikle omurga travmalarýnýn takibinde ve bazý cerrahi giriþimler sonrasýnda oluþan lordoz kaybýnýn olgunun prognozu üzerinde olumsuz bir etkiye sahip olduðu bilinmektedir (3-7, 11, 12). Son yýllarda omurganýn enstrümante füzyonunda lordozun korunmasý amacýyla olguya ameliyat esnasýnda verilecek pozisyonun önemini vurgulayan çalýþmalar mevcuttur (7). Yeni geliþtirilmekte olan spinal enstrümentasyon sistemleri lordozun korunmasý veya yeniden tesis edilmesi amacýný taþýmaktadýr (13). Literatürde Cobb yöntemini kullanan pek çok çalýþma olgular ayaktayken alýnan grafiler üzerinde gerçekleþtirilmiþtir (9, 10, 14-16). Radyoloji tekniði konusunda iyi bilinen ve uluslararasý kabul görmüþ bir temel baþvuru kaynaðý servikal ve lomber bölgenin yan grafileri için þu pozisyonlarý önermektedir (17): Lateral servikal grafi için kiþi ayakta olmalý, orta sagital düzlem filme paralel ve baþ hafif ekstansiyonda olmalýdýr. Omuzlarý aþaðý çekmek için ellere aðýrlýk verilebilir. Lateral lomber grafi için ise orta sagital düzlem masaya paralel olacak þekilde yan yatarak dizler fleksiyona getirilmelidir. Görüldüðü gibi lomber omurgalar için önerilen pozisyon çekim yapýlan kiþinin yan yatar durumda olmasýdýr. Buna raðmen grafilerin ayakta alýnmasýnýn sebebi, bize göre hem servikal hem de lomber lordozun oluþumuna çocukluk çaðýndan baþlayarak katkýsý olan yer çekimini hesaba katma isteðidir. Ancak bazý çalýþmalarda ayakta çekilen grafilerle yatarak çekilen grafilerden yapýlan ölçümler kýyaslandýðýnda her iki pozisyon arasýnda istatistiksel açýdan anlamlý fark bulunmamýþtýr (18). Servikal omurgalar söz konusu olduðunda ise Helliwell, çeþitli çalýþmalarda görülen lordoz ölçümlerindeki varyasyonun büyük olasýlýkla kiþinin çekim esnasýnda çenesinin yukarda veya aþaðýda olmasýyla iliþkili olabileceðini belirtmektedir (16). Bu çalýþmada MR görüntüleme ve direkt grafilerin elde edildiði esnada kiþilere verilen pozisyonlar farklýdýr. Servikal MR görüntüleri sýrtüstü yatarak ve boynu sert bir konveks sargýnýn (Synergy) üzerine yerleþtirerek alýnmaktadýr. Direkt grafiler ise ayakta alýnmýþtýr. Lomber MR çekimleri yine sýrtüstü yatarak ve kalça eklemini standart bir yastýkla fleksiyona getirerek gerçekleþtirilmiþtir. Direkt grafi çekimleri ise kiþi yan yatarken yapýlmaktadýr. Pozisyonlardaki farklýlýklar tetkikler esnasýndaki uyumsuzluðu açýklayabilir. Bunun dýþýnda uyumsuzluða neden olabilecek bir baþka nokta da þudur: Direkt grafilerde omurga gövdesinin üst ve alt yüzeylerinde bulunan ve ölçüm için kullanýlan anatomik noktalarýn saptanmasý, normal anatomik varyasyonlarý ve patolojik deðiþikliklerin varlýðýnda sýkýntý yaratmaktadýr. Schmorl nodülleri, dejeneratif sivrileþmeler ve osteoporoza baðlý deðiþiklikler buna örnektir (13, 14, 19, 20). Bu nedenlerle pek çok çalýþmada Cobb yöntemi ile elde edilen sonuçlarýn geniþ bir aralýk içinde varyasyon gösterdiði ve standart hata ölçümlerinin yüksek olduðu bulunmuþtur (1, 2, 21-23). Bu çalýþmada da direkt grafiler ve MR görüntülerinden elde edilen lordoz açýlarý yüksek bir varyasyon katsayýsýna sahiptir. Manyetik rezonans görüntüleme gibi orta sagital düzlemde alýnmýþ ve süperpozisyon etkilerinden kurtulmuþ görüntülerde dahi varyasyon katsayýsýnýn yüksek olmasýnýn sebebi bizce anatomik nirengi noktalarýnýn saptanmasýndaki güçlükten çok, olgularýn çekim anýndaki pozisyonlarý ile ilgilidir. Dikkat edilirse tetkikler arasýndaki uyumun (R) en az olduðu bölge servikal bölgedir. Bu durum da düþüncelerimizi destekler niteliktedir. Sonuç olarak, MRG ve direkt grafi yöntemleriyle elde edilen lordoz dereceleri arasýnda zayýf bir iliþki olmasý, MR görüntüleri üzerinde servikal ve lomber lordoz hakkýnda deðerlendirme yapmanýn yanýltýcý olabileceðini düþündürmektedir. 207

4 Manyetik Rezonans Görüntülemede Servikal ve Lomber Lordoz Deðerlendirilmeli mi? Tablo I: Çalýþmada lordoz ölçümleri için kullanýlan tekniklerin özeti. Ýncelenen Bölge Yöntem Yöntemin Basamaklarý Servikal Cobb C Atlasýn anterior ve posterior tüberküllerinin orta noktalarýndan çizgi çizildi. 2. C7 korpusu alt yüzeyinden veya buna paralel ikinci bir çizgi çizildi. 3. Bu çizgilere dik iki çizgi daha çizilerek aralarýnda kalan açý ölçüldü. Lomber Cobb L1-S1 1. L1 korpusunun üst yüzeyinden veya buna paralel çizgi çizildi. 2. S1 korpusunun üst yüzeyinden veya buna paralel çizgi çizildi. 3. Bu çizgilere dik iki çizgi daha çizilerek aralarýnda kalan açý ölçüldü. Lomber Cobb L1-L5 1. L1 korpusunun üst yüzeyinden veya buna paralel çizgi çizildi. 2. L5 korpusunun alt yüzeyinden veya buna paralel çizgi çizildi. 3. Bu çizgilere dik iki çizgi daha çizilerek aralarýnda kalan açý ölçüldü. Tablo II: Çalýþma grubunda farklý yöntemlerle ölçülen lordoz açýlarýna ait istatistiksel veriler. Ölçüm Yöntemi Yapýlan Tetkik n. Lordoz Derecesi Varyasyon Korelasyon (Ortalama±SS) Katsayýsý Katsayýsý Cobb C1-C7 Servikal MR görüntüleme 32 27,3±10,3 0.,37 0,32 Servikal yan grafi 32 52,1±14,2 0,27 Cobb L1-L5 Lomber MR görüntüleme 34 33,4±10,8 0,32 0.,48 Lomber yan grafi 34 25,8±11,6 0,44 Cobb L1-S1 Lomber MR görüntüleme 34 45,2±20.3 0,44 0,41 Lomber yan grafi 34 41,3±32,1 0,77 Kýsaltmalar: SS: Standart Sapma 208

5 Güven Kahriman, Ertuðrul Mavili, Ali Yýkýlmaz, Nuri Erdoðan Resim 1: Omurgalara ait tek bir orta sagital manyetik rezonans görüntüsü üzerinde Cobb yöntemiyle gerçekleþtirilen lordoz ölçümleri görülmektedir. Servikal bölgede ölçüm (a) C1-C7 arasýnda (b) lomber bölgede ise L1-L5 (c) L1-S1 arasýnda gerçekleþtirilmiþtir a c b 209

6 Manyetik Rezonans Görüntülemede Servikal ve Lomber Lordoz Deðerlendirilmeli mi? KAYNAKLAR 1. Rowe LJ, Yochum TR. Measurements in skeletal radiology. In: Rowe LJ, Yochum TR, editors. Essentials of skeletal radiology (2nd ed).baltimore: Williams and Wilkins; p Cobb JR. Outlines for the study of scoliosis. In: Edwards JW, editor, Instructional course lecture. Volume 5. Ann Arbor MI: American academy of orthopedic surgeons, p LaGrone MO, Bradford DS, Moe JH, Lonstein JE, Winter RB, Ogilvie JW. Treatment of symptomatic flat back after spinal fusion. J Bone Joint Surg 1988;70: Guanciale AF, Dinsay JM, Watkins RG. Lumbar lordosis in spinal fusion: A comparison of intraoperative results of patient positioning on two different operative table frame types. Spine 1996;21: LaGrone MO. Loss of lumbar lordosis: A complication of spinal fusion for scoliosis. Orthop Clin North Am 1988;19: Peterson MD, Nelson LM, McManus AC, Jackson RP. The effect of operative position on lumbar lordosis. A radiographic study of patients under anesthesia in the prone and positions. Spine 1995;20: Tan SB, Kozak JA, Dickson JH, Nalty TJ. Effect of operative position on sagittal alignment of the lumbar spine. Spine 1994;19: Adams MA, Mannion AF, Dolan P. Personal risk factors for first time low back pain. Spine 1999;24: Jackson PR, McManus AC. Radiographic analysis of sagittal plane alignment and balance in standing volunteers and patients with low back pain matched for age, sex and size. Spine 1994;19: Frymoyer JW, Newberg A, Pope MH, Wilder DG, Clements J, MacPherson B. Spine radiographs in patients with low back pain. J Bone Joint Surg 1984;66: Grauer JN, Panjabi MM, Cholewicki J, Nibu K, Dvorak J. Whiplash produces an S-shaped curvature of the neck with hyperextension of the lower levels. Spine 1997;22: Nightingale RW, McElhaney JH, Richardson WJ, Best TM, Myers BS. Experimental impact injury to the cervical spine: Relating motion of the head and mechanism of injury. J Bone Joint Surg 1996;78: Polly DW, Kilkelly FX, McHale KA, Asplund LM, Mulligan M, Chang AS. Measurement of lumbar lordosis. Spine 1996;21: Chen Y. Vertebral centroid measurement of lumbar lordosis compared with the Cobb technique. Spine 1999;24: Jackson RP, Kanemura T, Kawakami N, Hales C. Lumbopelvic lordosis and pelvic balance on repeated standing lateral radiographs of adult volunteers and untreated patient with constant low back pain. Spine 2000;25: Jackson RP, Hales C, Tech COR. Congruent spinopelvic alignment on standing lateral radiographs of adult volunteers. Spine 2000;25: Swallow RA, Naylor E (eds). Clark s positioning in radiography (11th ed). London: William Heinemann; p Saraste H, Brostrom L, Aparisi T, Axdorph G. Radiographic measurement of the lumbar spine: A clinical and experimental study in man. Spine 1985;10: Harrison DE, Harrison DD, Cailliet R, Troyanovich SJ, Janik TJ, Holland B. Cobb method or Harrison posterior tangent method: Which to choose for lateral cervical radiographic analysis. Spine 2000;25: Kramer J. Changes and measurement of height and angle in the lumbosacral region. Arch Orthop Trauma Surg 1984;103: Propst-Proctor SL, Bleck EE. Radiographic determination of lordosis and kyphosis in normal and scoliotic children. J Pediatr Orthop 1983;3: Fernand R, Fox DE. Evaluation of lumbar lordosis: A prospective and retrospective study. Spine 1985;10: Mosner EA, Bryan JM, Stull MA, Shippee R. A comparison of actual and apparent lumbar lordosis in black and white adult females. Spine 1989;14: