T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ AKDOĞAN (EĞİRDİR-ISPARTA) VE SİPAHİLER (SÜTÇÜLER) ARASININ JEOLOJİSİ VE DOLOMİTLERİN PETROGRAFİK İNCELEMESİ Fatma TEKKANAT Danışman: Yrd. Doç. Dr. Kamil YILMAZ YÜKSEK LİSANS TEZİ JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ISPARTA-2011

2 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... i ÖZET... iii ABSTRACT... iv TEŞEKKÜR... v ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... viii 1. GİRİŞ Çalışmanın amacı ve kapsamı Çalışma alanının yeri Coğrafya Jeomorfoloji İklim ve bitki örtüsü Ekonomik durum ve ulaşım KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM ARAŞTIRMA BULGULARI Stratigrafi Alakırçay napı Sofular formasyonu Yılanlı formasyonu Olistosromal melanj Kızıldağ harzburjiti Kovada dolomiti Dulup Kireçtaşı Alüvyon Yapısal Jeoloji Dolomitlerin oluşumları özellikleri Kovada dolomitlerinin kaya kimyası ve endüstride kullanım özellikleri Kovada dolomitlerinin mermer yatağı olarak değerlendirilmesi SONUÇLAR KAYNAKLAR i

3 EKLER. ÖZGEÇMİŞ ii

4 ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ AKDOĞAN (EĞİRDİR-ISPARTA) VE SİPAHİLER (SÜTÇÜLER) ARASININ JEOLOJİSİ VE DOLOMİTLERİN PETROGRAFİK İNCELEMESİ Fatma TEKKANAT Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı Danışman: Yrd.Doç. Dr. Kamil YILMAZ Bu tez kapsamında Isparta- Akdoğan (Eğirdir) ve Sipahiler (Sütçüler) yöresinin jeolojisi ve dolomitlerin petrografik incelemesi yapılarak, dolomitlerin ekonomik önemleri irdelenmiştir. Bu alanlarda litolojik özellikleri ve yapısal konumları oldukça karmaşık olan Mesozoyik yaşlı allokton konumlu kayalar bulunmaktadır. Bölgede yüzeyleyen birimlerin tabanında Triyas-Ketase yaşlı kumtaşı, şeyl, radyolarit ve çörtlerden oluşan allokton konumlu kayaçlar yer alır. Bu kayaçlar kireçtaşı olistolit bloklarını içeren bir melanj ve peridotitik kayaçlar tarafından tektonik olarak üzerlenmektedirler. Tüm bu istif Jura-Kretase yaşlı dolomit ve kireçtaşlarından oluşan birimlerce üzerlenir. Elde edilen veriler, çalışma alanındaki dolomitlerin geç diyajenetik evrede gömülme sırasında gelişen stilolitter ve mikro çatlaklar boyunca gezinen Mg'lu suların etkisiyle oluştuklarına işaret etmektedir. Bölge dolomitlerinin kimya özellikleri endüstriyel olarak demir çelik ve cam sanayiinde kullanıma uygun özellikler sunmaktadır. Çalışma alanındaki dolomitler doku, renk, tabaka kalınlığı, yayılım, rezerv, levha haline gelebilme ve cila alma gibi özellikleri açısından mermer sektörünün beklentilerine cevap verebilecek önemli potansiyel sunmaktadırlar. Anahtar Kelimeler: Antalya napları, dolomit, mermer, Eğirdir, Isparta 2011, 52 sayfa iii

5 ABSTRACT M. Sc. Thesis GEOLOGY OF THE AREA BETWEEN AKDOĞAN (EĞİRDİR-ISPARTA) AND SİPAHİLER (SÜTÇÜLER-ISPARTA) DISTRICTS, AND PETROGRAPHICAL INVESTIGATION OF DOLOMITIC ROCKS Fatma TEKKANAT Süleyman Demirel University Graduate School of Applied and Natural Sciences Department of Geology Engineering Supervisor: Assist. Prof. Dr. Kamil YILMAZ In this study, geological features of the area between Akdoğan (Eğirdir) and Sipahiler (Sütçüler) districts in Isparta region, and petrographical aspects and economical potential of dolomitic rocks have been investigated. Studied area also include Mesozoic aged allocthonous units with very complex lithological properties and structural positions. Triassic-Cretaceous aged allocthonous units comprising sandstones, shale, radiolarite and chert levels present at the bottom of geological units. These rocks are tectonically overlying by peridotitic rocks and a melange with limestone olistolitic blocks. Overall units are overlying by Jurassic-Cretaceous aged dolomite and limestone units. Obtained data indicate that the dolomitic rocks in the studied area occured by the effect of both i) stilolites developing during the late diagenetic embedding and ii) Mg-rich fluids circulating along with micro-fissures. The chemical features of dolomitic rocks show suitable standarts for using in Iron - Steel and Glass industries. Several defined parameters (e.g. colour, texture, thicknes, distribution, reserve, block capacity and to be polishability) for studied dolomitic rocks revealed that these rocks have important economical potential for marble industry. Key Words: Antalya nappes, dolomitic rocks, marble, Eğirdir, Isparta 2011, 52 pages iv

6 TEŞEKKÜR Bu tez çalışması için beni yönlendiren, karşılaştığım zorlukları aşmamda yardımcı olan değerli Danışman Hocam Yrd. Dr. Kamil YILMAZ a teşekkürlerimi sunarım. Tezimin her aşamasında desteğini aldığım, bilgi ve tecrübesi ile sıkıntılı dönemlerimde hep yanımda olan, beni her zaman destekleyen ve bugün burada olmama vesile olan hakkını ödeyemeyeceğim değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Şemsettin CARAN a, ders aşamasında ve literatür çalışmalarında yardımlarını aldığım değerli hocam Doç. Dr. Hakan ÇOBAN a teşekkürlerimi sunarım. Yüksek lisansımı yaptığım dönemlerde her zaman yanımda olan eşim; Jeoloji Mühendisi Osman TEKKANAT a İnce kesit yapımında bana yardımcı olan Mustafa DİNÇER e teşekkür ederim YL-10 nolu proje ile tezimi maddi olarak destekleyen SDÜ Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığı na teşekkür ederim. Hayatımın her döneminde yanımda olan ve bugünlere gelmemde büyük emeği olan ve hakkını hiçbir zaman ödeyemeyeceğim annelerim Gülseren KARABAŞ ve Huma TEKKANAT a sonsuz sevgi ve saygılarımı sunarım. Fatma TEKKANAT ISPARTA, 2011 v

7 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1. Çalışma alanının yer bulduru haritası... 2 Şekil 1.2. Çalışma alanı yakın çevresinde genç tektonizmanın etkisiyle ortaya çıkan graben alanında gelişen Eğirdir ve Kovada göllerinden genel görünüm Şekil 2.1.Antalya Karmaşığı(Napları) ve yakınçevresinin basitleştirilmiş jeoloji haritası.. 6 Şekil 4.1. Çalışma alanı ve yakın çevresinin genelleştirilmiş tektonostratigrafik sütun kesiti Şekil 4.2. Sofular formasyonu na ait kumtaşı ve çamurtaşı ardalanması 15 Şekil 4.3. Bölgede etkili tektonizma normal altta yer alan Sofular formasyonu nun çamurtaşlarını yer yer tektonik dilimler şeklinde Yılanlı formasyonu nun çörtleri üzerine itmiştir 15 Şekil 4.4. Tektonizmaya maruz kalmış ve kıvrımlanma sunan çörtlerin görünümü 17 Şekil 4.5. Yılanlı formasyonuna ait çörtlerin mostra görünümü. 17 Şekil 4.6. Yılanlı formasyonuna ait çörtler ve çamurtaşlarının ardalanmalı görünümü 17 Şekil 4.7. Olistosromal melanj içerisinde Dulup kireçtaşı dipsiz bloklar şeklinde bulunmaktadır 19 Şekil 4.8. Kırmızı alterasyon rengine ve yeşil kırılma yüzeyine sahip harzburjitler.. 21 Şekil 4.9. Kırmızı alterasyon rengine ve yeşil kırılma yüzeyine sahip harzburjit. 21 Şekil Harzburjitlerin hâkim olan mineral bileşenlerinden olivin ve ortoproksenlerden görünüm. 21 Şekil Koyu yeşil yağımsı parlaklığa sahip serpantinitlerin genel görünümü. 22 Şekil Kızıdağ harzburjitleri içerisinde etrafı dunit zarfı ile kuşatılmış kromit merceğinden genel bir görünüm.. 22 Şekil Kovada dolomitleri Dulup kireçtaşlarının tabanının gözlendiği alanlarda mostra vermektedir Şekil Kovada dolomitleri Dulup kireçtaşlarının tabanınında sarp bir yamaç üzerinde mostralar sunmaktadır Şekil İri kristalli dolomitlerin mostralarından yakın görünüm Şekil Kahve renkli kristalize dolomitlerin el örneklerinden bir görünüm 25 vi

8 Şekil İri kristalli dolomitlerin incekesitlerinden mikroskobik görünüm 26 Şekil İri kristalli dolomitlerin mostralarından bir görünüm. 27 Şekil İri kristalli dolomitlerin mostralarından bir görünüm 27 Şekil İri kristalize dolomitlerin mostraları üzerinde açılmış mermer ocağı.. 28 Şekil Dolomitler içerisinde örümcek ağına benzer şekilde çatlaklar gelişmiş ve bu çatlaklar ince kristalli dolomitlerce doldurulmuştur 28 Şekil Örümcek ağı dokusunun geliştiği iri kristalli dolomitlerin plaka görünümü. 29 Şekil İnce kristalli dolomitlerin ince kesitlerinden mikroskobik görünüm. 29 Şekil İnce kristalli dolomit mostrasının yakından görünümü.açık kahve renkli dolomitler breşik bir görünüm almıştır 30 Şekil İnce kristalli bej renkli dolomitlerin el örneğinde görünümü. 30 Şekil 4.26.Tabaka izlerinin nispeten korunduğu ince kristalli dolomit mostrasının görünümü 31 Şekil 4.27.Breşik bir görünüm kazanmış ince kristalli dolomitlerin yakın mostra görünümü.. 31 Şekil Çok kırıklı (breşik) olan ince kristalli dolomitlerin çatlakları boyunca dolomit mineralleri bağlayıcı olacak şekilde gelişmiştir. 32 Şekil Breşik taneleri birbiriyle tutturulmamış ince kristalli dolomitlerin mostra görünümü. 32 Şekil Breşik taneleri birbiriyle tutturulmamış ince kristalli dolomitlerin yakından görünümü 33 Şekil 4.31.Dulup kireçtaşı mostralarında belirgin olan tabakalı görünüm. 34 Şekil Dulup kireçtaşı yer yer melanj içerisine düşmüş çok büyük bloklar şeklinde gözlenmektedir. 35 Şekil Kireçtaşı olistolitlerinden yaygın olan bej renkli seviyeler 35 Şekil Çamurtaşı-vaketaşı fasiyeslerinde karbonatlardan yapılı olan Dulup kireçtaşlarının mikroskobik görünümü 35 Şekil Bahamalarda evaporatif ve tatlı, meteorik su ile deniz suyunun karışımı sonucu dolomit oluşumunu gösteren diyagram 39 Şekil Emperador plaka örnekleri. Şekil Emperador plaka örnekleri vii

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1. Kovada dolomitlerinin major element analiz sonuçları Çizelge 4.2. Dolomitlerin Sınıflandırılması. 42 Çizelge 4.3. İsdemir, Erdemir, Fiifle Cam ve Kardemir de kullanılan dolomitlerin kimyasal özellikleri. 42 Çizelge 4.4.Endüstriyel hammadde olarak mermer sınıflaması.. 44 viii

10 1.GİRİŞ 1.1. Çalışmanın amacı ve kapsamı Bu çalışma, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalında yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Bu çalışma ile kuzeyde Akdoğan (Eğirdir) ve güneyde Sipahiler (Sütçüler) köyleri arasında yüzeylenen kayaçların (i) jeolojik özelliklerinin ortaya konması, (ii) petrografik tanımlamalarının yapılması ve (iii) jeolojik, petrografik ve yapısal özelliklerine dayalı ekonomik önemlerinin tartışılması amaçlanmıştır. Bu kapsamda (i) çalışma alanı yakın çevresinin jeolojisi literatür ve saha çalışmaları ile deneştirilmiş, (ii) dolomitlere ait örneklerin mineralojik, petrografik ve kaya kimyasal incelemeleri gerçekleştirilmiş ve (iii) elde edilen tüm veriler değerlendirilerek bölge dolomitlerinin oluşum özellikleri ve ekonomik potansiyelleri ortaya konulmuştur Çalışma alanının yeri İnceleme alanı Akdeniz bölgesinde Isparta ili Eğirdir ilçesi sınırları içerisinde yüzeylenen karbonat kayaçların bir bölümünü kapsamaktadır. Özellikle Akdoğan ve Sipahiler köyleri yakın çevresinde yüzeylenen dolomitik kayaçlar üzerinde odaklanılmıştır (Şekil 1.1) Coğrafya Jeomorfoloji Bölge jeomorfolojisi önemli jeolojik olaylar neticesinde şekillenmiştir. Bunlardan başlıcası bindirmeli tektonizmadır. Paleosen öncesinde bölgede bindirmeli tektonizma etkin olmuş ve bu süreçte bindirme zonları boyunca ezilmeler ve kıvrımlı yapılar gelişmiştir. Kırıntılı sedimanter seriler üzerine bindirmeyle gelen karbonat kayaçlar bölgede en sarp topografyayı (Dulup Dağı) oluşturmaktadır. Alt Miyosen ve sonrasında ise bölgede çekme gerilmelerinin etkisiyle grabenleşme etkin 1

11 Şekil 1.1. Çalışma alanının yer bulduru haritası (Google Earth ten uyarlanmıştır). 2

12 olmuştur. Grabenleşme süreci Hoyran-Eğirdir-Kovada hattının neredeyse tamamen yükseltilerle çevrelenmesine neden olmuştur. Bölgedeki göller de bu genç tektonizmanın ürünü olarak ortaya çıkmışlardır (Şekil 1. 2). Bölgedeki akarsuların debileri mevsimlere bağlı olarak değişiklikler gösterir. Kurak ve sıcak geçen yaz aylarında derelerin birçoğu kurumakla birlikte bazı dereler akışını sürdürmektedir İklim ve bitki örtüsü Yöre genellikle Akdeniz iklimi ile karasal iklim etkisi altındadır. Genellikle iklim koşulları serttir ancak karasal iklimden daha yumuşaktır. Kış ayları soğuk ve yağışlı, yaz ayları sıcak ve kuraktır. Yöre bitki örtüsü bakımından genel olarak Akdeniz bitki örtüsünün özelliklerini yansıtır. Arazinin yüksek kesimlerinde çam ve meşe ağaçlarına rastlanır. Özellikle Eğirdir Gölü çevresinde ve diğer bazı alanlarda büyük ölçekte elma yetiştiriciliği çalışmaları yapılmaktadır. Şekil 1.2. Çalışma alanı yakın çevresinde genç tektonizmanın etkisiyle ortaya çıkan graben alanında gelişen Eğirdir ve Kovada göllerininden genel görünüm(google Earth ten uyarlanmıştır). 3

13 Ekonomik durum ve ulaşım Çalışma alanının ve yakın çevresinin yüksek ve engebeli kısımlarında, uygun tarım şartları mevcut olmadığı için küçükbaş hayvancılık yapılır. Engebenin düşük ve toprağın verimli olduğu ovalarda ise tarıma dayalı bir bölge ekonomisi gözlenir. Meyvecilik en önemli tarım ürünleridir. Çalışma alanı Isparta merkezine yaklaşık 45 km. uzaklıktadır. 4

14 2. KAYNAK ÖZETLERİ Toroslar a ilişkin ilk araştırmalar 19. yüzyılın sonlarında başlamasına rağmen ayrıntılı jeolojik incelemeler 1940 lı yıllarıda başlar. Blumenthal (1963), bölgede geniş kapsamlı çalışmalar yapmış, Isparta büklümünü ve ofiyolitik kayaçların sürekliliğini göstermiştir. Brunn ve Diğerleri (1971), Isparta Büklümü Doğusunda Otokton ve Allokton Birimlerin Stratigrafisi (Batı Toroslar) adlı çalışmalarında, çok farklı ortam koşullarında oluşmuş kaya birimlerinin yüzeylendiği Batı ve Orta Toroslar da, otokton kaya birimleri üzerinde yerleşim yaşları farklı, allokton kütlenin yaygın olarak bulunduğunu belirtmişler ve yerleşim yaşlarına göre bu allokton kütleleri; Likya napları (Orta Miyosen), Beyşehir-Hoyran-Hadim napları (Eosen sonu) ve Antalya napları (Paleosen-Eosen) olarak adlandırmışlardır (Şekil 2.1). Dumont ve Kerey (1975), Isparta Büklümü Doğusunda Otokton ve Allokton Birimlerin Stratigrafisi (Batı Toroslar) adlı çalışmalarında Dulupdağı çevresindeki birimlerin Tahtalıdağ napını oluşturan istifler olduğunu belirtmişler ve bu istifin olistrosromal birim üzerine yersel olarak itilmiş Dogger yaşlı paraotokton Kovada dolomiti (altta) ve Malm-Senomaniyen yaşlı paraotokton Dulup kireçtaşını (üstte) kapsadığına değinmişlerdir. Ayrıca Dulup kireçtaşının yaklaşık 500 m kalınlık gösterdiğini ifade etmişlerdir. Araştırmacılar, Eğirdir güneyinde değişik havzalarda oluşmuş kayaları kapsayan ayrı birlikler saptamışlar ve bunları sırasıyla Karacahisar Birliği, Ofiyolitli Birlik ve Dulup Birliği olarak adlandırılmışlardır. Yazarlar, Karacahisar Birliği içinde biri güneybatıda, diğeri ise kuzeydoğuda olmak üzere başlıca metasedimanter kayalardan ve yumrulu kireçtaşlarından oluşan iki değişik tipte Paleozoyik temel ayırtlamıştır. Aynı yazarlara göre Paleozoik temellerin üzerine Mesozoyik serileri transgressif olarak gelir. Triyas tan Üst Kretase ye dek değişen Mesozoyik birimleri alttan üstte doğru Bahçeevleri formasyonu, Hacıilyas formasyonu, Kasımlar formasyonu ve Menteşe dolomiti, Alakilise Kireçtaşı ve Eşekini kireçtaşından oluşur. 5

15 Şekil 2.1. Antalya Karmaşığı (Napları) ve yakın çevresinin basitleştirilmiş jeoloji haritası (Gutnic vd. (1979), Poisson vd. (2003) ve Alpan vd. (1964) den deneştirilerek hazırlanmıştır). 6

16 Dumont (1975) Isparta Açısının kuzeye doğru meydana getirdiği V de eski Paleocoğrafik hiçbir ize rastlamadığını ve Üst Kretase üzerinde yer almış olan napların tek allokton sistem meydana getirdiğini savunur. Özgül (1976) Toroslar da Kambriyen Tersiyer aralığında çökelmiş ve birbirinden değişik havza koşullarına yansıtan birliklerin yer aldığını belirtmiştir. Bağıl stratigrafi konumları, kapsadıkları kaya birimleri ve günümüzdeki yapısal konumlarıyla birbirlerinden ayrılan bu birlikler yazar tarafından Bolkar Dağı Birliği, Aladağ Birliği, Geyik Dağı Birliği, Alanya Birliği, Bozkır Birliği ve Antalya Birliği olarak adlandırılmıştır. Yazara göre, birlikler birbirleriyle anormal dokanaklı olarak Toros kuşağı boyunca yüzlerce km yanal devamlılık gösterirler ve çoğunlukla birbirleri üzerinde allokton örtüler oluştururlar. Poisson (1977) Beydağlarını oluşturan karbonat kayalarının stratigrafisini ortaya koymaya çalışmıştır ve bunların Liyas tan Senoniyen e kadar resifal kireçtaşları olarak devam ettiğini, Senoniyen in ise pelajik kireçtaşlarından oluştuğunu belirtmiştir. Ricou (1980) Toros kuşağını oluşturan karbonat ekseninin Toroslar dan başlayarak Beydağları ve Anamas Dağı nı içine alarak Silifke dağlık bölgesine dek uzanan bir otokton kaya istifi olduğunu savunur. Yazar bu bağıl otoktonun kuzey kanadında Kretase sonundan Miyosen e kadar çeşitli aşamalarda yerleşmiş radyolorit ve ofiyolitler kapsayan napların yer aldığını belirtir. Yazar ayrıca, kuzey kanat üzerinde Likya Napları, Beyşehir - Hoyran Napları, Hadım Napı ve Bozkır Birliği nin yer aldığını ve tüm bu napların kuzey kökenli olduğuna değinir. Diğer taraftan bağıl otokton karbonat ekseninin güney bölümünde Antalya nın ofiyolitli ve radyolaritli napları ve allokton Alanya metamorfik masifi yer alır. Koçyiğit (1981) Toros karbonat platformunun, özellikle Mesozoyik, Alt Tersiyer sırasında oluşmuş örnek istiflerinden birinin, Isparta Büklümü kuzey iç kenarında (Hoyran Havzası) yüzeylediğini belirtir. Yazara göre, bölgedeki karbonat istifi 7

17 GB dan KD ya doğru aşamalı bir deniz ilerlemesiyle gelişmiş tipik neritik karbonatlardan oluşur. Yazar, Üst Triyas, Üst Lütesiyen aralığında süreklilik sunan istifin Mastrihtiyen e değin yalnızca litoral neritik özellikli karbonatlarla temsil edilirken, Mastrihtiyen Üst Lütesiyen sırasında, aynı zamanda yerel pelajik fasiyesin de gelişmeye başladığını, tortullaşmanın en sonunda filiş fasiyesiyle sonlandığını belirtir. Waldron (1982), Antalya Karmaşığı Kuzeydoğu Uzanımının Isparta Bölgesindeki Stratigrafisi ve Sedimanter Evrimi adlı çalışmasında, Antalya karmaşığının (Antalya napları) Batı Toroslar ın Isparta dirseğine yerleşmiş olan ve başlıca Mesozoyik yaşlı kayalardan oluşan allokton bir topluluk olduğunu belirtmiştir. Bu karmaşığın kuzeydoğu bölümünde, Eğridir Gölü doğusunda iki grup tanımlamıştır. Bunlardan Pazarköy grubunun mafik lavlar, radyolaritler, çamurtaşları, türbüditik kireçtaşları ve palejik kireçtaşlarını içerdiğini, Yuvalı grubunun ise tamamen sığ deniz karbonatlarını kapsayan formasyonlardan oluştuğunu ifade etmiştir. Bunlardan başka harzburjitler ve oldukça geniş yayılımlı melanj ve megabreşlere de değinilmiştir. Araştırmacı Antalya karmaşığının kuzeydoğu uzanımının, Mesozoyik yaşlı bir kıta kenarının karmaşık paleocoğrafyasını yansıtan bir yöreyi simgelediğini savunur. Devamlı karbonat banklarının(yuvalı grubu) derin deniz çökel ortamlarıyla (Pazarköy grubu) çevrildiğine, bu bölgenin Üst Kretase zamanında kuzeydoğu yönlü bindirme faylarıyla deformasyana uğradığına ve bölgede Tersiyer yaşlı deformasyonların etkilerinin olduğuna da değinilmiştir. Poisson et al., (1984), Isparta büklümü ile ilgili çalışmalarında, büklümün batı kanadında Beydağları karbonat platformunun, doğu kanadında ise Anamas-Akseki platformunun bulunduğunu, Antalya naplarının orijininin bu iki platform arasında yer alan pelajik basenden kaynaklandığını ileri sürmüşlerdir. Yalçınkaya vd. (1986) bölgedeki birimleri otokton ve allokton birimler olarak tanımlamışlardır. Isparta büklümünü de kapsayan çalışma alanında yüzeylenen kaya birimleri arasındaki stratigrafik ve yapısal ilişkileri araştırarak, değişik zamanlarda bölgeye yerleşmiş Allokton kütlelerin yayılımlarını haritalamışlardır. Araştırıcılar, 8

18 Antalya Napları olarak bilinen allokton kaya birimlerinin platformda yer yer çökelen rift çökelleri ve otokton olduğunu, bunların platform çökelleri ile yanal ve düşey yönde geçişli olduğunu savunurlar. Allokton varsaydıkları birimlerin ofiyolitlerle birlikte İzmir-Ankara zonundan kaynaklandığını, Üst Kretase Paleosen de Menderes Masifi güneyinde, Üst Paleosen Alt Eosen de Anadolu Torid platformu güneyinde yerleştiğini vurgularlar. Şenel vd. (1992) Eğirdir Yenişarbademli Gediz Geriş Köprülü civarında yapmış oldukları çalışmalarında Prekambriyen den günümüze kadar oluşmuş kaya birimlerinin yüzeylendiğini ve konumlarının allokton, otokton veya göreli otokton olduğunu belirtirler. Allokton konumlu olanları Antalya napları ve Alanya napı, otokton veya göreli otokton olduğunu belirtirler. Allokton konumlu olanları ise Beydağları Karacahisar ve Anamas Akseki otoktonları olarak tanımlarlar. Beydağları Karacahisar otoktonlarının birbirinden az çok stratigrafik farklılıklar göstermesine karşılık Beydağları Karacahisar otoktonu olarak birlikte ele alındığını belirtirler. Bozcu (1996) Eğirdir (Isparta) güneydoğusunda yaptığı çalışmada bölgenin ayrıntılı jeoloji ve yapı haritasını hazırlamıştır. Ayrıca Kasımlar ve Karacahisar bölgesinde yüzeyleyen Mesozoyik yaşlı kırıntılı ve karbonatlı tortulların petrol ana kayası ve hazne kaya olabilme özelliklerini araştırmış, Kasımlar formasyonunun orta veya zayıf derecede bir ana kaya özelliği taşıdığını belirtmiştir. Poison et al. (2003), Isparta Büklümü nün tektonik gelişimi ile ilgili yaptıkları jeolojik yorumda; tabandan en üste doğru önce Beydağları otoktonunun, sonra Geç Kretase-Paleosen de Antalya napının (Isparta Çay formasyonu) bölgeye yerleştiğini, Erken-Orta Miyosen de denizel tortullaşmanın Antalya napı ve Beydağları karbonat platformu üzerinde uyumsuz olarak geliştiğini belirtmiştir. Tezin ana konusu olan dolomite gelince, dolomit oluşumu oldukça karmaşık ve problemli konu olduğundan, bu konuda değişik oluşum modelleri ortaya konulmuş ve pek çok teori öne sürülmüştür. Hardie (1986) bu konuda önemli değerlendirmeler 9

19 yapmış ve dolomitleşmenin erken ve geç diyajenetik olarak iki evrede oluşabileceğine değinmiştir. Erken diyajenetik olanlar depolanma veya hemen sonrasında gelişirler ve oluştukları ortamsal koşulları yansıtırlar. Evaporitik dolomitler (Deffeyes vd., 1964; İlling ve diğ., 1965; Behrens ve Land, 1972; Patterson ve Kinsman, 1982), karışım suyu dolomitleri (Hashaw vd., 1985) ve denizel dolomitler gibi (Land, 1985). Evaporitik dolomitler, karasal iklimde buharlaşmanın yoğun olduğu gelgit üstü ortamlarında yaygındırlar. Bunlar jipsanhidrit-dolomit gibi bir mineralojik toplulukla birlikte veya evaporitlerin yıkanması ile kovuklu dolomit şeklinde oluşabilirler (İlling ve diğerleri, 1965). Karışım suyu (deniz suyu-tatlı su) dolomitleri çoğunlukla beraberinde evaporit bulundurmayan platform tipi kireçtaşlarının dolomitleşmesini açıklamak için kullanılmaktadır. Deniz suyu dolomitleşme modeli ise kalın ve masif platform dolomitlerinin oluşumunda gerekli olan yüksek orandaki Mg kaynağının doğrudan deniz suyundan sağlandığı görüşüne dayanılarak ortaya atılmıştır (Varol ve Magaritz, 1992). Geç diyajenetik dolomitleşme, epijenetik evrede veya gömülme sırasında gelişen stilolitter ve mikro çatlaklar boyunca gezinen Mg'lu suların yol açtığı dolomitleşme olarak tanımlanmıştır (Zenger, 1983). Ayrıca gömülme sırasında şeyllerden atılan Mg'lu eriyikler ile (McHargue ve Price. 1982) hidrotermal kökenli Mg'ca zengin eriyiklerin (Matsumoto vd. 1988; Radke ve Mathis. 1980) komşu kireçtaşı bölgeleri için dolomitleştirici etki oluşturabildiğine değinilmektedir. 10

20 3. MATERYAL VE YÖNTEM Bu tez çalışması 2010 ve 2011 yıllarında arazi çalışmaları ve laboratuar araştırmaları olarak iki bölüm altında gerçekleştirilmiştir. Arazi çalışmalarında 1/ ölçekli topoğrafik haritalardan yararlanılmıştır. Bölgenin jeoloji haritası Dulup Dağı karbonatları ve yakın çevresindeki bütün litolojileri kapsayacak şekilde literatür deneştirmeleri de dikkate alınarak hazırlanmıştır. Dulup dolomitleri ile ilgili olarak jeolojik ve litolojik gözlemler ve numune alım çalışmaları yapılmıştır. Sahadan alınan örneklerin ince kesitleri hazırlanmış ve bu ince kesitlerden ilgili kayaç örneklerinin petrografik tanımlamaları yapılmıştır. Petrografik gözlemler dijital olarak fotoğraflanmış ve değerlendirilmiştir. Dolomitlerden alınan kaya örneklerinin ana-oksit analizleri ACME (Kanada) laboratuarında yaptırılmıştır. Yapılan saha ve laboratuar çalışmalarından elde edilen jeolojik, petrografik ve jeokimyasal veriler literatür eşliğinde değerlendirilmiş ve rapor olarak sunulmuştur. 11

21 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Stratigrafi Çalışma alanı ve yakın çevresinde Antalya Karmaşığına (Naplarına) ait farklı yaş ve litolojilerle temsil edilen, farklı ortam koşullarını yansıtan çökel kaya toplulukları ile magmatik kayaçlar yer almaktadır (Ek 1) Bunlar allokton konumludurlar. Allokton birimler tektonostratigrafik olarak alttan üste doğru; Alakırçay napı, olistosromal melanj, Kızıldağ harzburjiti, Kovada dolomiti ve Dulup kireçtaşıdır. Otokton tek birim ise alüvyondur (Şekil 4.1) Alakırçay napı (Ma) Antalya naplarının alt orta bölümüne karşılık gelen birimleri kapsayan nap, Şenel ve diğ. (1981) tarafından adlandırılmıştır. Nap sistemi içerisindeki birimler bölgede Waldron (1982) tarafından Pazarköy grubu olarak isimlendirilmiştir. Poisson (1977) nap sistemine ait birimleri Isparta Çay formasyonu adını vermiştir. Birim tektonik hareketlerden fazla etkilendiği için içerisindeki litolojilerin stratigrafik konumlarını belirlemek oldukça güçtür. Bundan dolayı, bu çalışmada daha tanımlayıcı olduğu düşünülerek Alakırçay napı ismi tercih edilmiştir. Bu nap sistemi çalışma alanı yakın çevresinde birbiriyle yanal ve düşey yönde girik, formasyon mertebesinde ayırtlanmış pek çok birimi kapsar (Şenel ve diğ., 1981; Waldron, 1982). İnceleme alanında ise çamurtaşı, kumtaşı, kalkarenit ve Halobialı kireçtaşı gibi çökel kayalardan oluşan Sofular formasyonu ve tabakalı çört ve çamurtaşlarından oluşan Yılanlı formasyonu ile temsil olunur. Bölgede Alakırçay nap sistemi içerisindeki çökel kayalar genellikle ince tabakalıdır, çoğunlukla çamurtaşları ve çörtlerle temsil olunurlar ve yoğun kıvrımlanma gösterirler. Bu kayalar bindirme faylarının etkisiyle tekrarlanan tektonik dilimler oluşturacak şekilde deformasyona uğramışlardır. Deformasyonun oldukça karmaşık etkili olduğu inceleme alanında karmaşık tektonik dilimlenmeler tektonik melanjlar oluşturmuştur. Dolayısıyla yoğun tektonik dilimlenmenin oluştuğu bölgede, nap sistemine ait formasyonlar aşırı derecede deformasyon geçirmiş, kırılmış, kıvrımlanmış, ekaylanmış ve kaotik (karmaşık) bir yapı kazanmıştır. Bu nedenle çalışma alanının jeoloji haritası hazırlanırken bu nap 12

22 Şekil 4.1. Çalışma alanı ve yakın çevresinin genelleştirilmiş tektono-stratigrafik sütun kesiti. 13

23 sistemine ait formasyonların ayırdı yapılamamış ve Alakırçay napı olarak haritalanmışlardır. Ancak çalışma alanı dışındaki bazı alanlarda bu ayırtlamaların yapıldığı dikkate alınarak nap sistemine ait formasyonlar stratigrafik sütün kesitte ve metin içerisinde ayrı ayrı sunulmuştur. Alakırçay naplarına ait birimler çalışma alanının kuzeyinde Akdoğan köyü çevresinde ve orta kesimlerde Yuvalı ve Sipahiler köyleri arasında geniş yayılımlar sunmaktadırlar (Ek 1). İnceleme alanında nap siteminin tabanı gözlenmez ancak üst ilişkisi de tektoniktir Sofular formasyonu (T R -Js) Tanım ve yayılım: Formasyonun adlaması Waldron (1982) tarafından tipik kesitinin görüldüğü Sofular köyüne (Eğridir'in 27 km kuzeydoğusunda) atfen yapılmıştır. İnceleme alanında, Sofular formasyonu Alakırçay naplarına ait tüm tektonik dilimlerde yüzeyler. Litoloji: Çalışma alanında, formasyonun içerisinde çamurtaşları egemendir, yersel olarak ince kömür damarları içeren ve bitki kırıntılarınca zengin ince tabakalı kumtaşları vardır ve killi kireçtaşları ve demirli silttaşı bantları da olağandır. Waldron (1982) çalışma alanı yakın çevresinde bu litojilere derecelenme gösteren kumtaşı tabakalarının, ince tabakalı çok belirgin pembe-gri renkli silttaşlarının (Kirazlar tepe üyesi), mikritik, Halobia'lı, pembe, yumrulu kireçtaşlarının (Akdoğan üyesi), kalınlığı en çok üç metre olabilen mafik lav akıntılarının ve siyah renkli kireçtaşı tabakalarının eşlik ettiğini ifade etmiştir. Çamurtaşları ve kumtaşları ardalanmalı olarak bulunurlar (Şekil 4.2). Kumtaşları genellikle kaya kırıntısı (kireçtaşı kırıntıları) egemen grovak türünde olup, kırıntılar yine karbonat çimento ile tutturulmuştur. Kumtaşları altere olmayan seviyelerde çok sert ve dayanıklıdırlar. Taze kırılma yüzeyleri açık gri renkli olup, ayrışma yüzeyi koyu kahverengi, siyahımsı renklerdedir. Kumtaşı seviyelerinin kalınlıkları cm arasında değişir. Birim içerisinde kil boyutunda kırıntıların egemen olduğu seviyeler çamurtaşları olarak ayırtlanmıştır. Bunlar mostralarında belirgin yapraklanma sunarlar ve buna bağlı olarak çamurşeyl olarakta adlandırılırlar. Çamurşeyl düzeylerinin kalınlıkları 2 mm den 5 cm ye kadar uzanır. 14

24 Dokanak ve kalınlık: Sofular formasyonu nun tabanı çalışma alanı ve yakın çevresinde hiç görülememiştir. Formasyonun ilksel ilişkili olduğu tabanından koparılarak tektonik dilimler şeklinde bölgeye yerleştiği sanılmaktadır. Bölgede etkili olan bindirmeli tektonizma Sofular formasyonuna ait birimleri yer yer Yılanlı formasyonu üzerine tektonik dilimler şeklinde itmiştir (Şekil 4. 3). Ancak birimin üst dokanağı Yılanlı formasyonu ile geçişlidir (Waldron, 1982). Araştırmacı Sofular formasyonunun toplam kalınlığını 1050 metre olarak belirtir. Şekil Sofular formasyonu na ait kumtaşı ve çamurtaşı ardalanması. Şekil Bölgede etkili tektonizma normal altta yer alan Sofular formasyonu nun çamurtaşlarını yer yer tektonik dilimler şeklinde Yılanlı formasyonu nun çörtleri üzerine itmiştir. 15

25 Yaş ve ortam: Waldron (1982) Sofular formasyonu nun önemli bir bölümünün yaşının Orta Triyastan Alt Jura ya kadar değiştiğini, formasyonun kıt fosilli alt bölümlerinin ise Alt Triyas yaşlı olduğunu belirtir. Araştırmacı birimin türbitit akmalarından meydana gelen sedimanter kayaçlar olduğunu savunur Yılanlı formasyonu (J-Ky) Tanım ve yayılım: Formasyonun adlaması tipik mostralarının yüzeylendiği Yılanlı Köyü ne (Eğridir'in 22 km doğusunda) atfen Waldron (1982) tarafından yapılmıştır. Formasyona ait litolojiler Alakırçay naplarına ait inceleme alanında yer alan pek çok tektonik dilimde mostra verirler. Litoloji: Formasyon çört, çamurtaşı, nadir kireçtaşı ve mangan seviyeleri ile temsil olunur (Şekil 4.4; 4.5; 4.6). Çörtler bu formasyonun hâkim litolojisidir. Mostralarında belirgin kırmızı-bordo renklerin hâkimiyeti ile tanınırlar. Ayrıca gri, yeşil, siyah ve kahve renklerde de gözlenirler. Silis içeriklerinden dolayı oldukça serttirler. Yoğun tektonizma nedeniyle oldukça şiddetli kıvrımlanmış ve parçalanmışlardır. Çörtler ince-orta (1-10cm) kalınlıkta tabakalanmalar sunar. Çörtler laminalanma sunan çamurtaşları ile oldukça sık ardalanmalar sunar. Çamurtaşlarının renkleri çörtlerle uyumludur. Bu litolojilerin ara seviyelerinde yer yer mangan bant ve mercekleri gözlenir. Manganlar siyah renkleri ve eli boyamaları ile tanınırlar. Kireçtaşları çörtler içerisinde çok ince bantlar şeklinde gelişmişlerdir. Dokanak ve kalınlık: Formasyon Sofular formasyonu nun tavanıdır ancak Yılanlı formasyonunun tabanı, inceleme alanının tüm kesimlerinde net mostralar vermez. Birim üst dokanağında olistostromal melaj tarafından tektonik olarak üzerlenir (Şekil 4.1). Pek çok lokasyonda birimi Kovada dolomitlerinin üzerlediği görülür. Bu dokanak ilşkisinin tektonik mi veya uyumsuzmu olduğu konusu tartışmalıdır Birimin kalınlığının genel olarak 175 m. civarında olduğu belirtilmiştir (Waldron, 1982). Yaş ve ortam: Waldron (1975) Yılanlı formasyonunun yaşını formasyonun tipik 16

26 Şekil 4.4. Tektonizmaya maruz kalmış ve kıvrımlanma sunan çörtlerin görünümü. Şekil Yılanlı formasyonuna ait çörtlerin mostra görünümü. Şekil Yılanlı formasyonuna ait çörtler ve çamurtaşlarının ardalanmalı görünümü. 17

27 kesitinin tabanından elde ettiği radyolaryalara göre, Alt Jura-Üst Kretase olarak belirtmiştir. Yılanlı formasyonuna ait çört ve çamurtaşları okyanus kabuğunun (ofiyolitik istifin) üst dilimini temsil eden derin denizel sedimanlardır. Bunlar okyanusal kabuğun karalar üzerine yerleşmesi sırasında Antalya napları içerisinde tektonik dilimler şeklinde kalmışlardır Olistosromal melanj (To) Tanım yayılım: Birimin adlaması sistematik dışı olarak tarafımızdan yapılmıştır. Birim daha önce Mutlutürk (1985) tarafından en iyi gözlendiği Akdoğan köyüne atfen Akdoğan formasyonu olarak adlandırılmıştır. Ancak bölgede bazı özellikleri ile çevre birimlerden ayrı özellikler sunan, tipik melaj özellikleri gösteren ve yaygın olistolitler içeren birim için, sistematik bir adlama yapılana kadar tanımlayıcı olması için olistosromal melaj adlaması tercih edilmiştir. Birim yaygın olarak çalışma sahası kuzeyinde Akdoğan köyü çevresinde ve daha az olarak çalışma alanının güneyinde mostra vermektedir. Litoloji: Birim killi bir matriks içinde değişik litolojide pek çok yabancı blok kapsayan ve yer yer serpantinit parçalarının egemen olduğu melanj ile temsil olunur. Birim karışmış konumda serpantinit, kireçtaşı, çört, kiltaşı ve marn parçaları içerisinde km boyutuna varan kireçtaşı kaya bloklarını bulunduran karışık bir topluluk halindedir (Şekil 4.7). Ofiyolit malzemesinin ürünleri olan serpantinit ve çört çakılları killi bir matrix ile tutturulmuştur. Birim belirli bir stratigrafik iç düzenin olmadığı karmaşık bir yapı sunar. Dokanak ve kalınlık: Birim bindirmeli bir tektonizmanın ürünü olarak ortaya çıktığı için altındaki ve üstünde birimlerle olan dokanağı tektoniktir. Alt dokanağı boyunca Alakırçay napını üzerleyen birim, üst dokanağında ise Kovada dolomiti tarafından üzerlenir. Yaş ve ortam: Mutlutürk (1995) birimin içerisinde yer alan irili ufaklı blokların Orta-Üst Triyas tan Alt Paleosen e kadar yaş verisi sunmalarını, birimin bölgeye 18

28 Şekil Olistosromal melanj içerisinde Dulup kireçtaşı dipsiz bloklar (olistolit) şeklinde bulunmaktadır. yerleşiminin Alt Paleosen sonrasında gerçekleştiğine yorumlar. Birim içinde ofiyolitik malzeme çakılların varlığı bölgede bir ofiyolit yerleşiminin olduğunu göstermektedir. Ofiyolit ilerlemesi sırasında melanj hem dilimler ve bloklar şeklinde yaşlı temel birimlerin parçalarını hem de ofiyolit dilimi üzerinden aşındırılan parçaları içerisine alarak yürümüştür Kızıldağ harzburjiti (K r k) Tanım ve yayılım: Bu birimin adlaması Juteau (1975) tarafından, çalışma alanının güneydoğusunda en iyi gözlemlendiği Kızıldağ'a atfen yapılmıştır. Birim çalışma alanının güneydoğusunda yaklaşık olarak 3,5 4 km² lik bir alanda mostra vermektedir. Litoloji: : Kızıldağ harzburjitleri dağılmış bir ofiyolitik istifin tabanını temsil eden peridotitik kayaçları kapsar. Dağılmamış tam bir ofiyolit topluluğu alttan üste manto peridotitleri, ultramafik-mafik kümulatlar, izole diyabaz daykları, levha dayk karmaşığı, mafik yastık lavlar ve sedimanter serilerden oluşur. Bölgede harzburjitler ile birlikte az olarak piroksenit, diyabaz daykları, dunit ve kromitler vardır. 19

29 Harzburjitler mostralarında kırmızı alterasyon renkleri ile kilometrelerce uzaktan ayırt edilebilmektedirler. Taze kırılma yüzeylerinde yeşil renkleri ile tipiktirler (Şekil. 4.8; 4.9). Mineral bileşenleri hakim olarak olivin, ortopiroksen ve daha az klinoproksendir (Şekil 4.10). Yöredeki harzburjitler pek çok alanda 90% a varan oranlarda serpantinleşmiştir. Bazı seviyelerde nadir olarak serpantinleşmeden nispeten daha az etkilenmiş harzburjitler gözlenmektedir. Serpantinleşme ve tektonizma çoğunlukla harzburjitlerin ilksel litolojisinin belirlenmesini engelleyecek mertebede etkili olmuştur (Şekil 4.11). Bu kayaçlar bölgedeki kromitlere ev sahipliği yaparlar. Kromitler genellikle benekli ve leopar tip olarak bulunurlar, siyah renkleri ile ayırt edilirler. Kromitlerin etrafı dunit zarfları ile kuşatılmıştır (Şekil. 4.12). Çalışma alanındaki kromitler ekonomik önem taşıyabilecek özellikler sunmaktadır. Kromit ile birliklte olivinler de değerlendirilebilir. Bölgede bulunan kromit yataklarında masif, bantlı, leopar, saçınımlı, benekli yapılarda kromitleri görmemiz mümkündür. Bunlarla ilgili detay çalışmalar gerçekleştirilmesi önerilir. Genellikle krom katkılı metaller paslanmaz özelliğe sahiptirler ve bunun için için galvaniz adı verilen demir çelik içerikli paslanmaya karşı dirençli bir malzeme üretiminde kromdan faydalanılır. Dokanak ve kalınlık: Birim bölgede bir tektonik dilim olarak bulunduğu için gerçek kalınlığından bahsedilemez. Ancak görünür kalılığı çalışma alanı dışındaki mostralarına göre m dir. Kızıldağ harzburjitlerinin altındaki olistosromal melanja ait litolojileri yeralırken, üst dokanağında ise Kovada dolomitleri ve Dulup kireçtaşları bulunur. Bu iki dokanak ta bindirmelidir. Yaş ve ortam: Birim magmatik kökenli olduğu için fosile dayalı bir yaş verisi elde edilemez. Başka radyometrik yaş veriside bulunamamıştır. Bu kayaçlar için yerleşim yaşı esas alınmalıdır. Ancak çevrede yerleşim yaşı için ölçü edinilecek otokton birimler de bulunmamaktadır. 20

30 Şekil Kırmızı alterasyon rengine ve yeşil kırılma yüzeyine sahip harzburjitler. Şekil Kırmızı alterasyon rengine ve yeşil kırılma yüzeyine sahip harzburjit. Şekil Harzburjitlerin hâkim olan mineral bileşenlerinden olivin ve ortopiroksenlerden görünüm. 21

31 Şekil Koyu yeşil yağımsı parlaklığa sahip serpantinitlerin genel görünümü. Şekil Kızıdağ harzburjitleri içerisinde etrafı dunit zarfı ile kuşatılmış kromit merceğinden genel bir görünüm Kovada dolomiti (Tr-Jk) Tanım ve yayılım: Birim ilk kez Kerey ve Dumont (1975) tarafından adlandırılmıştır. Dolomitler kireçtaşlarının tabanının gözlendiği pek çok lokasyonda mostra vermektedir (Şekil 4. 13; 4.14). Akdoğan Köyü güneyi, Serpil Köyü kuzeyi, 22

32 Yuvalı Köyü çevresi, Dulup Dağı batısı ve Kovada Gölü doğusu bu lokasyonlardan bazılarıdır (Ek. 1). Litoloji: Yüzeylendiği alanlarda karbonat platformunun tabanını oluşturan birim dolomitler ile temsil olunur. Pek çok lokasyonda sarp bir yamaç üzerinde yüzeylenir (Şekil 4.14). Dolomitler doku özellikleri ve kristal büyüklüklerine göre iri ve ince kristalli tipler olarak ayırtlanabilmektedir. İri kristalli dolomitlerde tane iriliği ile belirginleşen sakkaroid doku egemendir (Şekil 4.15). Dolomitlerin mostralarında renk farklılığı oldukça yaygın olduğundan beyaz, bej, sarı, kahve, gri ve yeşil renklerde gözlenir (Şekil 4.15; 4.16). İri taneler bazen eş boyutlu mozayik görünümü, bazen de heterojen tane boyu dağılımı sunar (Şekil 4.17). İri kristalli temiz dolomit kristalleri çoğunlukla dolosparit bir mozayikle temsil edilmektedir. Dolomit kristalleri özşekilli-yarı özşekilli ve orta tane boyutludur ( mm). Kristal sınırları yer yer düzgün, yer yer girifttir. Kristallerde kenetlenme çok mükemmel gelişmiştir. Bu nedenle porozite gelişimi oldukça azdır ve çok zor kırılırlar. İri kristalli dolomit mostralarında tabakalanmaya rastlanmaz. Mostralarında bazen geniş betonlanmış bir yüzey şeklinde bazende tek parça büyük blok görünümü sunarlar (Şekil 4.18; 4.19; 4.20). Kristallarin belirgin olması ile ayırt edilen iri kristalli dolomitler içerisinde örümcek ağına benzer şekilde çatlaklar gelişmiş ve bu çatlaklar ince kristalli dolomitlerce doldurulmuştur (Şekil 4.21; 4.22). Bazı lokasyonlarda dolomitlerin kristalleri çok incedir ve bu seviyeler mikritik kireçtaşlarını andırır (Şekil 4.23). İnce kristalli dolomitlerde tane boyutları ise ince olup (<0.10 mm.), kristalleri birbirleri ile temas halindedir. Tane arası porozite oldukça düşüktür. Renkleri genellikle bej ve açık kahve arasında değişir (Şekil (Şekil 4.24; 4.25). İnce kristalli dolomit seviyeleri genellikle tabakalanma sunarlar. Ancak tektonizma nedeniyle çok kırıklanmış ve breşleşmiş olduklarından tabakalanma izleri silinir veya düzensiz gözlenir (Şekil 4.26). Kırık ve breşler yer yer birbiriyle kenetlenmiştir (Şekil 4.27). Bu alanlarda çok kırıklı (breşik) olan birimin çatlakları boyunca yine dolomit mineralleri bağlayıcı olacak şekilde gelişmiştir (Şekil 4.28). İnce kristalli dolomitlerin breşik taneleri bazı lokasyonlarda (Kovada Gölü doğusu, Yuvalı Köyü kuzeyi) birbiriyle tutturulmamıştır (Şekil 4.29; 4.30). Bu lokasyonlarda 23

33 Şekil Kovada dolomitleri Dulup kireçtaşlarının tabanının gözlendiği alanlarda mostra vermektedir (Tepeli köyü güneyi-yuvalı Köyü yolu). Şekil Kovada dolomitleri Dulup kireçtaşlarının tabanınında sarp bir yamaç üzerinde mostralar sunmaktadır. (Akdoğan Köyü güneyi-dulup Dağı batısı). 24

34 Şekil İri kristalli dolomitlerin mostralarından yakın görünüm. Şekil Kahve renkli kristalize dolomitlerin el örneklerinden bir görünüm. 25

35 Şekil İri kristalli dolomitlerin incekesitlerinden mikroskobik görünüm (Çift nikol. A:Sınırları bir birine girik konumlu yarı özşekilli dolomit kristalleri, B: Sınırları bir birine girik konumlu özşekilsiz dolomit kristalleri, C-D: İri kristalli dolomitler içerisinde yersel olarak tektonizma etkisiyle ezilerek ufalanmış zonlardaki dolomit kristalleri, E: İri kristalli dolomitler içerisinde tektonizma etkisiyle yaygın olarak gelişmiş kırık ve çatlaklar ince kristalli dolomitlere doldurulmuştur, F: İri kristalli dolomitlerde genellikle eş boyutlu kristaller hakimdir. 26

36 Şekil Kristalize dolomitlerin mostralarından bir görünüm. Şekil İri kristalli dolomitlerin mostralarından bir görünüm Şekil İri kristalli dolomitlerin mostralarından bir görünüm 27

37 Şekil İri kristalize dolomitlerin mostraları üzerinde açılmış mermer ocağı. Şekil Dolomitler içerisinde örümcek ağına benzer şekilde çatlaklar gelişmiş ve bu çatlaklar ince kristalli dolomitlerce doldurulmuştur. 28

38 Şekil Örümcek ağı dokusunun geliştiği iri kristalli dolomitlerin plaka görünümü. Şekil İnce kristalli dolomitlerin incekesitlerinden mikroskobik görünüm. İnce kristalli dolomitlerde kristalleri ayırt etmek güçtür. Tektonizmanın etkisiyle gelişmiş fisür kırıklar yaygındır. 29

39 Şekil İnce kristalli dolomit mostrasının yakından görünümü. Açık kahve renkli dolomitlerin breşik bir görünüm almıştır. Şekil İnce kristalli bej renkli dolomitlerin el örneğinde görünümü. 30

40 Şekil Tabaka izlerinin nispeten korunduğu ince kristalli dolomit mostrasının görünümü. Şekil Breşik bir görünüm kazanmış ince kristalli dolomitlerin yakın mostra görünümü. 31

41 Şekil Çok kırıklı (breşik) olan ince kristalli dolomitlerin çatlakları boyunca dolomit mineralleri bağlayıcı olacak şekilde gelişmiştir. Şekil Breşik taneleri birbiriyle tutturulmamış ince kristalli dolomitlerin genel mostra görünümü. 32

42 Şekil Breşik taneleri birbiriyle tutturulmamış ince kristalli dolomitlerin yakından görünümü. dolomitlerin ayrışma yüzeyi kirli beyaz, taze kırılma yüzeyi ise açık gri renkli ve kristalleri belirsizdir. Tamamen dolomit mineralinden oluşan bu kayaçlar arazi çalışmaları esnasında üzerlerine damlatılan soğuk seyreltilmiş hidroklorik asit ile görünür bir reaksiyon vermezler. Ancak toz haline getirildiklerinde köpürler. Dokanak ve kalınlık: Birimin tüm mostralarında üstünde yer alan Dulup kireçtaşı ile deçişli olduğu saptanmıştır. Dolomitler üzerindeki kireçtaşları ile birlikte alttaki melanj üzerine tektonik olarak itilmişlerdir. Ancak bu yerleşmenin paraotokton veya bindirme olup olmadığına karar verilememiştir. Birimin mostralarında gözlenen kalınlığı yaklaşık 50 m. civarındadır. Yaş ve ortam: Formasyon içerisinde fosile rastlanmamıştır. Waldron (1982) tarafından Kovada dolomitini üzerleyen Dulup kireçtaşının tabanında Üst Jura fosilleri saptandığından, Kovada dolomitinin yaşı Jura veya Jura öncesi olmalıdır. 33

43 Dulup Kireçtaşı (Tr-Jd) Tanım ve yayılım: Formasyon adlaması tipik mostralarının yüzeylendiği Dulup Dağına atfen Dumont ve Kerey (1975) tarafından yapılmıştır. Çalışma sahasında görülen en yaygın birimdir. Formasyona ait litolojiler çalışma alanında Dulup Dağı, Serpil Köyü, Yuvalı Köyü ve Akdoğan Köyü çevresinde yaygın olarak yüzeylenir (Ek 1). Litoloji: Birim litolojik olarak kireçtaşlarından oluşmuş homojen bir istiflenme sunar. Dulup kireçtaşı mostralarında tabakalanma belirgindir (Şekil 4.31). Genellikle ince-orta tabakalı ve daha az kalın tabakalıdırlar. Kireçtaşlarının rengi taze kırılma yüzeylerinde kahvenin tonlarında olup, yüzeydeki ayrışma rengi açık grinin tonlarındadır. Birimle eşdeğer olduğu düşünülen kireçtaşı blokları melanj içerisinde olistolit blokları olarak yer alır (Şekil 4.32). Olistolit bloklarının bazı seviyelerinde bej renkler yaygındır (Şekil 4.33). Dulup kireçtaşları çamurtaşı-vaketaşı fasiyeslerinde karbonatlardan yapılıdır (Şekil 4.34). Dulup kireçtaşlarında üzerinde yeryer düdenler şeklinde gözlenen karstik boşluklar gelişmiştir. Şekil Dulup kireçtaşı mostralarında belirgin olan tabakalı görünüm (Akdoğan Köyü güneyi). 34

44 Şekil Dulup kireçtaşı yer yer melanj içerisine düşmüş çok büyük bloklar şeklinde gözlenmektedir (Akdoğan Köyü kuzeyi). Şekil Kireçtaşı olistolitlerinden yaygın olan bej renkli seviyeler. Şekil Çamurtaşı-vaketaşı fasiyeslerinde karbonatlardan yapılı olan Dulup kireçtaşlarının mikroskobik görünümü. 35

45 Dokanak ve kalınlık: Dulup kireçtaşları Kızıldağ harzburjitlerini, melanj birimlerini ve Tahtalıdağ naplarının filiş ve çörtlerini bindirme ile üzerler. Birimle eşdeğer olduğu düşünülen kireçtaşı blokları Yılanlı karmaşığı içerisinde olistolit blokları olarak yer alır. Birimin çalışma alanındaki görünür kalınlığı yaklaşık m kadardır. Yaş ve ortam: Dumont ve Kerey (1975) Dulup kireçtaşında Üst Jura-Alt Kretase yaşlı mikrofosiller saptamışlardır. Araştırmacılara göre Dulup kireçtaşı ortamsal olarak resif ve resif önü ortamını yansıtır Alüvyon Çalışma alanında ova çökelleri, yamaç molazları ve dere sedimanları olarak gözlenirler. Ova çökelleri çevre kayaçlardan türeyen kırıntıların topoğrafyanın yayvanlaştığı yerlerde birikmesi ile oluşmuşlardır. Büyük bir bölümü tarım arazisi olarak kullanılmaktadır. Yamaç molozları belirgin olarak Dulup kireçtaşlarının yayılım sunduğu tepelerin eteklerinde gözlenir. Kireçtaşlarından türeyen köşeli blok, çakıl, kum boyutunda kırıntıların yine karbonat çimento ile tutturulmasından meydana gelmişlerdir. Dere sedimanları ise kuru dere yatakları boyunca gözlenmektedir Yapısal jeoloji Tabakalanma; Sofular formasyonundaki çamur taşlarının tabaka kalınlıkları 2 mm den 5 cm ye kadar değişmektedir. Bu çamur taşlarında yapraklanma(laminalanma) özelliği görülmektedir. Kumtaşlarında ise tabaka kalınlıkları cm arasında değişmekte olup orta kalın katmanlıdır. Yılanlı formasyonunda bulunan çörtlerin tabaka kalınlıkları 2mm den 10 cm ye değişmektedir. Kovada dolomitlerinde tabaka yapıları nadiren gözlenmektedir, çoğunlukla masif bir yapıya sahiptirler. Dulup kireçtaşlarının tabaka kalınlıkları genellikle orta katmanlıdır. 36

46 Kıvrımlanma; Çalışma alanındaki tüm birimler yoğun bir şekilde bindirmeli (sıkışmalı) tektonizmaya maruz kaldıgından dolayı çok fazla kıvrımlanma gelişmiştir. Özellikle ince tabakalı kiltaşları ve çörtlerde bu kıvrımlanma yapıları (antiklinal-seklinal) daha belirgin görülmektedir. Faylanmalar; Türkiye genelinde olduğu gibi bölgemizde peleotektonik dönemin sıkışmalı tektoniği etkisinde şekillenmiştir. Isparta açısını oluşturan Lisiyen napları, Hoyran-Beyşehir napları ve Antalya napları bu dönemin ürünleridir. Çalışma alanı ve yakın çevresi Antalya napları tarafından şekillendirildiği için, bölgede sıkışmalı tektonizmanın etkisi (bindirmeli yapılar) oldukça fazladır. Bundan dolayı tüm birimler tektonik dilimler şeklinde gözükür. Ancak Neotektonik dönem bölgede açılma tektoniğinin etkileriyle belirginleşmektedir. Bu dönemde bölgede normal faylar gelişmiştir. Bu faylarla ilişkili gelişen çöküntü (graben) alanlarının belirli bölümlerinde göller (Eğirdir ve Kovada Gölleri) oluşmuştur Dolomitin özellikleri ve oluşumu Dolomit; formülü CaMg(CO 3 ) 2 olup, teorik olarak bileşiminde, % 47.9 CO 2, % 21.7 MgO ve % 30.4 CaO bulunan, sertliği Mohs skalasına göre arasında değişen, özgül ağırlığı MgO içeriğine bağlı olarak 2.71 ile 2.87 arasında değişen bir mineral türüdür. Romboedrik sistemde kristallenir. İçeriğinde ki organik madde miktarı arttıkça rengi koyulaşan dolomitin rengi; beyaz, renksiz, gri veya sarımsı kahverengi tonları, arasında değişir. İçerdiği empuriteler nedeniyle başka renklerde de olabilirler. Saf dolomit % CaCO 3,% MgCO 3 içerir. Ayrıca içerisinde başka bileşikler de bulunabilir. Dolomitten oluşan kayaç ta aynı isimle anılır. Dolomit tabiatta bol bulunur ve refrakter hammadde olarak kullanılabilir. Dolomit ısıtılınca CO2 içeriğini kaybetmektedir (dekompoze olmaktadır). Ticari saflıktaki dolomitin ergime noktası 1925 C C arasında değişir. Empüre olarak içerisinde çört, kil, feldispat gibi mineraller bulunabilir. Dolomit kayacı mono mineralik (tek tip mineralli) olup egemen olarak dolomitten oluşurlar. Dolomitik kireçtaşlarında ise dolomite kalsit ilave olunur. Dolomit 37

47 kayaçları oluşum açısından daima kireçtaşları ile ilişkilidir ve genellikle yanal ve düşey yönde kireçtaşlarına geçiş gösterirler. Kireçtaşı ve dolomit olarak kayaç türü ayırımı yapılmasında ve geçiş kayalarının tespitinde, kayacın içerdiği kalsit ve dolomit mineralleri miktarı baz alınmaktadır. Bununla ilişkili olarak dolomitle ilgili bazı terimler aşağıda sunulmuştur: Saf dolomit: Teorik olarak % 45,7 MgCO 3 içeren dolomit saf dolomit olarak adlandırılır. Saf dolomit en az % 20 MgO ve en az % 97 MgCO 3 + CaCO 3 içermeli veya en az % 40 MgCO 3 ve en fazla % 2 SiO 2 içermelidir. Kalsitik dolomit: Kalsit minerali içeren dolomittir. Bileşimi genellikle % kalsit ve % dolomittir. % MgCO 3 içeren dolomit kayacıdır. Dolomitik kireçtaşı: Dolomit minerali içeren kireçtaşıdır. Bileşimi genellikle % dolomit ve % kalsittir. Kısmi olarak dolomitleşmiş kireçtaşıdır. Magnezyumlu kireçtaşı: En az % 90 kalsit ve en fazla % 10 dolomit veya % MgCO 3 içeren magnezyumlu kireçtaşıdır. Dolotaşı: Dolomit minerali ile karıştırılmasını önlemek amacıyla dolomit kayacı için kullanılan bir isimdir. Dolomitleşme: Kireçtaşı bileşiminde bulunan kalsitin Mg içeren sular (deniz suyu veya çevrim halindeki meteorik su) tarafından yerdeğiştirmesi sonucu oluşur. Dolomit oluşumuna, aktüel karbonat çökellerinde ancak düzensiz şekilde sedimentsu girişim bölgelerinde rastlanmaktadır. Dolomitin oluşumu ile ilgili başlıca dört model oluşturulmuştur: 1.Alkalin salamuralardan doğrudan dolomitin kimyasal çökelmesi, 2.Aşırı tuzlu (hypersaline) sıvılarla yer değiştirme, 3.Tatlı ve tuzlu su karışımıyla oluşturulan yer değiştirme, 4.Geç gömülme diyajenezi anında yeraltı akışkanları yoluyla yer değiştirme. Karbonat çökellerinin ikincil yer değiştirmesiyle meydana gelmiş dolomit, hacim olarak daha önemlidir. Dolomit yataklarının oluşumu Mg ca zengin kayaçların (serpantin vs.) hidrotermal veya yüzey sularıyla alterasyonu ile ilgilidir C sıcaklık aralığında kalsit, dolomit ve manyezitin birbirine dönüşümü mümkündür. 38

48 Asidik veya bazik olsun bütün magmatik hidrotermal çözeltilerde bir miktar Mg bulunabilir. Ancak dolomit yataklarının oluşumunu sağlayan Mg un esas kaynağının çözeltilerin etkisinde kalan peridotitler veya yüzey sularının olduğu sanılmaktadır. Dolomitleşme genel olarak karbonatların çökelmesinden hemen sonra başlar ve geç diyajenetik evreye kadar sürebilir. Eğer dolomit sudan doğrudan çökeldi ise ilksel dolomit olarak, eğer diyajenez esnasında oluştu ise sinjenetik (eş oluşumlu) ve çimentolanmadan sonra, geç diyajenetik evrede oluştu ise epijenetik (sonradan oluşumlu) dolomit olarak adlandırılırlar. Bir kayacın içerindeki dolomit tane büyüklüğüne ve tipine bağlı olarak göre dolosparit, dolorudit (doloçakılı), doloarenit (dolokumu) veya dolomikrit olarakta adlandırılabilir. Günümüzde dolomitler birçok sedimanter ortamda oluşmaktadırlar. Dolomit oluşum mekanizmasının en iyi anlaşıldığı yer olan Bahamalar da, dolomit meteorik su ile deniz suyunun karıştığı alanlarda oluşmaktadır (Şekil4.35). Şekil Bahamalarda evaporatif ve tatlı, meteorik su ile deniz suyunun karışımı sonucu dolomit oluşumunu gösteren diyagram (Tucker 1981). İnceleme alanında dolomitlerin dokusal özellikleri genellikle çökelme sonrası kazanılan ikincil dokusal özellikler şeklinde gelişmiştir. Çökelme esnasında kazanılan birincil dokusal özellikler; kimyasal çökelme ile oluşan kayacın gösterdiği dokusal özellikleri kapsar. Çökelme sonrası kazanılan ikincil dokusal özellikler ise yeniden kristalleşme ve otijenez gibi süreçlerin etkisiyle gelişir. Çökelme sonrası etkili olan bu süreçler organizma kalıntılarının, karbonat çimentosunun ve 39

49 çamurunun sahip olduğu ilksel dokusal özellikleri değiştirmiştir. Dolomitleşmenin erken ve geç diyajenetik olarak iki evrede oluşabileceği genel olarak kabul edilir. Erken diyajenetik olanlar depolanma veya hemen sonrasında gelişirler ve oluştukları ortamsal koşulları yansıtırlar. Evaporitik dolomitler (Deffeyes ve diğ., 1964; İlling ve diğ., 1965; Behrens ve Land, 1972; Patterson ve Kinsman, 1982), karışım suyu dolomitleri (Hashaw ve diğ., 1985) ve denizel dolomitler gibi (Land, 1985). Evaporitik dolomitler, karasal iklimde buharlaşmanın yoğun olduğu gelgit üstü ortamlarında yaygındırlar. Bunlar jips-anhidrit-dolomit gibi bir mineralojik toplulukla birlikte veya evaporitlerin yıkanması ile kovuklu dolomit şeklinde oluşabilirler (İlling ve diğerleri, 1965). Karışım suyu (deniz suyu-tatlı su) dolomitleri çoğunlukla beraberinde evaporit bulundurmayan platform tipi kireçtaşlarının dolomitleşmesini açıklamak için kullanılmaktadır. Deniz suyu dolomitleşme modeli ise kalın ve masif platform dolomitlerinin oluşumunda gerekli olan yüksek orandaki Mg kaynağının doğrudan deniz suyundan sağlandığı görüşüne dayanılarak ortaya atılmıştır (Varol ve Magaritz, 1992). Geç diyajenetik dolomitleşme, epijenetik evrede veya gömülme sırasında gelişen stilolitter ve mikro çatlaklar boyunca gezinen Mg'lu suların yol açtığı dolomitleşme olarak tanımlanmıştır (Zenger, 1983). Ayrıca gömülme sırasında şeyllerden atılan Mg'lu eriyikler ile (McHargue ve Price. 1982) hidrotermal kökenli Mg'ca zengin eriyiklerin (Matsumoto ve diğerleri. 1988; Radke ve Mathis. 1980) komşu kireçtaşı bölgeleri için dolomitleştirici etki oluşturabildiğine değinilmektedir. Çalışma alanında pek çok lokasyonda dolomit kayaçları çatlak ve mikro çatlaklar tarafından kesilmiş olup, bu mikro çatlaklar daha küçük boyutlu dolomit çimento ile doldurulmuştur (çatlak içi beyaz görülen kısımlar). Bu dokusal özellikler inceleme konusunu oluşturan dolomitlerin geç diyajenetik evredeki gömülme ve çatlak sistemlerine bağlı Mg'lu suların etkisiyle oluştuklarını destekleyen dokusal özellikler ile uyumluluk gösterirler. Geç diyajenetik evrede gerçekleşen gömülmenin kireçtaşlarında parçalanmaya neden olabildiğine ve bu esnada tabanda bulunan şeyllerden atılan Mg'lu eriyikler ile (McHargue ve Price. 1982) hidrotermal kökenli Mg'ca zengin eriyiklerin (Matsumoto ve diğerleri. 1988; Radke ve Mathis. 1980) 40

50 komşu kireçtaşı bölgelerinde dolomitleştirici etki oluşturabildiğine değinilmektedir. Epijenetik evrede veya gömülme sırasında gelişen stilolitter ve mikro çatlaklar boyunca gezinen Mg'lu suların yol açtığı dolomitleşme geç diyajenetik gömülme dolomitleşmesi olarak tanımlanmıştır (Zenger, 1983) Kovada dolomitlerinin kaya kimyası ve endüstride kullanım özellikleri Kovado dolomitlerinin yayılım sunduğu alanlardan sistematik örnekler alınmıştır. Alınan örneklerden petrografik incelemelere göre seçim yapılmıştır. Seçilen örnekler 200 mesh altına öğütülmüş ve Kanada ACME analiz labaratuarında major element analizleri yapılmıştır. Kovada dolomitleri petrografik ve jeokimyasal olarak ayırtlanan dolomitleri kapsar. Bu kayaçların major element analiz sonuçları çizelge 4.1 de sunulmuştur. İnceleme alanındaki dolomitler MgO ( wt %), CaO ( wt %), SiO 2 ( wt değerleri ile karakterize olurlar. Dolomit teorik olarak % 30,4 CaO, % 21,7 MgO ve % 47,9 CO 2 içerir. Böyle bir bileşime sahip çok saf dolomitin CaO/MgO oranı ise 1.4 tür (Çizelge 4.2). İnceleme alanındaki dolomitlerin CaO/MgO oranları arasında değişir. Dolomit sınıflandırmasına göre Kovada dolomitleri dolomit-kalkerli dolomit olarak sınıflandırılır (Çizelge 4.2). Kovada dolomitlerinin Dulup kireçtaşları ile olan dokanaklarından alınan iki örneğin ( örnek no:14-7a1) kireçtaşı olduğu anlaşılmıştır. Dolomit demir çelik sektöründe refrakter, eritici ve cüruftan istenmeyen özellikleri uzaklaştırmak için kullanılır. Ayrıca şişe cam, azot sanayi, krom bileşikleri elde etmede ve seramik endüstrisinde de kullanılır (Kuşçu vd., 2001). Bununla birlikte gübre, boya, tuğla, çimento, tarımda toprak ıslahı, kimya sanayi gibi sektörlerde de geniş bir kullanım alanı bulur. Ayrıca dolgu maddesi olarak boya ve yer kaplamaları ile lastik sanayi başta olmak üzere çok çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. Ülkemizde dolomit kullanan demir-çelik fabrikaları ve cam sanayi, kullandıkları dolomitlerle ilgili olması gereken özellikleri maksimum ve minumum değerler olarak aşağıdaki gibi belirtmişlerdir (Çizelge 4.3). Bu çizelge de belirtilen değerlere göre Kovada dolomitinin endüstriyel olarak demir çelik ve cam sanayiinde kullanıma uygun özellikler sunduğu anlaşılmaktadır. Dolomitler arzu edilen son kullanım alanının 41

51 gereksinimlerine uygun olarak değişik MgO/CaO oranlarına sahip olabilmektedirler. Ancak empure miktarının % 2 den az olması zorunluluktur. Çizelge 4.1. Kovada dolomitlerinin major element analiz sonuçları. Örnek no SiO2 Al2O3 Fe2O3 MgO CaO Na2O K2O TiO2 P2O5 MnO Cr2O3 Ateş kaybı Toplam S Toplam CaO/ MgO <0.01 <0.01 <0.01 < < <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 < < <0.01 < <0.01 < < <0.01 < <0.01 < < <0.01 <0.01 <0.01 < < <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 < < <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 < < <0.01 <0.01 <0.01 < < <0.01 <0.01 <0.01 < < <0.01 <0.01 <0.01 < < <0.01 <0.01 <0.01 < < C <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 < < <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 < < S <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 < < <0.01 <0.01 <0.01 < < A <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 < < Çizelge 4.2. Dolomitlerin Sınıflandırılması (Kuşçu, 2001) Kalite CaO/MgO SiO2 Al2O3 + T io2 Fe2O3 MnO Çok saf 1,39 1,45 <1 0,1 <1 <0,5 dolomit Dolomit 1,45 1,70 <2 1,0 1 1,5 <0,5 Kalkerli dolomit > 1,70 >2 1,0 >2 >0,5 Çizelge 4.3. İsdemir, Erdemir, Fiifle Cam ve Kardemir de kullanılan dolomitlerin kimyasal özellikleri (Kuşçu vd., 2001). MgO (%) min. CaO (%) Max SiO2+ Al2O3 (%) Max. Fe2O3 (%) max. SiO2 (%) max S (%) max Nem (%) max İsdemir 20,08 29,54 2, ,92 3,00 46,38 Erdemir 17,00 33,00 2, ,05 1,00 - Fiifle cam Düz cam Züccaciye 18,00 18,00 18, ,070 0,080 0, Kardemir 18, , ,00 AZ (%) Kovada dolomitlerinin mermer yatağı olarak değerlendirilmesi Son yıllarda, özellikle 1985 yılından sonra ülkemizde mermer sektöründe ki gelişmelere bağlı olarak köken ve litoloji bakımından çok farklı kayaçlar kesilip, parlatılarak iç ve dış piyasaya sunulmuştur. Jeolojik anlamda metamorfizma geçirmiş kireçtaşına mermer denilmektedir. Bununla birlikte, bir kayaç kesilip, parlatılıp pazarlanabiliyorsa o zaman bu kayaç ticari anlamda mermer olarak 42

52 tanımlanabilmektedir (Çizelge 4.4) Bu anlamda kökensel ve petrografik olarak farklı pek çok kayaca mermer denilebilir. Jeolojik mermerlerin başlıca minerali kalsittir. Çok az mermerde kalsitin yerine dolomit hâkimdir. Kesilen ve parlatılan mermer bugün başlıca mimaride geniş kullanım alanına sahiptir. Bugünkü üretimin yarıdan daha fazlası binalarda iç ve dış döşemelerde, kapı ve pencere eşiklerinde, merdivenlerde, sütunlarda, kaplama ve süslemelerde kullanılmaktadır. Dolomitlerin mermer olarak kullanımı sundukları renk ve dokusal özellikleri ile son yıllarda oldukça artmıştır. Dolomitlerde gelişen stilolitter ve mikro çatlaklar boyunca gezinen Mg'lu suların yol açtığı dolomitleşme kayaçta yaygın olarak örümcek ağını andırır dokuların oluşumuna neden olmuştur. Renklerinin yanı sıra bu dokusal özeliğinden dolayı tercih edilen bir mermer türünü oluşturan dolomitler mermer sektöründe emperator olarak isimlendirilmektedirler. Emperator olarak adlandırılan bu mermerler açık (ligt) ve koyu (dark) renkleri ile tercih edilir (Şekli 4.36; 4.37). Emperator mermer olabilecek dolomitik kayaçları içeren inceleme alanı mermer aramacılığı açısından potansiyel hedef bir bölgedir. Mermer aramacılığı açısından uygun litoloji bulunan bölgede renk, tabaka kalınlığı, yayılım, rezervi açısında olumlu veriler vardır. Hedef bölge olabilecek bölgede mermer olabilecek dolomitler tektonizmadan önemli derecede etkilenmişlerdir. Birimin kalınlığı pek çok alanda 50 m den fazla olup, yanal yönde yeterli yayılım sunmaktadır. Dolomitlerde altere olmuş seviyeler oldukça incedir. Renk değişimi sık aralıklarla değişim sunabilmektedir. Genellikle masiftirler, eklemler yer yer sık aralıklarla gelişmiştir. Sahadan alınan küçük örneklerden elde edilen plakalar üzerinde yapılan gözlemler dolomitlerin levha haline gelebilme özellikleri ile parlatma ve cila alma özelliklerinin uygun olduğuna işaret eder (Şekil 4.21). İnceleme alanı içerisinde dolomitler üzerinde açılan bazı pilot mermer ocakları istenilen ebatlarda blok alınmasının mümkün olduğunu göstermiştir (Şekil 4.20). Ancak bu ocaklarda renk homojenitesi açısından problemler yaşanmaktadır. Bu durumda bölgedeki dolomitlerin renk homojenitesi sunan bölümlerinin tespiti çok önemlidir. 43

53 Çizelge 4.4. Endüstriyel hammadde olarak mermer sınıflaması (Kuşçu, 2001) A.JEOLOJİK SINIFLAMA A.a.Mermer B.TİCARİ SINIFLAMA B.1.Sertliği Düşük Mermerler (sertliği<5) B.2.Sertliği Yüksek Mermerler (sertliği>5) B.1.a.Karbonatlı Kayaçlar B.2.a.Derinlik Kayaçları a.1.mermer a.2.kireçtaşı Kristalize Kireçtaşı Dolomitik Kireçtaşı Breşik Kireçtaşı Oolitik Kireçtaşı Fosilli Kireçtaşı a.3.traverten a.4.oniks B.1.b.Kırıntılı Kayaçlar b.1.kumtaşı b.2.konglemera(çakıltaşı) b.3.puding b.4.breş Granit Granadiyorit Diyorit Monzonit Siyenit Gabro Norit Harzburjit Lerzolit Verlit Dunit Labrodorit B.2.b.Damar Kayaçları Diyabaz Granit Porfir Siyenit Porfir B.2.c.Yüzey (Volkanik )Kayaçları Riyolit Andezit Traki-andezit Trakit Bazalt vb. 44

54 Light Emp Dark Emp Şekil Emperador plaka örnekleri 45

55 Alanya emp Alanya dark emp. Blue emp. Green emp. Seben emp. Seben dark emp. Golden emp Şekil Emperador plaka örnekleri 46