T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ( YÜKSEK LİSANS TEZİ ) MARMARİS (MUĞLA) İLÇESİNDE ETNOBOTANİK BİR ARAŞTIRMA BAHAR GÜRDAL

Transkript

1 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ( YÜKSEK LİSANS TEZİ ) MARMARİS (MUĞLA) İLÇESİNDE ETNOBOTANİK BİR ARAŞTIRMA BAHAR GÜRDAL DANIŞMAN YARD. DOÇ. DR. ŞÜKRAN KÜLTÜR FARMASÖTİK BOTANİK ANABİLİM DALI FARMASÖTİK BOTANİK PROGRAMI İSTANBUL-2010

2 . ii

3 iii BEYAN Bu tez çalışmasının kendi çalışmam olduğunu, tezin planlanmasından yazımına kadar bütün safhalarda etik dışı davranışımın olmadığını, bu tezdeki bütün bilgileri akademik ve etik kurallar içinde elde ettiğimi, bu tez çalışmayla elde edilmeyen bütün bilgi ve yorumlara kaynak gösterdiğimi ve bu kaynakları da kaynaklar listesine aldığımı, yine bu tezin çalışılması ve yazımı sırasında patent ve telif haklarını ihlal edici bir davranışımın olmadığını beyan ederim. Bahar Gürdal (İmza)

4 iv İTHAF Annem e ithaf ediyorum...

5 v TEŞEKKÜR Çalışmam sırasında bilgi ve birikimleriyle beni yönlendiren ve destek olan Anabilim Dalı Başkanımız hocam Prof. Dr. Neriman Özhatay a ve danışman hocam Yard. Doç. Dr. Şükran Kültür e teşekkür ederim. Bitki tayinlerimde yardımcı olan Doç. Dr. Emine Akalın a ve Farmasötik Botanik Anabilim Dalı çalışma arkadaşlarıma, kimyasal bileşim kısmımı kontrol eden Yard. Doç. Dr. Gülay Melikoğlu na ve tez yazım kontrolümde yardımcı olan Uzm. Bio. Çağla Kızılarslan a teşekkür ederim. Tez çalışmamda her zaman beni destekleyen ve yardımlarını esirgemeyen Yard. Doç. Dr. Ernaz Altundağ a ve Ecz. Burcu Şen e teşekkür ederim. Bölge ile ilgili kaynak sağlayan Marmaris Kaymakamı A. Serdar Polat a ve Marmaris Orman İşletme Müdürlüğü ne teşekkür ederim. Arazi çalışmalarımda her zaman yanımda olan ve köyleri dolaşırken beni yalnız bırakmayan annem Prof. Dr. Hatice Gürdal, Armağan Oflaz, teyzem Olcay Oflaz, eşi Kaya Oflaz ve kuzenim Aslıhan Oflaz a çok teşekkür ederim. Ayrıca Dr. Bora Oflaz a çalışmam sırasında verdiği destekler için teşekkür ederim. Bilgi ve birikimlerini benimle paylaşan, araziden bitki toplamamı sağlayan Marmaris halkına çok teşekkür ederim. Özellikle her gidişimde benimle arazi çalışmalarıma katılan Resai Şenol ve Salim Bedir e teşekkür ederim. Her zaman yanımda olan ve beni destekleyen dedem Av. Rüştü Sümer, anneannem Nergiz Sümer ve aileme de teşekkür ederim. Bu çalışma, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje No:4057

6 vi İÇİNDEKİLER... İİ BEYAN... İİİ İTHAF... İV TEŞEKKÜR... V İÇİNDEKİLER... Vİ TABLOLAR LİSTESİ... Xİ ŞEKİLLER LİSTESİ... Xİİ ÖZET... XVİ ABSTRACT... XVİİ 1. GİRİŞ VE AMAÇ GENEL BİLGİLER Araştırma Alanı Bölgenin Tarihçesi Bölgenin Coğrafik Yapısı Bölgenin İklimi ve Bitki Örtüsü Doğa Koruma Bakımından Önemli Alanlar Marmaris Milli Parkı Önemli Bitki Alanı: Bozburun ve Datça Yarımadaları Bölgenin Ekonomisi GEREÇ VE YÖNTEM BULGULAR Ceterach officinarum DC. (Aspleniaceae) SPERMATOPHYTA GYMNOSPERMAE Cupressus sempervirens L. var. horizontalis (Mill.) Gord. (Cupressaceae) Pinus brutia Ten. (Pinaceae) ANGIOSPERMAE DICOTYLEDONES Pistacia lentiscus L. (Anacardiaceae) Pistacia terebinthus L. subsp. palaestina (Boiss.) Engler (Anacardiaceae)... 29

7 vii 4.6. Nerium oleander L. (Apocynaceae) Echium plantagineum L. (Boraginaceae) Opuntia ficus-indica (L.) Miller (Cactaceae) Capparis spinosa L. var. spinosa (Capparaceae) Silene vulgaris (Moench) Garcke var. vulgaris (Caryophyllaceae) Cistus creticus L. (Cistaceae) Cistus salviifolius L. (Cistaceae) Anthemis chia L. (Compositae) Chrysanthemum coronarium L. (Compositae) Helichrysum orientale (L.) DC. (Compositae) Inula viscosa (L.) Aiton (Compositae) Leontodon tuberosus L. (Compositae) Matricaria chamomilla L. (Compositae) Senecio vernalis Waldst. et Kit. (Compositae) Convolvulus althaeoides L. (Convolvulaceae) Raphanus raphanistrum L. (Cruciferae) *Cucurbita pepo L. (Cucurbitaceae) *Lagenaria siceraria (Mol.) Standl. var. clavata (Cucurbitaceae) *Momordica charantia L. (Cucurbitaceae) Arbutus unedo L. (Ericaceae) Erica manipuliflora Salisb. (Ericaceae) Quercus aucheri Jaub. et Spach (Fagaceae) Quercus coccifera L. (Fagaceae) Erodium acaule (L.) Becherer Et Thell. (Geraniaceae) Erodium malacoides (L.) L Herit. (Geraniaceae) Erodium moschatum L. (Geraniaceae) Hypericum empetrifolium Willd. (Guttiferae) Hypericum montbrettii Spach (Guttiferae) Hypericum triquetrifolium Turra (Guttiferae) Liquidambar orientalis Miller. (Hamamelidaceae) *Juglans regia L. (Juglandaceae) Lavandula stoechas L. subsp. stoechas (Labiatae) Mentha pulegium L. (Labiatae)... 90

8 viii Mentha spicata L. subsp. spicata (Labiatae) Origanum onites L. (Labiatae) Phlomis grandiflora H.S. Thompson var. grandiflora (Labiatae) Phlomis lycia D. Don (Labiatae) *Rosmarinus officinalis L. (Labiatae) Salvia fruticosa Miller (Labiatae) Satureja thymbra L. (Labiatae) Sideritis leptoclada O. Schwarz et P. H. Davis (Labiatae) Sideritis libanotica Labill. subsp. linearis (Bentham) Bornm. (Labiatae) Teucrium divaricatum Sieber subsp. divaricatum (Labiatae) Thymus cilicicus Boiss. et Bal. (Labiatae) Laurus nobilis L. (Lauraceae) Anagyris foetida L. (Leguminosae) Ceratonia siliqua L. (Leguminosae) Spartium junceum L. (Leguminosae) Vicia villosa Roth subsp. eriocarpa (Hausskn.) P. W. Ball (Leguminosae) Malva nicaeensis All. (Malvaceae) Malva sylvestris L. (Malvaceae) *Ficus carica L. subsp. carica (Moraceae) *Morus nigra L. (Moraceae) Eucalyptus camaldulensis Dehnh. (Myrtaceae) Myrtus communis L. subsp. communis (Myrtaceae) *Olea europaea L. var. europaea (Oleaceae) Olea europaea L. var. sylvestris (Miller) Lehr. (Oleaceae) Oxalis pes-caprae L. (Oxalidaceae) Papaver rhoeas L. (Papaveraceae) Polygonum bellardii All. (Polygonaceae) Rumex pulcher L. (Polygonaceae) Rumex tuberosus L. subsp. creticus (Boiss.) Rech. (Polygonaceae) Punica granatum L. (Punicaceae) Anemone coronaria L. (Ranunculaceae) Clematis cirrhosa L. (Ranunculaceae) Paliurus spina-christi Miller. (Rhamnaceae)

9 ix *Amygdalus communis L. (Rosaceae) Crataegus aronia (L.) Bosc. ex DC. var. aronia (Rosaceae) Pyrus amygdaliformis Vill. var. amygdaliformis (Rosaceae) Rubus sanctus Schreber (Rosaceae) Sarcopoterium spinosum (L.) Spach (Rosaceae) *Citrus limon (L.) Burm. fil. (Rutaceae) *Citrus sinensis (L.) Osbeck (Rutaceae) Osyris alba L. (Santalaceae) Daphne gnidioides Jaub. et Spach (Thymelaeaceae) Thymelaea tartonraira (L.) All. subsp. argentea (Sm.) Holmboe var. angustifolia (d Urv.) Meissner (Thymelaeaceae) *Celtis australis L. (Ulmaceae) Anethum graveolens L. (Umbelliferae) Oenanthe pimpinelloides L. (Umbelliferae) Scaligeria napiformis (Sprengel) Grande (Umbelliferae) Urtica membranacea Poriet (Urticaceae) Vitex agnus-castus L. (Verbenaceae) MONOCOTYLEDONES Narcissus tazetta L. var. tazetta (Amaryllidaceae) Romulea tempskyana Freyn. (Iridaceae) Allium subhirsutum L. (Liliaceae) Asparagus acutifolius L. (Liliaceae) Asphodelus aestivus Brot. (Liliaceae) Smilax aspera L. (Liliaceae) Orchis coriophora L. (Orchidaceae) *Arundo donax L. (Poaceae) Yöresel ismi tespit edilen bitkiler; TARTIŞMA Tıbbi Amaçla Kullanılan Bitkiler Gıda Olarak Kullanılan Bitkiler Çay ve Baharat Olarak Kullanılan Bitkiler Hayvan Yemi Olarak Kullanılan Bitkiler Süpürge ve Yakacak Olarak Kullanılan Bitkiler

10 x 5.6. Farklı Amaçlarla Kullanılan Bitkiler Bitkilerin Yöresel İsimleri Uçucu Yağ Kullanımı Tablolar KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ

11 xi TABLOLAR LİSTESİ Tablo 3-1: Etnobotanik Bilgi Formu Tablo 4-1 Sadece yöresel ismi olan taksonlar Tablo 5-:1 Endemik taksonlar Tablo 5-2: Yörede en çok kullanılan ilk 5 familya Tablo 5-3 Uçucu yağ elde edilen bitkiler Tablo 5-4: Tıbbi amaçla kullanılan bitkiler Tablo 5-5: Farklı ilçelerde yapılan çalışmalar ile tıbbi amaçla kullanılan bitkilerin karşılaştırılması Tablo 5-6: Gıda olarak kullanılan bitkiler Tablo 5-7: Çay ve baharat olarak kullanılan bitkiler Tablo 5-8: Hayvan yemi olarak kullanılan bitkiler Tablo 5-9: Süpürge ve yakacak olarak kullanılan bitkiler Tablo 5-10: Farklı amaçlarla kullanılan bitkiler Tablo 5-11: Taksonlara göre yöresel isimler Tablo 5-12 Yöresel isimler Tablo 5-13: Marmaris bitkilerinin yöresel isimlerinin farklı ilçelerdeki yöresel isimlerle karşılaştırılması

12 xii ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 2-1: Araştırma alanı ve köylerin haritada gösterilmesi...3 Şekil 2-2: Marmaris Kalesinin içten görünümü...6 Şekil 2-3: Armutalan ve Yalancı Boğaz...7 Şekil 2-4: Yeşilbelde köyünden bir görüntü...9 Şekil 2-5: Milli parkta bulunan yaklaşık 150 yıllık Liquidambar orientalis gövdesi Şekil 2-6: Bayır köyü, Çiftlik koyu Şekil 2-7: Taşlıca köyünden bir görüntü Şekil 2-8: Söğüt köyünden bir görüntü Şekil 2-9: Karaca köyünde bulunan seralar Şekil 2-10: Marmaris pazarında satılan bitkiler Şekil 2-11: Marmaris pazarında bitki satılan bir tezgah Şekil 2-12: Söğüt köyünde bulunan badem ağaçları Şekil 3-1: Turgut köyünde yapılan bir görüşme Şekil 3-2: Taşlıca köyünde halkla bitkileri incelerken Şekil 3-3: Taşlıca köyünde yapılan bir görüşme Şekil 3-4: Orhaniye köyünde yapılan bir görüşme Şekil 3-5: Hisarönü köyünde yapılan bir görüşme Şekil 3-6 Çetibeli köyünde yapılan bir görüşme Şekil 4-1: Ceterach officinarum (ISTE 91457) Şekil 4-2: Cupressus sempervirens var. horizontalis (ISTE 91452) Şekil 4-3: Pinus brutia Şekil 4-4: Pistacia lentiscus (ISTE 91456) Şekil 4-5: Pistacia terebinthus subsp. palaestina (ISTE 91394) Şekil 4-6: Nerium oleander (ISTE 91393) Şekil 4-7: Nerium oleander yapraklı dalından yapılmış süpürge Şekil 4-8: Echium plantagineum (ISTE 91392) Şekil 4-9: Opuntia ficus-indica Şekil 4-10: Capparis spinosa var. spinosa (ISTE 91391) Şekil 4-11: Silene vulgaris var. vulgaris (ISTE 91390) Şekil 4-12: Cistus creticus (ISTE 91389) Şekil 4-13: Cistus salviifolius... 43

13 xiii Şekil 4-14: Anthemis chia (ISTE 91387) Şekil 4-15: Chrysanthemum coronarium (ISTE 91385) Şekil 4-16: Helichrysum orientale (ISTE 91381) Şekil 4-17: Inula viscosa (ISTE 91384) Şekil 4-18 Inula viscosa yapraklı dalından yapılmış süpürge Şekil 4-19: Leontodon tuberosus (ISTE 91382) Şekil 4-20: Matricaria chamomilla (ISTE 91383) Şekil 4-21: Senecio vernalis (ISTE 91386) Şekil 4-22: Convolvulus althaeoides Şekil 4-23: Raphanus raphanistrum (ISTE 91380) Şekil 4-24: Cucurbita pepo Şekil 4-25: Lagenaria siceraria Şekil 4-26 Lagenaria siceraria meyvesinden yapılmış su kabı Şekil 4-27: Momordica charantia Şekil 4-28: Arbutus unedo (ISTE 91379) Şekil 4-29: Erica manipuliflora (ISTE 91378) Şekil 4-30: Quercus aucheri ( ISTE 91375) Şekil 4-31: Quercus coccifera (ISTE 91376) Şekil 4-32: Erodium acaule (ISTE 91372) Şekil 4-33: Erodium malacoides (ISTE 91371) Şekil 4-34: Erodium moschatum (ISTE 91373) Şekil 4-35: Hypericum empetrifolium (ISTE 91368) Şekil 4-36: Hypericum montbrettii (ISTE 91367) Şekil 4-37: Hypericum triquetrifolium (ISTE 91365) Şekil 4-38: Liquidambar orientalis ( ISTE 91369) Şekil 4-39: Günlük yağı Şekil 4-40: Sığala buhuru Şekil 4-41: Juglans regia Şekil 4-42: Lavandula stoechas subsp. stoechas (ISTE 91436) Şekil 4-43: Mentha pulegium (ISTE 91447) Şekil 4-44: Mentha spicata subsp. spicata (ISTE 91450) Şekil 4-45: Origanum onites (ISTE 91437) Şekil 4-46: Phlomis grandiflora var. grandiflora... 97

14 xiv Şekil 4-47: Phlomis lycia (ISTE 91442) Şekil 4-48: Rosmarinus officinalis Şekil 4-49: Salvia fruticosa (ISTE 91439) Şekil 4-50: Satureja thymbra (ISTE 91446) Şekil 4-51: Sideritis leptoclada (ISTE 91440) Şekil 4-52: Sideritis libanotica subsp. linearis (ISTE 91441) Şekil 4-53: Teucrium divaricatum subsp. divaricatum (ISTE 91445) Şekil 4-54: Thymus cilicicus (ISTE 91444) Şekil 4-55: Laurus nobilis (ISTE 91422) Şekil 4-56: Anagyris foetida (ISTE 91424) Şekil 4-57: Ceratonia siliqua (ISTE 91427) Şekil 4-58: Spartium junceum (ISTE 91425) Şekil 4-59: Vicia villosa subsp. eriocarpa (ISTE91423) Şekil 4-60: Malva nicaeensis (ISTE 91432) Şekil 4-61: Malva sylvestris (ISTE 91433) Şekil 4-62: Ficus carica subsp. carica Şekil 4-63: Morus nigra Şekil 4-64: Eucalyptus camaldulensis (ISTE 91395) Şekil 4-65: Myrtus communis subsp. communis (ISTE 85887) Şekil 4-66: Olea europaea var. europaea (ISTE 91396) Şekil 4-67: Olea europaea var. sylvestris (ISTE 91397) Şekil 4-68: Oxalis pes-caprae (ISTE 91399) Şekil 4-69: Papaver rhoeas (ISTE 91400) Şekil 4-70: Polygonum bellardii (ISTE 91453) Şekil 4-71: Rumex pulcher (ISTE 91401) Şekil 4-72: Rumex tuberosus subsp. creticus (ISTE 91402) Şekil 4-73: Punica granatum (ISTE 91403) Şekil 4-74: Anemone coronaria var. coccinea (ISTE 91405) Şekil 4-75 Anemone coronaria var. rosea (ISTE 91406) Şekil 4-76 Anemone coronaria var. cyanea (ISTE 91404) Şekil 4-77: Clematis cirrhosa (ISTE 91407) Şekil 4-78: Paliurus spina-christi ( ISTE 91409) Şekil 4-79: Amygdalus communis

15 xv Şekil 4-80: Crataegus aronia var. aronia (ISTE 91411) Şekil 4-81: Pyrus amygdaliformis var. amygdaliformis (ISTE 91413) Şekil 4-82: Rubus sanctus (ISTE 91410) Şekil 4-83: Sarcopoterium spinosum Şekil 4-84: Citrus limon Şekil 4-85: Citrus sinensis Şekil 4-86: Osyris alba bitkisinden yapılmış süpürge Şekil 4-87: Daphne gnidioides Şekil 4-88: Thymelaea tartonraira subsp. argentea var. angustifolia (ISTE 91454) Şekil 4-89: Celtis australis (ISTE 91415) Şekil 4-90: Anethum graveolens (ISTE 91420) Şekil 4-91: Oenanthe pimpinelloides Şekil 4-92: Scaligeria napiformis (ISTE 91419) Şekil 4-93: Urtica membranacea (ISTE 91416) Şekil 4-94: Vitex agnus-castus (ISTE 91421) Şekil 4-95: Narcissus tazetta (ISTE 91428) Şekil 4-96: Romulea tempskyana (ISTE 91455) Şekil 4-97: Allium subhirsutum (ISTE 91430) Şekil 4-98: Asparagus acutifolius (ISTE 85888) Şekil 4-99: Asphodelus aestivus (ISTE 91431) Şekil 4-100: Smilax aspera (ISTE 91429) Şekil 4-101: Marmaris pazarında satılan Smilax aspera filizleri Şekil 4-102: Orchis coriophora (ISTE 91398) Şekil 4-103: Arundo donax Şekil 5-1: Bitkilerin kullanım çeşitliliği Şekil 5-2: Tıbbi amaçlı kullanılan bitkilerin kullanılışlarına göre dağılımı Şekil 5-3: Gıda olarak kullanılan bitkilerin kullanılan kısımlarına göre dağılımı Şekil 5-4: Bayır köyünde uçucu yağ eldesi Şekil 5-5: Orhaniye köyünde uçucu yağ eldesi

16 xvi ÖZET Gürdal B. Marmaris (Muğla) İlçesinde Etnobotanik Bir Araştırma. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Farmasötik Botanik ABD. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Bu araştırma, Marmaris (Muğla) ilçesindeki bitkilerin halk arasında çeşitli kullanılışlarını saptamak amacıyla yapılmıştır. Aralık Ağustos 2010 tarihleri arasındaki dönemde yapılan arazi çalışmalarında 6 belediye ve 13 köy ziyaret edilerek 205 adet bitki örneği toplanmıştır. Bu bitkilerin yöresel adları, kullanılan kısımları, kullanılışları, hazırlanışları, uygulanış şekilleri ve uygulama süreleri hakkında bilgiler derlenmiştir. Toplanan örnekler, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu nda (ISTE) saklanmaktadır. Bu çalışmanın sonucunda kullanılışı olan 95 takson saptanmıştır. Bunlardan 65 i halk ilacı, 41 i gıda, 12 si baharat veya çay, 8 i yakacak veya süpürge, 7 si hayvan yemi olarak kullanılmaktadır. 21 bitki örneğinin ise bunların dışında çeşitli farklı kullanılışları olduğu saptanmıştır. Kullanımı olan bitkilerden 4 takson endemiktir. Literatürde etnobotanik kullanımına rastlanmayan 25 takson ilk defa çalışmamızda saptanmıştır. Anahtar Kelimeler: Etnobotanik, Marmaris, Tıbbi bitki, Muğla, Türkiye Bu çalışma, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje No: 4057

17 xvii ABSTRACT Gürdal B. Ethnobotanical Study In Marmaris District (Muğla). Istanbul University, Institute of Health Science, Department of Pharmaceutical Botany. Master Thesis. Istanbul This survey has an aim to identify the various folk usage of the plants in Marmaris (Muğla) district. The field works have been done from December 2008 to August During this research 6 municipalities and 13 villages have been visited and 205 plant specimens were collected. The information for these plants, such as local names, used parts, their usages, methods of preparation, administration dosage and duration of treatments have been recorded. The collected specimens are kept in the Herbarium of the Faculty of Pharmacy, Istanbul University (ISTE). As a result of this identification, 95 taxa have been determined for several usages. Among them 65 taxa are used as medical purposes, 41 taxa as food, 12 taxa as spice or tea, 8 taxa as fuel and sweeper, 7 taxa as fodder. Additionally 21 plants specimens have been established for different usages. And also 4 taxa are endemic. The ethnobotanical uses of 25 taxa are recorded for the first time. Key Words: Ethnobotany, Marmaris, Medicinal plants, Muğla, Turkey The present work was supported by the Research Fund of Istanbul University. Project No. 4057

18 1. GİRİŞ VE AMAÇ Anadolu, çok eski zamanlardan beri çok sayıda kavimlerin yerleştiği, çeşitli uygarlıkların kurulduğu ve bu nedenlerle gerçek kültür ve uygarlık hazinesine sahip olan bir toprak parçasıdır. Bu hazinenin önemli bir bölümünü de halk hekimliği ve halk ilaçları oluşturmaktadır (83). Mezopotamya uygarlığı döneminde bilinen bitkisel drogların sayısı 250 civarındadır. Mısırlıların ilaçlar ve tedavi ile ilgili bilgilerine Ebers papirusundan ulaşılmaktadır. Grek döneminde yaşamış olan ve tıbbın babası olarak kabul edilen Hipokrat ın eserlerinde bulunan 400 kadar drogun da çoğunu bitkisel kökenli droglar oluşturmaktadır. Dioskorides in yazdığı ve Anadolu tıbbi bitkileri hakkındaki bilinen en eski ve en önemli kaynak olan Materia Medica adlı eserde 500 kadar tıbbi bitkiden bahsedilmektedir (12). Hastalıklardan korunma ve hastalıkların iyileştirilmesinde yaşanan olaylar ve bunların sonucunda kazanılan bilgi ve deneyimlerin yanı sıra, dinsel-büyüsel yorumlar ve bunların kuşaktan kuşağa aktarılmaları, halk hekimliğinin doğmasına ve süregelmesine neden olmuştur. (83) Halk arasında tıbbi amaçla kullanılan bitkilerin ilaç olarak kullanılabilmesi için bitkinin etken maddesinin, etki tarzının, yan etkilerinin, etkili dozunun ve başka bitkilerle etkileşiminin olup olmadığının bilinmesinin yanı sıra, kullanılan bu bitkilerin, toplanma zamanının, kurutma ve saklanma koşullarının, saflığının, hazırlanış şekillerinin de bilinmesi gerekmektedir (83). Bu yüzden etnobotanik çalışmalar eczacılık açısından önemli olup, bitkilerin halk arasında bilinen etkilerine uygun bir etken madde taşıyıp taşımadığının araştırılabilmesi için veri teşkil etmektedir. Etnobotanik terimi ilk olarak 1895 yılında ABD li bilimadamı W. Harsberger tarafından The Purposes of Ethnobotany adlı eserinde kullanılmıştır. Ethnos insan, Botany bitki demek olup etnobotanik terimi kısaca insan-bitki arasındaki ilişkiyi inceleyen bilim dalı olarak tanımlanabilir. Türkiye çok zengin bitki örtüsüne sahiptir eğrelti ve tohumlu bitki taksonuna sahip olup bunların yaklaşık üçte biri (% 34,5) endemiktir. Bu zengin flora ile üllkeden çok kıta özelliği göstermektedir. Aynı enlemde bulunan diğer ülkelerde bu

19 2 zenginlik yoktur. Bu zengin flora 3 fitocoğrafik (Avrupa-Sibirya, İran-Turan ve Akdeniz fitocoğrafik bölgeleri) bölgenin kesiştiği alanda olmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca farklı yükseltilere sahip olması, üç tarafının denizlerle çevrili olması, farklı iklimlerin görülmesi bu zenginliğe etki eden diğer faktörlerdir (5, 70). Muğla iline bağlı olan Marmaris, Ege bölgesinde olup Türkiye nin güneybatısında yer almaktadır. Türkiye deki önemli bitki alanlarından (ÖBA) biri olan Bozburun ve Datça Yarımadaları Marmaris ilçesini de kapsamaktadır ve bu bölge çok zengin Akdeniz bitki örtüsü çeşitliliğine sahiptir. Özellikle Söğüt ve Bayır köyleri arasındaki karstik sarp kireçtaşı kayalıkları, ülke çapında nadir taksonları barındıran oldukça zengin bir flora içerir (70). Marmaris ilçesinin, daha önce etnobotanik açıdan incelenmediği yapılan literatür çalışmasında görülüp araştırma alanı olarak seçilmiştir (74). Halkın kullandığı bitkilerin ve bunların kullanımlarının saptanmasıyla, toplanan bitki örnekleri ve derlenen bilgiler ışığında gün geçtikçe çeşitli tehditler nedeniyle yok olma tehlikesinde olan etnobotanik bilgilerin, bilimsel anlamda değerlendirilip kayıtlara geçirilmesi amaçlanmıştır. Ayrıca, Muğla ilinin Bodrum, Ortaca, Köyceğiz, Datça, Fethiye ilçeleri ve Muğla merkezde çeşitli etnobotanik çalışmalar yapılmıştır (35, 37, 53, 81, 92, 93, 94, 100). Marmaris ilçesi de bu çalışma ile etnobotanik yönden incelenerek Muğla bölgesinin etnobotaniğinin tamamlanmasına katkıda bulunulması hedeflenmiştir.

20 3 2. GENEL BİLGİLER 2.1. Araştırma Alanı Araştırma alanı Muğla nın Marmaris ilçesidir. Ege bölgesinde bulunan Marmaris, 1876 daki mülki taksimatla ilçe merkezi olmuştur. 13 köyü (Adaköy, Bayır, Çamlı, Çetibeli, Hisarönü, Karaca, Orhaniye, Osmaniye, Selimiye, Söğüt, Taşlıca, Turgut, Yeşilbelde), 6 belediyesi (Marmaris, Bozburun, Armutalan, Beldibi, İçmeler, Turunç) bulunan Marmaris in yüzölçümü 866 km 2 dir. 195 mil deniz kıyısı vardır (364 km) hektarı ormanlık, hektarı ise genel alandır (64). Köyler dağınık şekilde yerleşmiştir. Şekil 2-1: Araştırma alanı ve köylerin haritada gösterilmesi

21 4 Araştırma alanı kuzeyde Çetibeli köyü ile başlar, Bozburun Yarımadasını kapsar ve Datça Yarımadasından Hisarönü köyü ile ayrılır. Türkiye Florasındaki kareleme sistemine göre Marmaris C1-C2 karelerinde yer almaktadır. Marmaris, Önemli Bitki Alanı (ÖBA) olan Bozburun ve Datça Yarımadaları sınırlarında bulunmaktadır. Araştırma alanının sınırları içinde bulunduğu Muğla ilinde etnobotanik çalışmalar yapılmıştır. Muğla nın Bodrum (35, 37, 93), Köyceğiz (100), Ortaca (53) ilçelerinde ve merkezinde (81) etnobotanik araştırmalar yapılmıştır. Fethiye (92) ve Datça (94) ilçelerinin floraları çalışılmış olup ilgili makalelerde bazı bitkilerin halk arasındaki kullanılışları da verilmiştir Bölgenin Tarihçesi Tarihi M.Ö lere kadar giden Marmaris teki ilk yerleşimin, bölgeye başkanlarının adı Kar olan bir kavimin gelmesiyle başladığı iddia edilir. Bölgeye KARIA ismi Kar ın ülkesi anlamında sonradan verilmiştir. Ege ve Akdeniz kıyılarının bereketi, bölgeyi ilgi çekici kılmıştır. Pyhskos kentin ilk adıdır (110). Pyhskos kalıntıları Marmaris Beldibi nin kuzeydoğu yamaçlarında Asartepe de görülebilir. M.Ö. 7. yy da Loryma antik kenti (bugün Bozukkale, Taşlıca) kurulmuştur. M.Ö. 546 da bölgede Pers egemenliği başlamıştır. M.Ö. 133 te de Roma egemenliği başlamıştır , Anadolu Selçuklu Devleti döneminde Tepe mahallesinde ilk yerleşim birimleri Mermeris ismiyle kurulmuştur. 1286, Menteşe Beyliği döneminde ticari ve askeri açıdan önemli bir liman olmuştur de bölgede Osmanlı egemenliği başlamıştır yılında da İtalyanlar bölgeyi işgal etmişlerdir (112). Kent merkezindeki en önemli tarihi yapı Kale dir. Kale ilk kez İonialı lar tarafından yapılmıştır. Bugünkü kale 1522 de Osmanlılar tarafından yapılmış olandır. Kale, 1914 yılında bir Fransız savaş gemisinden atılan top ateşi sonucu büyük zarar görmüştür. Cumhuriyet döneminde kale yerleşime açılmış ve 18 konut ve çeşme yapılmıştır yılları arasında restore edilen Kale nin içinde bugün müze yer almaktadır (110). Antik Kentler Physkos: Antik Karia nın önemli bir liman kentidir ve kalıntıları Marmaris'in kuzeyindeki Asar tepesinde bulunmaktadır. Loryma (Bozukkale): Bozburun yarımadasının güneybatı ucunda Loryma

22 5 kasabası kurulmuştur. Yerleşim alanındaki en etkileyici yapı, koy girişine bakan Burunbaşı üzerinde bulunan iyi korunmuş berkitmedir. Amos: Antik Amos harabeleri Kumlubük koyunun kuzeybatısında, dik sahilin güneyindeki Asarcık denilen tepede bulunmaktadır. Amos, bir tepe üstünde yer alan tiyatro, tapınak ve bazı heykel kaidelerden oluşmuştur. Cedrae (Kleopatra veya şehir adaları): Saray adası (Kleopatra Adası), Orta Ada ve Küçük Ada olmak üzere üç adadan oluşan Şehir Adalarından Saray Adasında, Roma çağından kalma eski Cedrae ören yeri bulunmaktadır. Adanın kuzeybatı yanındaki küçük koyda halk arasında Kleopatra nın yüzdüğü rivayet edilen bir plaj vardır. Efsaneye göre bu küçük koy Kleopatra ile Mark Antonius un denize girdikleri yer olup, buranın kumu Antonius tarafından Kuzey Afrika dan gemilerle getirilmiştir. Söylendiğine göre bu cins kum bugün yalnızca Mısır da görülebilmektedir. Hydas: Erine - Bybassios yol güzergahı üzerinde Marmaris e 35 km uzaklıkta bulunan Hydas da sur kalıntıları, bu kalıntıların güneyinde kare planlı bir mezar anıtı yer almaktadır. Hydas a 3 km uzaklıkta, sahilde bir gözetleme burcu ve bu burç üzerinde birkaç mezar bulunmaktadır. Antik Hydas kasabası, Bozburun yarımadasının kuzeyindeki Selimiye koyunda (Kamışlı Koy) kurulmuştur. Erine: Hisarönü köyünden antik ören yerine 3 km lik stabilize orman yolu ile gidilir. Erine de, Roma dönemine ait kalıntılar bulunmaktadır. Castabus (Pazarlık): Bu antik ören yeri Hisarlık köyü yakınlarındaki Pazarlık mevkiindedir. Eren dağındaki bu kutsal yere Hisarönü ovasından bir saatlik tırmanışla ulaşılabilir. Tapınak kendisi için yapılan platformun üzerinde yer almaktadır. İ.Ö. 4. yüzyıldan kalma Ion düzenindeki yapı, ayrıca Dor öğeleri de taşımaktadır. Platform üzerinde, tapınak temeli görülebilir. Güneydeki alanda yer alan yıkık tiyatro, tapınakla birlikte bölgede tanımlanabilen tek yapıdır. Saranda (Söğüt): Bugünkü Söğüt köyü yakınındadır. Roma ve Bizans dönemlerinde kesintisiz olarak bir yerleşim birimi olma özelliğini sürdüren Saranda geç Bizans dönemine ait birkaç yapı kalıntısına rastlanmaktadır. Bybassios : Erine yolu üzerinde, Bozburun yönüne devam edildiğinde Bybassios antik kentinin kalıntıları ile karşılaşılır. Bugünkü Orhaniye köyü, kalıntıların bulunduğu tepenin yamacına kurulmuştur. Kentin sur kalıntıları orman içinde dağınık bir arazide

23 6 yer almaktadır. Euthenna (Altınsivrisi): Cedrai-Marmaris çizgisinin batısında kalan bölgede, antik çağda Rodos a bağlı iki önemli kasaba bulunmaktadır. Yerleşim alanını çeviren berkitme sur oldukça iyi durumdadır. Kıyıda ise, boraj kesme taş duvarı tarzı ile örülen antik iskelenin bir uzantısı bulunmaktadır. Bu ören yerine Karacasöğüt köyü yolundan gidilebilir (110). Şekil 2-2: Marmaris Kalesinin içten görünümü 2.3. Bölgenin Coğrafik Yapısı Marmaris, batıdan Reşadiye Yarımadası ve Kerme Körfezi, kuzeyden Ula, doğudan Balan Dağı, Karadağ ve Günlük Tepeleri ile, güneyden Akdeniz ile çevrilmiştir. Türkiye de batıdan doğuya Akdeniz sınırları içindeki ilk büyük liman kentidir. Körfezin önünde kıyıya ince bir dille bağlı olan Adaköy, onun önünde Bedir Adası, Keçi Adası ve Güvercin Adası bulunur. Kentin en eski bölgesi denize doğru uzanmış kalker yapılı bir tepe üzerine kurulmuş olan Kale Mahallesi dir. Marmaris daha sonra eteklere doğru ve kıyı boyunca gelişmiştir (112). Balaban Dağı, Gölgeli Dağları nın Gökova-Köyceğiz çöküntü oluğunun batısındaki uzantısıdır. Bu dağ ve uzantıları Toros sisteminden çok, Batı Anadolu Dağlarına benzer. 999 m yükseltili Balaban Dağı, genellikle iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlarla kaplıdır. Marmaris ilçesinin kuzeyini ve doğusunu bütünüyle kaplayan bu kütle, yer yer yükselerek bir yandan Datça (Reşadiye) yarımadası, bir yandan da Bozburun Yarımadası üzerine yayılır. Bu kütlenin Balaban Dağı dışında en önemli tepeleri Ardıç Tepe (857 m), Kara Tepe (627 m), Yayla Tepe (860 m) ve Karayüksek Tepe dir (536 m) (65). Balaban dağı güneyde iki koyla ayrılmıştır. Doğuda

24 7 Karaağaç, Aksaz; batıda ise Marmaris koyları bulunur. Marmaris koyu, çıkışında yer alan iki adayla korunmuş olup, büyük olan Yıldız adası, ince bir dille karaya bağlanıp doğal bir mendirek meydana getirmiştir. Limanın açık denize çıkışı uzaktan seçilemeyen, iki ada arasındaki boğazla sağlanır. Güneyde Marmaris limanının bulunduğu körfezin doğu ağzı, bir kıyı kordonu ile kapatılmış olup, uzaktan farkedilmediği ve kaptanları aldattığı için yalancı boğaz denilmektedir. Körfezlerin ağzını kapatan böyle gelişkin ve büyük kıyı kordonları Akdeniz in bir özelliği olduğundan, Marmaris ten itibaren Batı Akdeniz kıyıları başlar. Burada kıyılar genellikle yüksektir, ancak Köyceğiz ve Dalaman ovaları, Göcek ve Fethiye körfezi ile Eşen çayının denize döküldüğü alanlarda gelişmiş delta ovaları bu yüksek kıyıların uzanışını kesintiye uğratır (50). Bozburun yarımadası II. Zaman kalkerlerinin yaygın olduğu, oldukça sarp, dağlık, tepelik bir sahadır. Kuzeyinde yer alan Hisarönü körfezi ile Datça yarımadasından ayrılır, batısındaki Sömbeki körfezi ile de yarımadanın baş kısmı ikiye ayrılır. Bu yarımadaların berzah kısmı yükseltisi 1000 m yi geçmeyen tepelerin yer aldığı serpantin ve peridoditlerin yaygın olduğu bir alandır (50). Şekil 2-3: Armutalan ve Yalancı Boğaz 2.4. Bölgenin İklimi ve Bitki Örtüsü Muğla ve çevresi, ülkemizin nemlilik şartlarına göre ayrılmış bulunan morfoklimatik bölgelerinden, Akdeniz morfoklimatik bölgesi içerisinde yer alır. İklim özellikleri doğal bitki örtüsü üzerinde belirleyici olmaktadır. Akdeniz bitki örtüsü çeşitliliğine sahiptir. Kızıl çam ormanları ve maki toplulukları bölgede yaygındır.

25 8 Marmaris te sağanak yağışların yıllık oranı %18 dir. Yağış rejimi nedeniyle kış aylarında sağanak yağışların oranı daha yüksektir. Marmaris te aralık ayında sağanak yağışların oranı % olmaktadır. Klimatik şartların yaratmış olduğu psikometrik stres açısından Aralık, Ocak ve Şubat ayları orta derece soğuk kategorisinde yer alır. Mart ayı serin, Nisan ve Mayıs ayları genel olarak ılık, Haziran, Temmuz, Ağustos ve Eylül ayları sıcak, Ekim ve Kasım ayları ılık kategorisinde yer alır. Bu psikometrik indeks kategorilerine göre kış ayları orta derecede soğuk olarak algılanırken bahar ayları serin ve ılık, yaz ayları ise sıcak olarak algılanır. Marmaris te insanın kendisini rahat hissettiği dönem yıl içerisinde toplam 102 gündür. Termal konfor dönemleri yıl içinde süreklilik göstermez ve iki ayrı dönem olarak belirir. 1. dönem 24 Nisan da başlayıp günlük bir süreyi kapsar. 2. dönem ise 9 Eylül de başlayıp 31 Ekim de biter. Günlük ortalama hava sıcaklığı Marmaris te 17 Mayıs-15 Ekim tarihleri arasında 20 C nin üzerinde olup yılın % 40,8 ini kapsar ve 149 gün süren bu dönemin deniz banyosu yapmak için uygun hava sıcaklıklarına sahip olduğu belirtilir (49). Doğu Menteşe dağlarının yükseltisinin arttığı Oyuklu dağ ve Yılanlı dağın batı yamaçları boyunca yükselen nemli hava kütleleri nedeniyle Muğla (1186 mm) ve deniz üzerinden gelen nemli hava kütlelerinin doğusundaki Balan dağı yamaçları boyunca yükselerek yoğunlaşması Marmaris in (1191 mm) yağış değerlerinin yüksek olmasına yol açar. Kara ve deniz meltemleri Marmaris te belirgin değildir. En sıcak ve en soğuk ayların aylık ortalama sıcaklıkları arasındaki fark Marmaris te 17,2 C dir (50) yılları arası Şubat ayı ortalama yağış miktarı 126,6 mm, Temmuz ayı 0,87 mm olmuştur. Yıllık yağış miktarı 848 mm dir. Aynı yıllarda Şubat ayı ortalama sıcaklığı 11ºC, Temmuz ise 27,7 ºC olmuştur. Mevcut verilere göre Muğla İlinde güneşli geçen gün sayısı 192 gün ile en fazla Marmaris tedir (65).

26 9 Şekil 2-4: Yeşilbelde köyünden bir görüntü 2.5. Doğa Koruma Bakımından Önemli Alanlar Marmaris Milli Parkı Sahanın jeolojik yapısı, genel olarak magmatik ve kalker kayaçları ile alüvyon ve yamaç molozlarından oluşmuştur. Kuzeybatısında mostra veren kretase yaşlı magmatik kayaların okside olması kızıl renkli görünümlere yol açmıştır. Kalkerler ise sahanın doğusunda geniş mostra verirler. Kalker mostralarının batı kısmı tabakalı, doğu kısmı ise masif durumdadır. Milli Parkın orman formasyonunu kızılçam (Pinus brutia Ten.) oluşturmaktadır. Bununla birlikte relikt endemik bir tür olan sığla ağacı (Liquidambar orientalis Miller.) sahanın belirli bölgelerinde yayılım gösterir. Sığla ağaçları, derin nemli ve ağır topraklı taban arazilerinde yetişir. Vadi içerisinde ise kızılçam, meşe, çınar ve kızılağaç farklı karışık ve etkileyici peyzaj değerlerini sunar. Ayrıca pırnal meşesi, kermes meşesi, yabani zeytin, kocayemiş, tesbih, sumak, keçiboynuzu, melengiç, zakkum ve defne gibi ağaçcık formlu Akdeniz bitkileri de Milli Park alanında geniş yayılış gösterirler. Saha, Yaban Hayatı bakımından zenginlik içermekte olup özellikle Marmaris- Köyceğiz arasında bulunan ve nesli tükenme tehlikesinde bulunan yaban keçilerinin yanı sıra ayı, karakulak, tilki, sincap, gelincik vb. memeli hayvanlara da rastlanmaktadır. Ayrıca Milli Park sahasında antik Physkos kenti (Marmaris), Amos (Hisarönü) kenti yer almaktadır (111).

27 10 Şekil 2-5: Milli parkta bulunan yaklaşık 150 yıllık Liquidambar orientalis gövdesi Önemli Bitki Alanı: Bozburun ve Datça Yarımadaları Bozburun ve Datça Yarımadaları Önemli Bitki Alanı (ÖBA), Ege Denizi ile Akdeniz arasında bir sınır oluşturacak şekilde Marmaris in batısından denize doğru yaklaşık 80 km boyunca uzanan iki önemli yarımadayı içerir. Birbirinden oldukça farklı jeolojik yapıları ve topoğrafyalarıyla bu iki yarımada, Türkiye de benzeri az bulunan, çok zengin bir Akdeniz bitki örtüsü çeşitliliğine sahiptir. Kuzeydeki Datça Yarımadası kireçtaşlarından oluşur ve Bozdağ da 1163 m ve Yayla Tepe'de de 1144 m'ye kadar yükselir. Datça Yarımadası, ana karaya yer yer Pliyosen serpantin konglomera içeren daha dar ve yüksek serpantin sırtlarla bağlanır. Güneydeki Bozburun Yarımadası da çoğunlukla kireçtaşlarından oluşmuştur. Oldukça girintili kıyılar ve aralarında 500 m'den yüksek çok sayıda tepe içeren Bozburun Yanmadası ndaki en önemli tepeler arasında; Güvenç Dağı (746 m), Oyuk Tepe (636 m) ve Kuma Tepe (613 m) sayılabilir. Özellikle batı ucundaki açık sahil kesimleri ve yerleşim alanları dışında ÖBA nın büyük bir bölümü, orman ve maki topluluklarıyla kaplıdır. Kireçtaşları üzerinde gelişmiş sık kızılçam (Pinus brutia Ten.) orman topluluğunun yanı sıra, Arbutus andrachne L., Laurus nobilis L., Phillyrea latifolia L., Quercus coccifera L., Q.ilex L. boylu maki topluluğu öbekler halinde ve bol miktarda yer alır. Daha nemli bölümlerde Clematis cirrhosa L. ve Smilax aspera L. gibi tırmanıcı odunsu bitkiler yaygındır. Akdeniz servisi (Cupressus sempervirens L.) öbekleri yer yer, özellikle Değirmen Bükü, Sındıköy ve Turunç yakınlarında görülür. Genel olarak kireçtaşları

28 11 üzerindeki orman ve maki topluluklarında, aralarında Aristolochia guichardii Davis et Khan, Colchicum macrophyllum B.L. Burtt, Fritillaria sibthorpiana (Sm.) Baker ssp. sibthorpiana ve Symphytum circinale Runemark gibi ülke çapında nadir bitkilerin yer aldığı oldukça zengin bir flora gelişmiştir. Serpantin bölümlerde de, çok sık olmayan kızılçam (Pinus brutia Ten.) ormanları yaygındır. Buralarda ağırlıklı olarak Calicotome villosa (Poiret) Link, Genista acanthoclada DC., Pistacia lentiscus L., Quercus coccifera L. açık serpantin maki ve frigana çalı toplulukları görülür. ÖBA daki serpantin kayalarda gelişmiş iki sığla (Liquidambar orientalis Miller.) ormanı doğa koruma açısından büyük önem taşır. Sığla toplulukları serpantin kayalar üzerindeki su sızıntılarında, akarsu kenarlarında ve nehir yataklarında yaygın olarak dağılmıştır. Bunlardan serpantin kayalardaki su sızıntıları üzerinde gelişmiş olan sığla (L. orientalis) toplulukları yapı olarak; Köyceğiz Gölü ve Dalaman Deltası ndaki alüvyon topraklar üzerinde çok daha yaygın olarak gelişmiş sığla topluluklarından oldukça farklıdır. ÖBA da hem kireçtaşı hem de serpantin kayalar üzerinde, geniş kaya/sarp kayalık bitki toplulukları yer alır. Özellikle Söğüt ve Bayır köyleri arasındaki karstik sarp kireçtaşı kayalıkları, ülke çapında nadir Arum creticum Boiss. et Heldr., Biarum davisii Turrill ssp. marmarisensis P.C. Boyce, Campanula hagielia Boiss., Pisum fulvum Sibthorp et Sm., Ranunculus creticus Lindl., Sternbergia fischeriana (Herbert) Rupr., S. sicula Tineo ex Guss. ve Verbascum propontideum Murb. gibi taksonların da aralarında bulunduğu, oldukça zengin bir flora içerir. Serpantin kayalara özgü bitkiler arasındaysa Erysimum rhodium Snog., Muscari macrocarpum Sweet ve Rosularia serpentinica (Werdermann) Muirhead sayılabilir. Sahile doğru daha açık alanlarda, Cistus creticus L., Coridothymus capitatus (L.) Rchb.f., Euphorbia acanthothamnos Heldr. et Start. ex Boiss., Genista acanthoclada DC., Inula viscosa (L.) Aiton, Lavandula stoechas L., Sarcopoterium spinosum (L.) Spach deniz kenarına özgü garig ve sarp kayalık bitki toplulukları yer alır. Bu topluluklar çok seyrek olarak rüzgarla uçup gelen kum tanecikleriyle örtülmüştür. ÖBA, başta kireçtaşı ve serpantin üzerinde gelişmiş maki, orman ve sarp kayalık habitatlar olmak üzere olağanüstü zenginlikte, Akdeniz Bölgesi ne özgü alçak arazi

29 12 habitatları içerir (70). Şekil 2-6: Bayır köyü, Çiftlik koyu Şekil 2-7: Taşlıca köyünden bir görüntü Şekil 2-8: Söğüt köyünden bir görüntü

30 Bölgenin Ekonomisi Bölge için turizm çok önemli bir ekonomik kaynaktır. Marmaris, turizmle ilk olarak, Rodos Adası ndan ilçeye gelen günü birlik turlar vasıtası ile tanışmıştır li yıllara kadar bir balıkçı ve küçük ziraatçı kasabası olan Marmaris te, 1960 lı yılların sonlarında, ev pansiyonculuğu, 1980 li yıllarda yatırım teşvikleri ile beraber, otel ve yat işletmeciliği gelişmiştir. Marmaris bugün Türkiye nin en önemli turizm merkezlerinden biri konumundadır. Türk turizminin yaklaşık %8 i Marmaris ilçesinde gerçekleşmektedir. İlçeye gelen turist sayısı 2006 da iken 2007 yılında Aralık sonu itibari ile dır (64). Yöre halkı genellikle balıkçılık, seracılık, hayvancılık, tarım ve arıcılık yapmaktadır. Balıkçılık özellikle denize kıyısı olan köylerde olmaktadır. Seracılık ise özellikle Karaca köyünün Söğüt Mahallesinde yoğun bir şekilde yapılmaktadır. Söğüt ve Taşlıca köylerinde badem ve çağla önemli gelir kaynağıdır. Tarımda buğday, arpa, çavdar vb. ürünler yetiştirilmektedir. Kış aylarının ılık geçişi ve kızılçam ormanlarının yaygınlığı arıcılığı olumlu etkiler. Bu nedenle ülkemizde en çok arı kovanı bulunan yöre Muğla ve çevresidir (49). Yöre halkına ekonomik girdi sağlamak amacıyla tali ürün toplanmakta ve orman işletme müdürlüğüne satılmaktadır. Tali ürünler: kekik, adaçayı, sığla buhuru, boş kozalak, taze defne yaprağı, funda yaprağı, sığla yağı, zati yakacak odun, zeytindir (18). Ayrıca yöre halkı doğadan topladıkları adaçayı, kekik, dağ çayı, defne, keçiboynuzu gibi bitkileri pazarlarda satmaktadırlar. Şekil 2-9: Karaca köyünde bulunan seralar

31 14 Şekil 2-10: Marmaris pazarında satılan bitkiler Şekil 2-11: Marmaris pazarında bitki satılan bir tezgah Şekil 2-12: Söğüt köyünde bulunan badem ağaçları

32 15 3. GEREÇ VE YÖNTEM Yapılan çalışmanın materyalini oluşturan bitkiler Aralık Ağustos 2010 tarihleri arasında gerçekleştirilmiş ve toplam 30 gün süren arazi çalışmalarında Marmaris ten bizzat yazar tarafından toplanmıştır. Bölgede 7 arazi gezisi yapılmıştır ve çalışmalar 3-7 gün arası sürmüştür. Çalışma alanı olarak seçilen Marmaris ilçesine bağlı 6 belediye ve 13 köy bulunmaktadır. Çalışmada doğal bitkilerin kullanımının daha fazla olacağı düşünülerek köylere ağırlık verilmiştir. Adaköy, Bayır, Çamlı, Çetibeli, Hisarönü, Karaca, Orhaniye, Osmaniye, Selimiye, Söğüt, Taşlıca, Turgut, Yeşilbelde köylerinde arazi çalışmaları yapılmıştır (Şekil 2-1). Ziyaret edilen yerlerden doğadan ve pazarlardan bitki örnekleri toplanmıştır. Kullanılışları ile ilgili bilgiler bizzat yöre halkıyla konuşularak elde edilmiştir. Bitkilerin kullanılışları, yöresel adları, toplandığı yer ve diğer bilgiler, arazi defterine, etnobotanik bilgi formuna (Tablo 3-1) ve ses kayıt cihazına kaydedilerek, bitkilerin fotoğrafları çekilmiştir. Halk tarafından çok iyi bilinen ve yaygın kullanılan, morfolojik yapısına bakarak kolayca teşhis edilen bazı türler (Laurus nobilis, Juglans regia, Ficus carica, Nerium oleander vb.) her köyden ayrı ayrı toplanmamıştır. İlgili kişilere çalışmalar sırasında toplanan örneklerden oluşturulan referans koleksiyonu ve fotoğraflar gösterilerek bitkilerin ne ölçüde kullanıldığı ve tanındığı saptanmıştır. Bu yönteme genellikle bitkinin bulunduğu yere ulaşmanın zor olduğu, bitkinin mevsimi olmadığı zamanlarda veya vakit kaybını önlemek amacıyla başvurulmuştur. Yöresel adı ve kullanımı saptanan bitkiler, yaklaşık 11 işlemden (Araziden bitki toplama, presleyerek kurutma, kartona alma, şoklama, kartona yapıştırma, bilimsel olarak tayin etme, herbaryum defterine kaydedip numara verme, etiketini yazma, kartını yazma, herbaryum dolabındaki yerine kaldırma ve kartını kartoteks dolabına yerleştirme) geçerek herbaryum materyali haline getirilmiştir. Bazı örnekler, herbaryum örneğine uygun olmadıkları için BG (Bahar Gürdal) kodu ile numaralandırılmıştır. Bitkileri tayin etmede 11 ciltlik Flora of Turkey and The East Aegean Islands adlı eser başta olmak üzere pekçok farklı kaynakdan yararlanılmıştır (10, 11, 21, 35, 37, 53, 81, 92, 93, 94, 96, 100). Ayrıca teşhisi yapılan bitki örnekleri ISTE (İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu) deki örneklerle de karşılaştırılmıştır.

33 16 Tablo 3-1: Etnobotanik Bilgi Formu Etnobotanik Bilgi Formu Tarih: Araştırma bölgesi (İl/İlçe/Köy): Görüşülen kişinin adı, soyadı: Yaşı: Cinsiyeti: Telefonu: 1. Bitkinin yöresel adı: 2. Bitkinin kullanılan kısmı: 3. Bitkinin kullanılışı: 4. Bitkinin kullanılış şekli (toz, lapa, çay, vs.) Dahilen Haricen 5. Bitkinin kullanılış süreleri (günde kaç kez ve miktarı) 6. Bitkinin bilinen yan etkisi: Kullanılışı olan kültür bitkileri * işareti, doğallaşmış bitkiler ise ile işaretlenmiştir. Bulgular bölümünde kullanılışı olan her bitki ile ilgili bilgiler aşağıdaki düzen içinde sunulmuştur. Bitkinin Genel Özellikleri: Çiçeklenme Zamanı: Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Türkiye deki Yayılışı: YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: Yöresel İsmi: Kullanılan Kısmı: Yöresel Kullanımı:

34 17 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Türkiye deki Kullanımları: Kimyasal Bileşimi: Kullanılışı olan bitkilerin tanıtımı Flora of Turkey and The East Aegean Islands adlı esere, toplanan örneklere, ISTE deki lokalite bilgilerine dayanılarak yazılmıştır (23, 24, 46). Yardımcı olarak da Botanik Kılavuzu kullanılmıştır (10). Bitkilerin yöresel kullanımları tıbbi, gıda ve diğer başlıkları altında toplanmıştır. Tez çalışmasında yer alan her bitki ile ilgili detaylı literatür taraması yapılmıştır. Bu literatürlerdeki bitkilerin kullanılan kısımları gruplandırılarak altları çizili olarak verilmiştir. Kullanılan kısmı belirtilmemiş olan kullanılışlar ilgili kısmın sonunda yer almıştır. Her bitkinin kimyasal içeriği, yapılan literatür taramalarına dayanarak paragraf sonunda verilmiştir. Şekil 3-1: Turgut köyünde yapılan bir görüşme

35 18 Şekil 3-2: Taşlıca köyünde halkla bitkileri incelerken Şekil 3-3: Taşlıca köyünde yapılan bir görüşme Şekil 3-4: Orhaniye köyünde yapılan bir görüşme

36 19 Şekil 3-5: Hisarönü köyünde yapılan bir görüşme Şekil 3-6 Çetibeli köyünde yapılan bir görüşme

37 20 4. BULGULAR Araştırma bölgesinde kullanımı olan bitkiler Pteridophyta ve Spermatophyta (Gymnospermae, Angiospermae, Dicotyledones, Monocotyledones) ana bölümleri altında familya, cins ve türler alfabetik olacak şekilde sunulmuştur. Yörede herhangi bir kullanımı saptanmayıp sadece yöresel adı saptanan türler bölüm sonunda verilmiştir.

38 21 PTERIDOPHYTA 4.1. Ceterach officinarum DC. (Aspleniaceae) Rizom kısa, dik. Yapraklar küme halinde, kalıcı, 8 20 cm, pinnatifit; sap lamina boyunun 1/4 ünden daha kısa; loblar oblong, tabanda daha geniş, tepesi yuvarlak, tam veya krenat. Soruslar linear, indisyum yok. Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kuru duvarlar, kireçtaşı ve metamorfik kayalar; m Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güney Anadolu, Türkiye nin kuzeyi Şekil 4-1: Ceterach officinarum (ISTE 91457) YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Osmaniye köyü, 499 m, 02.II.2009, B. Gürdal, ISTE 91457! Yöresel İsmi: Taş otu (Osmaniye), Devetabanı (Yeşilbelde) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısmından hazırlanan dekoksiyon dahilen safra kesesi rahatsızlıklarında ve idrar yolları taşlarını düşürmede (Yeşilbelde), karın ağrısında (Osmaniye) kullanılır. LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Altınotu (11, 12, 20, 33, 35, 43, 48, 53, 72, 77, 81, 89, 90, 93, 95, 96, 100, 107), Dalak otu (11, 12), Eğrelti otu, Kaya marulu, Keklik otu (93, 95, 96), Kına otu (35), Mayasıl otu (11, 96), Taş eğreltisi (100)

39 22 Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısımları; iltihaplı yaralarda (89), böbrek rahatsızlıklarında (33, 77), böbrek taşı düşürmede (35, 48, 77, 89, 90, 93, 95, 100, 107), mide rahtsızlıklarında, damar sertliğinde, kanser tedavisinde, bacak ağrısında (100), idrar yolları rahatsızlıklarında (20, 35, 72, 77, 100), diüretik olarak (43, 53, 81, 89, 95), idrar zorluğunda (48), ülserde (89), afrodizyak olarak (20), prostat tedavisinde (20, 77), hemoroitte (43, 95), kum sancısında (35, 95), astımda (90), nefes darlığında, soğuk algınlığında, yaralarda, bronşitte (95), kadınlarda kanamayı kesmede (35), mide ağrısında (93, 95), kullanılır. Diüretik (11, 12, 43), kabızlıkta (11, 12), hemoroitte (43) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ, tanen, müsilaj (12)

40 23 SPERMATOPHYTA GYMNOSPERMAE 4.2. Cupressus sempervirens L. var. horizontalis (Mill.) Gord. (Cupressaceae) Dalları dört köşeli. Uçtaki dalların yaprakları 0,5 1 mm, rombik, obtus, sırtta eliptik, basık glandlı. Erkek kozalaklar 7 1,5 2 mm ye kadar boyutlarda, puldan oluşmuş. Olgun dişi kozalak ,5 cm boyutlarında, pullar kahverengimsi gri, düzensiz. Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Yamaçlar, kireçtaşı kayalıklar; m Türkiye deki Yayılışı: Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER Şekil 4-2: Cupressus sempervirens var. horizontalis (ISTE 91452) ISTE 91452! İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, 145 m, 31.X.2009, B. Gürdal, Yöresel İsmi: Andız (yaygın) Kullanılan Kısmı: Kozalakları, genç kökü, yaprağı, uçucu yağı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Kozalaklarından hazırlanan dekoksiyon dahilen iştah kesici olarak zayıflamada (Osmaniye) ve öksürük kesici olarak (Orhaniye) kullanılır. 2. Yapraklarından hazırlanan dekoksiyonu dahilen öksürük kesici olarak kullanılır (Bayır). 3. Genç kökünden hazırlanan dekoksiyonu dahilen bronşit tedavisinde kullanılır (Bayır). 4. Uçucu yağı sabah akşam yalanarak prostat hastalıklarının tedavisinde kullanılır (Bayır).

41 24 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Andız (93, 95, 96), Dağ andızı (95, 96), Mezarlık selvisi (100), Selvi (12, 30, 100), Servi (11, 12, 14, 43) Türkiye deki Kullanımları: Reçinesi; mikrop öldürücü olarak (14), Katranı; kalpdamar hastalıklarında, hayvan hastalıklarında (93, 95), yanıklarda (95), Kozalağı; ateş düşürücü olarak, terletici olarak, hemoroitte, enurezis nokturnada (12, 43), kabızlıkta (43), ayak terlemesine karşı, kan dindirici, diüretik olarak (12), ishalde (11, 100), tansiyon tedavisinde (100), tonik olarak (30), soğuk algınlığında, ülserde, kalp-damar hastalıklarında (93, 95), Gövdesi ve dalları; yakacak olarak, eşya yapımında (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Tanen, uçucu yağ (12)

42 Pinus brutia Ten. (Pinaceae) Şekil 4-3: Pinus brutia 25 metreye kadar uzunlukta ağaçlar. Genç sürgünler çıplak, genellikle ilk yılda kızılımsı, daha sonra grimsi kahverengi renkte, nadiren hepsi grimsi renkte. Tomurcuklar reçinesiz, pullar geri kıvrık ve saçaklı. Yapraklar 180 0,5 1,5 mm ye kadar uzunlukta, gevşek, soluk yeşil renkli. Kozalaklar uzun, kahverengi, genellikle ikiden fazla kozalak birlikte bulunur. Kozalaklar dik veya yükselici, geri kıvrık değil. Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Sıklıkla baskın orman ağacı; m Türkiye deki Yayılışı: Akdeniz, Ege, Batı Karadeniz YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Karaca-Yeşilbelde arası, 228 m, 30.VIII.2010, B. Gürdal, BG 176! Yöresel İsmi: Çam (Osmaniye, Çetibeli) Kullanılan Kısmı: Gövde kabukları, kozalağı, reçinesi Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Kozalaklarının dövülmesi ile hazırlanan dekoksiyon dahilen karın ağrısının tedavisinde ve öksürük kesici olarak kullanılır (Çetibeli). 2. Reçinesi dahilen mide ülserinin tedavisinde kullanılır (Turgut). Diğer; 1. Kırmızı kabuğundan oyuncak olarak araba, hayvan figürleri yapılır (Osmaniye). 2. Kabuğu düdük yapımında kullanılır (Bayır). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Andız çam (96), Çam (11, 33, 35, 37, 39, 48, 53, 67,

43 26 73, 90, 93, 95, 96, 100, 107), İşam (96), Kızıl çam (1, 12, 33, 43, 53, 69, 72, 81, 82, 89, 93, 95, 96, 98, 99, 100), Pür çam (11, 87, 96), Şam (14, 96) Türkiye deki Kullanımları: Taze sürgünleri; astımda (14, 93, 95), kuvvet verici olarak (14), mide ağrısında (95), hayvan hastalıklarında (93, 95), Katranı; antiseptik olarak (43), mide rahatsızlıklarında (93), deri hastalıklarında (43, 93), şişkinlikte, ishalde (107), kaşıntı tedavisinde, açık yaralarda, idrar yolları yanmasında, diyabette, çıbanda, kesiklerde, yaralarda, boğaz şişmesinde, üşütmede (hayvanlarda), karın ağrısında, bağırsak rahatsızlıklarında (100), Gövdesi; diş çürümesine karşı (95), boyamada (93), yaralarda (1), mide ağrısında, mide yanmasında (53, 100), yakacak olarak (53, 93, 100), reçine eldesinde (11), hayvanlarda ot tutması durumunda (100), araç-gereç yapımında (93, 100), antiseptik olarak, solunum sistemi hastalıklarının tedavisinde (81), eşya yapımında (33, 67), yakacak olarak (67), Kozalakları; bronşların temizlenmesinde, (100), kanserde (53), sedef hasalığında, egzamada (87), midevi (72), balgam söktürücü olarak, öksürükte (53, 100), testi kapağı olarak (33), öksürükte (39, 73, 89, 95), mide ülserinde (95), astımda (89), akciğer hastalıklarında, ses kısıklığında, bronşitte (89, 95), bağırsak düzensizliğinde (1), nefes darlığında (72, 95, 100), yakacak olarak (39, 73), antioksidan olarak, rahatlatıcı olarak, tüberküloz tedavisinde, romatizmada, iştahsızlıkta, tansiyon tedavisinde, sarılık tedavisinde (100), bağırsak rahatsızlıklarında, mide yanmasında (53, 100), mide ağrısında (1, 53, 100), karın ağrısında (98, 99, 100), ishalde (107), Dalı; ağız kokusu gidermede (95), mezarlara hoş koku vermede, eşya yapımında (33), diş temizliğinde (89), pnömöniye karşı (107), Reçinesi; mide rahatsızlıklarında, yanıklarda, kesiklerde (33), yaralarda (33, 95), bel ağrısında, bronşitte, (95), öksürükte (35, 72), motor kayık bakımında, sakız olarak (67), balgam söktürücü olarak (72, 93), mide ülserinde (33, 93, 95), ayak çatlaklarında, soğuk algınlığında, idrar yolları hastalıklarında (93), solunum yolları hastalıklarında (12), çıban tedavisinde (82, 95), nefes darlığında (72, 95), hemoroitte (48), karın ağrısında, kolitte (82), midevi olarak, diyabette (72), iltihap kurutucu olarak (39), Terebenti; soğuk algınlığında, balgam söktürücü olarak, ayak çatlaklarının tedavisinde, mide ülserinde (95), bel ağrısında, bronşitte, astımda (89), karın ağrısında (90, 95), iltihaplı yaralarda (73), Yaprakları; diyabette (35), astımda (98), takı yapımında, hayvanların doğum rahatsızlıklarında (33), Kabukları; boyamada (69) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Rezin, uçucu yağ (12)

44 27 ANGIOSPERMAE DICOTYLEDONES 4.4. Pistacia lentiscus L. (Anacardiaceae) Küçük, herdem yeşil ağaç veya çalılar, 1 3 ( 5) m boylarında. Yapraklar paripennat, derimsi; folioller 2 4 çift, oblong veya oblong-lanseolat, 1,5 3,5 0,6 1,5 cm boyutlarında, obtus, kısa mukronatlı, tüysüz; orta damar ekseni belirgin bir şekilde ve daima kanatlı. Meyve kısa rasemoz şeklinde. Şekil 4-4: Pistacia lentiscus (ISTE 91456) Çiçeklenme Zamanı: Mart-Nisan Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Makiler; m Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu ve Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Turgut köyü, 17 m, 18.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91456!, C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, Erek Mh. üstü, Kabadat tepesi, 198 m, 02.II.2009, BG 237!, C2 Muğla: Marmaris, Çamlı köyü, 13 m, 31.VIII.2010, BG 180! Yöresel İsmi: Dat (Turgut), İşkonoz (Söğüt) Kullanılan Kısmı: Tohumu, yaprağı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Taze yaprağı mide ekşimesini geçirmek amacıyla çiğnenir (Turgut). Diğer; 1. Tohumları kuş yemi olarak kullanılır (Söğüt).

45 28 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Akıllı çetlemik (96), Cavurçıtığı (1), Cavurçıtlığı (96), Çerklemik (7, 96), Çetlemik, Çetlemit (96), Damla sakızı (12), Dat (93, 95, 96), Dat çalısı (35, 37, 93, 95, 96), İlki (96), Künlük (93, 95, 96), Mesteki (12), Sakız (12, 96), Sakız ağacı (11, 35, 36, 37, 96), Sakızcırık (93, 95, 96), Sakızdırık (37, 93, 95, 96), Sakızlak (1, 96), Sakızlık (12, 35, 37, 93, 96), Sakızdırı (35), Tatlı melengeç (92, 95, 96), Tatlı menengeç (92, 95), Tatlı menengiç (96), Kündük, Künük (35, 37) Türkiye deki Kullanımları: Meyveleri; gıda olarak (1, 11), adet sancısında (35), Sakızı; şişlik giderici olarak, yaralarda (35, 93, 95), Dalı; karın ağrısında (35), eşya yapımında (93), Yaprakları; romatizma ağrılarında (35), allerji tedavisinde, ödemde, bronşitte (93, 95), lezzet ve koku verici olarak (92), boyamada (36), gübre olarak (93), Gövde kabuğu; nazara karşı (7) kullanılır. Balgam söktürücü olarak, ağız kokusuna karşı, diş etlerini kuvvetlendirmede (12) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Rezin, uçucu yağ (12)

46 Pistacia terebinthus L. subsp. palaestina (Boiss.) Engler (Anacardiaceae) Şekil 4-5: Pistacia terebinthus subsp. palaestina (ISTE 91394) Çiçeklenme Zamanı: Mart-Mayıs 2 3 metreye kadar uzayabilen çalılar veya 6 metreye kadar uzayabilen küçük ağaçlar. Yapraklar düşücü, paripennat veya imparipennat, folioller (1-) 2-4 (-6) çift, ovat-oblong veya oblong-lanseolat, 3 7( 8) 1,8 3( 4) cm boyutlarında, obtus, akut veya akuminat, mukronat, çıplak, üstte koyu yeşil, altta daha soluk renkte, ortadaki yaprakların uçtaki foliolü daima yandakilerden daha küçük veya küçük bir uzantıya indirgenmiş; yandaki folioller oblong-lanseolat, akuminat, yaprak ekseni kanatlı değil, çıplak. Meyveler panikula halinde, küresel veya genişçe obovat, mm boyutlarında. Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kayalık yamaçlar, maki, Pinus brutia ormanları; m Türkiye deki Yayılışı: Güney Anadolu, Batı Anadolu, İç Anadolu, Kuzey Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, Erek Mh. üstü, Kabadat tepesi, 194 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91394! Yöresel İsmi: Meneviş (Adaköy, Osmaniye, Çetibeli, Orhaniye, Taşlıca), Çitlenbik (Yeşilbelde, Karaca, Çamlı, Bayır), Melengiç (Orhaniye) Kullanılan Kısmı: Meyvesi, yaprağı, reçinesi Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Meyvesi gıda olarak tüketilir (yaygın).

47 30 2. Yaprakları haşlanarak gıda olarak kullanılır (Orhaniye). Diğer; 1. Reçinesi ağda olarak kullanılır (Çamlı, Yeşilbelde). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Bıtım (4, 44), Çetemek, Çetemek ağacı (96), Çetimek (35, 37, 95, 96), Çetlemik (33), Çetimek ağacı (93, 95, 96), Çıtımık (82), Çıtırık (11, 96), Çıtlık (1, 14, 43, 96), Çirtlemek (48), Çitemik (35, 37), Çitlangıç ağacı (12), Çitlenbik (90, 95, 96), Çitlembik (67), Çitlenbik ağacı (12, 93, 95, 96), Çöğre (11, 14, 96), Çöre (96), Kizvan (44), Melengeç (93, 95, 96), Melengiç (96, 101), Menengeç (93, 95, 96), Menengiç (1, 12, 14, 35, 37, 43, 53, 54, 68, 69, 81, 82, 87, 96, 99, 100, 101), Menekeş, Meneş (96), Meneviç (100), Meneviş (53), Meniş (96), Mineç (93, 95, 96), Terebentin sakızı ağacı (12), Sakız ağacı (33, 39, 73), Yabani fıstık ağacı (96) Türkiye deki Kullanımları: Meyvesi; boğaz ağrısında (4), soğuk algınlığında (68), diüretik olarak (12, 68), sabun yapımında (4, 44), ağız yaralarında, nefes darlığında (95), astımda (90, 101), kronik bronşitte, ishalde (101), öksürükte (87, 101), balgam söktürücü olarak (87), baharat olarak (14), nezlede (14, 35), gıda olarak (1, 26, 37, 44, 73, 87, 93), kuvvet verici olarak (12), kahve hazırlamada (11, 12, 54, 73, 87), Çiçekleri; allerjik hastalıklarda (39), gıda olarak (14), Yaprakları; nazarlık olarak (33), kanser tedavisinde (67), boyamada (12, 36, 69), mantar hastalığında (99), prostat tedavisinde (93, 95), diyabette (82), göğüs yumuşatıcı olarak, baharat olarak (14), midevi olarak (67), gıda olarak (26, 53, 54, 67, 100), menenjitte (100), öksürükte (100), Gövdesi; eşya yapımında, yaralarda (100), solunum sistemi hastalıklarında (81), Tohumu; öksürükte, diyabette (100), gıda olarak (53), karın ağrısında (48), Reçinesi; yapıştırıcı olarak (14), ineklerde göğüs yarılmasında (100), mide rahatsızlıklarında (39, 73), karın ağrısında (90, 95), balgam söktürücü olarak, diüretik olarak (43), el çatlaklarının tedavisinde (93, 95), ağda olarak (93) kullanılır. İdrar ve solunum yolları antiseptiği olarak, ishalde, kronik bronşitte, öksürükte (12) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Rezin, tanen, uçucu yağ, sabit yağ (12)

48 Nerium oleander L. (Apocynaceae) 6 metreye kadar uzayabilen çalılar. Yapraklar, çoğunlukla 3 lü halkalar halindedir, çok dar eliptik, akut, tabanda kısa bir yaprak sapı şeklinde daralmış, cm boyutlarında, derimsi, belirgin orta damarlı ve çok sayıda ince, paralel yan damarlı. Kaliks 5 7 Şekil 4-6: Nerium oleander (ISTE 91393) mm, puberulent. Korolla pembe, huni şeklinde, 2,5 4,5 cm boyutlarında. Foliküller cm boyunda. Tohumlar yaklaşık 4 mm. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Eylül Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Akarsu kenarları, dere yatakları, nemli yerler; m Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 167 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91393! Yöresel İsmi: Ay ağacı (Söğüt), Zakkum (yaygın) Kullanılan Kısmı: Yaprağı, lateksi Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Lateksi haricen egzama tedavisinde kullanılır (Çetibeli). 2. Kırk adet yaprağı siğile sürülerek, toprağa gömülür, yapraklar çürüdüğünde siğilin geçeceğine inanılır (Söğüt).

49 32 Diğer; 1. Yapraklı dalı süpürge yapımında kullanılır (Söğüt). Şekil 4-7: Nerium oleander yapraklı dalından yapılmış süpürge LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Acangeç, Acı ağaç (96), Agu (44), Ağa ağacı (9), Ağacı (11, 35 ), Ağan ağacı (11), Ağcı, Ağı (93, 95, 96), Ağı ağacı (89, 93, 95, 96), Ağı çalısı (11), Ağı çiçeği (11, 12), Ağıdalı (11, 33, 96), Ağu (1, 14, 95, 96), Ağu ağacı (11, 95, 96), Ağu çalısı (54), Angaç (93, 95, 96), Avu (11, 96), Ay ağacı (96, 100), Ayan (11), Aycı, Ayıcı (93, 95, 96), Fattak (11, 96), Gobşan (96), Kan ağacı (11, 12, 35, 93, 95, 96), Kanağısı, Kanarcı (93, 95, 96), Potlağaç (96), Söğüt gülü (95, 96), Topluk (96), Zakkum (1, 11, 12, 14, 33, 35, 43, 44, 72, 89, 93, 96, 100), Zakkum ağacı (9, 95), Zekkum (11), Zıkkım ağacı (12) Türkiye deki Kullanımları: Yaprakları; çıban tedavisinde (89, 95), kaşıntıya karşı (43, 44), diüretik olarak (12), kalp yetersizliğinde (12, 14), kanserde (35, 95, 100), mantar hastalıklarında (35), romatizma tedavisinde (33), Çiçekleri; ağrı kesici olarak (72), romatizmada, diüretik olarak (14), egzamada (95), kanserde (100), Gövdesi; eşya yapımında (44, 93, 100), Sütü; akrep sokmasında (93, 95, 100), romatizma tedavisinde (95), Dalları; eşya yapımında (9), Kökü; kanser tedavisinde (44) kullanılır. Yakacak olarak (44), romatizmada (89) süs bitkisi olarak (1) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Kardiyotonik glikozitler (oleandrin) (12)

50 Echium plantagineum L. (Boraginaceae) Tek yıllık veya iki yıllık, ± yumuşak seta şeklinde tüylü bitkiler. Gövde genellikle tabanda dallanır, cm uzunlukta, yayık tomentoz. Taban yaprakları ,5 cm boyutlarında, ± geniş ovattan dar eliptiğe kadar değişen şekillerde, lamina belirgin yanal damarlı, ± aniden kısa yaprak sapına Şekil 4-8: Echium plantagineum (ISTE 91392) daralır; gövde yaprakları çok daha küçük, linear-lanseolat, kordat ve zayıf ampleksikaul. Çiçek durumu çok dallı. Kaliks, bitki çiçekliyken 7 9 mm uzunlukta, meyvede 15 mm ye kadar uzar. Korolla açık veya koyu maviden mora değişen renklerde, mm uzunlukta, genişce huni şeklinde, az çok çıplaklaşan veya damarlarda ve kenarlarda seyrek seta şeklinde tüylü. Alttaki 2 anter dışarı çıkmış, üstteki 3 anter içeride. Stilus 2 ye ayrılmış. Nuks, yaklaşık olarak 2,3 2 mm boyutlarında, ovoid-iki piramitli, belirgin karın ve bariz sırt omurgalı ve kısa, hemen hemen dik gagalı, yumrulu ve belirsiz çizgili. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Eylül Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Tarlalar, nemli alanlar, hendekler, çimli ve kayalık yamaçlar; Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeyi, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 173 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91392! Yöresel İsmi: Tüylü ot (Osmaniye) Kullanılan Kısmı: Çiçekleri

51 34 Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Çiçeklerinden hazırlanan dekoksiyon dahilen mide ağrısının tedavisinde kullanılır (Yeşilbelde). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Engerek otu (96, 101), Oğul otu, Sığırdili, Sığırkulağı (96), Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; terletici olarak, diüretik olarak kullanılır (101). Kimyasal Bileşimi: Pirolizidin alkaloitleri (40)

52 Opuntia ficus-indica (L.) Miller (Cactaceae) Su depo eden gövdeli, 2-4 m uzunlukta, yayılmış dallı. Olgunlukta altlarda odunsu gövdeli. Gövde eklemli, eklemler x 7-20 cm boyutlarında, oblong-eliptikten obovata değişen şekillerde, yassı. Yapraklar subulat, 3 mm uzunlukta. Dikenler genellikle yok veya 1-5 adet, dik. Çapalı tüyler sarı, çok sayıda. Çiçekler parlak sarı, 4-7 cm çapında. Stigma, 7-8 dik loblu. Meyve ovoit, 5-10 cm uzunlukta, kırmızı, sarı veya morumsu, üstü çapalı tüylü ama dikenli değil. Şekil 4-9: Opuntia ficus-indica Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Temmuz Yetişme Ortamı: Kuru, taşlı topraklar, köylere yakın alanlar YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, yol kenarı, 191 m, 02.II.2009, B. Gürdal, BG 310!, C2 Muğla: Marmaris, Karaca köyü, 16 m, 23.VIII.2010, B. Gürdal, BG 311! Yöresel İsmi: Mısır inciri (yaygın) Kullanılan Kısmı: Meyvesi Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Meyvesi bağırsakları çalıştırmak ve yumuşatmak amacıyla tüketilir (Karaca, Çamlı, Osmaniye, Yeşilbelde). Gıda; 1. Meyvesi gıda olarak tüketilir (yaygın).

53 36 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Deli incir, Diken inciri (95, 96), Firavun inciri (11, 12), Firencir, Frencir (35, 37), Frenk inciri (11, 12, 35, 37, 93, 96), Frenk yemişi (11, 96), Hint inciri (11, 12), Kayındili, Kaynadili (11), Kaynanadili (11, 12, 96), Kaynanayumruğu, Mandadili (11), Mart yemişi (11, 12, 96), Mısır inciri (53, 92, 96, 100), Mısır yemişi (100), Tahta yemişi (11, 96) Türkiye deki Kullanımları: Gövdesi; kireçlenmede (100), ağrı tedavisinde (53), bel ağrısında (92, 95), romatizmada (95), çiyan sokmasında (93, 95), Meyvesi; hazımsızlıkta, böbrek taşında (35), yumuşatıcı olarak (12), gıda olarak (12, 37, 93), Çekirdekleri; böbrek taşı düşürmede (35), Yaprakları; kanı sulandırmak için, yılan ve akrep zehirlenmelerinde (35) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Protein, lipid, karbonhidrat (sakkaroz, glukoz, fruktoz, pektin, selüloz), mineral (31)

54 Capparis spinosa L. var. spinosa (Capparaceae) Yapraklar yuvarlak-ovat, mm boyutlarında, genellikle mukrosuz ama bazen küçük, çok indirgenmiş mukrolu, bazen de emarginat ve sıklıkla çıplak. Çiçekler hafif zigomorf, beyaz petalli. Çiçeklenme Zamanı: Ağustos Yetişme Ortamı: Boş alanlar Türkiye deki Yayılışı: Güney Şekil 4-10: Capparis spinosa var. spinosa (ISTE 91391) Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 174 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91391!, C2 Muğla: Marmaris, Çamlı köyü, 83 m, 23.VIII.2010, B. Gürdal, BG 166! Yöresel İsmi: Gebere (yaygın) Kullanılan Kısmı: Kökü, yaprakları, tohumu, tomurcukları Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Taze tohumları ezilip, haricen eklem ağrısı tedavisinde kullanılır (Söğüt). 2. Romatizma tedavisinde ağrıyan bölgeye taze yaprakları konulur (Taşlıca). 3. Kökü, limon kabuğu ile kaynatılıp bal katılır ve aç karnına 1 su bardağı içilerek göğüs tümörünün tedavisinde kullanılır (Bayır). Gıda; 1. Tomurcuktan ve yapraktan turşu yapılır (Hisarönü, Bayır, Karaca, Çamlı).

55 38 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Bebbe (100), Berikemberi (11), Deli gül (96), Deve dikeni (21, 55, 96), Dikme diken (93, 96), Gebele, Geber (11), Gebere (53, 93, 96, 100), Gebre (11, 12), Gebre otu (11, 98), Gedigen (11), Geğil, Gevil (96), Kabbar (11), Kapari (1, 11, 12, 53, 100), Kappari (96), Keber (3, 11), Keber dikeni (11), Kebere (11, 12, 14, 21, 43, 53, 55, 81, 93, 96, 98, 100, 101), Kebre (93, 96), Kedicırnağı (11), Keditırnağı (1, 11, 12, 101), Kepere, Kepre (93, 96), Sülük dikeni (96), Tırmık (11) Türkiye deki Kullanımları: Çiçek tomurcukları; iştah açıcı olarak (98, 101), cinsel gücü arttırıcı olarak (3), dalak iltihabında, hepatitte, gastrik ülserde (98), kuvvet verici olarak (12), ağrı kesici olarak (43), gıda olarak (26), turşu olarak (11, 14, 43, 53, 101), bağırsak rahatsızlığında (53), ishalde (12, 53, 98), mide rahatsızlığında (14), diüretik olarak (12, 14, 43), Çiçekleri; afrodizyak olarak (55), böbrek rahatsızlığında (100), kuvvet verici olarak (14, 81), Meyvesi; gözü kuvvetlendirmede (55), diüretik olarak, ishalde (12), afrodizyak olarak, göz hastalıklarında (21), turşu olarak (53), kuvvet verici olarak (12, 81), Yaprakları; kabızlıkta (14), Kök ve dalları; yakacak olarak (3), Kök kabuğu; diüretik, kuvvet verici olarak, ishalde (12) kullanılır. Hayvan yemi olarak (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Flavon (rutin) (12)

56 Silene vulgaris (Moench) Garcke var. vulgaris (Caryophyllaceae) Stolonsuz, çoğunlukla alt kısmında odunsu yapıda, çok yıllık bitkiler. Gövdeler dallanmış, çıplak veya tüylü, 80 cm ye kadar uzayabilir. Yapraklar ovat-lanseolat, lanseolat veya obovat. Çiçek durumu birleşik dikazyum. Kaliks mm boyunda, şişkin, yeşilimsi, adet ağ oluşturan damarlı. Petaller çoğunlukla beyaz, nadiren kırmızı, derince iki parçalı. Antofor 2 4 mm. Kapsula 12 mm den kısa, kaliksin içinde, ovoid-küremsi şekilde. Şekil 4-11: Silene vulgaris var. vulgaris (ISTE 91390) Çiçeklenme Zamanı: Mayıs- Ağustos Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Çalılıklar, açık alanlar; m Türkiye deki Yayılışı: Yaygın YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 175 m, , B. Gürdal, ISTE 91390! Yöresel İsmi: Kışkış (Söğüt) Kullanılan Kısmı: Genç sürgünleri Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Genç sürgünleri kavrulup gıda olarak yenilir (Söğüt).

57 40 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Ağcık, Ağzık (105), Cıvıncık (96), Cıvrıncık (11), Çığıştak (11, 96), Ecibücü (11), Gavşak (96), Gıvışgan (11, 43), Gıvışgan otu (11, 12), Gıvrışık (1, 96), Gıvışkan (39, 73), İbişgıbış (11, 12), Kavşuk (96), Kığşak (37), Kışıyak (96), Kıvırşık (11, 96), Kıvışgan, Kıvışık (11), Kıvışkan (11, 96), Kıvrışık (1, 11, 96), Kıvşıyık (11), Kıyışak (37, 96), Kuşyüreği (93, 96), Şaklak (85), Tavukyastığı (11) Türkiye deki Kullanımları: Çiçekleri; idrar yolları hastalıklarında (43), Kaliksi; kolye yapımında (33), Yaprakları; gıda olarak (1, 12, 37, 39, 95, 105), hazmı kolaylaştırıcı olarak (95), idrar yolları hastalıklarında (39, 91), Toprak üstü kısmı; gıda olarak (5, 11, 26, 85,), idrar yolları hastalıklarında (12), Kökleri; idrar yolları hastalıklarında (12, 43) kullanılır. Gıda olarak (73, 93), çayı böbrek rahatsızlıklarında (73) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Saponin (12)

58 Cistus creticus L. (Cistaceae) 0,3 1 m uzunlukta çalılar. Yapraklar ovat, oblong ovat veya az çok dairemsi, 1 6 0,5 2 cm boyutlarında, genişçe saplı, üstte yeşil. Simozlar terminal, seyrekçe 1 6 çiçekli. Çiçekler pembe, 3 5( 6) cm çapında. Stilus stamenlerle eşit uzunlukta. Kapsula sıkça basık piloz. Çiçeklenme Zamanı: Mart- Haziran Şekil 4-12: Cistus creticus (ISTE 91389) Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Maki ve garig; m Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeyi, Batı Anadolu, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 185 m, , B. Gürdal, ISTE 91389! Yöresel İsmi: Pamukluk (yaygın), Pamuklu (Karaca, Çamlı) Kullanılan Kısmı: Çiçeği, yaprakları Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Çiçeğinden hazırlanan dekoksiyon mide ülserinin tedavisinde dahilen kullanılır (Osmaniye). Gıda; 1. Yapraklarından hazırlanan infüzyon çay olarak tüketilir (Taşlıca). Diğer; 1. Arılar çiçeğinden bal alır (Karaca, Çamlı).

59 42 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: İstifiza (56), Karaan (1, 96), Karagan (96), Karağan (11, 39, 56, 73), Karağı (11), Karahan (11, 96), Karah (11), Kırmızı pamukluk (96), Laden (14, 56), Ladenotu (12), Pamucak (58), Pamukçu (77), Pamukçuk (35, 93, 96), Pamukla (72, 96), Pamuklan (94, 95, 96), Pamuklar (33, 72, 95, 96), Pamuklar otu (90, 95, 96), Pamukluk (72, 93, 95, 96), Pamukluk çalısı (35), Pamuk otu (11, 48, 67), Pembe çiçekli karağan (43), Pembe çiçekli pamukçuk (93, 96) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; adet söktürücü olarak (56), kısırlık tedavisinde, idrar yolu iltihabında (58), kan dindirici olarak (77), Tohumları; nazarlık olarak (39, 73), Çiçekleri; diyabette (39), yaralarda (77), kadın hastalıklarında (1), Yaprakları; kan dindirici olarak (48, 72, 95), kabızlıkta (43), romatizma ağrılarında, mide ağrısında, hazımsızlıkta (95), diyabette (73), diş ağrısında (35), uyarıcı olarak (12, 14), balgam söktürücü olarak (12, 43), baharat olarak (1), ishalde (12, 67), yaralarda (72, 90, 94, 95), yanıklarda (90), yılan sokmasında (90, 95), kesiklerde (33), Kökü; ishalde (35), Dalları; ipek böcekçiliğinde (67) kullanılır. Süpürge yapımında (33), hayvan yemi olarak (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Rezin, uçucu yağ, tanen (12)

60 Cistus salviifolius L. (Cistaceae) Şekil 4-13: Cistus salviifolius 50 cm ye kadar uzunlukta küçük çalılar. Yapraklar ovat-eliptik, üstte ve altta yıldızsı tüylü. Yaprak sapları serbest, yassı değil. Simozlar 1 3 çiçekli, yanda. Çiçekler uzun saplı, beyaz, 2 4 cm çapında. Sepaller tabanda belirgince kordat, dıştaki üçü, içteki ikisini kuşatmış durumda. Stilus çok kısa. Kapsula basık, kısa yumuşak tüylü. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kalkerli maki ve garig, deniz kıyısı tepeler; m Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeyi, Batı Anadolu ve Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 199 m, 02.II.2009, B. Gürdal, BG 238! Yöresel İsmi: Pamukluk (yaygın), Pamuklu (Yeşilbelde, Çamlı, Çetibeli, Karaca) Kullanılan Kısmı: Çiçekleri, yaprakları Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Çiçeğinden hazırlanan dekoksiyon mide ülseri tedavisinde kullanılır (Osmaniye). Gıda; 1. Çiçeğindeki bal yenir (Orhaniye). Diğer; 1. Yaprakları hayvan yemi olarak kullanılır (Çetibeli, Orhaniye, Karaca).

61 44 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Beyaz çiçekli karağan (43), Beyaz çiçekli pamukçuk, Beyaz pamukluk (96), Bozoğan (54), Domuz pamukluğu (96), Karaan (1, 96), Karağan (7), Laden (96, 101), Ladenotu (12), Pamucak (58), Pamulduk (7, 8, 96), Pamukçuk (96), Pamukla (72, 96), Pamuklan (94, 95, 96), Pamuklar (33, 72, 96), Pamuklar otu (90, 95, 96), Pamukluk (72, 95, 96), Pamuk otu (11, 60) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; kısırlık tedavisinde, idrar yolu iltihabında (58), romatizmal hastalıklarda (7), Yaprakları; baharat olarak (1), yaralarda (60, 72, 90, 94, 95), yanıklarda (90), kesiklerde (33), yılan sokmasında (90, 95), kabızlıkta (12, 43), kan durdurucu (7, 72, 95), balgam söktürücü olarak (12, 43, 101), uyarıcı olarak (12) kullanılır. Süpürge yapımında (33) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Rezin, uçucu yağ, tanen (12)

62 Anthemis chia L. (Compositae) Dik, seyrek kısa yumuşak tüylü, tek yıllık bitkiler. Gövde tabandan dallanmış, cm boylarında. Yapraklar 2,5 7 cm, dıştan oblong-oblanseolat, 2-pinnatisekt oblanseolat loblar, ,5 mm, akut. İnvolukrum 0,75 1 cm genişlikte; brakteler çıplak, genellikle dar koyu kenarlı, dıştakiler ovat, içtekiler dikdörtgensi-spatül şeklinde, obtus veya hemen hemen akut. Şekil 4-14: Anthemis chia (ISTE 91387) Reseptakulum yarıküremsi; palea oblong, ± aniden akut, hemen düşücü. Dilsi çiçekler adet, dilsi korolla 0,75 1,25 cm. Tüpsü korolla 2,5 3 mm, tabanda şişkinleşir ve akenin tepesini sarar. Aken obkonikal, silindirik, 2 2,5 mm boyunda. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Haziran Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Yol kenarı, denize yakın kalkerli topraklar; m Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Akdeniz bölgeesi YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 198 m, 02.II.2009 B. Gürdal, ISTE 91388!, C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 171 m, 05.II.2009 B. Gürdal, ISTE 91387! Yöresel İsmi: Papatya (yaygın), Uslu papatya (Yeşilbelde) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı, kapitulumları

63 46 Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Kapitulumlarından hazırlanan infüzyon dahilen grip tedavisinde (Söğüt, Hisarönü, Yeşilbelde), karın ağrısına karşı (Yeşilbelde, Taşlıca), öksürük kesici olarak (Yeşilbelde), ateş düşürücü olarak (Karaca) bronşit tedavisinde (Karaca, Taşlıca) ve boğaz ağrısının tedavisinde (Bayır) kullanılır. 2. Kapitulumlarından hazırlanan dekoksiyonu dahilen karın ağrısına karşı ve öksürük kesici olarak kullanılır (Osmaniye). 3. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyon dahilen kadın hastalıklarında ve karın ağrısının tedavisinde kullanılır (Yeşilbelde). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Beyaz papatya, Eşek papatyası (11, 12), Garga çiçeği (96), Margarita (11), Margariti (12), Margarit çiçeği (11, 96), Papatya (2, 93, 96), Tarla papatyası (43) Türkiye deki Kullanımları: Kapitulumları; sarı renkli boya eldesinde (11), trankilizan olarak, hazımsızlıkta, adet bozukluğu düzenleyici olarak (43), midevi olarak, iltihap kurutucu olarak, mide ağrısında, kadın hastalıklarında, mide yanmasında ve şişkinliğinde (2), süs olarak (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (α-pinen, linalol, trans-karyofillen, krisantenil asetat, germakren, dekanoik asit) (78)

64 Chrysanthemum coronarium L. (Compositae) Çıplak otsu bitkiler, cm boyunda. Yapraklar 2 3 pinnatisekt, dıştakiler obovat, aşağıdakiler 5 7 cm, uçtaki segmentler 1 2 mm genişlikte; brakteler ovat-oblong, mm, kahverengimsi zarımsı kenarlı. Dilsi çiçekler 12 15; dilsi korolla sülfür sarısı, krem veya beyaz, ,5 10 mm. Tüpsü çiçekler 4,5 5 mm. Akenler 2,5 3 mm boyunda. Çiçeklenme Zamanı: Nisan- Haziran Şekil 4-15: Chrysanthemum coronarium (ISTE 91385) Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Yol kenarları, denize yakın araziler; m Türkiye deki Yayılışı: Trakya, Batı ve Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 175 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91385! Yöresel İsmi: Gömeç (Söğüt), Sarı papatya (Yeşilbelde) Kullanılan Kısmı: Yaprakları, kapitulumları Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Kapitulumlarından hazırlanan infüzyonu dahilen mide yanmasının tedavisinde kullanılır (Adaköy). Gıda; 1. Taze yaprakları haşlanarak gıda olarak kullanılır (Söğüt, Taşlıca).

65 48 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Ala gömeç (93, 95), Ala gümeç (95, 96), Ale gömeci (93, 95, 96), Ale gömeç (96), Ale gümeci (93, 95, 96), Ale meç (96), Dağlama (11), Dallama (35, 37, 93, 95, 96), Dallampa, Dalleme (96), Gelincik (1, 96), Koyungözü (93, 95, 96), Papatya (48), Sarı ot (96), Sarı papatya (1, 96), Uslu ale gümeci (93, 95, 96) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısımları; karın ağrısında (95), baş dönmesine karşı (93, 95), Yaprakları; gıda olarak (1, 37), karın ağrısında, ödemde, mide kramplarında (35), Kapitulumları; kılkurdunu düşürmede (35), karın ağrısında (48), Meyveleri; hayvanların göz iltihabında (93, 95), Genç filizi; gıda olarak (11, 93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Kafeoilkunik asit, β-karoten, demir, potasyum, kalsiyum (16)

66 Helichrysum orientale (L.) DC. (Compositae) Bitki yünsü, salgı tüysüz, yarı çalımsı, cm boylarındadır. Gövde dallanmış, odunsu, genç yapraklar rozet halinde bulunur. Yapraklar oblong-oblanseolat, mm boyutlarında. Kapitulum çok sayıda, yarıküremsi, 5 8 mm. Brakteler obtus, gevşek olarak kiremitsi dizilişte, parlak sarı renkte. Kenardaki çiçekler dişi. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Haziran Şekil 4-16: Helichrysum orientale (ISTE 91381) Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kireçtaşı sarp kayalar, maki ve Pinus brutia ormanı serpantin üzerinde; m Türkiye deki Yayılışı: Batı ve Güneybatı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, Karadağ yamacı, 217 m, 30.VIII.2010, B. Gürdal, ISTE 91381! Yöresel İsmi: Yoğurt çiçeği (Yeşilbelde, Bayır), Sarı solmaz (Yeşilbelde, Çamlı, Çetibeli), Balkaymağı (Yeşilbelde), Bozağan çiçeği (Karaca, Çamlı), Sarı çiçek (Karaca, Orhaniye, Taşlıca), Bohça çiçeği (Taşlıca, Bayır) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı, kapitulumları Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısımlarından hazırlanan infüzyonu dahilen boğaz ağrısı ve nefes darlığı tedavisinde kullanılır (Yeşilbelde). 2. Toprak üstü kısmı zeytin yağında 3 ay tutulup öksürükte, gripte şurup olarak dahilen kullanılır (Orhaniye). 3. Kapitulumlarından hazırlanan infüzyonu dahilen böbrek iltihabının tedavisinde,

67 50 sarılığa karşı, idrar yollarındaki taşların tedavisinde ve idrar yapamama durumunda (Çamlı), grip ve öksürük tedavisinde (Söğüt) kullanılır. 4. Kapitulumlu dalından hazırlanan infzyonu dahilen mide rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılır (Taşlıca). Diğer; 1. Kapitulumları süs olarak kullanılır (yaygın). 2. Kapitulumları akrepleri uzaklaştırmada kullanılır (Osmaniye). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Altın otu (93, 100), Saman çiçeği (100), Sarı çiçek (81), Sarısolmaz (35, 93, 96), Solmaz çiçek (11, 12), Solmazsarı (93, 96), Solmaz sarı çiçek (11, 12), Yılan çiçeği (93, 96) Türkiye deki Kullanımları: Kapitulumlu dalları; idrar ve safra artırıcı olarak, taş düşürücü olarak (11), diyabette (100), süs olarak (93), Kapitulumları; taş ve kum düşürcü olarak (81), idrar yolları hastalıklarında, iltihapta, böbrek taşında, akrebi uzaklaştırmada (35) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ ve flavon bileşikleri (12)

68 Inula viscosa (L.) Aiton (Compositae) 1 ya da bazen 2 metreye kadar uzayabilen kötü kokulu yapışkan çalılar. Kısa saplı salgı tüyleriyle ve seyrek yayılmış yumuşak kılsı tüylerle kaplı. Yapraklar mızraksı yada ters mızraksı, 2 9 0,3 1,5 ( 2) cm boyutlarında, tepesi akut, tabanda daralmış, hemen hemen kulakçıklı, kenarları Şekil 4-17: Inula viscosa (ISTE 91384) tam, küçük dişli ya da testere dişli. Kapitulum çok sayıda, radyat, panikula veya gevşek rasemus durumlarda. İnvolukrum 0,75 1 cm genişlikte, brakteler kiremitsi, 4 5 sıralı; az çok zarımsı, solukyeşil orta damarlı; dıştakiler lanseolat, 1,5 2 0,5 mm boyutlarında; içtekiler linearlanseolat, 6 7 mm. Dilsi çiçekler yaklaşık 10 tane, ligulalar 5 6 1,5 mm. Tüpsü çiçekler 5,5 6,5 mm. Akenler tepede daralmış, seyrek olarak kısa yumuşak tüylü ve guddeli. Papus kahverengimsi renkte, skabrit, 5,5 6,5 mm uzunlukta. Çiçeklenme Zamanı: Haziran-Kasım Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Yamaçlar, boş araziler, bataklık alanlar; m Türkiye deki Yayılışı: Trakya, Batı Anadolu, Akdeniz bölgesi YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 168 m, 30.X.2009, B. Gürdal, ISTE 91384! Yöresel İsmi: Sarı ot (Söğüt, Bayır) Kullanılan Kısmı: Yapraklı gövdesi, yaprakları

69 52 Yöresel Kullanımı: Diğer; 1. Fırınları süpürmek amacıyla yapraklı dalından süpürge yapımında yararlanılır (Söğüt). 2. Tavukların bitini almak amacıyla, tavuklar yaprakların üstüne yatırılır (Bayır). Şekil 4-18 Inula viscosa yapraklı dalından yapılmış süpürge LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Akıllı sarı ot (96), Boz ot, Bozuntu (95, 96), Çalba (54), Ellik otu, Erkek boz ot (95, 96), Eşek sarı otu, Kara ot (93, 95, 96), Sümenit (14, 96), Uslu kara ot (93, 95, 96), Yapışkan andız (12, 14, 81), Yapışkan sarı ot (96), Yapşak ot (53), Zimbit, Zimerit (11), Zinebit (11, 96) Türkiye deki Kullanımları: Çiçekleri; sarı renkli boya eldesinde (11), Toprak üstü kısımları; ağrıda (53), böbrek rahatsızlıklarında, hayvanlardaki idrar zorluğuna karşı (93, 95), Yaprakları; mide rahatsızlıklarında (14, 93, 95), bel fıtığında (93, 95), yaralarda (95), cilt yaralanmalarında, saç bakımında (14), deri hastalıklarında, saç ve göz hastalıklarında (81) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Flavon, karbonhidrat (inülin) (47, 86)

70 Leontodon tuberosus L. (Compositae) Tüy örtüsü kısa ikiye çatallanmış tüyler. Gövde 7 30 cm uzunlukta, dallanmamış, braktesiz. Yapraklar cm boyutlarında, ters ovat, hemen hemen tamdan runsinata değişen şekillerde, sert tüylü. İnvolukrum yarıküremsi, 3-sıralı, mm uzunlukta; brakteler villoz, zarımsı kenarlı. Bütün akenler gagalı; dıştakiler koronalı, içteki braktelerle sarılmış, içtekiler sarımsı papuslu. Çiçeklenme Zamanı: Şubat-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Orman, nadasa bırakılmış tarla, kumul; m Şekil 4-19: Leontodon tuberosus (ISTE 91382) Türkiye deki Yayılışı: Güney Anadolu, Türkiye nin kuzeyi YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 162 m, 31.I.2010, B. Gürdal, ISTE 91382! Yöresel İsmi: Radika, hindibağ (Yeşilbelde) Kullanılan Kısmı: Genç yaprakları Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Genç yaprakları kavrulup gıda olarak yenilir (Yeşilbelde) LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: - Türkiye deki Kullanımları: - Kimyasal Bileşimi: -

71 Matricaria chamomilla L. (Compositae) Şekil 4-20: Matricaria chamomilla (ISTE 91383) kenarları, boş arazi ve ekili arazi; m Gövde cm uzunlukta, tüysüz. Alt yapraklar 5 7 cm, tüysüz, dıştakiler oblong, birincil segmentler çift. Kapitulum genellikle tek, bazen hemen hemen korimboz. İnvolukrum önce 5 6 mm genişlikte, sonra 8 mm ye kadar genişlikte; brakteler oblanseolat, obtus veya akut, 2,5 3,5 mm. Dilsi çiçekler tane; ligulalar 4 8 mm, önce dik, sonra geri kıvrık. Tüpsü çiçekler 1,25 1,5 mm uzunlukta. Akenler kahverengi, 0,75 mm uzunlukta. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Nisan Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Yol Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Türkiye nin kuzeyi YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Orhaniye köyü, 24 m, 18.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91383! Yöresel İsmi: Papatya (yaygın), Deli papatya (Yeşilbelde, Çetibeli), Telli papatya (Orhaniye) Kullanılan Kısmı: Kapitulumları Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Kapitulumlarından hazırlanan dekoksiyon dahilen karın ağrısının tedavisinde (Turgut, Osmaniye) ve öksürük tedaviside (Osmaniye) kullanılır. 2. Kapitulumlarından hazırlanan infüzyonu dahilen grip, nezle tedavisinde (Çamlı), bronşit tedavisinde (Çamlı, Orhaniye) kullanılır.

72 55 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Acı papatya (93), Adi papatya (11, 12), Ak baba, Ak babacca, Ak babaç, Ak bubaç, Ak bubeşce (11), Babaçya (91), Babatça (35), Babuçça (11), Babunç (11, 12), Bebisçe (11), Beyaz papatya (27), Bobaççe (11), Bobaşça (77), Boğaz çiçeği, Bubaçça, Bubeççe, Bubeşçe, Deli papatya (93), Kelkız çiçeği (11), Mayıs papatyası (11, 12, 27), Papatya (12, 14, 27, 43, 56, 77, 79, 81, 90, 93, 101), Papaçya (93), Tıbbi papatya (11, 12), Yoğurt çiçeği (77) Türkiye deki Kullanımları: Kapitulumları; uykusuzlukta (43, 77), hazımsızlıkta, laksatif olarak, bronşitte, yüz-göz temizliği için, göz yorgunluğunda (90), depresyon tedavisinde, menstrüel bozuklukları düzenleyici olarak, kaşıntıya karşı, cilt lezyonlarında (43), ateş düşürücü olarak, iltihap söktürücü olarak, gevşetici olarak (35), sakinleştirici olarak (12, 14, 81, 101), öksürükte (56, 77), boğaz iltihabında (12, 56), boğaz ağrısında (43, 95), karın ağrısında (43, 77), baş ağrısında (12), çay olarak (26, 82, 93), soğuk algınlığında (27, 56, 77, 95), tansiyon düşürmek için, bulaşıcı hastalıkları geçirmede, saç rengini açmada (27), hemoroitte (27, 43), astımda, nefes darlığında (77), saç bakımında, migren tedavisinde (14), mide bağırsak gazlarını giderici olarak (14, 27, 93), diüretik olarak (12, 43, 81, 95), iştah açıcı olarak (12, 14, 43, 81), yaralarda (11, 12, 14, 81), ağrı kesici olarak (12, 81), balgam söktürücü olarak (56), Toprak üstü kısmı; romatizmal ağrılarda, öksürükte, mide bağırsak gazlarının giderilmesinde, saçların güçlendirilmesinde (91), karın ağrısında (91, 93), sıtma tedavisinde (93), böbrek taşı düşürücü olarak, hazmı kolaylaştırıcı olarak, cilt yaralanmalarında, gastrit tedavisinde, ağrı kesici olarak (14) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (bisabolol, kamazulen), flavonoid (apigenin, luteolin, quercitrin), seskiterpen lakton (matrisin, matrikarin, desasetilmatrikarin), kumarin (umbelliferon, herniarin), müsilaj (103)

73 Senecio vernalis Waldst. et Kit. (Compositae) Dik, tek yıllık, gövdesi cm uzunlukta bitkiler. Gövde ve yapraklar genellikle örümcek ağına benzer tüylü, olgunlukta ± çıplak. Taban yaprakları ovattan oblonga değişen şekillerde, genellikle pinnatifit, saplı, ortadaki ve üstteki gövde yaprakları benzer ama gövdeyi sarar. Kapitula radiyat, 1,5 2,5 cm genişlikte, gevşek Şekil 4-21: Senecio vernalis (ISTE 91386) korimbus halinde. İnvolukrum ± çanak şeklinde; brakteler 3-8 mm, lanseolat, tüysüz, sıklıkla siyah tepeli. Ligulalar 5-9 adet, sarı, 5-10 mm. Akenler 1,5-3 mm uzunlukta, yatık tüylü. Papus 4-7 mm uzunlukta, beyaz tüylü. Çiçeklenme Zamanı: Şubat-Ağustos Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kumlu ve boş yerler, araziler, kayalık yamaçlar; m Türkiye deki Yayılışı: Yaygın YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 10.XII.2008, B. Gürdal, ISTE 91386!, C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 200 m, 02.II.2009, B. Gürdal, BG 232! Yöresel İsmi: Meşe çiçeği (Söğüt), Ümülük (Çamlı), Ümbülük çiçeği (Yeşilbelde) Kullanılan Kısmı: Yaprağı, kökü

74 57 Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Taze yaprakları kavrulup gıda olarak yenilir (Çamlı). 2. Kökleri gıda olarak tüketilir (Orhaniye). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Acı papatya (5), Ekin otu (11, 96), Gulilkazer (44), Pisik otu (96), Sarı çiçek (5), Sarı papatya (56) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; yaralarda (56), diüretik olarak (5), hayvan yemi olarak (44), Kapitulumlu kısmı; gaz sancısında (25), göz hastalıklarında (44) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (α-tujen, α-fellandren, 1,8-sineol, terpinen-4-ol, kripton, spatulenol, bisiklogermakren), pirolizidin alkaloitleri (40, 66)

75 Convolvulus althaeoides L. (Convolvulaceae) Yerde sürünen veya tırmanıcı, otsu çok yıllık, seyrek, orta veya yoğun yatık tüylü bitkiler. Yapraklar saplı, tabanı kordatovat, krenat loblu, 2 6,5 1 4 cm boyutlarında; üstte daha derin ve düzensiz loblu ama nadiren loblar orta damara kadar erişir. Çiçekler koltuklarda, tek veya daha sıklıkla çift olarak Şekil 4-22: Convolvulus althaeoides bulunur. Dıştaki sepaller dardan genişe obovat, mukronulat, akut veya obtus, 8 10 mm uzunlukta. Korolla pembe renkte, mm uzunlukta. Ovaryum tüysüz veya zayıf tüylü. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kayalık kireçtaşlı yamaçlar; 0-50 m. Türkiye deki Yayılışı: Kuzeybatı Anadolu, Batı Anadolu, İç Anadolu. YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 10.XII.2008, B. Gürdal, BG 15! Yöresel İsmi: Yaban sarmaşığı, Sarmaşık otu (Söğüt) Kullanılan Kısmı: Yapraklı gövdesi Yöresel Kullanımı: Diğer; 1. Yapraklı gövdesi hayvan yemi olarak kullanılır (Söğüt). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Bağarcık, Dağ sarmaşığı, Sarmaşık (96) Türkiye deki Kullanımları: - Kimyasal Bileşimi: -

76 Raphanus raphanistrum L. (Cruciferae) cm uzunlukta, ± sert tüylü, çoğunlukla tabandan dallanan, dik dallı, tek yıllık bitkiler. Taban yaprakları lirat, saplı. Gövde yaprakları saplı; en üsttekiler sapsız, tam. Petaller mm boyutlarında, beyaz, sarı renkte, Şekil 4-23: Raphanus raphanistrum (ISTE 91380) çoğunlukla koyu renk damarlı.meyve sapları dik-yükselici, mm uzunlukta. Meyve 1,4 6,5 cm 3 7 mm boyutlarında, lomentum. Tohumlar çoğunlukla retikulat. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Ekilmemiş boş alanlar, tarlalar, kumlu alanlar; m Türkiye deki Yayılışı: Güneybatı Anadolu, Doğu Akdeniz, Kuzeybatı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, 144 m, 31.X.2009, B. Gürdal, ISTE 91380! Yöresel İsmi: Turp otu (yaygın) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısmından haşlanarak hazırlanan yemeği diyabette yenilir (Karaca). Gıda; 1. Toprak üstü kısmı haşlanarak gıda olarak yenilir (yaygın).

77 60 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Eşek turpu (96), Hardal (53, 100), Karamancar, Karaturp (56), Mamanik (96), Tarla turpu (93), Tarla turp otu (96), Turp (102), Turp filizi (67), Turp otu (11, 14, 33, 37, 56, 93, 94, 95, 96, 100), Uslu turp (93, 96), Yaban turpu (14), Yabani çeçi (96), Yabani turp (12, 29, 57, 96), Yabani turp otu (56) Türkiye deki Kullanımları: Yaprakları; iştah açıcı olarak (12, 14), ayak kokusunun giderilmesinde, ayak pişiklerinin tedavisinde (95), gıda olarak (26, 37, 53, 56, 57, 100), Kökleri; iştah açıcı olarak (12, 14), gıda olarak (57), Gövdesi; gıda olarak (56), Toprak üstü kısmı; gıda olarak (9, 14, 33, 67), hazımsızlıkta (102), Genç sürgünleri; gıda olarak (11, 26, 29, 33, 93, 94) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Beta-karoten, kafeik asit, ferulik asit, p-kumarik asit, fitosterol, rafanusin, sinapik asit, sinigrin (38)

78 *Cucurbita pepo L. (Cucurbitaceae) Şekil 4-24: Cucurbita pepo Bir yıllık, uzun-sürünücü otlar. Yapraklar 3 4 loblu, donuk yeşil renkte. Korolla tübü üste doğru genişlemiş, loblar dik; kaliks lobları dar lanseolat-subulat, yaprak benzeri değil. Meyve sapı meyveye bağlandığı yerde genişlemiş veya çok az genişlemiş. Meyve büyük, uzun, silindirik, dış kısmı yeşil, iç kısmı beyaz renkte. Tohumlar yuvarlak kenarlı. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Mayıs YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 210 m, 30.X.2009, BG 101!, C2 Muğla: Marmaris, Karaca köyü, 16 m, 23.VIII.2010, B. Gürdal, BG 312! Yöresel İsmi: Sarı kabak (Bayır), Kabak (Söğüt) Kullanılan Kısmı: Çiçekleri Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Çiçeklerinden dolma yapılır (Bayır, Söğüt). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Ak kabak (100), Balkabağı (95), Doğurgan kabak (33), Kabak (34, 37, 39, 44, 73, 95, 100), Sakız kabağı (81, 96) Türkiye deki Kullanımları: Meyvesi; kabakulakta, böbrek taşı düşürmede (100), gıda olarak (33, 34, 37, 39, 44), Tohumları; gıda olarak (33, 34), kurt düşürücü olarak (81), Çiçekleri; dolma olarak (33, 73), gıda olarak (34, 37), bağırsakları çalıştırmak için (73), Meyve sapı; egzamada (95) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Steroid, tokoferol, selenyum, manganez, çinko, bakır, pektin, protein (103)

79 *Lagenaria siceraria (Mol.) Standl. var. clavata (Cucurbitaceae) Sarılıcı, tırmanıcı tendrilli tek yıllık bitkiler. Yapraklar genişçe ovat veya hafifçe loblu. Çiçekler tek; petaller serbest, beyaz renkte. Ovaryum tüylü. Meyve sap kısmında dar geri kalan kısmında genişler. Tohumlar çok sayıda, oblong. Şekil 4-25: Lagenaria siceraria YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, 230 m, 17.V.2009, B. Gürdal, BG 313! Yöresel İsmi: Su kabağı (yaygın) Kullanılan Kısmı: Yaprağı, meyvesi Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Taze yaprağı baş ağrısının tedavisinde alna sarılır (Bayır). Diğer; 1. Meyvesinden su kabı yapılır (Bayır).

80 63 Şekil 4-26 Lagenaria siceraria meyvesinden yapılmış su kabı LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Alavırt, Alavur, Alavurt (11), Su kabağı (11, 12, 34, 96), Susak (33) Türkiye deki Kullanımları: Meyvesi; kurutularak su kabı olarak (11, 12), eşya yapımında (33, 34), süs olarak (33), Tohumları; diüretik, müshil, ateş düşürücü olarak kullanılır (12). Kimyasal Bileşimi: Saponin, sabit yağ, polisakkarit (pektin), mineral (12, 52)

81 *Momordica charantia L. (Cucurbitaceae) Tek yıllık, tırmanıcı bitkiler. Yapraklar derin loplu, erkek çiçek saplarında bariz yeşil brakteler bulunur. Çiçekler sarıturuncu renkli, meyve kabarcıklı. YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 170 m, 16.VIII.2009, B. Gürdal, BG 314! Yöresel İsmi: Kudret narı (yaygın) Şekil 4-27: Momordica charantia Kullanılan Kısmı: Meyve Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Meyvesi zeytinyağında 6 ay bekletilerek merhem kıvamına getirilir, 1 kaşık bal ile karıştırılıp sabahları aç karnına mide ağrısı ve ülser tedavisi için kullanılır (Yeşilbelde). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Acayip elması (12), Kudret narı (2, 11, 12, 58, 60, 77, 84, 95, 96, 98, 108), Mucize elması, Papara (12), Yahanda (2, 96) Türkiye deki Kullanımları: Meyveleri; yaralarda (2, 11, 12, 60, 77, 98, 108), ülserde (2, 12, 58, 60, 77, 84, 93, 98, 108), karın ağrısında (60, 108), yanıklarda (101), kesiklerde (60, 98), hepatitte, kolitte (98), hemoroitte, romatizmada, migrende (84), mide hastalıklarında (12, 84) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Glikoproteinler (momokarin, momorkokin), oleanolik asit, karantin, β-sitosterol, reçine (22)

82 Arbutus unedo L. (Ericaceae) Çoğunlukla 4 metreden kısa çalılar; kabuk koyu kahverengi renkte, gövdeler puberulent ve 1,5 mm ye kadar uzunlukta salgı tüylü. Yapraklar gövdeye dar bir açıyla bağlı; yaprak sapları 1 cm den az uzunlukta; lamina eliptikten oblanseolata kadar değişen şekillerde 4, ,5( 4,5) cm boyutlarnda, Şekil 4-28: Arbutus unedo (ISTE 91379) tepesi akut, kenarlar çoğunlukla belirgince serrat. Çiçek durumu 1 3( 7) dallı, sarkık bir panikula; pediseller 4,5 5,5 mm, çıplak. Sepaller yaklaşık 1 mm. Korolla yeşilimsi-beyaz, bazen hafifçe pembemsi renkte, 6,5 7,5 mm, dış kısmı çıplak, iç tarafında tabana doğru uzun tüylü, loblar yaklaşık 1 mm, geri kıvrık. Stamenler 10, filamentler 2,2 3,3 mm, tabanda şişkin ve tüylü; anterler yaklaşık 1,5 mm, tepeye yakın kısmında çift mahmuzlu. Ovaryum 5 gözlü, papillalı, çıplak; stilus ovaryumla devam eder. Meyve 1 1,7 cm çapında, küremsi, koyu kırmızı renkte, papillalar konik şekilde. Çiçeklenme Zamanı: Ekim-Nisan Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Maki, Pinus brutia altı, kalkersiz topraklar; m. Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeybatısı, Güney Anadolu. YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, orman altı, 171 m, 01.XI.2009, B.Gürdal, ISTE 91379! Yöresel İsmi: Dağ çileği (yaygın), Ayı çileği (Osmaniye), Kocayemiş (Yeşilbelde), Çilek (Çamlı) Kullanılan Kısmı: Meyvesi

83 66 Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Meyvesi bağırsak yumuşatıcı olarak yenir (Yeşilbelde). Gıda; 1. Meyvesi gıda olarak tüketilir (yaygın) ve reçel yapılır (Yeşilbelde). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Ağaç çileği (93, 96), Akıllı dolgu (33), Andrana (56), Ayı yemişi (11), Beydin (96), Çilek, Çilek ağacı (93, 96), Dağ çileği (37, 93, 96, 57), Dağ yemişi (11, 56), Davulga (11, 67, 90, 95, 96), Davulgı, Davulgo (11), Davulgu, Dolgu (33, 96), Endirek (96), Hocayemişi (12), Kara davulgu, Kara dolgu (33, 96), Kocayemiş (11, 12, 37, 56, 96, 57), Kocakarıyemişi (56), Kocalaryemişi (96), Kumarika (67), Mamıkile (96), Sandal (53, 100), Ormançileği, Piyadin (56), Yabani çilek (93, 95, 96), Yağma (11), Yemişen (90, 95, 96) Türkiye deki Kullanımları: Meyvesi; mide-bağırsak rahatsızlıklarında, prostat tedavisinde, böbrek iltihabında (56), böbrek taşında (90), böbrek hastalıklarında (95), gıda olarak (11, 12, 26, 33, 37, 53, 56, 57, 67, 93), diyabette (100), istenmeyen tüylerin giderilmesinde (57), Gövdesi; eşya yapımında (33, 53, 93, 100), Yaprakları; hemoroitte (90, 95), tansiyon düşürücü olarak, idrar yolları hastalıklarında (95), kabız olarak, antiseptik olarak (12), hayvan yemi olarak (93), Çiçekleri; astımda (90), solunum yolları hastalıklarında (95), Odunu; yakacak olarak (56, 67) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Tanen, glikozit (arbutin), şeker, vitamin C (12)

84 Erica manipuliflora Salisb. (Ericaceae) Gövdeleri beyaz renkte, seyrekçe pubesent, 4 m ye kadar uzunlukta dik çalılar. Yapraklar çoğunlukla dörtlü halka halinde, 3,2 7 0,4 0,8 mm boyutlarında. Panikulalar rasem benzeri, çok kısa yan sürgünler üzerinde, 1 5 çiçekli; pediseller yaklaşık 9 mm, ince, çıplak; brakteler ve Şekil 4-29: Erica manipuliflora (ISTE 91378) brakteoller yaklaşık 0,7 mm uzunlukta. Sepaller yaklaşık 1,3 mm, korolla pembe renkte, çan şeklinde, yaklaşık 3 3,3 mm, çıplak, loblar yaklaşık 1,3 mm uzunlukta. Stamenler 8; filamentler yaklaşık 3,6 mm, apendiksleri yok; anterler yaklaşık 0,9 mm, uzamış terminal porlarla açılır. Ovaryum 4 gözlü, çıplak, stilus basık, yaklaşık 3,7 mm uzunlukta. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Kasım Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Açık alanlar, makiler, Pinus brutia altı, kireçtaşları, serpantin, şistli kayalar; m Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin batısı, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü girişi, yol kenarı, 134 m, 01.XI.2009, B. Gürdal, ISTE 91378! Yöresel İsmi: Piren (yaygın), Funda (pazar) Kullanılan Kısmı: Yaprakları

85 68 Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Yapraklarından hazırlanan infüzyon dahilen zayıflama amacıyla içilir (Marmaris, merkez). Diğer; 1. Arı kovanları bu bitkinin yakınlarına konulur, piren balı yapımında kullanılır (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Arı püreni, Bal pireni (96), Çirpiti (54), Funda (14, 95, 96), Kara piren, Karaca ot, Kerti pireni (96), Piren (11, 93, 96), Piren çalısı (93, 96), Püren (1, 14, 33, 39, 73, 93, 96), Süpürge çalısı (43), Süpürge çiçeği (11, 96), Süpürgeotu (14) Türkiye deki Kullanımları: Çiçekleri; diüretik olarak (43), çıban tedavisinde (14), bal yapımında (39, 93), Dalı; süpürge yapımında (33, 39, 73), Yapraklı çiçekli kısmı; sistit tedavisinde, tansiyon düşürücü olarak (95), diüretik, ishalde (12), Yaprakları; diüretik olarak (43), çıban tedavisinde (14), kilo vermek için (1), Taze sürgünleri; diüretik olarak (14, 43), ishalde, böbrektaşı düşürmede, zayıflamada (14) kullanılır. Çit yapımında (54) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Flavon, kumarinler, triterpenoidler, antosiyan (61)

86 Quercus aucheri Jaub. et Spach (Fagaceae) Yaz kış yapraklı 10 metreye kadar uzayabilen ağaçlar, genç sürgünler yoğun yıldızsı-tomentoz, sarımsıkahverengi renkte; tomurcuklar yaklaşık 2 mm, soluk kırmızımsı- kahverengi, tomentoz. Yapraklar dalların her yerine dağılmış, en üsttekiler serrat, alttakiler tam, genişce oblongdan ovata değişen şekillerde, tepede ± Şekil 4-30: Quercus aucheri ( ISTE 91375) yuvarlak veya hemen hemen tepecikli, derimsi, 0,9 4 0,9 2,5 cm boyutlarında, yuvarlak veya hemen hemen kordat; belirsiz, 5 9 damarlı; üstte tüysüz veya yıldızsı tüylü, altta sıkıca basık yıldızsıtomentoz, mumlu ve grimsi-beyaz renkte; yaprak sapı yok veya 6 mm ye kadar uzunlukta. Pedonkul neredeyse yok. Kupula ± çanak şeklinde, çapı yaklaşık 25 mm ye kadar, uzunluğu 18 mm ye kadardır, açık kahverengi; pullar ovat-lanseolat, yatık, kısa yumuşak tüylü; meyve kupulanın 2/3 üne kadar çıkmış, tepede düzden akuta kadar değişen şekillerde, ± çıplak. Çiçeklenme Zamanı: Eylül-Ekim Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kireçtaşlı yamaçlar, makiler; m Türkiye deki Yayılışı: Güneybatı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Taşlıca köyü, Serçe limanı, yolun kenarındaki yamaçlar, 16 m, 01.II.2010, B. Gürdal, ISTE 91377!, C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 200 m, 02.II.2009, B. Gürdal, ISTE 91375!, C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 188 m, 30.X.2009, B. Gürdal, ISTE 91374!, C2 Muğla: Marmaris, Çamlı köyü, 13 m, 31.VIII.2010, B. Gürdal, BG 179! Yöresel İsmi: Boz pıynar (Bayır), Pelit (Söğüt), Piynar (Taşlıca, Çamlı)

87 70 Kullanılan Kısmı: Meyvesi Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Meyvesi kestane gibi kebaplanıp yenilir (Bayır, Osmaniye, Taşlıca). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Ak pinar (96), Boz pinar, Kaba pinar (93, 96), Kara pinar (35), Pinar (35, 93, 96), Piynar (35), Poz pırnal (11), Uslu pinar (93, 96) Türkiye deki Kullanımları: Tohumları; gıda olarak, hayvan yemi olarak (11), Kökü; cilt hastalığında (35), Odunu; paslı çivi batmasında (35), Meyvesi; gıda olarak (93), Yaprakları; hayvan yemi olarak (93), Gövdesi; yakacak olarak, eşya yapımında (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: -

88 Quercus coccifera L. (Fagaceae) Yaz kış yapraklı yeşil çalılar; genç sürgünler sık yıldızsı-tomentoz, esmerimsi; tomurcuklar yaklaşık 3 4 mm, kızılkahverengi, ovoid, çıplak veya tomentoz. Yapraklar dalların her tarafına dağılmış, genişçe ovattan oblong ovata veya oblonglanseolata kadar değişen şekillerde, derimsi, 1,5 5 Şekil 4-31: Quercus coccifera (ISTE 91376) 1 3 cm boyutlarında, keskin serrat dikenli, nadiren az çok tam, yassı veya undulat, tabanda kordat veya yuvarlak; 4 8 damarlı; her iki yüzde çıplak, alt yüzde nadiren küçük yıldızsı tüylü, daha açık renkte; sap 1 5 mm. Pedonkul sert, 12 mm ye kadar uzunlukta. Meyve ikinci yıl olgunlaşır. Kupula yarı küremsi, genişçe çan şeklinde ve çanaksı, mm çapında, 15 mm ye kadar uzunlukta, soluk kahverengi; pullar ovattan oblonga kadar değişen şekillerde, basık-yükselici veya geri kıvrık, kısa yumuşak tüylü; meyve 1/2 2/3 üne kadar kupulanın dışına taşmış. Çiçeklenme Zamanı: Eylül Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Frigana ve makilerde baskın tür, Pinus brutia ormanlarında; m Türkiye deki Yayılışı: Kuzeybatı Türkiye, Batı ve Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 223 m, 30.X.2009, B. Gürdal, ISTE 91376!, C2 Muğla: Marmaris, Çamlı köyü, 83 m, 23.VIII.2010, B. Gürdal, BG 167! Yöresel İsmi: Kızıl pıynar, Piynar (Bayır) Kullanılan Kısmı: Meyvesi

89 72 Yöresel Kullanımı: Diğer; 1. Meyveleri yakacak olarak kullanılır (Bayır). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Bodur ağaç (95, 96), Çıtır (96), Deli pinar (93, 95, 96), Dikenli pinar (96, 99), Dikenli pırnar, Dikenli pıynar (33), Kara çıtır (96), Kermes meşesi (11, 12, 14, 81), Kırmız, Kırmız meşesi (12), Kızıl çıtır (96), Kızıl meşe (11), Kızıl pinar (53, 93, 95, 96, 100), Kızılca pinar (93, 95, 96), Meşe (37, 96), Pelit (39, 54, 95, 96), Pelit çıtır (96), Pırnal (95, 96), Pırnal çalısı (95, 96, 89), Pırnar (96), Pilit (37), Pinar (48, 93, 95, 96), Pinar çalısı (93, 95, 96), Piner (39, 73), Piynar (14) Türkiye deki Kullanımları: Tohumları; mide rahatsızlıklarında (73), mide ağrısında, kabızlıkta (39), gıda olarak, hayvan yemi olarak (11, 14), Gövdesi; boğaz ağrısında, karın ağrısında, kulak ağrısında (100), araç-gereç yapımında (93, 100), yakacak olarak (53, 93), Meyvesi; hemoroitte (95), iltihap kurutucu olarak, antibiyotik olarak (100), yakacak olarak (37), Kökü; kabızlıkta (73), hemoroitte (95), diyabette (89, 95), yaralarda (99), ishalde (93, 95), yanıklarda (53, 89, 95), Kabukları; saç bakımında (14), deri, saç ve göz hastalıklarında (81), Yaprakları; hayvan yemi olarak (73, 93), boyacılıkta (14), diyabette (95), Dalı; ishalde (95), diyabette (89), Filizleri; kan şekerini düşürmede (48) kullanılır. Hayvan yemi olarak, yakacak olarak (33) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Tanen (12)

90 Erodium acaule (L.) Becherer Et Thell. (Geraniaceae) Gövdesiz, tek yıllık bitkiler. Yaprakların hepsi taban yaprağı, pennat, folioller ovat-oblong. Stipula genellikle ovat. Sepaller 4-5 mm, meyvede 7 mm ye kadar uzunlukta; arista 0,2 0,5 mm. Petaller pembe, geniş obovat petaller, sepalin yaklaşık 2 katı kadardır. Meyve gagası 2,5 3,5 cm uzunlukta. Merikarp yaklaşık 5 Şekil 4-32: Erodium acaule (ISTE 91372) mm uzunlukta. Çiçeklenme Zamanı: Şubat-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Çimenlikte, açık fundalıkda, nemli yerlerde; m Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeyi, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 158 m, 31.I.2010, B. Gürdal, ISTE 91372! Yöresel İsmi: İğnelik (Yeşilbelde) Kullanılan Kısmı: Yapraklı genç sürgünleri Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Yapraklı genç sürgünleri kavrularak gıda olarak yenilir (Yeşilbelde). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Leylekgagası (96), Tarakotu (11, 96) Türkiye deki Kullanımları: - Kimyasal Bileşimi:-

91 Erodium malacoides (L.) L Herit. (Geraniaceae) Tek yıllık, toprak üzerine yatık veya yükselici gövdeli, 5-50 cm uzunluğunda, kısa yumuşak tüylü bitkiler. Taban ve gövde yaprakları ovat, 5-7 loplu, krenat-dentat. Brakte çok sayıda. Sepal 4-5 mm; arista 0,5-0,8 mm. Petal açık mor-pembe renkte, sepalden 1,5 kat uzunlukta. Meyvenin gagası mm. Merikarplar 4-5 mm. Çiçeklenme Zamanı: Şubat-Mayıs Şekil 4-33: Erodium malacoides (ISTE 91371) Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kayalık yamaçlar, çimenlik kenarları, nadasa bırakılmış tarlalar; m Türkiye deki Yayılışı: Güney Anadolu, Batı Anadolu, Türkiye nin kuzey batısı YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 191 m, 02.II.2009, B. Gürdal, ISTE 91371! Yöresel İsmi: İğnelik (Söğüt) Kullanılan Kısmı: Yapraklı genç sürgünleri Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Yapraklı genç sürgünleri kavrularak gıda olarak yenilir (Söğüt). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Dönbabadön (96), İğnelik (11, 14, 37) Türkiye deki Kullanımları: Gövde ve yaprakları; gıda olarak (14, 37, 56) kullanılır. Kimyasal Bileşimi:-

92 Erodium moschatum L. (Geraniaceae) Şekil 4-34: Erodium moschatum (ISTE 91373) 5 40 cm boyunda, gövdeli, kokulu, tek yıllık bitkiler. Gövde yapışkan tüylerle kaplı. Taban ve gövde yaprakları pennat; folioller ovat, 6 20 mm, dik derin dişli veya geniş serrat segmentli pennatifit; stipula ovat-orbikular. Sepaller 4 5 mm, meyvede 8 mm ye kadar; arista sert, 0,5 1 mm. Petaller ovat, lila-pembe renkte, sepallerden uzun. Merikarplar 5 6 mm uzunlukta. Çiçeklenme Zamanı: Ocak-Nisan Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Tarla kenarları, boş alanlar; m Türkiye deki Yayılışı: Güney Anadolu, Kuzey Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Taşlıca yolu, yol kenarı, 409 m, 01.II.2010, B. Gürdal, ISTE 91373! Yöresel İsmi: İğnelik (Taşlıca) Kullanılan Kısmı: Yapraklı genç sürgünleri Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Yapraklı genç sürgünleri kavrularak gıda olarak yenilir (Taşlıca). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Dönbabadön (96), İğnelik (37, 93, 96), Leylekgagası (57) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; gıda olarak kullanılır (37, 57, 93). Kimyasal Bileşimi: Tanen (gallik asit, kafeik asit, gallotanen), flavon (kemferol, kersetin) (62)

93 Hypericum empetrifolium Willd. (Guttiferae) Gövde dik, cm boyunda, dik dallı. Yapraklar üçlü halka halinde, 4 12 mm, linear, yuvarlak, kenarları alta doğru kıvrık. Sepaller 1 2,5 mm, oblongdan eliptiğe değişen şekillerde, yuvarlak, sapsız siyah glandlı. Petaller 5 10 mm, oblongeliptik. Kapsula 4 6 mm, dar ovoid. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs- Haziran Yetişme Ortamı: Quercus ve Juniperus makileri, Pinus brutia ormanları, kireçtaşlı kayalıklar, m Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güney Anadolu Şekil 4-35: Hypericum empetrifolium (ISTE 91368) YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 221 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91368! Yöresel İsmi: Yer piren (Osmaniye) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyonu dahilen karın ağrısı tedavisinde ve şeker düşürücü olarak kullanılır (Osmaniye). 2. Toprak üstü kısmı zeytinyağında bekletildikten sonra zeytinyağı romatizma tedavisinde haricen kullanılır (Osmaniye).

94 77 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Kızılcırık, Kızılcirik, Piren (93, 95, 96), Püren (12), Sarı kantaron (99), Sarı piren (93, 95, 96), Sarı püren (11, 12), Yaban pireni (95, 96) Türkiye deki Kullanımları: Çiçekleri; boyar madde olarak (11, 12), Toprak üstü kısmı; mide ülserinde (95), böbrek taşı düşürmede (93, 95), boyamada (93), Tüm bitki; yaralarda (99) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: -

95 Hypericum montbrettii Spach (Guttiferae) cm boyunda, dik veya yatık gövdeli bitkiler. Yapraklar mm, ovattan oblonga kadar değişen şekillerde, üst kısımdakiler bazen siyah glandular küçük dişli, en üsttekiler bazen yoğun saydam noktalı, ağımsı damarlı. Sepal lanseolat veya daralmış oblong, akut veya akuminat, seyrek salgı Şekil 4-36: Hypericum montbrettii (ISTE 91367) kirpikli veya değil. Petal 8 14 mm, tepe kısmında siyah noktalı veya değil. Kapsula 7 10 mm, daralmış ovoidpiramit şeklinde, sadece yuvarlak keseli. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Temmuz Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Nemli ve gölgeli kayalık alanlar; m Türkiye deki Yayılışı: Trakya, Anadolu da yaygın YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, m, 17.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91367! Yöresel İsmi: Kantaron (Yeşilbelde), Kantaron otu (yaygın) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısmı zeytinyağına konup 3-4 ay güneşte bekletildikten sonra bu zeytinyağ ağrı, yara ve yanık tedavisinde haricen kullanılır (Yeşilbelde). 2. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyon dahilen karın ağrısının tedavisinde kullanılır (Karaca, Çamlı, Yeşilbelde).

96 79 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Çay çiçeği, Çayotu (5), Kantaron (96), Mayasılotu (56) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; hemoroitte (5, 56), rahatsızlıklarında, mide rahatsızlıklarında, ülserde (5), kullanılır. böbrek Kimyasal Bileşimi: Hiperozid, kersetin, klorojenik asit, viteksin (19)

97 Hypericum triquetrifolium Turra (Guttiferae) Gövde cm, dik veya yatık-yükselici, 2-çizgili; dallar genişçe yaygın, çoğunlukla piramit şeklinde. Yapraklar 3 20 mm, üçgenimsi-lanseolat veya nadiren dar ovattan linearoblonga kadar değişen şekillerde, ampleksikaul, undulat, bazen şeffaf noktalı. Sepaller oblongtan ovat-oblonga kadar değişen şekillerde, yuvarlak veya tepecikli, tam Şekil 4-37: Hypericum triquetrifolium (ISTE 91365) veya küçük dişli, siyah noktasız. Petaller 5 7 mm, bazen yüzeysel bir siyah noktalı veya noktasız. Kapsula 3 5 mm, ovoid, uzunlamasına salgı kanallı ve bazen birkaç yan kesecikli. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Eylül Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Açık kuru taşlık ve kumlu yerler, ekili araziler; m Türkiye deki Yayılışı: Güney Anadolu, Batı Anadolu, Doğu Anadolu, İç Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, m, 30.X.2009, B. Gürdal, ISTE 91366!, C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, Çiftlik koyu, yolun solundaki yamaçlar, 4 m, 22.VIII.2009, B. Gürdal, ISTE 91365! Yöresel İsmi: Kızılcırık (Söğüt, Bayır), Püren (Orhaniye) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyonu safra kesesi taşını düşürmek amacıyla kullanılır (Orhaniye).

98 81 Diğer; 1. Toprak üstü kısmı hayvanların bedenini temizlemek amacıyla kullanılır (Bayır). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Aran (4), Bahtof, Bantof (3), Batuf (95, 96), Çobanyastığı (33), Kantaron (44, 95, 96), Kızılca (96), Kızılcık (21, 33, 93, 95), Kızılcırık (93, 94, 95, 96), Kızılcirik (93, 95, 96), Pırpır otu (11, 96) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; süpürge olarak (93, 94), Dalları; boyamada (3, 93), kalp ağrısında (4), mide hastalıklarında, bağırsak hastalıklarında, yaralarda, sarılık tedavisinde (95), diyabette (4, 93, 95), Yaprakları; göz ağrısında (3), mide ekşimesi-yanmasında (21), Çiçekleri; mide rahatsızlıklarında (44) kullanılır. Boğaz ve göz iltihaplanmasında (3), hayvan yemi olarak (33), yatak olarak (33, 93), ocak tutuşturucu olarak (12) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Kersetin, kamferol, epikateşin, biapigenin, hiperisin (17)

99 Liquidambar orientalis Miller. (Hamamelidaceae) 20 metreye kadar uzayabilen ağaçlar. Yapraklar palmatifit, 5 10( 12) 6 13 cm boyutlarında, 5 lopa bölünmüş, her lop bölünmemiş ve seyrek olarak lopçuklu, kenarlar sinuat-dentat veya serrat, tüysüz ya da nadiren ana damarın alt tabanında altta kısa tüylerin oluşturduğu seyrek kümeye sahip. Meyve başı 2,5 3 cm çapında, sarkık. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Nisan Şekil 4-38: Liquidambar orientalis ( ISTE 91369) Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Su basan ovalar, bataklık alanlar, nehir yanındaki vadi kenarları; m Türkiye deki Yayılışı: Güneybatı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Günlüce Milli Parkı, 07.II.2009, B.Gürdal, ISTE 91370!, C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde-Karaca arası, 01.XI..2009, B. Gürdal, ISTE 91369! Yöresel İsmi: Günlük, Sığala, Günnük (Çetibeli) Kullanılan Kısmı: Balsamı ( Günlük yağı deniyor) Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Günlük yağı haricen açık yaraların ve kesiklerin tedavisinde (Osmaniye) kullanılır. 2. Günlük yağı mide ağrısı tedavisinde aç karnına 1 çay kaşığı yenir (Çetibeli). 3. Günlük yağı sabahları aç karnına mide ülseri tedavisi için balla karıştırılıp

100 83 Diğer; dahilen kullanılır (Karaca, Çamlı, Orhaniye, Bayır, Beldibi Belediyesi). 1. Buhuru perşembe ve pazar günleri yakılarak, ölenlere dua okunur (Çetibeli). Şekil 4-39: Günlük yağı Şekil 4-40: Sığala buhuru LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Günlük (11, 35, 53, 81, 100, 107), Günlük ağacı (12, 43, 95, 96), Günnük ağacı, Kara günlük ağacı (11), Künnük, Sığala (35), Sığala ağacı (11, 95, 96), Sığla ağacı (11, 98, 99), Sığla (12, 48, 53, 100) Türkiye deki Kullanımları: Yaprakları; gıda olarak (53, 100), Gövdesi; tütsü olarak (53, 100), eşya yapımında, yakacak olarak (100), antiseptik olarak (12, 81), mide rahatsızlıklarında, yanıklarda (81), Reçinesi; mide yarasında, safra kesesi iltihabında, kesiklerde, yaralarda, çıbanda (100), ülserde, yanıklarda (48, 100), Oleoresin; gastrik ülserde (35, 43, 53, 95, 107), antiseptik olarak (12, 43), balgam söktürücü olarak (12, 43), yaralarda, antiparaziter olarak (12), astım bronşitinde, deri lezyonlarında, mantar enfeksiyonlarında, sedef hastalığında, hemoroitte, gonorede, akciğer hastalıklarında, boğmacada (43), enürezis nokturnada (98, 99), ağız çatlaklarında, mide ağrılarında (35) kullanılır. Tütsü olarak (11) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ, rezin, sinnamik asit (12)

101 *Juglans regia L. (Juglandaceae) Geniş, yuvarlak taçlı, m ye kadar uzunlukta ağaçlar. Gövde 1,5 m ye kadar genişlikte, gümüşi-gri renkte, düz kabuklu. Yapraklar cm; folioller 5 9 ( 11) adet, eliptikten obovata kadar değişen şekillerde veya oblong-ovat, akut veya akuminat, tam, altta damar koltuklarındaki tüy demetleri dışında çıplak. Meyve az çok küresel, tüysüz, yeşil, (4 )5( 6) cm çapında, endokarp ince veya kalın, hafifçe kırışık. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs Şekil 4-41: Juglans regia Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Quercus veya karışık yaprak döken ormanlar, kalkerli kayalık yamaçlar, alüvyon toprakça zengin çakıllı vadiler; m Türkiye deki Yayılışı: Yaygın YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, 13.XII.2008, B. Gürdal, BG 315!, C2 Muğla: Marmaris, Karaca köyü, 16 m, 23.VIII.2010, B. Gürdal, BG 316! Yöresel İsmi: Ceviz (yaygın) Kullanılan Kısmı: Yaprakları, tohumu Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Baş ağrısı tedavisinde taze ceviz yaprağı başa sarılır (Osmaniye). 2. Yaprağından hazırlanan dekoksiyon dahilen mide ağrısı tedavisinde (Çetibeli), balgam söktürücü olarak ve boğaz ağrısı tedavisinde (Bayır) kullanılır. Gıda; 1. Tohumu gıda olarak yenilir (yaygın).

102 85 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Adi ceviz (43), Ceviz (2, 8, 11, 12, 14, 21, 25, 29, 30, 32, 33, 34, 36, 37, 39, 41, 42, 43, 48, 51, 53, 56, 57, 59, 60, 67, 68, 69, 71, 73, 77, 79, 81, 82, 85, 89, 90, 93, 95, 96, 98, 100, 101, 102, 105, 106, 107, 108), Ceviz ağacı (91, 95), Cuz (105, 106), Guz (44, 106), Güz (25), Hingiç (96), Koz (11, 33, 54, 96), Yandak (11, 96) Türkiye deki Kullanımları: Tohumları; uyuz tedavisinde (82), gıda olarak (11, 29, 33, 56, 93), ceviz sucuğu yapımında (11), kolesterol düşürücü olarak (41, 56), kan şekeri düşürücü olarak (56), ateriosklerozda (41), guatrda, tansiyon düzenleyici olarak, bronşitte, laksatif olarak (95), Meyvesi; sürme olarak (33), kemik erimesi tedavisinde (91, 95), zihin açıcı (73), tonik olarak, kırışıklığa karşı (60), belleği güçlendirici (71), kuvvet verici, iştah açıcı olarak (44, 71), karın ağrısında (2, 82), sinirlere iyi gelici olarak (73), gıda olarak (8, 34, 37, 51, 54, 67, 73, 102), hemoroitte (56, 60, 98, 100), guatr tedavisinde (33, 89, 91, 95, 100), kolestrol düşürmede (39, 53, 60, 71, 77, 100), abse olgunlaştırmada (68), nefes darlığına karşı (95), ishalde (77), egzamada (33, 100, 108), bronşitte (100), diyabette, tansiyon düzenleyici olarak, antioksidan olarak (100), Meyve kabuğu; böbrek rahatsızlıklarında (30), mide ağrısında (77), saçkıran hastalığında (21), mantar tedavisinde (67), boyamada (2, 8, 12, 14, 33, 36, 44, 57, 59, 67, 69, 71, 79, 85, 93, 102, 106), kısırlıkta (105), saç kuvvetlendirmede (58, 77, 95), yakacak olarak (33), yaralarda, kan şekerini düşürücü olarak (68), Yaprakları; erizipel tedavisinde (82), güneş çarpmasına karşı (42, 82), bademcik hastalığında, göz ağrısında, kanser tedavisinde, hemoroitte, eldeki çatlakların tedavisinde, ayak terlemesini gidermede, adet kramplarını gidermede (95), arı sokmasında (91, 95), ilaç olarak (34), boğaz ağrısında, eklem ağrısında (32), öksürükte (60, 77), kolesterol düşürmede (56), kan dindirici olarak (42, 68), burun kanamasında (60), mantar tedavisinde (25, 60), egzamada (25, 48, 71, 98), soğuk algınlığında (60, 108), astrenjan olarak (43, 98), tonik olarak (42, 98), kesiklerde (30, 95), antihelmintik olarak, sifiliste, herpeste, sivilcede (60, 98), iştah açıcı olarak (14, 43, 101), romatizma tedavisinde (14, 25, 48, 56, 60, 79, 82, 91, 93, 95, 108), ödemde, vajinitte (60), safra arttırıcı olarak (14), kabız olarak (12, 101), diyabette (12, 14, 30, 81, 101), kan şekeri düşürücü olarak (107), yaralarda (2, 14, 30, 95), koku verici olarak (58), boyamada (29, 36, 39, 51, 58, 59, 71, 100), baş ağrısında (2, 100), ateş düşürücü olarak, tansiyonda (100), güveden korumada (59), saç

103 86 bakımında (14, 53, 58, 95, 100), ağrı kesici olarak (53, 60), antiseptik olarak, deri hastalıklarında (12, 81), ağız lezyonlarında (51), saç hastalıklarında, göz hastalıklarında (81), süt arttırıcı olarak, boğmaca öksürüğünde (43), Gövdesi; yakacak olarak (53), eşya yapımında (11, 33, 34, 53, 67), Dalları; egzamada, hemoroitte (95), Filizleri; romatizmada (90, 95), Meyvesinin yağı; antihelmintik olarak, purgatif olarak (43), müshil olarak, safra arttırıcı olarak (12), Kökleri; kan şekerini düşürücü olarak (48), romatizmada (60, 95), boyamada (8), Gövde kabukları; saçları parlatmada (67), kan şekerini düşürücü olarak, adet sancılarında, ishalde (95), boyamada (36) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Tanen, monoglukozit (juglon, hidrojuglon), 1,4-naftokinon (plumbagin, β-hidroplumbagin), flavonoid (kersetin, hiperozit, kersitrin), gallik, kafeik ve neo-klorojenik asit (103)

104 Lavandula stoechas L. subsp. stoechas (Labiatae) 45 cm ye kadar veya daha uzun, tomentoz çalılar. Üst yapraklar lanseolat, eliptik veya darca eliptik, mm boyutlarında, hafifçe geri kıvrık. Yaprakların koltuğunda ve gövde tabanında belirgin geri kıvrık yapraklardan oluşan demetler bulunur. Spika saplı, 1,5 4,5 cm, oblong veya ovoid, sık, Şekil 4-42: Lavandula stoechas subsp. stoechas (ISTE 91436) aralıksız, pedonkuller 0,5 2,5( 2,7) cm, spikadan daha kısa. Fertil brakteler mm boyutlarında, rombik-kordat, tomentoz. Üstteki brakteler mor, mm boyutlarında, obovat, koltuklarında çiçek yok. Vertisillastrumlar 6 10 çiçekli. Kaliks 4 6 mm uzunlukta, 13 damarlı, üstteki diş az çok saplı, apendiksli. Apendiks 0, mm boyutlarında, tam. Korolla siyahımsı mor renkte, (4,5 )5 8,5 mm uzunlukta. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Haziran Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Orman açıklıkları, maki, frigana, kayalık yamaçlar, kumlu yerler, yol kenarları; m Türkiye deki Yayılışı: Kuzeybatı Türkiye, Batı ve Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 230 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91436! Yöresel İsmi: Karahan (Osmaniye, Söğüt, Yeşilbelde, Bayır, Orhaniye, Turgut, Hisarönü, Beldibi Belediyesi), Karabaş (Bayır, Orhaniye), Karabaş otu (Bayır) Kullanılan Kısmı: Çiçekleri, toprak üstü kısmı

105 88 Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Çiçeklerinden hazırlanan infüzyonu dahilen kalp-damar hastalıklarının tedavisinde kullanılır (Osmaniye, Bayır, Çamlı, Selimiye, Hisarönü, Yeşilbelde, Beldibi Belediyesi). 2. Toprak üstü kısmından hazırlanan dekoksiyonu mide ağrısının tedavisinde kullanılır (Çetibeli, Karaca, Orhaniye). 3. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyonu dahilen prostat tedavisinde (Söğüt, Bayır), öksürük kesici olarak (Yeşilbelde, Hisarönü), diyabet tedavisinde (Çamlı, Karaca, Bayır, Taşlıca, Osmaniye, Selimiye), kolesterol tedavisinde (Orhaniye, Karaca, Çamlı), soğuk algınlığı tedavisinde (Turgut), uyku verici olarak (Çamlı), bronşit ve astım tedavisinde (Hisarönü), diz ve boyun ağrılarının tedavisinde (Söğüt), boğaz ağrısının tedavisinde (Bayır), ay başı ağrılarını geçirmek amacıyla (Orhaniye) kullanılır. 4. Aromatik suyu dahilen balgam söktürücü olarak ve kadın hastalıklarının tedavisinde (Bayır), kolesterol ve tansiyon tedavisinde (Orhaniye) kullanılır. 5. Uçucu yağı haricen ağrı tedavisinde kullanılır (Orhaniye). Gıda; 1. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyonu çay olarak içilir (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Anababakokusu, Anabubakokusu (93, 95, 96), Dedeburnu (33), Fatmaanamumlusu (95, 96), Garan (94, 95, 96), Gargan (11, 12), Gargan otu (96), Hasretkavuşturan (95, 96), Karan (53, 96, 100), Karaan (93, 94, 95, 96), Karaan çalısı (93, 95, 96), Karabaş (12, 81, 90, 95, 96), Karabaş kekiği (1, 95, 96), Karabaş otu (2, 11, 14, 33, 43, 67, 72, 77, 87, 95, 96, 98), Karaburun (33), Karagan (93, 95, 96), Karağan (21, 55, 93, 95, 96), Karağankekiği (48), Karahan (96), Karan (95), Karakekik (93, 95, 96), Keşiş otu (11), Morbaş (33), Muzla kekiği (1), Öfkenotu, Peynir kekiği (95, 96), Sargan otu (96), Yalancı lavanta çiçeği (11) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; yaralarda, idrar yolu iltihaplarında (21, 55), mide ağrısında, ülserde, sinir hastalıklarında (1), uçucu yağ eldesinde (11), hemoroitte, müshil olarak (72), depresyonda (2), yatıştırıcı olarak (21, 55, 90, 95), göz hastalıklarında, dalak hastalıklarında, egzamada, kansızlığa karşı, lösemiye karşı,

106 89 susuzluğa karşı, ishalde, çıban ağrılarında (95), embolide (90), uykusuzlukta (90, 95), kolesterolde (33, 67, 77, 93, 95, 100), karın ağrısında (33, 48, 93, 95, 100), diyabette (77, 100), mide rahatsızlığında (95, 100), tansiyonda (67, 93, 100), damar tıkanıklığında (90, 100), öksürükte (100), kalp damar rahatsızlığında (33, 53, 67, 72, 77, 93, 95, 100), astımda (53, 67, 100), nefes darlığında (33, 53, 67, 93, 95, 100), böbrek taşı düşürmede (77), sigara bağımlılığına karşı (77, 93, 95), soğuk algınlığında (33, 93, 95), göğüs kanserinde (67), çay olarak, bağışıklık sistemini güçlendirmede (33), Çiçekleri; sinir hastalıklarında (12, 43), boyamada (93), baş dönmesinde (43), nefes darlığında (77), diyabette, öksürükte, bronşitte, kanser tedavisinde (93, 95), kalp-damar hastalıklarında (12, 93, 95), kolesterol düşürmede (94), böcekten korumada (14), ağrı kesici olarak (12, 87), deri hastalıklarında, saç hastalıklarında, göz hastalıklarında (81), yatıştırıcı olarak (12, 81, 87), yaralarda, egzamada (12), idrar yolları iltihaplarında (12, 87), balgam söktürücü olarak (12, 48, 87), Yaprakları; kanserde, balgam söktürücü olarak, faranjitte, üriner sistem hastalıklarında, antiseptik olarak, ağrı kesici olarak (98), kalp-damar hastalıklarında (14, 95, 98), kolesterol düşürmede, damar sertliğinde, nezle gripte, uyarıcı olarak, midevi olarak (14) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Glikozit, saponin, uçucu yağ (kafur, fenkon, borneol, sineol) (12)

107 Mentha pulegium L. (Labiatae) Şekil 4-43: Mentha pulegium (ISTE 91447) Keskin kokulu çok yıllık otlar. Gövdeler cm uzunluğunda, dik. Yapraklar mm boyutlarında, tabanda daralan eliptikten az çok dairemsiye kadar değişen şekillerde, kısaca saplı, kenarlar belirsizce dişli. Vertisillastrumlar yaprak benzeri braktelerin koltuğunda yer alır. Kaliks (2 ) 2,5 3 mm, tüpsü, hafifçe 2 dudaklı, boğazı iç kısmında tüylü. Korolla tüpü alt tarafta şişkin, leylak renkli. Çiçeklenme Zamanı: Haziran-Eylül Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Nemli yerler; m Türkiye deki Yayılışı: Yaygın YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 16.V.2009, B. Gürdal, BG 20!, C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, Çiftlik koyuna giderken, 7m, 17.V.2009, B. Gürdal, BG 25!, C2 Muğla: Marmaris, Osmaniye köyü, 16.VIII.2009, B. Gürdal, ISTE 91447! Yöresel İsmi: Narpuz (yaygın), Yarpuz (Taşlıca, Turgut) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyonu dahilen soğuk algınlığı tedavisinde (Bayır, Taşlıca, Osmaniye, Çamlı, Hisarönü, Orhaniye), nefes açıcı olarak (Turgut), bağırsak yumuşatıcı olarak (Çamlı, Karaca), mide bulantısında (Orhaniye) kullanılır. 2. Toprak üstü kısmından hazırlanan dekoksiyonu dahilen karın ağrısının tedavisinde (Adaköy, Karaca, Çetibeli), diyabet tedavisinde (Yeşilbelde) kullanılır.

108 91 3. Uçucu yağı soğuk algınlığının tedavisinde vücuta sürülür (Bayır). 4. Uçucu yağı haricen ferahlatıcı, dinlendirici olarak (Bayır), ağrı tedavisinde kullanılır (Orhaniye). 5. Aromatik suyu dahilen mide ağrısı ve mide bulantısı tedavisinde kullanılır (Orhaniye). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Çayır nanesi (37, 93, 95, 96), Deli nane (33), Dere nanesi, Eşek nanesi (90, 95, 96), Filiskin (11, 12, 93, 95, 96, 98), Filizkin (7, 96), Fisken (27), Kır çayı (30, 96, 29), Kurbağa nanesi (90, 95, 96), Nana (37), Nane (29, 30, 43, 54, 68, 69, 95, 96), Narpız (7, 35, 37, 53, 93, 94, 95, 96, 100), Narpuz (35, 37), Nene (12), Pung (9), Punk (69), Pülüskün (12), Tüylü nane (14), Tas nanesi, Tas yarpuzu (27), Yaban nanesi (29, 30, 95, 96), Yabani nane (27, 29, 96), Yarpız (27, 95, 96), Yarpuz (11, 12, 27, 39, 73, 81, 98), Yayla nanesi (9) Türkiye deki Kullanımları: Yaprakları; soğuk algınlığında (9, 30, 43, 93, 95), öksürükte, romatizmal ağrıda (9), ishalde, hazımsızlıkta (43), mide rahatsızlıklarında (9, 54, 95), gaz söktürücü olarak (30, 98), burun tıkanıklığına karşı, böbrek rahatsızlıklarında (30), karın ağrısında (30, 93, 95), midevi olarak, herpeste, diüretik olarak, balgam söktürücü olarak, kalp rahatsızlıklarında, adet kolaylaştırıcı olarak (98), mide bulantısında (90, 93, 95), adet sancısında (95), güneş yanıklarında (90, 95), baharat olarak (9, 11, 27, 29, 39, 81), ağız kokusunu gidermede, mide üşütmelerinde (27), antiseptik olarak (14, 81), Toprak üstü kısmı; boyamada (69), balgam söktürücü olarak, adet getirici olarak (12), bağırsak hastalıklarında (7), safra kesesi rahatsızlıklarında (12, 68), mide rahatsızlıklarında (33, 95), boğaz ağrısında (95), öksürükte (53, 100), sinüzitte, romatizmada (100), karın ağrısında (7, 53, 95, 100), mide üşütmelerinde (53, 95), soğuk algınlığında (7, 53, 95), mide bulantısında (94, 95), Yapraklı dalı; astımda, bronşitte, mide ağrısında, bulantıda, karın ağrısında (35), Çiçekleri; migren tedavisinde, astımda (95) kullanılır. Ferahlatıcı olarak, koku verici olarak, mide bulantısında, antiseptik olarak (73), çay ve baharat olarak (37) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (α-pinen, mirsen, limonen, 1,8-sineol, izopulegon, mentol, α-terpineol, piperiton, karyofillen) (63)

109 Mentha spicata L. subsp. spicata (Labiatae) Çıplak veya tüylü, hoş kokulu, çok yıllık, otsu bitkiler. Çiçekli gövde cm. Gövde yaprakları mm uzunlukta, genellikle 12 mm yi aşan genişlikte, düz kenarlı, üstte başlıca basit tüylü, kısa saplı, oblongovattan lanseolata kadar değişen şekillerde, kenarları serrat, tepesi obtus veya akut, Şekil 4-44: Mentha spicata subsp. spicata (ISTE 91450) tabanı yuvarlak veya kordat. Vertisillastrumlar çok sayıda, spika terminal, ( 110) mm, altta aralıklı ve genellikle dallanmamış. Korolla beyaz, pembe veya leylak. Nuks kahverengi renkte. Çiçeklenme Zamanı: Haziran-Eylül Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Nemli alanlar, dere kenarları; m Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeyi, Güney ve Batı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 169 m, 15.VIII.2009, B. Gürdal, ISTE 91448!, C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, Çiftlik koyuna giderken, 22.VIII.2009, B. Gürdal, ISTE 91449!, C2 Muğla: Marmaris, Osmaniye köyü, 16.VIII.2009, B. Gürdal, ISTE 91450! Yöresel İsmi: Nane (yaygın) Kullanılan Kısmı: Yaprakları Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Yapraklarından hazırlanan infüzyon mide üşümesinde içilir (Yeşilbelde). 2. Yapraklarından hazırlanan infüzyonu dahilen nezle, grip tedavisinde (Çamlı, Karaca, Bayır), bağırsak yumuşatıcısı olarak (Osmaniye), mide ağrısında ve

110 93 mide bulantısında kullanılır (Adaköy). 3. Yapraklarından hazırlanan dekoksiyon dahilen öksürük kesici olarak (Yeşilbelde, Orhaniye), limon ve bal katılarak nezle tedavisinde (Karaca) kullanılır. Gıda; 1. Yaprakları baharat olarak kullanılır (Karaca, Çetibeli, Yeşilbelde, Orhaniye). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Antep nanesi (11, 12), Anuk (95, 96), Dere nanesi, Eşek nanesi (90, 95, 96), Kıvırcık nane (11, 12), Kurbağa nanesi (90, 95, 96), Nane (11, 33, 43, 56, 71, 95, 96), Narpız (14), Rumi nane (12), Su nanesi (14, 95, 96), Yabaninane (56), Yarpuz (14, 89, 95, 96, 107), Yeşil nane (12) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; soğuk algınlığında (71), gaz söktürücü olarak (107), mide bulantısında, diş ağrısında (56), süt salgısını artırıcı olarak (95), mide ağrısında (33, 56), Yaprakları; ağız kokusunu gidermede (56), saç dökülmesinde, mide ağrısında (14), kusmaya, bulantıya karşı (14, 56, 95), nezle-gripte (14, 43, 95), hazımsızlıkta (43, 95), ishalde (43), karın ağrısında (95, 89), baharat olarak (12, 14, 56, 71), gaz söktürücü olarak, astımda, bronşitte, yatıştırıcı olarak, diyabette, sinüzitte, nefes darlığında, hemoroitte (95), pamukçukta (90, 95), kuvvet verici olarak (71), kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (karvon, limonen) (12)

111 Origanum onites L. (Labiatae) 65 cm ye kadar uzayabilen, hirsut, yarı çalımsı bitkiler. Dalların sayısı her gövdede 10 çifte kadar, 13 cm ye kadar uzunlukta. Yapraklar saplı veya az çok sapsız (6 mm ye kadar uzunlukta), kordat, ovat veya eliptik, mm boyutlarında, az çok akut veya akuminat, seyrekçe serrulat veya tam, damarlar alt yüzde az çok belirgin. Spikulalar korimbus Şekil 4-45: Origanum onites (ISTE 91437) şeklindeki çiçek durumu halinde, yaklaşık mm boyutlarında. Brakteler obovat veya eliptik, 2 5 1,5 4 mm boyutlarında, obtustan akuminata kadar değişen şekillerde, tam veya dentat. Kaliks 2 3 mm uzunlukta. Korolla beyaz renkte, 3 7 mm uzunluka. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Ağustos Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Taşlık tepeler, kayalık yamaçlar, kireçtaşları üzeri, gölgeli yerler; m Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91451!, C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, Çiftlik koyuna giderken, 4 m, 17.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91437! Yöresel İsmi: Kekik (Hisarönü, Osmaniye, Bayır, Orhaniye, Turgut), Eşek kekiği (Taşlıca, Bayır, Turgut, Karaca, Çetibeli), Beyaz kekik (Çamlı), Deli kekik (Karaca), Karakekik (Yeşilbelde) Kullanılan Kısmı: Yaprakları, çiçekleri, toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Yapraklarından elde edilen uçucu yağı haricen yanık ve ağrı tedavisinde (Bayır,

112 95 Orhaniye), şekere damlatılıp dahilen öksürük kesici ve şeker düşürücü olarak (Osmaniye) kullanılır. 2. Uçucu yağı soğuk algınlığı tedavisinde (Bayır), baş ağrısı tedavisinde alına masaj yapılarak (Osmaniye, Orhaniye, Bayır), karın ağrısı tedavisinde göbeğe sürülerek (Bayır) kullanılır. 3. Aromatik suyu dahilen hazımsızlık (Beldibi Belediyesi), mide bulantısı (Orhaniye, Yeşilbelde), karın ağrısı (Çamlı, Karaca, Yeşilbelde), diyabet (Bayır, Çamlı, Orhaniye, Karaca), kolesterol (Orhaniye), mide rahatsızlıklarının tedavisinde (Bayır), ishalde (Bayır, Orhaniye), şişkinlik ve gaz şikayetlerinde (Bayır, Çamlı, Orhaniye) kullanılır. 4. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyonu dahilen kolesterol tedavisinde (Yeşilbelde), baş dönmesine, göz kararmasına karşı (Adaköy), tansiyon tedavisinde (Yeşilbelde), diyabet tedavisinde (Taşlıca, Söğüt, Osmaniye), mide rahatsızlıklarının tedavisinde (Karaca, Çamlı, Söğüt, Turgut, Osmaniye, Çetibeli), üzüm sirkesi eklenerek de kan kanseri tedavisinde (Turgut) kullanılır. 5. Taze kekik ve iç yağ dövülerek kırık-çıkık ağrısının tedavisinde haricen kullanılır (Osmaniye). 6. Taze yaprağı baş ağrısı tedavisi için doğrudan (Bayır, Orhaniye, Turgut, Yeşilbelde) veya limon yaprağıyla birlikte alına konur (Selimiye). 7. Çiçeklerinde hazırlanan infüzyon dahilen soğuk algınlığı tedavisinde kullanılır (Osmaniye, Söğüt, Taşlıca). Gıda; 1. Toprak üstü kısmı baharat olarak (Orhaniye, Taşlıca, Hisarönü, Söğüt, Çamlı, Yeşilbelde), çay olarak (Çamlı, Selimiye, Taşlıca, Hisarönü, Orhaniye) kullanılır. Diğer; 1. Kurutulmuş toprak üstü kısımları kovana konularak örümceklerin uzaklaştırılmasında kullanılır (Karaca,Çamlı). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Ak kekik (12, 95, 96), Arı kekiği (93, 95, 96), Ayaklı kekik (77), Bilyalı kekik (11, 14, 27, 43, 72, 96), Dağ kekiği (93, 95, 96, 99), Deli kekik (95, 96), Eşek kekiği (7, 93, 95, 96, 89), Fakir katiği (99), Güve kekiği (14, 96), İncir

113 96 kekiği (35, 37, 93, 94, 95, 96), İzmir kekiği (11, 12, 72, 96, 98), İzmir mercanköşkü (11), Karabaş kekik (21, 55, 96), Karakekik (99), Kekik (7, 33, 35, 37, 48, 53, 77, 81, 93, 94, 95, 96, 100), Kuşbudak (7), Mercanköşk (77), Peynirkekiği (12), Salman kekik (35, 37), Taş kekiği (11, 27, 96), Taşkekik (77, 107), Topanbaşlı kekik (93, 95, 96), Tulu kekik (99) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; baharat olarak (26, 33, 53, 81, 93), çay olarak (33, 72, 100), diüretik olarak (14, 95), midevi olarak (72), astımda, bronşitte, tenya düşürücü olarak, hemoroitte (95), hazmı kolaylaştırıcı olarak (14, 53, 95, 100), antiseptik olarak (14, 21, 55, 81), gastrit tedavisinde (14), soğuk algınlığına karşı (7, 21, 55, 93, 95, 98, 100, 107), mantar tedavisinde (93, 95), karın ağrısında (33, 48, 77, 94, 95, 100, 107), mide rahatsızlıklarında (48, 77, 95, 100), bulantıda (53, 77, 95, 100), gaz söktürücü olarak, iştahsızlıkta (95, 100), damar tıkanıklığında (14, 95, 100), romatizmada, üşütmede, kabızlıkta, ishalde, ağrılı adette, kısırlıkta, yaralarda, kusmada, rahatlatıcı olarak, diş ağrısında (100), boğaz ağrısında (77, 100), diyabette (53, 77, 95, 100), öksürükte (77, 95, 100), kalp hastalıklarında, tansiyon tedavisinde (93, 95, 100), kolestrolde (14, 77, 100), güveye karşı korumada (14, 100), mide ağrısında (21, 53, 55), üşütmelerde (53, 100), incir ağaçlarına asılıp döllenmeyi sağlamak için (94), Uçucu yağı; boğaz enfeksiyonlarında (43), mide bulantısında, diyabette (93, 95), burkulmada (27), bertikte, yanıklarda, dişeti rahatsızlıklarında, hemoroitte, saç kıran hastalığında (100), karın ağrısında (93, 95, 100), romatizmada (21, 27, 48, 55, 95, 100), soğuk algınlığında (95, 100), göbeğe sürülerek (53), omuz tutulmasında (48), sırt ağrısında (48, 95), hazımsızlıkta (48, 93, 95), mide rahatsızlıklarında (48), Kekik suyu; mide bulantısında, hazımsızlıkta (93, 95), çay olarak (53), Yaprakları; bronşitte (99), karın ağrısında (35, 89, 95), yüksek tansiyonda, burkulmada, kırıkta (95, 89), hazmı kolaylaştırıcı olarak (95), iştah açıcı olarak, kabızlıkta, mide- bağırsak gazları giderici olarak, teskin edici olarak (14), diş ağrısında, kusmada, boğaz ağrısında, soğuk algınlığında, baş dönmesinde, diyabette, hayvanlardaki şap hastalığında (35), çay olarak (7), Çiçekleri; bronşitte (99), Tohumları; soğuk algınlığında, gaz söktürücü olarak (7) kullanılır. Baharat olarak (11, 27, 37), soğuk algınlığında, boğaz hastalıklarında (27), çay olarak (37) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Flavon, triterpenik maddeler (ursolik asit, oleanolik asit), uçucu yağ (karvakrol, timol) (22)

114 Phlomis grandiflora H.S. Thompson var. grandiflora (Labiatae) 200 cm ye kadar uzayabilen çalılar, yatık yıldızsı-tüylü. Yapraklar üstte kısa yıldızsıtüylü, yeşil, altta beyazyıldızsı-tomentoz, alt yapraklar ovattan oblonga değişen şekillerde, tabanda yuvarlak veya trunkat, cm boyutlarında, tam veya krenulat, petiol 3 cm ye kadar uzunlukta. Çiçekli Şekil 4-46: Phlomis grandiflora var. grandiflora yapraklar sapsız veya kısa saplı, vertisillastrumun 2 katı uzunluğunda. Vertisillastrumlar 1-başlı, çok çiçekli. Brakteoller çok sayıda, genişce ovattan ovat-lanseolata değişen şekillerde, akuminat, mm, üstte tüysüz, altta seyrek yıldızsı-tomentoz. Kaliks mm uzunlukta, küçük yıldızsı ve az sayıda yayılmış bölünmemiş tüylerle kaplı yoğun tüy örtülü, dişler subulat, 2 3 mm. Korolla sarı renkte, mm uzunlukta. Nuks tüysüz. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Ağustos Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Pinus brutia ormanı, Quercus çalılığı, maki, kireçtaşlı yamaç, kayalık; m Türkiye deki Yayılışı: Güneybatı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 232 m, 16.V.2009, B. Gürdal, BG 326! Yöresel İsmi: Bahar gülü (Yeşilbelde), Çalba (Yeşilbelde) Kullanılan Kısmı: Yaprakları Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Yapraklarından unla hazırlanan lapası haricen ağrı tedavisinde kullanılır

115 98 (Yeşilbelde). 2. Yapraklarından hazırlanan dekoksiyonu dahilen kolesterol tedavisinde kullanılır (Beldibi Belediyesi). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Ayıkulağı, Ballık otu (11, 96), Çalba (11), Çobançırası (96), Karağan (11, 96), Karağan çalısı (96) Türkiye deki Kullanımları: Yaprakları; çay olarak (11), Petalleri; gıda olarak (11) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (α-ödesmol, β-ödesmol), iridoit (8-epiloganin, verbakozid) (6)

116 Phlomis lycia D. Don (Labiatae) 150 cm ye kadar uzayabilen, glandsız çalılar. Yapraklar yoğun yatık sarımsı yıldızsı-tomentoz, uzun bölünmemiş tüyler yok. Alt gövde yaprakları küçük, oblong-lanseolat, tabanda ± kordat, krenulat, 2 5 0,7 2 cm boyutlarında, kısa saplı. Çiçekli yapraklar kısa saplı, sıklıkla daha büyük ve geniş, kordat, yaklaşık vertisillastrum uzunluğunda. Vertisillastrumlar 1-2 tane, 6 12 çiçekli. Brakteoller linearlanseolat, yoğun olarak yayılmış beyaz-lanat, mm boyutlarında. Kaliks mm uzunlukta, yoğun olarak beyaz-lanat, dişler 1 mm ye kadar uzunlukta, üçgenimsi-subulat. Şekil 4-47: Phlomis lycia (ISTE 91442) Korolla sarı renkte, mm uzunlukta. Nuks tüysüz. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Ağustos Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Maki, Quercus çalılığı, Pinus brutia ormanı, serpantin sarp kayalık; m Türkiye deki Yayılışı: Güneybatı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, Çiftlik koyu yolu, 4 m, 17.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91442! Yöresel İsmi: Çalba (Bayır), Kızıl çalba (Çamlı), Tüylü çalba (Adaköy, Taşlıca) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısmından hazırlanan çayı dahilen karın ağrısının tedavisinde kullanılır (Osmaniye). 2. Toprak üstü kısmından unla hazırlanan lapa haricen çıban tedavisinde

117 100 (Yeşilbelde), romatizma ağrısında (Çamlı) kullanılır. Toprak üstü kısmının tarhana ile karıştırılmasından hazılanan lapa haricen mide sancısında kullanılır (Adaköy). Diğer; 1. Toprak üstü kısmı bulaşık yıkamak için kullanılır, yağlı tencere su altında toprak üstü kısmıyla ovulur (Bayır). 2. Arılar bal alır (Taşlıca). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Canavar çalbası (96), Çalba (43, 93, 96), Deli şalba (11, 96), Geyik almesi, Geyik elması, Mana çalısı, Sarı ot (96), Pamuk çiçeği (93, 96), Pamukluk (96), Şalba (43) Türkiye deki Kullanımları: Yaprakları; çay olarak (11), kabızlıkta (43), iştah açıcı olarak, karın ağrısında, soğuk algınlığında (43), Yapraklı, çiçekli kısmı; boyamada (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Kafeik asit, klorojenik asit, iridoit glikozitleri (76)

118 *Rosmarinus officinalis L. (Labiatae) Dallar yükselici veya dik, 50 cm ye kadar uzayabilir. Yapraklar mm boyutlarında, üstte koyu yeşil, hafif pürüzlü ve piloz, altta beyaz tomentoz. Pedonkuller ve pediseller beyaz yıldızsı-tomentoz. Kaliks 3 4,5 mm, yarısına kadar parçalı, beyaztomentoz, meyve halindeyken büyür, belirgin damarlı ve çıplak hale gelir. Korolla soluk mavi renkte, 8 12 mm. Nuks kahverengi renkte. Çiçeklenme Zamanı: Şubat-Mayıs Şekil 4-48: Rosmarinus officinalis Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Pinus brutia ve Erica manupuliflora arasında kalkerli ve şistli tepeler, yol kenarları; m Türkiye deki Yayılışı: Kuzeybatı ve Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 15.VIII.2009, B. Gürdal, BG 30! Yöresel İsmi: Biberiye (Yeşilbelde) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyonu dahilen öksürük kesici olarak kullanılır (Yeşilbelde). Gıda; 1. Baharat olarak kullanılır (yaygın).

119 102 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Ak püren (96), Ak pürün (95, 96), Beyaz püren (11, 96), Biberiye (1, 11, 12, 14, 21, 33, 35, 37, 39, 43, 53, 55, 56, 67, 72, 73, 77, 95, 96, 98, 100), Biberyane (33), Kara biber (96), Kuşdili (1, 11, 12, 14, 35, 37, 60, 95, 96, 98), Püren (1, 96), Zeytin çiçeği (95, 96) Türkiye deki Kullanımları: Çiçekleri; çay olarak (1), mide- bağırsak gazlarını giderici olarak, romatizmal hastalıklarda, yaralarda (14), Yaprakları; diyabette (43, 53), safra artırıcı olarak (12, 14), tansiyonda (14, 67), kabızlıkta (14, 43), romatizmal hastalıklarda (14, 73), kan dolaşımını hızlandırıcı olarak, iştah açıcı, mide- bağırsak gazlarını giderici olarak, cilt yaralanmalarında, kalp çarpıntısında (14), diüretik olarak (12, 14, 43), hazımsızlıkta (12, 14, 73), baş ağrısında (14, 43), uykusuzlukta, sakinleştirici olarak (56), ağrı kesici olarak (39), ödem giderici olarak (39, 73), baharat olarak (11, 56, 72, 73, 100), tonik olarak (107), çay olarak (1, 33, 72, 107), uçucu yağ eldesinde, adet sancısında, kanserde, zayıflamak için (100), kalp rahatsızlıklarında (53, 56), damar rahatsızlığında (53), saç dökülmesine karşı (77), Toprak üstü kısmı; yaralarda (98), diyabette, büyüme geriliğine karşı, saç dökülmesinde, sakinleştirici olarak (77), sarılıkta (21), soğuk algınlığında (33, 95), kalp hastalıklarında (33, 77), mide ağrısnda, boğaz ağrısında, kolesterolde (33), hazımsızlıkta (60, 95, 98), astımda, kansızlıkta, bronşitte (95, 98), romatizmada, migren tedavisinde, mide ülserinde, kolesterol tedavisinde, karaciğer hastalıklarında, kanser tedavisinde, antiseptik olarak, sindirim sistemi hastalıklarında (95), tansiyonda (35, 60), iştah açıcı olarak (60), çarpıntıda, baş dönmesinde (98), baharat olarak (26, 33), zihin yorgunluğunda, damar sertliğinde (35), Uçucu yağı; romatizma ağrılarında (21, 43, 55) kullanılır. Çay ve baharat olarak (37) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (1,8-sineol, kafur, α-pinen, borneol, limonen), rosmarinik asit, rosmanol, rosmadial, triterpen asit (ursolik asit), triterpen alkol (αamirin, β-amirin, betulin), flavonoid (luteolin, 7-O-metilapigenin) (103)

120 Salvia fruticosa Miller (Labiatae) 1 metreye kadar uzayabilen, çok dallı, çalılar. Gövde aşağıda az çok glandsız yünümsü tüylü, yukarıda glandlı veya glandsız piloz veya az çok çıplak. Yapraklar basit veya üç loblu, ovat oblong, yaklaşık 2 5 0,75 2 cm boyutlarında, hafifçe pürüzlü, krenulat, alt yüzeyi beyaz tomentoz Şekil 4-49: Salvia fruticosa (ISTE 91439) veya velutinoz; yaprak sapı 0,5 3 cm. Vertisillastrumlar 2 8 çiçekli, tepede birbirine yaklaşmış. Brakteler ovat, ±7 3 mm boyutlarında, erken düşücü; brakteoller düşücü. Pediseller ±2 mm, dikyayık. Kaliks tüpsü-çan şeklinde, yaklaşık 9 mm, çoğunlukla morumsu, sıkça glandlı; üst dudak daha kısa, üç dişli, meyve zamanında dudaklar birbirine yakınlaşmış. Korolla soluk mor, nadiren beyaz renkte, mm; tüp az çok düz, boğaza doğru genişlemiş, içinde tüy halkası taşır; üst dudak düz. Stamenlerde konnektif uzun, tekalar fertil, üstteki daha büyük. Nuks obovat küresel, ±3 2,5 mm. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Temmuz Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Çalılık alanlar, taşlık, kayalık yerler; m Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeybatısı, Batı Anadolu ve Güneybatı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 167 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91438!, C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, Çiftlik koyuna giderken, 4 m, 17.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91439! Yöresel İsmi: Adaçayı (yaygın), Almakeyik, Almageyik(Yeşilbelde, Orhaniye) Kullanılan Kısmı: Yaprakları, mazısı, uçucu yağı, aromatik suyu

121 104 Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Yapraklı dallarından hazırlanan dekoksiyonu dahilen karın ağrısı tedavisinde (Çetibeli), limon sıkılarak nezle tedavisinde (Turgut) kullanılır. 2. Yapraklarından hazırlanan infüzyonu dahilen karın ağrısı ve nezle tedavisinde (Yeşilbelde), soğuk algınlığı tedavisinde (Osmaniye, Söğüt, Çamlı, Çetibeli, Karaca, Yeşilbelde, Selimiye, Bayır, Orhaniye), mide ağrısı, gaz sancısı tedavisinde (Bayır), ateş düşürücü olarak (Osmaniye, Karaca) bademcik rahatsızlıklarında (Çamlı), boğaz yumuşatıcı olarak (Bayır), sabah erken içilerek bağırsakları yumuşatıcı olarak (Çetibeli) kullanılır. 3. Taze yaprağı haricen yara tedavisinde kullanılır (Turgut). 4. Mazısı (Elması) tazeyken soyulup yenilir (Orhaniye, Taşlıca). 5. Aromatik suyu antiseptik olarak yaraların tedavisinde haricen kullanılır (Orhaniye). 6. Uçucu yağı (Elmayağı) gaz sancısında göbeğe sürülerek (yaygın) veya şekere damlatılıp yenilerek (Bayır) kullanılır. 7. Uçucu yağı haricen kesiklerin tedavisinde (Orhaniye, Turgut, Bayır), yanık ve yaraların tedavisinde mikrop kırıcı olarak (Bayır) karın ağrısında, hazımsızlıkta (Bayır, Yeşilbelde), mide ağrısında (Karaca) kullanılır. 8. Uçucu yağı grip tedavisinde yalanarak veya kulağa boğaza sürülerek (Bayır), nezle tedavisinde, kesme şekere 3 damla dökülüp yenilerek veya boyuna, buruna, kulak arkasına masaj yapılarak (Osmaniye) kullanılır. 9. Uçucu yağı şekere 1 damla damlatılıp hazımsızlık, mide ekşimesi tedavisinde dahilen kullanılır (Orhaniye). 10. Uçucu yağı hazımsızlıkta 2 parmakla dile sürülür, rahatlatıcı olarak (Osmaniye). 11. Uçucu yağı karın ağrısında yalayarak, kesme şekere 1-2 damla damlatılarak veya yarım kahve fincanı suya 2 damla damlatılıp kullanılır (Orhaniye). 12. Uçucu yağı adet sancısında karına masaj yapılarak kullanılır (Orhaniye). 13. Vajina iltihabında pamuğa dökülen uçucu yağ tampon olarak vajinaya yerleştirilir (Orhaniye). Gıda; 1. Yapraklarından hazırlanan infüzyonu çay olarak tüketilir (yaygın).

122 105 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Anadolu adaçayı (12, 27), Ada çayı (2, 7, 11, 14, 21, 27, 33, 35, 37, 48, 53, 55, 67, 77, 81, 93, 94, 95, 96, 99, 100), Alme çalısı (35, 37, 93, 95, 96), Almekekik (37), Alme kekik çalısı (35), Almecik (95, 96), Almiya çalbasi (48), Boş (77), Boşşapla (72, 96, 99), Boşşiklik (99), Boşyaprağı (72, 96), Boz şalba, Boz şapla (11, 27), Çalba (53, 92, 95, 96, 100), Çalba çayı (96), Çapla (72, 96), Dağ çalbası (96), Dağ çayı (21, 55, 96), Dağ elması (27, 93, 95, 96), Elma ada çayı (43), Elma çalısı (11, 35, 37, 93, 95, 96), Elmacık (95, 96), Elmalı çalba (96), Elma çalbası (11, 12), Elma otu (27), Geyik elması (53, 100), Moşapla, Moşaplı (33, 95, 96), Şapla (72, 96), Tavşan çalbası (96) Türkiye deki Kullanımları: Yaprakları; yaralarda (35), yanıklarda (35, 93, 95), mide ağrısında (21, 55, 92, 95), ishalde (95), karın sancısında (92, 93, 95), boğaz ağrısında (21, 55), diş eti hastalıklarında, mide bulantısında, bademcik tedavisinde, boğmaca tedavisinde, astımda, boğaz iltihaplarında, hazmı kolaylaştırıcı olarak (95), cilt yaralanmalarında, teskin edici olarak (14), kalp rahatsızlıklarında (67, 93, 95), damar sertliğine karşı (93, 95), iştah açıcı olarak (14, 77), soğuk algınlığında (77, 95), midebağırsak gazlarını giderici olarak (14, 95), ağız yaralarında (14), çay olarak, (11, 92, 93, 94), diüretik olarak, antiseptik olarak, solunum sistemi hastalıklarında (14, 81), Toprak üstü kısımları; karın ağrısında (35, 48, 72, 100), boğaz ağrısında (33, 67), gaz şişkinliğinde, ergenlik sivilcelerinde (77), mide rahatsızlıklarında, çay olarak (33), üşütmelerde (7, 100), soğuk algınlığında (7, 35, 48, 53, 99, 100), öksürükte (35, 48, 67, 72), baş ağrısında (33, 35), bronşitte, iltihap kurutucu olarak, midevi olarak, yaralarda, terlemeye karşı, yatıştırıcı olarak (2), ateş düşürücü olarak (67), Meyvesi; boğaz ağrısında (100), yumuşatıcı olarak (72), Uçucu yağı; antiseptik olarak (43), diüretik olarak (12, 43), soğuk algınlığında, ağrıda, yanıklarda, idrar yapma güçlüğünde, kısırlıkta, uçuklarda (35), diş hastalıklarında, çıbanlarda (27), ter kesici olarak (12), gaz sancısında (12, 27, 43, 48), bebeklerde gaz giderici olarak (21, 55, 93, 95), bulantıda (95, 100), kusmada, akrep sokmasında (100), karın ağrısında (53, 95, 100), kabızlıkta (48) kullanılır. Çay olarak (37), mazısı yenerek (37, 93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (sineol, tuyon, kafur), seskiterpen, tanen, rosmarinik asit, flavon (salvigenin, luteolin, hispidulin), diterpen (karnosol), triterpen (ursolik asit) (22, 103)

123 Satureja thymbra L. (Labiatae) Küçük, çok dallı, cm uzunlukta çalılar. Gövde geriye kıvrık, kısa yumuşak tüylü. Yapraklar lineardan obovat-spatulata kadar değişen şekillerde, mm boyutlarında, skabrit. Çiçek durumu dik, gevşek, 4 12 cm. Vertisillastrumlar 2 7, aralıklı, hemen hemen küremsi, yoğun, çokçiçekli. Çiçek yaprakları genellikle kaliksin 1 1,5 katı. Brakteoller bariz, ovat, akuminataristat, kirpiksi, kalikslerin çoğunu örter. Kaliks 4 6 mm uzunlukta, aktinomorf, dişler lanseolat ve kısaca aristat, ± tüple eşit uzunlukta. Korolla açık mor veya pembe Şekil 4-50: Satureja thymbra (ISTE 91446) renkte, 8 12 mm uzunlukta. Nuks 2 mm boyunda, oblong, tepesi obtus ve çok küçük glandular tüylü. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Haziran Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kuru çalılıklar, özellikle kalkerli frigana; m Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, Çiftlik koyuna giderken, yolun solundaki yamaçlar, 4 m, 17.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91446! Yöresel İsmi: Kekik (Yeşilbelde, Çetibeli, Bayır), Peynir kekiği (Yeşilbelde, Karaca, Çamlı, Hisarönü), Karakekik (Osmaniye, Selimiye, Yeşilbelde, Çamlı, Orhaniye, Bayır, Taşlıca) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısmından hazırlanan dekoksiyonu dahilen mide bulantısı tedavisinde kullanılır (Karaca, Çetibeli).

124 107 Gıda; 1. Toprak üstü kısmı çay olarak (Taşlıca), baharat olarak (Bayır,Taşlıca) kullanılır. 2. Kurutulmuş toprak üstü kısımları peynire konulur (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Aşkkekiği (14, 107), Et kekiği (95, 96), Girit sateri (11, 12), Kara kekik (11, 95, 96, 107), Kaya kekiği (11), Kekik (37, 93, 95, 96, 107), Kılıç kekiği (11), Limonkekiği (37), Nuzla kekiği (93, 95, 96), Oğul kekiği (96), Oğul Kekik (95, 96), Sater (14, 81), Sivri kekik (11, 14), Tarhana kekiği (96), Taş kekiği (11), Zater (11, 96) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısımları; damar açıcı olarak, kolesterol düşürmede (14), tonik olarak, karın ağrısında (107), çay olarak (14, 107), diş eti hastalıklarında (93, 95), baharat olarak (11, 93), uyarıcı olarak (81), iştah açıcı olarak (14, 81), Uçucu yağı; karın ağrısında (95) kullanılır. Çay ve baharat olarak (37) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (α-tujen, α-pinen, p-simen, γ-terpinen, timol) (12, 15)

125 Sideritis leptoclada O. Schwarz et P. H. Davis (Labiatae) cm boylarında çok yıllık bitkiler, basit veya küçük dallı, altta yoğun beyaz-tomentoz. Orta gövde yaprakları oblong-lanseolattan lanseolat-lineara kadar değişen şekillerde, 1,5 5 0,3 0,7 cm boyutlarında, akut, tabanda dairemsi yada yarı gövdeyi sarıcı, krenatserrat. Yalancı çevrel çiçek durumu 4 8, 1 5 cm mesafeli. Orta brakteler gövdeyi sarıcı, orbikulardan kordat veya reniforma değişen şekillerde. Kaliks 7 8 mm, kısa guddeli ve az guddesiz tüylere sahip, dişler üçgenimsi lanseolat, 2 2,5 mm, 0,5 mm ye kadar olan sarı mukrolara sahip. Korolla sarı, 9 12 mm, iç kısmı tüylü. Şekil 4-51: Sideritis leptoclada (ISTE 91440) Çiçeklenme Zamanı: Haziran-Temmuz Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Pinus brutia ormanları, serpantin kayalar, konglomeralı kaya düzlükleri, yamaçlarda biriken taş, toprak yığınları; m Türkiye deki Yayılışı: Güneybatı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Çamlı köyü, 17.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91440! Yöresel İsmi: Kızlan çayı (Karaca, Çamlı, Yeşilbelde, Çetibeli, Bayır), Dağ çayı (Yeşilbelde, Karaca, Çamlı, Adaköy, Orhaniye, Selimiye), Anababa kokusu (Taşlıca) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısımlarından hazırlanan infzyonu dahilen ses kısıklığı (Karaca), soğuk algınlığı tedavisinde (Selimiye, Karaca) kullanılır.

126 109 Gıda; 1. Toprak üstü kısımlarından hazırlanan infüzyon çay olarak içilir (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Çay otu (51), Dağ çayı (11, 14, 35, 37, 53, 96, 100), Geçi tiftiği (100), Kırk boğum (51), Kızlan çayı (11, 35, 37, 53, 96, 100), Ulama otu (51), Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; yorgunluğa karşı, balgam söktürücü olarak (51), çay olarak (11, 26), antibiyotik olarak (53, 100), soğuk algınlığında (51, 53, 100), iştahsızlıkta (100), üşütmede (53), Yaprakları; iştah açıcı olarak, mide-bağırsak gazlarını giderici olarak, öksürükte, uyarıcı olarak (14) kullanılır. Yapraklı dalları şifalı diye satılır (35). Çay olarak (37) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ, tanen, acı madde (12)

127 Sideritis libanotica Labill. subsp. linearis (Bentham) Bornm. (Labiatae) Çok yıllık, cm uzunlukta, basit veya dallanmış, yayık beyaz-tomentoz, glandsız, az çok çıplaklaşan, sıklıkla mikroglandlı. Gövde yaprakları 4 8 çift, internodlar 3 10 cm aralıklı, orta yaprak lineardan lanseolata, 1 8 0,32 2 cm boyutlarında, mukronat, akut veya akuminat, kenarları serrat-dentikulat veya tam. Vertisillastrumlar 2 15, 6 çiçekli, 2 9 cm aralıklı. Orta brakteler ovat-kordat, mm boyutlarında, mukronat veya akuminat. Kaliks 6 10 mm, yoğun tüylü, dişler 2 4 mm. Korolla sarı, 8 14 mm uzunlukta, tüylü ve içi kahverengi şeritli. Şekil 4-52: Sideritis libanotica subsp. linearis (ISTE 91441) kayalık, kuru yamaç, step; m Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Eylül Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kireçtaşı Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güney Anadolu, Orta Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Çamlı köyü, 17.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91441! Yöresel İsmi: Bozçay (Çamlı, Bayır), Diken çayı (Yeşilbelde), Dağ çayı (Karaca, Adaköy, Yeşilbelde, Bayır, Selimiye, Orhaniye), Anababa kokusu (Taşlıca) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyonu dahilen soğuk algınlığı (Selimiye, Yeşilbelde, Karaca), ses kısıklığı tedavisinde (Karaca), midevi olarak (Orhaniye), boğaz yumuşatıcısı ve bağırsak yumuşatıcısı olarak (Bayır) kullanılır.

128 111 Gıda; 1. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyon çay olarak tüketilir (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Acemarpası (11, 107), Altınbaş (11), Babaçayı (96), Çaya çe (105), Çay otu (11, 27, 107), Dağ çayı (12, 27, 35, 37, 96, 105), Dağ otu (20), Dağ şalbası, Eşek şalbası (27), Gevreğen (20), Göktepe çayı (35, 37), Şıltık (4), Tüylü dağ adaçayı (43), Yaraotu (11) Türkiye deki Kullanımları: Çiçekleri; kabızlıkta, karın ağrısında, iştah açıcı olarak, ağrı kesici olarak, boğaz enflamasyonunda, soğuk algınlığında, sinir yatıştırıcısı olarak (43), Yaprakları; kabızlıkta, karın ağrısında, iştah açıcı olarak, ağrı kesici olarak, boğaz enflamasyonunda, soğuk algınlığında, sinir yatıştırıcısı olarak (43), Toprak üstü kısmı; çay olarak (4, 26, 35, 107), süpürge yapımıda (4), soğuk algınlığında (20, 27, 105), boğaz enfeksiyonunda (20), ağrı kesici olarak (27), tonik olarak (107), Filizleri; kabızlıkta, karın ağrısında, iştah açıcı olarak, ağrı kesici olarak, boğaz enflamasyonunda, soğuk algınlığında, sinir yatıştırıcı olarak (43) kullanılır. Çay olarak (37) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ, tanen, acı madde (12)

129 Teucrium divaricatum Sieber subsp. divaricatum (Labiatae) Şekil 4-53: Teucrium divaricatum subsp. divaricatum (ISTE 91445) Alt yarısı kuvvetli çalımsı, çok yıllık bitkiler. Gövde kısa geri kıvrık tüylü. Yapraklar oblong veya obovat-oblong, tabanda kuneat, tam, ± etli; loblar tam veya dentat, kısa yumuşak tüylü. Vertisillastrumlar (2 )4 8 çiçekli, sık veya az çok gevşek terminal salkımlar halinde. Brakteler çoğunlukla gövde yapraklarından farklı, tam. Pediseller çoğunlukla kaliksten daha kısa veya ona eşit. Kaliks tüpsü-çan şeklinde, tabanda hafifçe şişkin, dişler lanseolat-üçgenimsi, az çok subulat tepeli, kısa yumuşak tüylü, guddesiz tüylü, çoğunlukla morumsu. Korolla kırmızımsı-mor, kaliksin iki katı uzunlukta. Stamenler, en azından üstteki yan loblar kadar uzunlukta. Bitki alt yarısı boyunca çalımsı olmasıyla yakın türü T. chamaedrys L. den ayrılır. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Taşlı makiler, kireçtaşlı yamaçlar; m Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, Çiftlik koyuna giderken yolun solundaki yamaçlar, 4 m, 17.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91445! Yöresel İsmi: Mürcüotu (Yeşilbelde), Buhurcuoğlu otu (Osmaniye), Böceotu (Çamlı) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısmından hazırlanan dekoksiyonu öksürük kesici olarak kullanılır (Yeşilbelde). 2. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyonu dahilen mide bulantısına, mide

130 113 sancısına karşı (Adaköy), idrar yolları rahatsızlıklarında (Hisarönü) kullanılır. 3. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyonla göze buhar banyosu yapılır (Bayır). Diğer; 1. Saçları gürleştirmek için toprak üstü kısmından hazırlanan dekoksiyonla saçlar yıkanır (Osmaniye). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Pire yavşağı (93, 95, 96), Kırmızı çiçekli kısa mahmut (12) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; safra kesesi ve böbrek taşlarına karşı (93, 95) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (α-pinen, β-pinen, β-mirsen, limonen, osimen, linalol, 4-terpineol) (97)

131 Thymus cilicicus Boiss. et Bal. (Labiatae) Gövde 3 15 cm uzunlukta, dik, kısa geriye kıvrık tüylü. Uzun filizlerin yaprakları yaklaşık ,8 1,5 mm boyutlarında, sapsız, lanseolat-subulat, düz kenarlı, puberulent, alt 1/3 ü kirpiksi; guddeler çoğunlukla seyrek, sarımsı. Koltuk demetlerindeki yapraklar 3 4 0,3 0,5 mm boyutlarında, belirgin alta doğru kıvrık kenarlı, puberulent. Çiçek durumu kapitat, 1,5 1 cm Şekil 4-54: Thymus cilicicus (ISTE 91444) boyutlarında. Brakteler 7, mm, ovat, daralmış, puberulent, alt 1/2 si kirpiksi, guddeler çok sayıda, sarımsı. Brakteoller 2 mm, kirpiksi. Kaliks 3,5 5 mm, dudaklar hemen hemen eşitce uzun, tüpten daha uzun; üst dişler 0,5 0,8 mm, üçgenimsi, düzensiz kirpikli. Korolla leylak renginden mora değişen renklerde, 5 6,5 mm uzunlukta. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Ağustos Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Açık kayalık ve çakıllı yerler; m Türkiye deki Yayılışı: Güneybatı ve Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Çamlı köyü, 17.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91444! Yöresel İsmi: Limon kekiği (Çamlı), Kılçık kekiği (Yeşilbelde), Peynir kekiği (Karaca) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısımlarından hazırlanan infüzyonu dahilen karın ağrısı tedavisinde kullanılır (Çamlı).

132 115 Gıda; 1. Toprak üstü kısmı peynire konulur (Karaca, Yeşilbelde). 2. Limon tadı vermesi için çaylara katılır (Çamlı). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Kekik, Limonotu, Peynirkekiği (96) Türkiye deki Kullanımları: - Kimyasal Bileşimi: -

133 Laurus nobilis L. (Lauraceae) Kokulu, yaz-kış yapraklı, 2 15 m uzunluğunda, dioik çalılar veya ağaçlar. Yapraklar 3 10( 11) 2 4( 5) cm boyutlarında, darca oblong lanseolattan genişçe ovata kadar değişen şekillerde, tepede akut veya akuminat, az çok dalgalı kenarlı, derimsi. Erkek çiçekler 8 12 stamenli, filamentler tabana Şekil 4-55: Laurus nobilis (ISTE 91422) yakın kısmında saplı glandlı. Dişi çiçekler sıklıkla 4 staminodlu. Meyve 10 12( 20) mm, küreselden elipsoide kadar değişen şekillerde, siyah renkte. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Deniz kıyısı makiliklerinde, kayalık yamaçlar, nemli boğazlarda; m Türkiye deki Yayılışı: Güney Anadolu, Batı Anadolu, Türkiye nin kuzeyi YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Turgut köyü, 18.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91422!, C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, 238 m, 13.XII.2008, B. Gürdal, BG 225! Yöresel İsmi: Defne (yaygın), Tenel (Bayır), Tehnel (Orhaniye, Turgut) Kullanılan Kısmı: Yaprakları, çiçekleri, meyvesi, uçucu yağı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Yapraklarından hazırlanan dekoksiyonu dahilen karın ağrısı tedavisinde kullanılır (Çetibeli). 2. Yapraklı dallarından hazırlanan dekoksiyonla vücuttaki sivilcelerin tedavisi için

134 117 banyo yapılır (Bayır). 3. Yaprakları ve çiçeklerinden hazırlanan dekoksiyonu dahilen grip tedavisinde kullanılır (Bayır). 4. Yapraklarından hazırlanan infüzyonu dahilen nefes darlığında kullanılır (Bayır). 5. Meyvesinden elde edilen sabit yağı haricen romatizma ağrılarında kullanılır (Selimiye, Osmaniye, Bayır). 6. Saç dökülmesinde şampuanla birlikte uçucu yağı kullanılır (Osmaniye). 7. Uçucu yağı haricen ağrı tedavisinde (Osmaniye, Selimiye, Bayır, Turgut), ergenlik sivilcesinde (Orhaniye), saç diplerini canlandırmak için (Bayır) ve saç dökülmesine karşı (Bayır, Orhaniye) kullanılır. Gıda; 1. Yaprakları baharat olarak kullanılır (yaygın). Diğer; 1. Yaprakları susuzlukta serinletici olarak çiğnenir (Turgut). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Çıbıklık, Çubukluk (96), Defne (7, 11, 12, 14, 29, 30, 33, 35, 37, 39, 43, 48, 53, 56, 57, 59, 67, 77, 81, 87, 90, 91, 93, 94, 95, 96, 98, 99, 100, 107), Define, Depne (56), Har (11, 54, 96), Hardal (1, 96), Haryerpa (33), Lüks (77), Nefte (33), Nehtel (11), Taflan (108), Tahnal (11), Tahnel, Tanel, Tanel çalısı (93, 95, 96), Tefrün (11), Teğlim (96), Teğnel (53, 100), Tehnal (93, 95, 96), Tehnel (7, 11, 12, 14, 43, 48, 81, 89, 93, 95, 96), Tehni (14), Tehnil (96), Tenel (11, 37, 53, 93, 95, 96, 100), Tenel çalısı (35, 93, 95, 96), Tenhel (11), Teynal (95, 96), Teynel (1, 11, 96) Türkiye deki Kullanımları: Yaprakları; astımda (30), egzamada (56), böbrek rahatsızlıklarında (30, 77), terletici olarak (12, 43, 87, 95), eklem kireçlenmesine karşı, kalp rahatsızlıklarında, isilik tedavisinde, diüretik olarak, hayvan zehirlenmesine karşı, bronşitte, siyatik ağrılarına karşı (95), ateş düşürücü olarak (87, 98), midevi olarak (12, 87), hayvan zehirlenmelerinde (91), tonik olarak (91, 95), soğuk algınlığında (7, 95), baş ağrısında (95, 100), besin zehirlenmesinde, saç yağlanmasına karşı (108), sindirim sistemi hastalıklarında, iştah açıcı olarak (43), antiseptik olarak (12), ses açıcı olarak, sivilceler için (67), hemoroitte (53, 77, 89, 95, 98, 99), hazımsızlıkta (43, 95, 98), nefes darlığına karşı (33, 95), ağrı kesici olarak (98), diyabette (14, 30, 93, 95), romatizmada (1, 35, 93, 95), adale uyuşmasında (1), baharat olarak (1, 11, 14, 26, 29, 33, 39, 53, 56,

135 118 57, 59, 81, 87, 93, 95, 100), cilt bakımı için (39), güve giderici olarak (39, 93), mide rahatsızlıklarında (30, 33, 81), karın ağrısında (100, 108), boğaz ağrısında (30, 100), berelerde, burkulma tedavisinde, diş ağrısında (100), saç bakımında (7, 53, 56, 67), prostat tedavisinde, vücut bakımında, yorgunluk gidermede (53), koku verici olarak (93), Meyvesi; sinüzitte (87), bit tedavisinde (67), mantar hastalıklarında, egzamada (95), ülserde (91, 95), böbrek rahatsızlıklarında, diş ağrısında (7), sabun yapımında (54), antiseptik olarak (98), yağ eldesinde (11), karın ağrısında (56), kas ağrısında (89, 95), mide rahatsızlıklarında (81), diüretik olarak (12), Tohum yağı; kas ağrısında (95, 89), uyuz tedavisinde, çıbanlara karşı (93, 95), boğaz ağrısında (89), kas kasılmasında, bel ağrısında, mide rahatsızlığında, vücut bakımında, baş ağrısında, burkulmada, karın ağrısında (100), bademcik iltihabında (95, 100), romatizmada (12, 35, 43, 95, 100, 107), soğuk algınlığı tedavisinde (93, 95, 100), saç dökülmesinde (35, 87), saç bakımında (53, 100), ağrı kesici olarak (12), Tohumu; hemoroitte (48), sinüzit tedavisinde, romatizmada (67), astımda, prostat tedavisinde (77), öksürükte (100), mide üşütmelerinde (53), karın ağrısında (35), Gövdesi; araç-gereç yapımında (100), yakacak olarak (54), Çiçek tomurcukları; karın ağrısında (90, 95), baş ağrısında (35), Filizi; akrep, yılan sokmasına karşı (48, 95), Dal kabukları; arı yılan sokması tedavisinde (91), Çiçek ve yaprakları; kalp rahatsızlıklarında (30) kullanılır. Çay ve baharat olarak (37) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Tanen, acı madde, uçucu yağ (sineol) (22)

136 Anagyris foetida L. (Leguminosae) 1 3 m boyunda, güçlü kokulu çalılar. Folioller eliptik, kısa yumuşak tüylü. Çiçekler kısa salkımlarda 2 12 tane. Korolla mm uzunlukta, pirinç sarısı renkte, bayrakçık siyah lekeli. Legümen cm boyutlarında, kuvvetlice yassılaşmış. Şekil 4-56: Anagyris foetida (ISTE 91424) Çiçeklenme Zamanı: Mart-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kayalık yamaçlar, yaprak döken ormanlar; m Türkiye deki Yayılışı: Güney ve Güneydoğu Anadolu, Batı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 10.XII.2008, B. Gürdal, ISTE 91424! Yöresel İsmi: Miğcik (Söğüt, Taşlıca), Keçi gevisi (Çamlı, Karaca) Kullanılan Kısmı: Çiçekleri, tohumu, yaprakları Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Mide ve bağırsak rahatsızlıklarının tedavisinde 1-2 tane taze tohumu yutulur (Taşlıca). Diğer; 1. Çiçeğin balı emilir (Taşlıca). 2. Yaprakları keçiler tarafından yenir (Çamlı, Karaca).

137 120 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Emicek, Emicik, Emzik otu (93, 95, 96), İyicik, İyilcik (95, 96), Katırkuyruğu (11), Keçiebişi (95, 96), Keçigevişi (35, 93, 95, 96), Kokar çalı, Siyircilik (95, 96), Yiyircik (11, 96), Zehircilik (95, 96), Zivircik (11, 12), Zivircik tohumu (81) Türkiye deki Kullanımları: Tohumları; kurt düşürücü olarak, müshil olarak (81), hemoroitte (93, 95), Yapraklı dalları; hayvanlardaki şişkinliklerde (35, 95), Dalının yağı; kulak ağrısında (93, 95), Dalları; yakacak olarak (93), Yaprakları; hayvan yemi olarak (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Alkaloiter (citistin, anagirin) (22)

138 Ceratonia siliqua L. (Leguminosae) Şekil 4-57: Ceratonia siliqua (ISTE 91427) 3 10 metreye kadar uzayabilen ağaçlar. Yaprakçıklar 3 5 çift, mm, eliptikten dairemsiye kadar değişen şekillerde, derimsi, üstü parlak koyu yeşil renkte, altlar soluk yeşil. Çiçek durumu yaklaşık 50 çiçekli. Çiçekler tek eşeyli veya hermafrodit, yeşil renkte. Meyve ,5 2 cm boyutlarında, koyu kahverengi renkte, sarkık. Çiçeklenme Zamanı: Eylül-Kasım Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Karışık kumul, maki içinde; 300 metreye kadar yayılış gösterir Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin batısı, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 10.XII.2008, B. Gürdal, ISTE 91427!, C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, Çiftlik koyuna giderken yolun sağında, 22.VIII.2009, B. Gürdal, BG 317! Yöresel İsmi: Harnup (Orhaniye), Keçiboynuzu (yaygın), Harıp (Selimiye, Orhaniye, Bayır, Beldibi Belediyesi), Harup (Turgut) Kullanılan Kısmı: Meyvesi Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Meyvelerinden hazırlanan pekmezi, kan hastalıklarının, gribin tedavisinde (Söğüt), kansızlık ve astım tedavisinde (Bayır), ishal kesici olarak (Orhaniye), boğaz gıcıklanmasında (Söğüt) kullanılır. 2. Meyvesi prostat ve karaciğer rahatsızlıklarında kullanılır (Söğüt). 3. Meyvesinden hazırlanan dekoksiyon dahilen halsizlikte, reflü (Bayır), astım

139 122 (Çamlı, Turgut), kolesterol (Turgut), bronşit tedavisinde (Çamlı) kullanılır. Gıda; 1. Meyveleri gıda olarak tüketilir (yaygın). 2. Meyveleri akşamdan ıslatılıp ertesi gün çorbası yapılır (Selimiye). Diğer; 1. İnce olan meyveleri kışın hayvan yemi olarak kullanılır (Çamlı, Karaca). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Ballıbaba, Ballıboynuz (11, 96), Boynuz, Çakal (1, 96), Deli harıp (93, 95, 96), Hannıp, Haraç (11), Harıp (35, 37, 53, 93, 94, 95, 96, 100), Harıp ağacı (93, 95, 96), Harnıp (11), Harnup (1, 11, 12, 35, 37, 53, 93, 95, 96, 98, 100), Harrup (11), Harup (35, 37, 93, 95, 96), Kaluş (11), Keçiboynuzu (11, 12, 14, 43, 53, 60, 81, 95, 96, 98, 100), Keçiboynuzu ağacı (95, 96), Melük (11) Türkiye deki Kullanımları: Meyvesi; diüretik olarak (12, 43), purgatif olarak (43), müshil olarak (12), akciğer ödeminde, astımda, prostatit durumunda, iktidarsızlıkta (98), kum sancısında, taş düşürmede (35), yaralarda, göğüs yumuşatıcı olarak, mide hastalıklarında, bağırsak hastalıklarında (14), diyabette (93, 95), hayvan yemi olarak (1, 93, 94), gıda olarak (14, 26, 37, 93, 94), sigara kullanımına karşı (95), reçel hazırlamada (1, 11), öksürükte (1, 35, 53, 100), bronşitte (14, 35, 95, 100), üşütmede, kansızlıkda(100), karın ağrısında (53, 100), balgam söktürücü olarak (14, 53, 98), ishalde (12, 14, 35, 53, 95), kalbi güçlendirmede, enurezis nokturnada (53), kuvvet verici olarak (14, 81), kanserde (60), Gövdesi; eşya yapımında (93, 100), Yapraklı dalları; gölgelik yapımında (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Şeker (glikoz, sakkaroz), sabit yağ, pektin, tanen, vitamin, mineral, protein (12, 22)

140 Spartium junceum L. (Leguminosae) 1 3 m uzunlukta dik çalılar. Yapraklar seyrek, mm uzunluğunda, basit, darca eliptik, düşücü. Salkımlar 5 20 çiçekli; korolla mm, karinanın gagası yaklaşık 2 mm. Legümen 6,5 8,5 0,6 cm boyutlarında, tohumlu. Şekil 4-58: Spartium junceum (ISTE 91425) Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Temmuz. Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Maki ve deniz kenarındaki kayalıklar; m Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeyi, Batı Anadolu, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 233 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91425!, C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 246 m, 17.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91426! Yöresel İsmi: Süpürgelik (Söğüt, Adaköy), Söğsük (Yeşilbelde, Çamlı), Geveğen (Karaca), Kovalık (Osmaniye), Çalgılık (Taşlıca) Kullanılan Kısmı: Gövdesi Yöresel Kullanımı: Diğer; 1. Gövdesi süpürge yapımında kullanılır (yaygın).

141 124 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Borcak (1, 11, 54, 96), Borçak (107), Borçoh (11), Borkluk, Bortluk (93, 96), Boru çalısı (96), Boruk (11), Burçalak (107), Burçak (95, 96, 89), Döşeklik (93, 96), Katırkuyruğu (33, 96, 57), Katırtırnağı (11, 12, 56, 67, 96, 98), Kuşçubuğu (11, 96), Kuşkonmaz (93, 96), Sırım borcak (1, 96), Söğüt, Söğsük (93, 96), Sparta çiçeği (96), Süpürge çalısı (1, 96), Süpürgelik (93, 96) Türkiye deki Kullanımları: Çiçekleri; gastrik ülserde (107), koku verici olarak (33), cilt güzelliği için (67), diüretik olarak, uyuşturucu olarak (12), Yaprakları; balgam söktürücü olarak, hazmı kolaylaştırıcı olarak, romatizmada, kalp hastalıklarında, nefritte, böbrek taşlarında, diüretik olarak, idrar yolu hastalıklarında (98), Dalları; bağırsak hastalıklarında, mide hastalıklarında, taş düşürücü olarak (1), kilo vermede (95, 89), süpürge yapımında (1, 33, 93, 57), hasır yapımında (93), incir kurutmada (54), Toprak üstü kısmı; süpürge yapımında, süs olarak (56), yakacak olarak (56, 93), koku verici olarak (67) kullanılır. Yakacak olarak (11, 93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Renk maddeleri, alkaloit (sitisin) (22)

142 Vicia villosa Roth subsp. eriocarpa (Hausskn.) P. W. Ball (Leguminosae) Şekil 4-59: Vicia villosa subsp. eriocarpa (ISTE91423) Tek yıllık veya iki yıllık, villoz veya yatık-piloza değişen tüy durumu, cm boyunda, tırmanıcı bitkiler. Yaprakçıklar 4-10 çift, 0,3 3,5 cm, oblong-ovat; stipula sagitattan lanseolata değişen şekillerde; tendriller dallanmış. Çiçek durumu sapı yaprak uzunluğunda veya daha kısa, 3 40 çiçekli. Çiçek sapı 1 2 mm. Çiçekler mm uzunlukta, menekşe rengi-mavi. Kaliks 5 8 mm; dişler tüpten daha kısa, darca subulattan lanseolatüçgenimsiye değişen şekillerde. Legümen oblong veya oblong-romboid, 2 3 0,6 1 cm boyutlarında, tüysüz veya pubesent, 2 8 tohumlu. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Temmuz Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Pinus ormanı, maki, çitli bayır, tarla, su kenarı; m Türkiye deki Yayılışı: Kuzeybatı, Güney ve Batı Anadolu. YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt-Bayır arası, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91423! Yöresel İsmi: Bağla (yaygın), Efek (Taşlıca) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Diğer; 1. Toprak üstü kısımları hayvan yemi olarak kullanılır (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Bağla (93, 96), Boğala (96) Türkiye deki Kullanımları: Hayvan yemi olarak (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: -

143 Malva nicaeensis All. (Malvaceae) Şekil 4-60: Malva nicaeensis (ISTE 91432) veya tüylü, ağımsı yapıda. Tek yıllık bitkiler. Gövdeler yükselici veya dik, seyrekçe kılsı tüylü-piloz. Yapraklar az çok dairemsi, çoğunlukla hafifçe 3 5 loblu, krenat. Çiçekler yaprak koltuğunda demetler halinde. Epikaliks segmentleri oblong. Sepaller genişçe üçgenimsi, yaklaşık 2 mm. Petaller leylak renkli-pembe, tabanda tüylü, 6 8 mm uzunlukta. Merikarplar çıplak Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Haziran. Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Tarlalar; deniz seviyesine yakın Türkiye deki Yayılışı: Güney Anadolu, Batı Anadolu, Türkiye nin kuzeybatısı YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 168 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91432! Yöresel İsmi: Ebegümeci (yaygın), Kabaot (Osmaniye), Deli ebegümeci (Yeşilbelde), Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Yemeği bağırsakları yumuşatıcı olarak kullanılır (Çamlı). Gıda; 1. Toprak üstü kısmı pişirilerek gıda olarak kullanılır (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Develik (33), Ebe gümeci (1, 33, 39, 56, 90, 91, 93, 95, 96), Ebegömeci, Ebegömeç (56), Ebecik (96), Ebömeç (1, 96), İlmik, Kaba, Kabalık (93, 96), Moloş, Moloşa (95, 96), Saracak (96)

144 127 Türkiye deki Kullanımları: Yaprakları; ısırganın tahrişini önlemede (56, 91, 95), gıda olarak (1, 33, 56, 93), iltihap söktürücü olarak, çıban tedavisinde (39), hazmettirici olarak (90, 95), ağrı kesici olarak (56, 90, 95), bağışıklık sistemini güçlendirici olarak (95), böbrek kumu ve taşı düşürmede (33), Çiçekleri; hazmettirici olarak (90), astımda (91, 95), öksürükte (33, 95), midevi olarak, ateş düşürücü olarak, nezlede, bronşitte, mide bulantısında, kusmada, boğaz ve bademcik hastalıklarında, göğüs yumuşatıcı olarak (95), Meyveleri; takı yapımında (56), Kökleri; çoçuk düşürmede (33), göğüs yumuşatıcı olarak, öksürükte (95) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: -

145 Malva sylvestris L. (Malvaceae) İki yıllık veya çok yıllık bitkiler. Gövdeler dik veya yükselici, tüberküllü tüylerden oluşan yayık piloz. Yapraklar az çok dairemsi, 5 7 loblu, krenat, seyrek piloz veya tüysüz. Çiçekler yaprak koltuklarında ve dal uçlarında demetler halinde. Epikaliks segmentleri az çok lineardan oblonga kadar değişen şekillerde veya darca ovat. Sepaller genişçe üçgenimsi, 3 7 mm. Petaller mm, sepallerin 4 katı kadar veya daha uzun, leylak renginden pembeye Şekil 4-61: Malva sylvestris (ISTE 91433) kadar değişen renklerde, emarginat veya hafifçe 3 5 parçalı. Merikarplar tüysüz veya tüylü, sırt kısmında az çok düz. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Ekim Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Çalılıklar, çayırlık yerler, açık alanlar; m Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeyi, Batı Anadolu, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91435!, C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, Çiftlik koyu yolu, 17.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91434!, C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 17.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91433! Yöresel İsmi: Ebegümeci (yaygın), Kabaot (Taşlıca, Hisarönü, Bayır), Usluebegümeci (Yeşilbelde) Kullanılan Kısmı: Yaprağı, toprak üstü kısmı, tohumu, çiçeği Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Yaprakları zeytinyağında kavrularak köpeğin ısırdığı yere sürülür (Osmaniye). 2. Yapraklarından hazırlanan dekoksiyonu aç karnına içilerek böbrek kumu düşürücü olarak kullanılır (Karaca). 3. Toprak üstü kısmından yapılan yemeği bağırsakları çalıştırıcı olrarak kullanılır

146 129 (Çetibeli). 4. Çiçeklerinden hazırlanan dekoksiyonu dahilen öksürük, karın ağrısı, soğuk algınlığı, karın şişliği tedavisinde kullanılır (Yeşilbelde). 5. Tohumları dövülüp, balla karıştırılarak grip tedavisinde dahilen kullanılır (Orhaniye). 6. Acılı kavurması idrar yolu hastalıklarında yenilir (Hisarönü). Gıda; 1. Toprak üstü kısmı gıda olarak kullanılır (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Ale gömeci (11), Büyük ebegümeci (11, 71), Develangır (11), Develik (11, 33, 77, 95, 96, 99), Devetabanı (11), Ebe gümeci (2, 7, 12, 14, 21, 27, 29, 30, 33, 35, 37, 42, 43, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 67, 73, 77, 81, 85, 87, 89, 91, 93, 95, 96, 98, 99, 100, 109), Ebegümeç (95), Ebe gömeci (11, 27, 96), Ebegömeç (56), Ebe gümeç (11, 53, 96, 100), Ebe kömeç (95, 96), Ebecik, Ebelik, Ebem gömeci (96), Ebem gümeci (29, 34, 42), Ebe kömeci, Ebe kömeç (11), Ebem gömeci (30), Ebem gümeci (11, 12), Ebem kömeci (11), Ebene gömeci (102), Ebomeç, Ebumeci, Eli gümeç (11), Eme gümeci (27), Emen kömeci, Evem kömeci (11), Gaba (11, 35, 37), Gaba gömeç (11), Gömeç (11, 27, 96), Gömeçotu (59, 60), Hamaylık (11), Hıbbez (87), Hubbez (95, 96), İlmik (11, 35, 37, 93, 96), Kaba (93, 96), Kabalık (93), Kaba ot, Kabalık, Kara bövmeç (96), Kazankarası, Kömeç (11), Kümeç (27), Molaşa, Molaşaotu (56), Meleko çiçeği (96), Paçık, Pencer (11), Saracak (11, 96), Tebük, Tolik (11) Türkiye deki Kullanımları: Dalı; çocuk düşürücü olarak (12), Toprak üstü kısmı; jinekolojik hastalıklarda (60), hemoroitte (85), doğumu kolaylaştırıcı olarak (77), baş ağrısında, mide bulantısında, gripte, iltihaplarda (2), öksürükte (30, 60, 95, 102), kabızlıkta (21, 95), ağrı kesici olarak, bağırsak hastalıklarında, karaciğer hastalıklarında, sedatif olarak, egzamada, ateş düşürücü olarak, menstrüasyon düzensizliğine karşı, idrar yolları rahatsızlıklarında (95), böbrek rahatsızlıklarında (30), göğüs yumuşatıcı olarak (102), böbrek taşı düşürmede (60), sindirim sistemini rahatlatıcısı olarak (73), sindirim sistemi iltihabında (109), yaralarda, tansiyon düşürücü olarak (14), vajinit tedavisinde (95), adet sancılarında (14, 85), ağrı kesici olarak (14, 56), gıda olarak (2, 14, 21, 26, 27, 56, 57, 73, 85, 100), bağırsak yumuşatıcısı olarak, mide rahatsızlığında (95, 100),

147 130 karın ağrısında (7, 60, 100), soğuk algınlığında (95, 100, 109), bronşitte (60, 95, 100), sivilce için, sindirim sistmi düzenleyicisi olarak, ayak ağrısında (100), romatizma tedavisinde (7, 100), göğüs kanserinde (60), Yaprakları; hemoroitte (38), egzamada, sindirim sistemi enflamasyonlarında, bronşitte, öksürükte, lezyon ağrısında, örümcek ve arı sokmasında (43), gıda olarak (11, 12, 29, 33, 34, 37, 53, 55, 56, 57, 59, 67, 71, 77, 87, 93), hayvan yemi olarak (34), bademcik iltihabında (43, 60, 67), diyabette, karaciğer rahatsızlıklarında (56), balgam söktürücü olarak (56, 98), sedatif olarak, astrenjan olarak, diüretik olarak (98), mide rahatsızlıklarında (95), böbrek rahatsızlıklarında (56, 67), kabakulak tedavisinde (60, 87), yanıklarda (27, 43), iltihap giderici olarak (27), soğuk algınlığında (67, 95, 89), rahim hastalıklarında (67), böbrek taşı düşürmede (14), kabızlıkta (55, 77), çıban tedavisinde (14, 27, 30, 43, 60, 71, 87, 89, 95, 98), cilt yaralarında (14, 27, 43, 87, 98), hemofili hastalığında (67), ateş düşürücü olarak, saç bakımında (14), bağırsak yumuşatıcı olarak (53), karın ağrısında (53, 89, 95, 99), ağrı kesici olarak (2, 12, 53), deri hastalıklarında, saç hastalıklarında, göz hastalıklarında (81), solunum sistemi hastalıklarında (12, 14, 43, 81), ısırganın tahrişine karşı (58, 91, 95), adet görememe durumunda (56), gastritte, mide-bağırsak ülserinde, yaralarda, şişmiş ayaklarda ellerde, boğaz iltihabında, mesane iltihabında (35), Meyveleri; bronşitte (58), karın ağrısında (99), gıda olarak (33), Çiçekleri; astımda (91, 95), çıban tedavisinde (14), çay olarak (59), soğuk algınlığında (60), solunum sistemi hastalıklarında (14, 27), mide bağırsak hastalıklarında, kalp hastalıklarında (2), bronşitte (58, 60), öksürükte (14, 27, 77), ateş düşürücü olarak, böbrek taşı düşürmede (14), mide üşütmesinde, boğaz ağrısında (27), kabızlığa karşı (55), Kökleri; karın ağrısında (99), kabızlıkta (27), çoçuk düşürmede (27, 33, 60, 85), enflamasyonda, yaralarda (85), Tohumları; iltihap kurutucu olarak, açık yaralarda, bağırsak yumuşatıcısı olarak (27), ishalde (77) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Müsilaj, tanen, antosiyan bileşikleri (malvin, delfinidin, malvidin 3-glukozit), flavon (12, 103)

148 *Ficus carica L. subsp. carica (Moraceae) 10 metreye kadar veya daha fazla uzunlukta ağaçlar. Genç sürgünler yeşil, daha sonra kahverengi, genellikle kısa havlı; yaşlı sürgünler gri, düz, kalın ve sert yapılı, kırılgan az dallı. Yapraklar düşücü, büyük, genellikle 10 cm den daha büyük, az çok loblu, bazen tam, dıştan yuvarlak, genellikle kordat, skabrit, sıklıkla altta az çok kısa havlı, nadiren az çok tüysüz, başlıca üst kısmındaki kenarlar Şekil 4-62: Ficus carica subsp. carica undulat-krenattan dentata değişen şekillerde. Yaprak sapı 2 10 cm, kalın. Meyve tek, 8 cm ye kadar uzunlukta, armut şeklinde veya basık-küresel, kısa saplı veya sapsız, yeşilimsi, sarımsıdan mora kadar değişen renklerde, tüysüz veya kısa havlı. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Eylül Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Açık alanlar, karışık ormanlar, nehir vadilerindeki taşlık yamaçlar, kaya çatlakları; m Türkiye deki Yayılışı: Güneybatı Anadolu, Kuzey Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 30.X.2009, B. Gürdal, BG 318!, C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 171 m, 17.V.2009, B. Gürdal, BG 319! Yöresel İsmi: İncir (yaygın) Kullanılan Kısmı: Meyvesi Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Meyvesi kabız tedavisinde, bağırsak yumuşatıcısı olarak kullanılır (Söğüt).

149 132 Gıda; 1. Meyvesi gıda olarak tüketilir (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Babaincir (48), Ballıdarı, Bardacık (12), Dağ inciri (3), Erkek incir (35, 37), Hejir (44), Hajir (9), İncir (2, 9, 11, 12, 29, 30, 33, 35, 51, 56, 58, 67, 77, 89, 93, 95, 96, 98, 99), İncir ağacı (90, 91, 93, 95), İncir boğası, Kabaincir, Kabincir (35, 37), Kavak inciri (96), Kerik (3, 11), Yabani incir (95), Yabani yemiş (14, 96), Yalancı yemiş (108), Yazılı kabak inciri (96), Yemiş (33, 56, 67, 95), Yemişen (56) Türkiye deki Kullanımları: Sütü; arı akrep sokmasında (33, 48, 67, 77, 95), çökelek yapımında (3, 11, 29), kanser tedavisinde, saçkıran hastalığında (56), ekmek mayası olarak (44), yoğurt mayalamada (33), nasır tedavisinde (30), siğil tedavisinde (12, 14, 30, 33, 56, 58, 77, 89, 91, 93, 95, 99), Gövdesi ve dalı; siğil, çıban, arı sokmasında (100), eşya yapımında (93), yüzdeki yaraları ve sivilceleri iyileştirmede (3), saç diplerindeki yaraların tedavisinde (95), oyuncak yapımında (93), Meyvesi; hemoroitte (95, 108), öksürükte (2, 77), mide ağrısında (2), bağırsakları yumuşatmada (12, 35, 56, 95), kesik yarasında, termiye tedavisinde (35), hepatitte (30), çıban tedavisinde (30, 35, 100), arı sokmasında (100), gıda olarak (9, 14, 33, 37, 44, 56, 58, 67, 77, 93), Yaprakları; nefes darlığında, mide hastalıklarında (91, 95), gıda olarak (56), hemoroitte (2, 12, 30, 51, 58, 90, 95, 108), egzamada (33, 90, 95), allerjide (51), çıban tedavisinde (12), bacak ağrısında (67), verem hastalığında (95), Yapraklı dalı; burun kanamasında (33), kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Şeker, vitamin (A, B, C) (12)

150 *Morus nigra L. (Moraceae) Kısa gövdeli, genişçe taçlı, 10 m ye kadar uzunlukta ağaçlar. Sürgünler kısa yumuşak tüylü, kalın. Yapraklar genişçe ovat, 6 20 cm, akut veya kısaca akuminat, tabanda belirgin kordat, kabaca serrat, genellikle tam veya 2 3 loplu, koyu yeşil ve üstte güçlü skabrit, altta kısa yumuşak tüylü. Yaprak sapı 1,5 2,5 cm uzunlukta. Meyve 2 2,5 cm uzunlukta, siyahımsımor veya siyah renkte. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Haziran Şekil 4-63: Morus nigra YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, Çiftlik koyu, 22.VIII.2009, B. Gürdal, BG 89! Yöresel İsmi: Dut (yaygın), Karadut (Bayır) Kullanılan Kısmı: Meyvesi, yaprakları Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Yapraklarından hazırlanan dekoksiyon dahilen böbrek rahatsızlıklarında kullanılır (Bayır). Gıda; 1. Genç yapraklarından sarma yapılır (Bayır). 2. Meyvesi gıda olarak tüketilir (yaygın).

151 134 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Dut (34, 84), Dut ağacı (11), Ekin dudu (96), Ekşi dut, Ekşi kara (93, 95, 96), Ekşi kara dut (56, 93, 95, 96), Ekşi kara dut ağacı (93, 95, 96), Kara dut (8, 11, 12, 14, 20, 30, 39, 41, 42, 43, 56, 59, 60, 71, 73, 81, 82, 93, 95, 96, 98, 99, 100, 108), Siyah dut (95), Tuyi reş (44) Türkiye deki Kullanımları: Meyvesi; ateş düşürücü olarak (44), astımda (60), ağız boğaz hastalıkları ve lezyonlarında (12, 43), gıda olarak (8, 14, 34, 39, 44, 59, 71, 73, 93), diyabette (14, 95), boğaz ağrısında (41), kansızlıkta (56, 95), ağız yaralarında (14, 20, 56, 95), aftta-pamukçukta (56, 82, 95, 100), kansere karşı (56, 93, 95, 100), kan yapıcı olarak (14, 39), boyamada (56), bağırsak yaralarında, ağız ağrısında (56, 100), kurt düşürücü olarak (81, 95), Kökleri; kurt düşürücü olarak (12, 81), çoçuk düşürücü olarak (82), Yaprakları; diyabette (12, 14, 42, 60, 82, 84, 95), ateş düşürücü olarak, tenyada (43), gıda olarak (56, 59), astımda (60), Meyve suyu; ağız hastalıklarında (8, 98, 99), Kabuğu; diyabette (30), ateş düşürücü olarak, tenya düşürücü olarak, bağırsak parazitlerine karşı (43), dismenorede, amenorede (108), Dalları; hemoroitte (30), eşya yapımında (44), idrar yolları hasalıklarında, cilt hastalıklarında (95), kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Şeker, organik asit (tartarik asit, sitrik asit), boyar maddeler (12)

152 Eucalyptus camaldulensis Dehnh. (Myrtaceae) 15 m ye kadar uzayabilen; kabuğu pürüzsüz, yaprak döken ağaçlar. Genç yapraklar dardan genişe lanseolat, 6 9 2,5 4 cm boyutlarında. Olgun yapraklar dar lanseolat, ,8 2 cm. Umbella 5 10 çiçekli; sapı mm uzunlukta, silindirik. Kapak konikten saplıya kadar değişen şekillerde. Meyve mm, geniş kenarlı yarıküremsi. Çiçeklenme Zamanı: Kasım-Mayıs Şekil 4-64: Eucalyptus camaldulensis (ISTE 91395) alanları istila etmiştir. Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Özellikle Mersin ve Adana da ticari olarak yetiştirilir, geniş çapta tabiileşmiş ve yol kenarları ve kumlu Türkiye deki Yayılışı: Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde yolu, 199 m, 01.XI.2009, B. Gürdal, ISTE 91395!, C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, 140 m, 31.X.2009, B. Gürdal, BG 114! Yöresel İsmi: Okaliptus (yaygın), Sulfata (Bayır) Kullanılan Kısmı: Uçucu yağı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Yapraktan elde edilen uçucu yağ haricen romatizma ve siyatik ağrısında kullanılır (Bayır). 2. Uçucu yağı bronşit tedavisinde kullanılır (Bayır).

153 136 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Adana ökaliptusu (11), Gelendost, Galiptoz (35), Kaliptos (93, 95, 96), Okaliptüs (35), Ökaliptos (11, 95, 96), Ökaliptus (93, 95, 96), Ökaliptus ağacı (95), Sıtma ağacı (44, 96), Sulfata (53, 100), Sulfata ağacı (11, 93, 95, 96) Türkiye deki Kullanımları: Çiçekleri; bronşitte, sıtmada, burun akıntısında (100), Yaprakları; astımda, öksürükte (35, 95), kalp rahatsızlıklarında (95), nezlede, diş ağrılarında, böbrek hastalıklarında (35), ağrıda (53), guatrda, romatizmada, bronşitte, sıtmada, burun akıntısında (100), Tohumları; göz tansiyonunda (100), Dalları; romatizmada, (100), Gövdesi; yakacak olarak (44, 100), eşya yapımında (53, 93), ayak şişliklerini gidermede (93, 95) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (12)

154 Myrtus communis L. subsp. communis (Myrtaceae) 1 5 m uzunluğunda çalılar. Yapraklar ovat-lanseolat, 2 5 cm, derimsi, tüysüz, nokta şeklinde glandlı, ezildiği zaman hoş kokulu, tam; yaprak sapı yaklaşık 2 mm. Çiçekler 3 cm ye kadar çapta, beyaz renkte; pediseller 1,5 2,5 cm uzunlukta; petaller dairemsi, 7 15 mm. Bakka az çok küreselden genişçe Şekil 4-65: Myrtus communis subsp. communis (ISTE 85887) elipsoide kadar değişen şekillerde, 7 10 mm uzunlukta, olgunlaştığında genellikle mavimsi-siyah renkli. Çiçeklenme Zamanı: Haziran-Eylül Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Pinus brutia ormanları, makiler, kayalık yamaçlar, kumullar; m Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güney Anadolu, Türkiye nin kuzeyi YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 36 m, 10.XII.2008, B. Gürdal, ISTE 85887!, C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, orman altı, 171 m, B. Gürdal, BG 10! Yöresel İsmi: Siyah mersin (Yeşilbelde), mersin (yaygın) Kullanılan Kısmı: Meyvesi, yaprakları, uçucu yağı, filizi, aromatik suyu Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Taze meyveleri göz toniği olarak yenilir (Söğüt). 2. Kuru yapraklarından hazırlanan dekoksiyonu dahilen şeker düşürücü olarak kullanılır (Söğüt).

155 Yaprağı nefes açıcı olarak çiğnenir (Turgut). 4. Yapraklarından elde edilen uçucu yağı diyabet tedavisinde yalanarak (Bayır), ağrı tedavisinde haricen (Turgut), inme ve felç tedavisinde masaj yapılarak (Bayır, Orhaniye) kullanılır. 5. Aromatik suyu dahilen şeker düşürücü (Orhaniye, Osmaniye, Bayır), kolesterol düşürücü olarak (Osmaniye) kullanılır. 6. Filizi rakıya konulup 15 gün bekletilir ve 1 şişe kapağı yatarken, 1 şişe kapağı sabah aç karnına astım, bronşit tedavisi için içilir (Beldibi Belediyesi). Gıda; 1. Meyvesi gıda olarak tüketilir (yaygın). Diğer; 1. Yaprakları ölülerin altına üstüne konulur (Karaca, Çamlı). 2. Mersin yaprağı, defne yaprağıyla birlikte ölüleri yıkama suyuna konulur (Karaca, Çamlı). 3. Yapraklı dalı mezarlıklara konulur (Bayır). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Çakal üzümü (95, 96), Elduran, Eldüren (11), Hambelez (54), Kara sirken (95, 96), Mersin (11, 12, 14, 37, 43, 53, 67, 81, 84, 89, 93, 94, 95, 96, 98, 100), Mersin ağacı (72), Mersin çalısı (35, 96), Mord, Mort (11), Muhrik (44), Murt (1, 12, 14, 33, 43, 87, 95, 96), Sazak ağacı, Zazak (11) Türkiye deki Kullanımları: Meyvesi; diş eti iltihabında (14), zatürre tedavisinde, öksürükte, midevi, saç kuvvetlendirici, diüretik, kusmayı önleyici olarak, susuzluğu giderici olarak (95), iştah açıcı, kan dindirici olarak (12), antiseptik olarak (12, 14), ishalde (11, 12, 87), gıda olarak (11, 14, 33, 37, 44, 54, 87, 93, 94), diyabette (81), tansiyon düşürcü olarak (14, 81), Yaprakları; dekoratif olarak, diüretik olarak (43), pişikte (84, 93), idrar yolları rahatsızlıklarında (72), ishalde (84, 87, 95), kan dindirici olarak (12, 98), antiseptik olarak (12, 14, 98), iştah açıcı olarak (12, 43, 98), bacak ağrılarında, saç bakımında, saç dökülmesine karşı, böbrek taşı düşürmede, nezle tedavisinde, şişliklerde (95), üriner sistem hastalıklarında (98), incire koku verici olarak (94), romatizmada, yanıklarda (93), ishalde (43, 89), saç onarıcı olarak (89), diş eti iltihabında, cilt yaralarında (14), kapanmayan yaralarda (1), yaralarda (35, 93), bağırsak rahatsızlıklarında (67), ağrıda (1, 95), baharat olarak (11, 12, 81, 87), kolesterolde (14,

156 ), karın ağrısında (84, 100), ter kokusunda, kanserde, boğaz ağrısında, rahatlatıcı olarak, bademcik iltihabında, astım bronşitinde (100), diyabette (14, 35, 67, 72, 81, 93, 95, 100), tansiyonda (14, 81, 100), kalp-damar rahatsızlıklarında (95, 100), öksürükte, balgam söktürücü olarak, mide ağrısında, diş ağrısında, vücut bakımında, yorgunluğu gidermede (53), Çiçekleri; diyabette, idrar şekerini düşürücü olarak (87), iştah açıcı olarak (14, 43), kabızlıkta, yaralarda (14), güveden koruyucu olarak (33), baharat olarak (81), ishalde, diüretik olarak (43), Tohum; gıda olarak (26), Dalı; süpürge yapımında (33), sepet yapımında (93), mezarlara koymak için (54, 93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (mirtenol, limonen, mirtenil asetat, ökaliptol, mirtol, geraniol, geranil asetat, α-pinen, α-terpinol), tanen, açilfloroglusinol (mirtokommulon A ve B) (45)

157 *Olea europaea L. var. europaea (Oleaceae) 10(-15) m ye kadar uzayabilen herdem yeşil ağaçlar, geniş taçlı, sıklıkla budaklı gövde, dikensiz hemen hemen silindirik dallı; dallar pulsu, gri; tomurcuklar çok küçük, pulsuipeksi tüylü. Yapraklar lanseolat, 4 cm den uzun, hemen hemen sapsız, mukrolu, üstte koyu yeşil ve tüysüz, altta sıkça gri renkte-pulsu. Panikula yapraklardan daha kısa; çiçekler beyaz, hoş kokulu, 3 4 mm, drupa hemen hemen küremsi yada oblong, 35 mm ye kadar uzunlukta parlak siyah, Şekil 4-66: Olea europaea var. europaea (ISTE 91396) kahverengimsi yeşil ya da nadiren olgunken fildişi beyazı renkte. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Makiler, kayalık yamaçlar; m Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güney Anadolu, Türkiye nin kuzeyi YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 224 m, 30.X.2009, B. Gürdal, ISTE 91396! Yöresel İsmi: Zeytin (yaygın) Kullanılan Kısmı: Meyvesi, yaprağı, filizi Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Taze yapraklarından hazırlanan dekoksiyon dahilen tansiyon tedavisinde, diyabet ve kolesterol tedavisinde (Osmaniye) kullanılır. 2. Zeytin filizleri toplanıp tuzla dövülerek, ayak şişkinliğine karşı, akşamları ayağın altına sarılır (Osmaniye). Gıda; 1. Meyvesi gıda olarak tüketilir (yaygın).

158 141 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Aşılı zeytin (12), Uslu zeytin (93, 95), Zeytin (2, 33, 35, 37, 48, 53, 58, 60, 67, 77, 81, 93, 94, 95, 96, 100, 108), Zeytin ağacı (11, 90, 91, 93, 95), Zeytun (44) Türkiye deki Kullanımları: Meyvesi; gıda olarak (11, 33, 37, 44, 58, 67, 77, 93), boğaz ve bademcik iltihabında (53, 100), yaralarda (33, 48, 60, 95), burkulmada (2, 60), boğaz ağrısında, kulak ağrısında (60), ağrı kesici olarak (95), kas ağrısında, romatizma ağrısında (108), Gövdesi; yakacak olarak (33, 67, 100), kan şekerini düşürmede (95), ateş düşürücü olarak, iştah açıcı olarak (81), Yaprakları; nodül tedavisinde (90), ölü yıkama suyunda, nefes darlığında (33), hayvan yemi olarak, boyamada (93), diüretik olarak (12), böbrek ağrısında (77), tansiyonda (2, 33, 67, 93, 94, 100), karın ağrısında, bademcik iltihabında, astımda, kalp damar hastalığında (100), diyabette (12, 53, 58, 77, 91, 95, 100), öksürükte, balgam söktürücü olarak (53), ateş düşürücü olarak, iştah açıcı olarak (12, 81), kolesterolü düşürmek için (58, 95), yağ bezelerini gidermede (95), Zeytinyağı; şişlik geçirmede (33), doğumu kolaylaştırmak için, tetanozda (35), kemik gelişimi için (33, 77), göz hastalıklarında (33, 93, 95), bağırsak tembelliğinde (77), safra söktürücü olarak (12), kabızlıkta (12, 100), tedavi amaçlı karışımlarda (58), ateş düşürücü olarak (33, 100), romatizmada (100, 108), yaralarda (94, 95, 100, 108), karın ağrısında, zehirlenmelerde, yılan ve arı sokmasında, bronşitte, ineklerde göğüs yarılmasında, kulak ağrısında, çıbanda, böbrek taşında, öksürükte, hayvanlarda ot tutmasında, hemoroitte, egzamada, göze çöp batmasında, kesiklerde, berede, burkulmada, temrede (100), yanıklarda (67, 93, 95, 100), Meyve çekirdeği; nazarlık olarak (33), iltihaplı yaralarda (60), romatizma tedavisinde (95), tespih yapımında (93), Dalları; baston yapımında (33), plaj şemsiyesi yapımında (93), Filizi; yaralarda (93, 95) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Tanen, uçucu yağ, organik asit, rezin (12)

159 Olea europaea L. var. sylvestris (Miller) Lehr. (Oleaceae) 10(-15) m ye kadar uzayabilen herdem yeşil ağaçlar, geniş taçlı, sıklıkla budaklı gövde, dikenli hemen hemen dört köşeli dallı; dallar pulsu, gri; tomurcuklar çok küçük, pulsu-ipeksi tüylü. Yapraklar obovat, 4 cm den kısa, hemen hemen sapsız, mukrolu, üstte koyu yeşil ve tüysüz, altta sıkça gri renkte-pulsu. Panikula yapraklardan daha kısa; çiçekler beyaz, hoş kokulu, 3 4 mm, drupa hemen hemen küremsi yada oblong, 15 mm ye kadar uzunlukta, parlak siyah, kahverengimsi yeşil yada nadiren olgunken fildişi beyazı renkte. Şekil 4-67: Olea europaea var. sylvestris (ISTE 91397) kayalık yamaçlar; m Çiçeklenme Zamanı: Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Makiler, Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güney Anadolu, Türkiye nin kuzeyi YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 171 m, 01.XI.2009, B. Gürdal, ISTE 91397! Yöresel İsmi: Deli zeytin (Yeşilbelde) Kullanılan Kısmı: Dalı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Dalından hazırlanan dekoksiyonu dahilen diyabet tedavisinde kullanılır (Yeşilbelde). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Deli (35), Deli zeytin (95, 96), Delice (12, 35, 95, 96), Delice zeytin (96), Erkek zeytin (12, 96), Karazeytin (82), Kel zeytin (95, 96), Yabani zeytin (12, 43), Zeytin (14, 48), Zeytin ağacı (11, 91), Zeytin keli (35), Zeytun (44)

160 143 Türkiye deki Kullanımları: Meyvesi; kıymık batmasına karşı (82), diş eti iltihaplarında (14), gıda olarak (11, 44), yaralarda (48), Yaprakları; ateriosklerozda, iştah açıcı olarak, ateş düşürücü olarak, kabızlıkta (43), ishalde, teskin edici olarak, kurt düşürücü olarak, böbrek taşı düşürücü olarak, romatizmal hastalıklarda, diş eti iltihaplarında, cilt yaralarında (14), tansiyonda (14, 43, 95), diyabette (14, 35, 43, 91), kolesterolü düşürmek için (58, 95), hayvanların göz hastalıklarında (93, 95), hayvan yemi olarak (93), Gövdesi; kabızlıkta, diüretik olarak, diyabette, tansiyonda (14), ateş düşürücü olarak, iştah açıcı olarak (14, 81), Filizleri; tansiyonda (35), diyabette, yaralarda (93, 95), Dalları; eşya yapımında (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Tanen, uçucu yağ, organik asit, rezin (12)

161 Oxalis pes-caprae L. (Oxalidaceae) Skapuslu, soğancıklı bir toprakaltı gövdesi uzatan derin bir soğanlı. Folioller ters üçgensi, derin emerginatlı. Skapus yaprakları aşar, tepesinde çiçekleri umbella şeklinde taşır. Sepal yaklaşık 5 mm. Petal parlak sarı renkte, mm uzunlukta. Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Nemli yerler, zeytin bahçeleri, üzümbağları Türkiye deki Yayılışı: Batı ve güney Anadolu Şekil 4-68: Oxalis pes-caprae (ISTE 91399) YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 191 m, 02.II.2009, B. Gürdal, ISTE 91399! Yöresel İsmi: Ekşi yonca (Söğüt) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Toprak üstü kısmı salata olarak yenilir (Söğüt). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Ekşi ot (37, 93, 96), Ekşi yonca, Ekşikulak, Limon otu, Ot kınası (96) Türkiye deki Kullanımları: Bulbilleri; gıda olarak (93), Çiçek kurulu; gıda olarak (93), Yaprakları; gıda olarak (37) kullanılır. Hayvan yemi olarak, boyamada (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: -

162 Papaver rhoeas L. (Papaveraceae) Şekil 4-69: Papaver rhoeas (ISTE 91400) 90 cm ye kadar uzayabilen, dik gövdeli bitkiler. Yapraklar değişken, çoğunlukla pennatifit veya pennatisekt, segmentler dentat, terminal segment lanseolat, yan segmentlerden çok daha uzun. Çiçek durumu sapı sert tüylü, nadiren yayık kılsı tüylü. Petal kırmızı renkli, tabanda lekeli, boyutları değişken. Porisit kapsula çıplak, az çok küresel, tabanda yuvarlak, genişliğinin yaklaşık 2 katı uzunlukta. Tabla düz, 18 adete kadar stigmalı. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Ağustos Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Açık alanlar, düzlükler, yol kenarları; m Türkiye deki Yayılışı: Trakya, Anadolu da geniş yayılışlı YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 168 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91400! Yöresel İsmi: Gelincik (yaygın), Kamacık (Söğüt, Bayır), Kağma (Taşlıca) Kullanılan Kısmı: Kökü, toprak üstü kısmı, çiçeği Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Kalp rahatsızlıklarında kökü kavrulup yenir (Yeşilbelde). Gıda; 1. Toprak üstü kısmı pişirilerek gıda olarak kullanılır (Osmaniye, Söğüt, Bayır, Karaca). Diğer; 1. Çiçekleri süs olarak kullanılır (Taşlıca).

163 146 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Alvala (96), Aşotu (12), Borcanka (59, 60), Ceybuhaten (4), Gangılız (72, 96), Gelin çiçeği (7, 96), Gelinalı (53, 93, 96, 100), Gelincik (2, 11, 12, 14, 29, 30, 33, 37, 43, 53, 54, 56, 57, 59, 60, 67, 72, 77, 81, 85, 90, 93, 95, 96, 98, 100, 109), Gelinciklalesi (37), Gelineli (89, 95, 96), Gelincikotu (56, 59, 60), Hechecok (44), Kapçık (93, 96), Kapçıkotu, Kapırcık (37), Karagelincik (85), Kellinar (96), Kukumavotu (56), Lale (1, 93, 96), Lele (1, 96), Nünü (56), Şişık (4), Şıkşıkı (54), Zalla (67), Zemperlik (96) Türkiye deki Kullanımları: Taze yaprakları; hepatitte (90), tonik olarak (60, 90), gıda olarak (1, 2, 4, 29, 37, 53, 56, 57, 100), kuvvet verici olarak, sarılık tedavisinde (95), romatizma ağrısında (85), yatıştırıcı olarak (33, 95), Çiçekleri; gıda olarak (4, 44), oyuncak olarak (57), bronşitte (60, 95, 98), hemoroitte (30), faranjitte, gripte (98), kuvvet verici olarak, kan yapıcı olarak, ateş düşürücü olarak, astımda, ishalde, enurezis nokturnada, antispazmodik olarak, aritmiye karşı, adet düzenleyici olarak, karın ağrısında (95), soğuk algınlığında (95, 98), pamukçukta (aft), tonik olarak, kansızlıkta (90), ağız içi yaralarında (94), sakinleştirici olarak (12, 43, 81, 109), ağrı kesici olarak (67), diyabette (109), galaktagog olarak, burun kanamasında, immünotonik olarak, boğaz ağrısında (60), göğüs yumuşatıcı olarak (12, 95), serinletici içecek olarak (56, 93, 109), oyuncak olarak (58), gıda boyası olarak (58, 72), boyamada (44), uyku düzenleyici olarak (95, 100), rahatlatıcı olarak (100), öksürükte (12, 14, 43, 60, 81, 95), böbrek taşı düşürmek için (7), Toprak üstü kısmı; hayvan yemi olarak (4), yaralarda, yanıklarda, uyku verici olarak, sedatif olarak, streste (98), romatizmada (60), iç kanamalarda (77), adet düzenleyici olarak (14), gıda olarak (26, 33, 59, 67, 85, 93), düşük önlemede (85), Kökleri; antihelmintik olarak (95, 89), gıda olarak (29), Meyveleri; öksürükte, süs olarak (33), oyuncak olarak (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Antosiyan glikozitleri (siyanidin), izokinolin alkaloitleri, müsilaj (103)

164 Polygonum bellardii All. (Polygonaceae) Tüysüz, tek yıllık, dik veya yükselici, cm uzunlukta bitkiler. Gövde zayıf, beyaz çizgili, en fazla 3 mm kalınlıkta. Yapraklar eliptik veya linear, oblong, mm boyutlarında, düşücü. Brakteler yapraklardan çok daha küçük. Çiçek durumu gevşek, her nodusta 1 2 çiçekli. Çiçekler 3 4 cm, periant kalıcı nuksu örter. Nuks parlak ve noktalı. Şekil 4-70: Polygonum bellardii (ISTE 91453) Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Ağustos Yetişme Ortamı: Ekili alanlar, açık alanlar, nemli yerler; m Türkiye deki Yayılışı: Yaygın YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, Çiftlik yolunun solunda, 22.VIII.2009, B. Gürdal, ISTE 91453! Yöresel İsmi: Saç otu, Saç büyüten (Bayır) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısmından hazırlanan dekoksiyonu dahilen böbrektaşı tedavisinde kullanılır (Bayır). 2. Saç uzatmak amacıyla toprak üstü kısmından hazırlanan dekoksiyonla saçlar yıkanır (Bayır). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Atmercimeleği (34), Kuşekmeği (79), Kuyrukyaran (95), Madımak (67), Potuk (11), Şıbırbat (4)

165 148 Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; süpürge yapımında (4), gıda olarak (67), kabız olarak, kan dindirici olarak (12), Yaprakları; gıda (34, 79), hayvan yemi olarak (34) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: -

166 Rumex pulcher L. (Polygonaceae) 60 cm ye kadar uzunlukta çok yıllık bitkiler. Taban yaprakları genişliğinin yaklaşık 2 katı uzunlukta; etli, çoğunlukla keman şeklinde. Çiçek durumunda çiçek kümeleri aralıklı. Pediseller kalın, sert, içteki periant segmentlerinden daha kısa veya onlara eşit uzunlukta, ortaya yakın yerlerden eklemli. İç periant Şekil 4-71: Rumex pulcher (ISTE 91401) segmentleri genellikle dişli, nadiren az çok tam, 2,5 4,5 mm genişliğinde, hepsi kabarcıklı. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Temmuz Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kumullar, yol kenarları, hendekler; m Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güney Anadolu, Türkiye nin kuzeyi YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 165 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91401! Yöresel İsmi: Labada (Söğüt) Kullanılan Kısmı: Yaprakları Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Yaprakları pişirilerek gıda olarak kullanılır (Söğüt).

167 150 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Acı labada (59), Çarşaf (56), Efelek (56, 59), Efelik (56), Ekşilik (54), Ekşikulak (8), Güzel labada (12), Ilıbıdağ (95, 96), Iştavek (59), İlabada (33, 93, 95, 96), Kıvırtrak (59), Kızıldibi (57), Kuzukulağı (14), Labada (11, 56, 59, 93, 95, 96), Lapaza, Mancar, Mancarotu (56), Oğlak kulağı (8), Pancar (57), Pancarotu (56), Tırşo (96), Tirşo (11), Yapalak (56) Türkiye deki Kullanımları: Kökü; boya eldesinde (14), yaralarda (11), egzamada (95), müshil olarak (12), Yaprakları; gıda olarak (8, 11, 33, 54, 56, 57, 59, 93), çıban tedavisinde (95), Meyvesi; öksürükte (56) kullanılır. Böbrek rahatsızlıklarında (95) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Antrasen türevleri, tanen (12)

168 Rumex tuberosus L. subsp. creticus (Boiss.) Rech. (Polygonaceae) Şekil 4-72: Rumex tuberosus subsp. creticus (ISTE 91402) Çok yıllık, köklerinden en azından bazıları yumru şeklinde olan bitkiler. Gövdeler çok sayıda, yükselici, cm uzunlukta. Alt yapraklar sagitat, obtus; gövde yaprakları sagitat, çoğunlukla akut. İç periant segmentleri az çok kordat-dairemsi, 3 8 mm genişliğinde, nukstan daha geniş, tuberküller küçük, geriye doğru yönelmiş kabarcıklı. Dış periant segmentleri meyve zamanında geriye kıvrık. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Ekilmemiş boş alanlar; deniz seviyesine yakın Türkiye deki Yayılışı: Güneybatı Anadolu, Türkiye nin kuzeybatısı YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 206 m, 02.II.2009, B. Gürdal, ISTE 91402! Yöresel İsmi: Kuzukulağı (yaygın) Kullanılan Kısmı: Yaprakları Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Yapraklarından salata yapılır (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Ekşimen (95), Kislek (67), Kuzukulağı (1, 11, 12, 20, 67, 93, 96), Trişoğ, Trişok (11), Türkiye deki Kullanımları: Yaprakları; gıda olarak (1, 11), Toprak üstü kısmı; temre tedavisinde (20), tansiyon düzenleyici olarak, böbrek taşı düşürücü olarak (67), gıda olarak (12, 67, 93), nefes darlığında (95) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Antrasen türevleri, tanen (12)

169 Punica granatum L. (Punicaceae) Şekil 4-73: Punica granatum (ISTE 91403) çapında, kahverengimsi; tohumlar pulpa içine gömülü. 2 7 m uzunlukta, dikenli çalılar veya dikensiz küçük ağaçlar. Yapraklar lanseolattan obovata kadar değişen şekillerde, 2,5 7 cm, çıplak, tam. Çiçekler canlı kırmızı, nadiren beyaz; hipantiyum kırmızımsı; sepaller yaklaşık 8 mm, tabanda birleşik; petaller mm uzunlukta. Meyve küresel, 5 8 cm Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Haziran Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kireçtaşlı yamaçlar, çalılıklar; m Türkiye deki Yayılışı: Kuzey, Batı ve Güneydoğu Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91403! Yöresel İsmi: Nar (yaygın) Kullanılan Kısmı: Meyvesi, meyve kabuğu Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Kurutulmuş meyve kabukları dibekte dövülüp dahilen ishal tedavisinde kullanılır (Osmaniye). Gıda; 1. Meyvesi yenir (yaygın).

170 153 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: İnar, İnar ağacı (93, 96), Hennar (9), Hınar (44), Kayısı narı (96), Nar (2, 8, 9, 14, 33, 37, 53, 67, 77, 82, 93, 95, 96, 100), Nar ağacı (12, 93, 96), Paşa narı, Zivzik narı (96) Türkiye deki Kullanımları: Meyvesi; gıda olarak (8, 9, 12, 33, 37, 44, 67), baş ağrısında, suyu boyamada (44), ishalde (44, 100), kalp damarı açıcı, kolesterol tedavisinde, böbrek rahatsızlığında, diyabette, yanıklarda, karın ağrısında, parmakların arasındaki erimelere karşı, saç kıran hastalığında (100), nar ekşisi diyabette, nar ekşisi salata sosu olarak (53), Meyve kabuğu; ishalde (12, 82), boya eldesinde (14), öksürükte (2), kan şekerini düşürücü olarak, mide rahatsızlıklarında (82), hayvan ishalinde (9), deri tabaklamada (44), iç kanamalarda (77), Çiçekleri; diyabette (100), adet düzenleyici olarak, hemoroitte (77), tansiyon tedavisinde (67), vücut direncini arttırmak için (95), Tohumları; diyabette, vücut direncini arttırmak için (95), gıda olarak (93), Kökleri; böbrek taşı düşürmek için (95), Gövde kabuğu; tenya düşürücü olarak (12) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Piperidin türevi alkaloitler (pelletierin ve izomerleri) (22)

171 Anemone coronaria L. (Ranunculaceae) 8 30 cm boyunda bitkiler. Taban yaprakları üç parçalı birleşik, saplı parçalar çok sayıda bölünmüş, oblong, dişli parçalar. İnvolukrum yaprakları sapsız. Tepaller 5 6, obovat, rengine göre farklı varyetelere ayrılır. Akenler yoğun villoz. Çiçeklenme Zamanı: Şubat-Nisan Şekil 4-74: Anemone coronaria var. coccinea (ISTE 91405) Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Çalılıklar, yamaçlar, çayırlar; m Türkiye deki Yayılışı: Güney Anadolu, Türkiye nin kuzeybatısı Yörede bulunan varyeteleri; Anemone coronaria L. var. coccinea (Jord.) Burn. (canlı kırmızı) Anemone coronaria L. var. cyanea (Risso) Ard. (menekşe rengi-mavi) Anemone coronaria L. var. rosea (Hanry) Batt. (pembe) YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 176 m, 04.II.2009, B. Gürdal, ISTE 91404!, C2 Muğla: Marmaris, Taşlıca köyü, 20 m, 01.II.2010, B. Gürdal, ISTE 91405!, C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 162 m, 31.I.2010, B. Gürdal, ISTE 91406! Yöresel İsmi: Lale (yaygın), Yelotu (Osmaniye) Kullanılan Kısmı: Çiçekleri Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Taze çiçekleri haricen romatizma tedavisinde kullanılır; çiçekleri dövülüp ağrıyan yere sarılarak, iltihap akması sağlanır (Yeşilbelde, Çamlı).

172 155 Diğer; 2. Çiçekleri toplanıp ağrıyan yere yapıştırılır (Osmaniye). 1. Çiçekleri süs olarak kullanılır (yaygın). Şekil 4-76 Anemone coronaria var. cyanea (ISTE 91404) Şekil 4-75 Anemone coronaria var. rosea (ISTE 91406) LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Dağ lalesi (12, 35), Gangilo (44), Girit şakayii (12), Gül lale (11, 12, 96), Lale (93, 95, 96), Manisa lalesi (99), Nala (89, 95, 96), Şıkşıkı (54), Tolaman (35) Türkiye deki Kullanımları: Yumruları; ağrı kesici olarak (14), Yaprakları; romatizmada (35, 89, 93, 95, 99), siyatik ağrısında (35), Toprak üstü kısmı; süs olarak (44), Çiçekleri; taç yapımında (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Antosiyan (75)

173 Clematis cirrhosa L. (Ranunculaceae) Odunlu, tırmanıcı bitkiler. Gövdeler çizgili veya düz yüzeyli, bazen gençken tüylü. Yapraklar genellikle üçe parçalı, derince dişliden hemen hemen tama değişen şekillerde, hemen hemen derimsi, seyrek piloz. Periant segmentleri mm, krem renkte. Filamentler çıplak. Stilus yumuşak ince uzun sık tüylü. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Nisan Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Çalılık, makilik alanlar; m Şekil 4-77: Clematis cirrhosa (ISTE 91407) Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 198 m, 02.II.2009, B. Gürdal, ISTE 91407! Yöresel İsmi: Yosun (Söğüt) Kullanılan Kısmı: Genç dalları Yöresel Kullanımı: Diğer; 1. Genç dallarından sepet yapılır (Söğüt).

174 157 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Bahar (96), Sarmaşık, Sarımşılık, Sarımşırık, Yaban sarmaşığı (93, 96) Türkiye deki Kullanımları: Gövdesi; süpürge bağı olarak, sepet yapımında, urgan olarak kullanılır (93). Bitki hayvan yemi olarak kullanılır (93). Kimyasal Bileşimi: -

175 Paliurus spina-christi Miller. (Rhamnaceae) 2 4 m uzunluğunda, kavisli dallı, dikenli çalılar. Yapraklar ovat, az çok serrulat, tüysüz, otsu, yaprak sapının 2 4 katı uzunluğunda. Simoz gevşek. Sepaller tüysüz. Meyve samara, ortada tohum bulunan kısım şişkin kenarlarda kanatlı, kanat çoğunlukla undulat, kanat dahil 2 2,5 cm çapında. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Temmuz Şekil 4-78: Paliurus spina-christi ( ISTE 91409) Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Nehir vadileri, ekilmemiş boş yerler; m Türkiye deki Yayılışı: Yaygın YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Turgut köyü, 24 m, 18.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91408!, C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 171 m, 01.XI.2009, B. Gürdal, ISTE 91409! Yöresel İsmi: Çaltı (yaygın), Çaltı dikeni (Adaköy), Çalta (Turgut) Kullanılan Kısmı: Tohumu, meyvesi, çiçeği, dalı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Meyvesinden hazırlanan dekoksiyonu dahilen kadın hastalıkları tedavisinde (Çamlı), böbrektaşı düşürme amacıyla (Karaca, Çamlı), haricen göz rahatsızlıklarının tedavisinde göze pansuman yapılarak (Adaköy) kullanılır. 2. Çiçeklerinden hazırlanan dekoksiyonu dahilen böbrek taşı düşürmek amacıyla kullanılır (Karaca, Çamlı, Hisarönü). 3. Tohumlarından hazırlanan dekoksiyonu dahilen mideden kumu, taşı dökmek için (Turgut, Yeşilbelde), diyabet tedavisinde (Taşlıca) kullanılır. 4. Tohumu kurutulup kahve değirmeninde toz edilip, sabah akşam bir kaşık, suyla yutularak, böbrek hastalıklarında, çocukların alt ıslatma problemlerinde

176 159 kullanılır (Yeşilbelde). Diğer; 1. Dalından badem vb meyveleri silkmek için sırık yapılır (Taşlıca). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Avanaktamisi (56), Çakır dikeni (2, 96), Çalı (72), Çalı dikeni (11, 12), Çalta üzümü (35), Çaltı (33, 96), Çaltı ağacı (39, 73, 95), Çaltı çalı (96), Çaltı dikeni (11, 14, 90, 95, 96), Çaltı pulu (99), Çantı dikeni (91, 95), Çatlıdikeni (12), Çeşmezen (11, 12), Dikenliçalı (56), İsa dikeni (11, 12), Kara çalı (2, 11, 12, 30, 32, 43, 53, 56, 57, 58, 60, 72, 85, 95, 96, 98, 99, 100), Karaçalı diken (53, 56, 100), Kara çaltı (11), Kara diken (8, 11, 12, 81), Kışla dikeni (11, 96), Kızılçaltı (100), Kunar (11, 12), Mağaylun (4), Öküz gözü (51), Pane (58, 57), Sıncan dikeni (11), Sincan dikeni (11, 12), Pul (96) Türkiye deki Kullanımları: Meyveleri; kalp rahatsızlıklarında (32), öksürükte (2), iltihap söktürücü olarak, bağırsak yumuşatıcı olarak, zayıflamak için (56), ishalde (12, 33), kalp hastalıklarında (33), romatizmada (32, 95), baş ağrısında (4), diş ağrısında, tansiyon tedavisinde, hemoroitte, mide rahatsızlıklarında, böbrek rahatsızlıklarında, astımda (95), bronşitte (30, 33), tonik olarak (91, 95), ekmek yapımında (33, 72), hepatitte, akciğer enflamasyonlarında (43), karın ağrısında (2, 60, 95, 99), gıda olarak (8, 14, 33, 56), kozmetikte (14), nazara karşı (57), diüretik olarak (12, 14, 58, 81), taş düşürücü olarak (11, 12, 14, 32, 43, 81), kum düşürücü olarak (81), Tohumları; ishalde, diüretik olarak, gastritte (98), öksürükte, bronşitte (35), hayvan yemi olarak (14), iltihap sökücü olarak (39), böbrek kumu düşürmede (53, 100), böbrek taşında (39, 53, 73, 100), böbrek iltihabında (73), prostat tedavisinde, diyabette, nazar için, bahçe çiti olarak (100), Kökleri; idrar yolu iltihabında (58, 90, 95), balgam söktürücü olarak (85), böbrek taşında (58, 95), Çiçekleri; gıda olarak (14), mide bulantısına karşı, karın ağrısında (51), böbrek kumu ve taşı düşürmede (95), Yaprakları; yaralarda (98), çıban tedavisinde (12, 95, 98), iltihap söktürücü olarak (56), hayvan yemi olarak (33), Kabukları; dizanteride, karın ağrısında (43), Gövde ve dalları; yapı malzemesi olarak (4), baston yapımında (33), çit yapımında (56), sürme olarak, hayvanlara karşı (33) kullanılır. Çit yapımında, yakacak olarak (33) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Sabit yağ, tanen, alkaloit (paiurin) (12)

177 *Amygdalus communis L. (Rosaceae) 8 m ye kadar uzayabilen, dikensiz, genç sürgünleri tüysüz ağaçlar. Yapraklar ovat-lanseolat veya eliptik, 2,5 9( 12) 2 3 cm boyutlarda, dentat serrat, glandlı, tamamen tüysüz veya gençken altta kısa yumuşak tüylü, derimsi; yaprak sapları mm uzunlukta. Çiçekler beyaz veya pembe renkte, 4 cm ye kadar Şekil 4-79: Amygdalus communis çapta, pediseller 5 mm ye kadar uzunlukta. Drupa eğrice elipsoit veya uzun elipsoit, basık, mm ye kadar boyutlarda, zeytin yeşili renkte, kadifemsi tüylü; endokarp ufak çukurcuklu ve az çok oluklu, omurgamsı çıkıntılı. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Nisan Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Yerli veya doğallaşmış, kuru yamaçlar, kalkerli boğazlar, çalılıklar, Quercus ormanları; m YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 30.X.2009, B. Gürdal, BG 40!, C2 Muğla: Marmaris, Taşlıca köyü, Serçe limanına giderken, 01.II.2010, B. Gürdal, BG 320! Yöresel İsmi: Badem (yaygın), acı badem (Taşlıca) Kullanılan Kısmı: Tohumu, çağlası Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Tohumları diyabet tedavisinde yenir (Taşlıca). Gıda; 1. Çağlası gıda olarak tüketilir (yaygın). 2. Tohumları gıda olarak tüketilir (yaygın).

178 161 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Acı badem (89, 93, 95, 99), Acı badem ağacı, Acı payam ağacı (93, 95, 96), Ak badem (96), Badem (5, 11, 12, 33, 34, 35, 37, 43, 44, 60, 69, 73, 93, 95, 96), Badem ağacı (93, 95, 96), Çağla ağacı, Diş bademi, Hacıelli bademi, Haşmet bademi, Kababağ bademi, Kızılkisle bademi, Mahmut payamı, Nurlu badem (96), Payam (35, 37, 54, 93, 95, 96), Payam ağacı (93, 95, 96) Türkiye deki Kullanımları: Tohumları; gıda olarak (5, 11, 33, 44, 93), yağ eldesinde (11), diüretik olarak, öksürükte, kurt düşürücü olarak (12), üriner sistem hastalıklarında, böbrek hastalıklarında (89, 95), ses kısıklığını gidermede (95), diyabette (12, 93, 95), kalp rahatsızlıklarında (89, 95, 99), sürme olarak (33), Meyvesi; yaralarda (35), gıda olarak (34, 37, 44, 73, 93), diyabette (95), Meyve yağı; karın ağrısında (60), deri lezyonlarında, yanıklarda (43), yaralarda, yumuşatıcı olarak, müshil olarak (12), Meyve kabuğu; yakacak olarak (33, 93), Dalları; eşya yapımında (44), Yaprakları; boyamada (69), Akması; gıda olarak (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Protein, selüloz, sabit yağ (12)

179 Crataegus aronia (L.) Bosc. ex DC. var. aronia (Rosaceae) 8 m ye kadar uzayabilen küçük ağaçlar; dikenler 1,5 cm, kalın. Yapraklar genişçe obovattan oblongobovata veya kuneat, boyutları 5 3,5 cm ye kadar, iki tarafı seyrek olarak yatık-villozdan tüysüze kadar değişir; fertil gövdedeki yapraklar tepede derin dişli, sıklıkla kuneat; steril sürgünlerdeki yapraklar 3 5 öne doğru eğilmiş loblu, bazen hemen hemen orta damara kadar bölünmüş; yaprak sapı 5 8 mm uzunlukta. Şekil 4-80: Crataegus aronia var. aronia (ISTE 91411) Çiçek durumu sıkı, 3 18 çiçekli, beyaz-tomentoz. Çiçekler beyaz renkte, mm çapında; sepaller üçgensi, meyvede geriye kıvrık; stilus 2 3. Meyve küremsi, mm çapında, tüysüz veya az tüylü, özellikle tepeye doğru; 2 3 çekirdekli. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Haziran Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Quercus çalılıkları, kayalık kireçtaşlı yamaçlar; m Türkiye deki Yayılışı: Güney Anadolu, İç Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 225 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91412!, C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 168 m, 01.XI.2009, B. Gürdal, ISTE 91411! Yöresel İsmi: Ahlat (Söğüt), Alıç (Taşlıca, Turgut, Bayır) Kullanılan Kısmı: Meyvesi, çiçeği Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Taze meyvesi kalp damar hastalıklarının tedavisi için kullanılır (Söğüt).

180 Meyvesinin ezilip şeker katılmasıyla elde edilen şurup, baş ağrısı tedavisinde dahilen kullanılır (Turgut). 3. Kurutulmuş çiçeğinden hazırlanan infüzyonu kalp rahatsızlıklarının tedavisinde dahilen kullanılır (Söğüt). Gıda; 1. Meyvesi gıda olarak tüketilir (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Alıç (4, 11, 20, 87, 96), Dağ elması (9), Gurmut (5), Gühüj (44), Hurmut (5), Sarı alıç (11, 96) Türkiye deki Kullanımları: Meyvesi; gıda olarak (4, 5, 9, 11, 26, 44, 87), kabız etkili olarak (5, 87), dolaşım sistemi hastalıklarında (5), diyabette (5, 20), tansiyon düşürücü olarak (44), Odunu; yakacak olarak (5, 9, 44), alet yapımında (5), Çiçekleri; diyabette (20) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: -

181 Pyrus amygdaliformis Vill. var. amygdaliformis (Rosaceae) Şekil 4-81: Pyrus amygdaliformis var. amygdaliformis (ISTE 91413) Dikenli çalı veya 6 m ye kadar uzayabilen küçük ağaçlar; genç sürgünler önce beyaz-villoz, sonra tüyler dökülür. Yapraklar obovat veya eliptik, 2,5 5 (-7) 1 2 (-3) cm boyutlarında, çoğunlukla tepede obtus, tam veya tepeye doğru hafifçe krenat, alt yüzde önce beyaz-villoz, sonra her iki yüzde çıplak, üstte yeşil, altta mavimsi yeşil, tabanda daralmış veya yuvarlak, sapsız veya 2 cm ye kadar uzunlukta saplı. Çiçek durumu çok çiçekli, grimsi-tomentoz. Çiçekler 2 2,5 cm çapında. Meyve az çok küresel, 2 3 cm çapında, sarımsı-kahverengi; sepaller kalıcı; pediseller 2 3 cm uzunlukta, kalın. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Başlıca orman açıklıkları, maki; m Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeybatısı, Batı Anadolu, Güneybatı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 217 m, 30.X.2009, B. Gürdal, ISTE 91413! Yöresel İsmi: Yaban armudu Kullanılan Kısmı: Meyvesi Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Meyvesi gıda olarak tüketilir (Söğüt, Taşlıca).

182 165 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Ahlat (11, 33, 35, 37, 95, 96), Aklat (35, 37), Alat (33, 96), Alfat (96), Çakal armutu (100), Çöğür (35, 37, 93), Çöğür armudu (93, 95, 96), Çöğürdalı (96), Deli armut (96, 100), Kel armut (96) Türkiye deki Kullanımları: Meyvesi; diyabette (35, 100), karın ağrısında (100), ishalde (95, 100), gıda olarak (33, 37, 93), akrep sokmasında (95), Yaprakları; akrep, böcek sokmasında (95, 100), eşya yapımında (100), hayvan yemi olarak (93), Filizleri; akrep-böcek sokmalarına karşı (33), Dalı; yakacak olarak (93), Gövdesi; eşya yapımında (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: -

183 Rubus sanctus Schreber (Rosaceae) 1 2 m boyunda, dikenli çalılar. Dallar köşeli ve oluklu, kısa yumuşak tüylü. Dikenler güçlü, üçgenimsi. Yapraklar 5 foliollü, pedat, her iki yüzü farklı renkli, üstte tüysüz veya yıldız tüylü, altta beyaz kadifemsi tüylü; folioller 1 2 dişli, obovat-orbikular, 6 cm den kısa; stipulalar linear-filiform. Çiçek durumları uzun ve gevşek panikula, çok çiçekli, cm. Sepal ovat-oblong, akut, gevşek tomentoz; petal pembe, obovatorbikular, 8 13 mm. Filamentler stiluslarla eşit uzunlukta veya kısa, çoğunlukla pembe; anterler piloz. Meyve siyah, çok sayıda, Şekil 4-82: Rubus sanctus (ISTE 91410) küçük, az sulu drupa. Çiçeklenme Zamanı: Haziran-Ağustos Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Açık çalılıklar, kayalık yamaçlar, nehir kenarları, kumullar, deniz kıyısındaki düzlükler, ekilmemiş tarlalık alanlar; m Türkiye deki Yayılışı: Yaygın YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 224 m, 30.X.2009, B. Gürdal, ISTE 91410! Yöresel İsmi: Börtlen (Söğüt), Böğürtlen (yaygın) Kullanılan Kısmı: Meyvesi, yaprakları Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Yapraklarından hazırlanan infüzyonu dahilen mide ağrısı tedavisinde kullanılır (Söğüt). Gıda; 1. Meyvesi gıda olarak tüketilir (yaygın).

184 167 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Anadolu bögürtleni (12), Avat, Bortlen, Bögörtlen, Bögürtlen (11), Böğürtlen (2, 9, 11, 30, 33, 35, 37, 41, 48, 53, 56, 57, 58, 81, 87, 89, 95, 96, 100, 107, 108), Bögürtleğen (11, 43), Böğürtlem, Böğürtleğen, Böğürtlemen (11), Böğürtlem (11, 56), Böğürtlen dikeni (96), Böğürtlen ormanı (93, 95, 96), Böğürlen üzümü (95, 96), Börtleğen (11, 93), Börtlen (11, 48, 56, 93, 95, 96, 108), Börtlen dikeni (108), Börtlenge, Börtliyem, Börtliyen, Börtlüyen, Bövürtlen (11), Börtlen üzümü (93, 95, 96), Bubucuk (95, 96), Bubumka, Buğurtlen, Büğürtlen, Büldürgen, Büyürlen (11), Çakal üzümü (58, 57), Dikenbaşı, Diken (56), Diken çileği, Diken dutu, Fık otu, Fiske, Fisko, Fukuku, Fuska (11), Göknem, Göknem dikeni (91, 95, 96), Gürüzüm, Hamdakuka (11), Karamık (33, 57, 58), Karamuk (67, 96), Kapina (2, 57, 96), Kapini (67), Karamama (11, 30, 96), Karamanca, Kara mancar (11), Karantı (11, 33, 95, 96), Kara diken, Karantı dikeni (11), Kazimak (57), Kedi dutu (11), Kür (11, 95, 96), Kürmez, Mihra, Moloş, Moloşa (11), Mora (56), Mormenik (11, 96), Orman (96), Orman üzümü (95, 96), Pisko (11), Tilki otu, Tilki yemi (9), Trureşk (4), Yabani üzüm (11) Türkiye deki Kullanımları: Kökleri; deri hastalıklarında, idrar yolları rahatsızlıkları (56), diüretik olarak (87), böbrek taşı düşürmede (48, 87, 93, 100), safra kesesi rahatsızlıklarında (91, 95), gripte, boğaz hastalıklarında, karın ağrısında, anjinde, diş ağrısında (35), diş hastalıklarında (30), hemoroitte (41, 48, 89, 95, 108), erkekteki kısırlık tedavisinde (89, 91, 95), kadınların kısırlık tedavisinde (95), böbrek kumu düşürmede (107), midevi olarak (2), gıda olarak (4, 11), sedef hastalığında, diyabette, idrar yolları iltihabında, mide rahatsızlıklarında, ishalde, kadın hastalıklarında, görme sorunlarında (100), kansere karşı (30, 53, 100, 108), romatizmada (48), yaralarda (108), egzamada, bronşitte (95), Yaprakları; çıban tedavisinde, astımda, kesiklerde (30), kabız olarak (11, 12), doğum lekesinde, kabızlıkta (43), diüretik olarak (12), diyabette (2, 12, 43), kuvvet verici olarak (12, 81), yaralarda (12, 56, 91, 95, 108), kan durdurucu olarak (91, 58, 95, 108), boğaz ağrısında (2, 48), kanserde, egzamada (108), Taze filizi, kabızlıkta, doğum lekesinde (43), cilt soyulmalarına karşı (95), gıda olarak (56), bademcikte, kısırlıkta, ateş düşürücü olarak, mide rahatsızlıklarının tedavisinde (100), diyabette (43, 53), astımda (53), soğuk algınlığında (108), Meyvesi; öksürükte (91, 95), karaciğer hastalıklarında (30, 92, 95), yanıklarda, boğaz ağrısında, tansiyon düşürücü

185 168 olarak (95), ülserde, diüretik olarak, böbrek taşında (89, 95), hemoroitte, ağız ağrısında (100), diyabette (41, 95, 100), kemik gelişimi için (58), gıda olarak (9, 26, 37, 56, 57, 67, 93), dinçlik verici olarak (9), kuvvet verici olarak (56), kanser tedavisinde (93, 95), Dikeni; çıban patlatmada (58), Çiçekleri; gripte, boğaz hastalıklarında, anjinde, diş ağrısında (35) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Tanen, organik asit, şeker (12)

186 Sarcopoterium spinosum (L.) Spach (Rosaceae) 75 cm ye kadar veya daha uzun, tümsek teşkil eden çalılar. Dış kabuk gümüş renginde, kısa havlı, dar şeritler halinde düşer. Yapraklar oblong, üstte kısa havlı, altta beyazımsı-piloz. Sepaller yeşil, genellikle beyaz-kenarlı, ovatoblong, 2 mm. Stigma fırça tüylü, kırmızımsı. Meyve ± küresel, sarımsı kahverengi, 3-4 mm çapında. Çiçeklenme Zamanı: Mart Yetişme Ortamı: Kayalık yamaçlar, frigana; m Şekil 4-83: Sarcopoterium spinosum Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güney Anadolu, Türkiye nin kuzeyi YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 02.II.2009, B. Gürdal, BG 321!, C2 Muğla: Marmaris, Taşlıca köyü, 20 m, 01.II.2010, B. Gürdal, BG 322!, C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, Karadağ eteği, 227 m, 30.VIII.2010, B. Gürdal, BG 175! Yöresel İsmi: Çeti (Taşlıca, Söğüt) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Diğer; 1. Toprak üstü kısmı yakacak olarak kullanılır (Taşlıca). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Abdesbozanotu (12), Abdest bozan (81), Aptesbozan otu (11, 12), Çakırdikeni (11), Çeti (14, 35, 93, 95, 96), Çiti, Deli geven (96), Geren dikeni (11), Geven, Kefen, Kel kefen (96), Palan (54), Seyrek kefen, Tavuk çetisi (96)

187 170 Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; diyabette (12), soğuk algınlığı tedavisinde (14), Meyvesi; romatizmada, kalp rahatsızlıklarında (14), karın ağrısında (93, 95), Dal ve gövde kabukları; diyabette (12, 14, 81), Tohumu; hemoroitte (35), Kökü; kum sancısında (35), böbrek taşı ve kumu düşürmede (93, 95), diyabette (11, 12) kullanılır. Bitki çit ve çatı yapımında, körpe bitki hayvan yemi olarak kullanılır (93). Kimyasal Bileşimi: Saponin (12)

188 *Citrus limon (L.) Burm. fil. (Rutaceae) Şekil 4-84: Citrus limon Küçük ağaçlar. Yapraklar basit, alternat, ince, yan damarlar az, genç dallar yaprak koltuklarında tek dikenlere sahip; yaprak sapları hemen hemen kanatlı ya da kenarlı, genellikle yaprak tabanıyla eklemli. Çiçekler beyaz ya da morusumsulaşmış, tek ve koltuklarda ya da kısa koltuk rasemlerinde. Kaliks 4 5 parçalı, korolla 4 8 parçalı. Stamenler 4 petal sayısı kadar. Ovaryum çeşitli, genellikle gözlü, ovüller 2 bitişik sıra halinde. Meyve etli hesperidyum, meyve kabuğu parlak sarı, tohumlar içi meyve eti ile dolu saplı ve iğ şeklinde keseler ile çevrili. YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 30.X.2009, B. Gürdal, BG 324! Yöresel İsmi: Limon (yaygın) Kullanılan Kısmı: Meyve kabuğu, yaprakları, meyvesi Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Meyve kabuğu baş ağrısı tedavisinde, sarı kısmı başa gelecek şekilde sarılır (Karaca). 2. Taze yaprakları, Origanum onites yaprakları ile birlikte baş ağrısı tedavisinde başa sarılır (Selimiye). Gıda; 1. Meyveleri gıda olarak tüketilir (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: İlemon (93), İlimon (93, 96), İlimon ağacı (93), Limon (35, 37, 39, 53, 82, 90, 93, 96, 100), Limon ağacı (93, 96), Yediveren limonu (96)

189 172 Türkiye deki Kullanımları: Meyve suyu; mide bulantısında, böbrek taşı düşürmede (90), Meyvesi; bademcikte (35), gıda olarak (39), tansiyon düşürücü olarak (35, 39), soğuk algınlığında, nezlede, boğaz ağrısında, kepeğe karşı, bademcik tedavisinde, üşütmede (100), böbrek taşında (82, 100), öksürükte (53, 100), baş ağrısında (35, 100), balgam söktürücü olarak, karın ağrısında, mide bulantısında (53), Meyve kabuğu; uyarıcı olarak, koku verici olarak (12), Yaprakları; ateş düşürücü olarak, yakacak olarak, hayvan yemi olarak (100), Gövdesi; eşya yapımında, yakacak olarak (53) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (limonen, sitral), flavonoid (rutinosid, naringenin), pektin (103)

190 *Citrus sinensis (L.) Osbeck (Rutaceae) Küçük ağaçlar. Yapraklar basit, alternan, ince, yan damarlar az, genç dallar yaprak koltuklarında tek dikenlere sahip; yaprak sapları darca kanatlı, genellikle yaprak tabanıyla eklemli. Çiçekler beyaz, tek ve koltuklarda ya da kısa koltuk rasemlerinde, çiçekler genellikle tam. Kaliks 4 5 kısımlı, korolla 4 8 kısımlı. Stamenler 4 petal sayısı kadar. Ovaryum çeşitli, genellikle gözlü, ovüller 2 bitişik sıra halinde. Meyve etli hesperidyum, kabuk düz yüzeyli, tohumlar içi meyve eti ile dolu saplı ve iğ şeklinde keseler ile Şekil 4-85: Citrus sinensis çevrili. YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 30.X.2009, B. Gürdal, BG 325! Yöresel İsmi: Portakal (yaygın) Kullanılan Kısmı: Meyve kabuğu, meyvesi Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Meyve kabuğu baş ağrısı tedavisinde turuncu kısmı başa gelecek şekilde başa sarılır (Bayır). Gıda; 1. Meyveleri gıda olarak tüketilir (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Portakal (37, 39, 53, 96, 100), Portakal ağacı (96) Türkiye deki Kullanımları: Yaprakları; hayvan yemi olarak (100), Gövdesi; yakacak olarak (53, 100), eşya yapımında (53), Meyvesi; gıda olarak (37, 39) kullanılır. Hayvan yemi olarak (37) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (linalil asetat, α-pinen, limonen, linalol, nerol, geraniol, metil antranilat), flavonoid (103)

191 Osyris alba L. (Santalaceae) 0,25 2 m uzunluğunda çalılar. Gövde çok dallı ve dik. Yapraklar linear-lanseolat, derimsi, mm, akut veya mukronat. Çiçekler yeşilimsi-sarı; periant lobları ovat-triangular, 1,5 mm; steril stamenler dişi çiçeklerin içinde. Drupa kırmızı renkte, küremsi, 5 8 mm uzunlukta. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Temmuz Şekil 4-86: Osyris alba bitkisinden yapılmış süpürge Anadolu, Türkiye nin kuzeybatısı Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kayalık kireçtaşlı yamaçlar, makiler, Pinus ve Quercus ormanlıkları; m Türkiye deki Yayılışı: Batı ve Güney YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, 31.X.2009, B. Gürdal, ISTE 91414! Yöresel İsmi: Dağ süpürgesi (Bayır) Kullanılan Kısmı: Dalları Yöresel Kullanımı: Diğer; 1. Dallarından süpürge yapılır (Bayır). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: İnce borcak (96), Süpürge çalısı (11, 96) Türkiye deki Kullanımları: Dalları; süpürge yapımında (11) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Pirolizidin alkaloitleri (senesionin, retrorsin, senesivernin, janfestin), kinolizidin alkaloitleri (spartein, sitisin, lupanin, anagirin) (104)

192 Daphne gnidioides Jaub. et Spach (Thymelaeaceae) 0,5 2 m ye kadar uzayabilen dik çalılar. Dallar kahverengi ya da yapraklı kısımlarda gri-puberuloz. Yapraklar hemen hemen sapsız, derimsi, darca eliptik ya da oblanseolat, ,5 5 mm, mukronat, tüysüz. Çiçekler uçta 3 12 li kümeler halinde, 6 mm ye kadar uzamış. Brakteler 2 3 tane, lanseolat, 3 4 0,5 mm boyutlarında, az çok çıplaklaşan, düşücü. Çiçek örtüsü hemen hemen kalıcı, 8 10 mm uzunlukta, kirlimsi-sarı veya pembeleşmiş renkte, kısa yumuşak tüylü; loblar oblong-ovat, 3 mm uzunlukta, obtus. Ovaryum kısa Şekil 4-87: Daphne gnidioides yumuşak tüylü. Meyve ovoit, 5 7 mm uzunlukta, turuncu-kırmızı renkte. Çiçeklenme Zamanı: Mayıs-Ağustos Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kireçtaşı dik kayalar, şist, kum taşı, gevşek volkanik topraklar, bozulmuş Quercus coccifera-arbutus makileri, aşırı otlanmış frigana, Pinus brutia ormanları, mezarlıklar; m Türkiye deki Yayılışı: Güney Anadolu, Güneybatı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Taşlıca köyü, 18 m, 01.II.2010, B. Gürdal, BG 149! Yöresel İsmi: - Kullanılan Kısmı: Dalları Yöresel Kullanımı: Diğer; 1. Dalları süpürge yapımında kullanılır (Taşlıca)

193 176 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Cığılcık (96), Develik (11), Eğircik çalısı, Emicik (35), Ezeltere, Ezentere (96), Havaza (11, 96), İğilcik (93, 96), İğircik (35), İyicik, İyilcik, İyircik (93, 96), Sayırça, Sıyılcık, Sıyırcık, Sıyırça, Sıyırtcık, Siğilcirik, Yiğılcık (96), Yiğircik (53, 100), Yircik (48), Zehircik, Ziğircik (96) Türkiye deki Kullanımları: Yapraklı dalı; hayvanlarda hazmı kolaylaştırmada (35), İnce gövde ve dalları; bahçe süpürgesi yapımında (53), Yaprakları; karın ağrısında (48), Gövde kabuğu; oyuncak olarak, bitki aşılamada (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Flavon (apigenol-7-glukozit, luteolol-7-glukozit, luteolol-4'- glukozit, izoviteksin, visenin-2 ve kersetol-3-glukozit), kumarin (asetilumbelliferon, dafnetol, dafnetol-8-glukozit, dafnoretin, dafnozit, demetildafnoretin, eskuletin), diterpen (dafnetoksin), triterpen, steroit (88)

194 Thymelaea tartonraira (L.) All. subsp. argentea (Sm.) Holmboe var. angustifolia (d Urv.) Meissner (Thymelaeaceae) Şekil 4-88: Thymelaea tartonraira subsp. argentea var. angustifolia (ISTE 91454) Dioik, cm uzunlukta çalılar. Yapraklar sapsız, hemen hemen derimsi, spatulat-oblanseolat, mm boyutlarında, yatık pubesent, sarımsı, gümüş renginde veya gri ipeksi tüylü. Çiçekler koltukta, 2 5, sıklıkla dallar boyunca yoğun olarak toplanmış. Brakteler imbrikat, tane, ipeksi tüylü. Periant 4 6 mm, soluk sarı renkte, pubesent veya ipeksi tüylü; loblar 1 2 mm uzunlukta Çiçeklenme Zamanı: Şubat-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Otlu yerler, denize yakın tepeler, marnlı frigana, Pinus brutia ormanları; m Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeybatısı, Batı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 245 m, 31.I.2010, B. Gürdal, ISTE 91454! Yöresel İsmi: Ezeltere (Taşlıca) Kullanılan Kısmı: Dalları Yöresel Kullanımı: Diğer; 1. Dalları süpürge olarak kullanılır (Taşlıca). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Çobanyastığı (11, 12), Küçük yalancı defne (12), Yalancı defne (81) Türkiye deki Kullanımları: Dalları; müshil olarak (81) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: -

195 *Celtis australis L. (Ulmaceae) Şekil 4-89: Celtis australis (ISTE 91415) 20(-25) metreye kadar uzayabilen ağaçlar. Genç sürgünler kadifemsi. Yapraklar cm boyutlarında, ovat-lanseolattan lanseolata değişen şekillerde, tabanda asimetrik, genellikle uzun akuminat, keskince serrat, üst yüzde skabrit, alt yüzde kadifemsi ve kahverengimsi-yeşil veya grimsi-yeşil renkte. Yaprak sap 1,5 (-2) cm ye kadar uzunlukta. Drupa 9 12 mm çapında, kahverengimsiden siyahımsıya kadar değişen renklerde. Pedisel 3,5 cm ye kadar uzunlukta, sonraki intenodyumdan daha uzun. Çekirdek ağımsı-pürüzlü. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Açık kayalık yamaçlar ve sık ağaçlıkların içi, nadiren ormanlık alanlar, genellikle tek başına, çoğu zaman dikilebilir; (-1000) m Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeybatısı ve Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, 145 m, 31.X.2009, B. Gürdal, ISTE 91415! Yöresel İsmi: Çıtlık (Bayır) Kullanılan Kısmı: Meyvesi Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Meyvesi doğrudan ya da dibekte dövülerek yenir (Bayır).

196 179 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Çıtlak (11), Çıtlık (11, 12, 53, 93, 96, 100), Çitemek, Çitemik (11), Çitlembik (11, 29, 57, 96, 98), Çitlenbek (11), Çitlenbik (12, 96), Dardağan (54), Ilıç (11, 96), Kara çıtlık (95, 96), Tespih ağacı, Yemiç, Yimiç (33) Türkiye deki Kullanımları: Meyvesi; gıda olarak (11, 12, 33, 29, 57, 93), tespih yapımında (33), ishalde (95), Gövdesi ve dalı; eşya yapımında (53, 93, 100), yakacak olarak, kötü ruhlara karşı (57), Yaprakları; karın ağrısında, diüretik olarak, öksürükte (98), tansiyon düşürücü olarak (95), kabız olarak (12) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Tanen (12)

197 Anethum graveolens L. (Umbelliferae) Taban yaprakları üçgensi, 100 0,5 mm ye kadar boyutlarda, 3 5 pennat, uçtaki segmentler ipliksi, 14 0,5 mm ye kadar boyutlarda; yaprak sapı geniş okrealı eksenden daha kısa. Işınlar 15 30, az çok eşit, mm uzunlukta. Brakte ve brakteol yok. Pediseller 2 10 mm uzunlukta. Her umbellada çiçek. Meyve elipsoit Şekil 4-90: Anethum graveolens (ISTE 91420) şeklinde, 3 4,5 2 3 mm boyutlarında, koyu kahverengi; stilus kuvvetlice geriye kıvrık. Çiçeklenme Zamanı: Haziran-Temmuz Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Yol kenarları Türkiye deki Yayılışı: Kuzeybatı Türkiye, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 170 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91420! Yöresel İsmi: Dere otu (yaygın) Kullanılan Kısmı: Yaprakları Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Yaprakları baharat olarak kullanılır (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Börekotu (11, 96), Çörekotu (96), Darağ otu, Darah otu, Darakdalı (11), Darak otu (11, 96), Derelik (27), Dereotu (11, 12, 27, 34, 43, 67, 71, 93, 95, 96, 98), Donak otu, Doragotu, Dorağ otu, Dor otu, Doru otu, Durak (11), Durak otu (12, 27), Hadimala, Hezertere (11), Hukar (11, 96), Sakal otu, Samit, Samuk,

198 181 Somit (11), Tarak otu, Tarakdalı (11, 96), Tara otu (11), Tarhanaotu (11, 85), Tereotu, Turakotu (12, 27) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; gıda olarak (67, 71, 85), Yaprakları; hazımsızlıkta (43, 95), hıçkırık tutmasına karşı (95), baharat olarak (11, 12, 27), gıda olarak (34), gaz giderici (27), iştah açıcı, süt salgısını arttırıcı, sakinleştirici olarak (43), Meyvesi; gaz söktürücü olarak (11, 12, 71, 95), hazmettirici olarak (12, 71), yatıştırıcı olarak (12), Tohumları; karın ağrısında, hazmettirici olarak, gaz söktürücü olarak, yüksek tansiyon tedavisinde, bağırsak rahatsızlıklarında (98) kullanılır. Lezzet ve koku verici olarak (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Tanen, rezin, sabit yağ, uçucu yağ (karvon) (12)

199 Oenanthe pimpinelloides L. (Umbelliferae) Dik dallanmış, tüysüz, gövdelerinin içi dolu köşeli çizgili 100 cm ye kadar uzunlukta çok yıllık bitkiler. Kökler gövdenin tabanından uzakta ovoid yumrulu. Taban yaprakları ovatüçgenimsi, 3 4 pennat, cm ye kadar boyutlarda; uçtaki segmentler ovat, loblu veya dişli, çok nadiren linear, 11 8 mm ye kadar boyutlarda. Gövde yapraklarının uçtaki segmentleri linear. Umbellalar uçta veya yaprakların karşısında. Işınlar 6 15, az çok eşit, 2,5 cm ye kadar uzunlukta, meyve zamanında kalınlaşmış. Brakteler 1 5, 11 0,5 Şekil 4-91: Oenanthe pimpinelloides mm ye kadar boyutlarda. Brakteoller 12 20, 6 0,3 mm boyutlarında. Küçük umbellalar çiçekli. Meyve silindirik, 3 4 mm uzunlukta; stilus 3 mm uzunlukta; stilopodyum düz-konik şekilde. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Temmuz Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Bataklık alanlar, göl kenarları; m Türkiye deki Yayılışı: Kuzey Anadolu, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 206 m, 02.II.2009, B. Gürdal, BG 252! Yöresel İsmi: Kazayak (yaygın) Kullanılan Kısmı: Yaprakları Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Yaprakları kavrularak gıda olarak kullanılır (yaygın).

200 183 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Deli maydanoz (11), Frenk maydanozu (96), Gazayak (53, 100), Gazyak (53, 96, 100), Güre maydanoz (30, 29, 96), Karakazyak (96), Kazayağı (11, 29, 30, 37, 56, 57, 67, 93, 96), Kazayak, Kazbacağı, Kazyağı (56), Kazıyak (37, 56), Kazyakotu (56), Kazyak (93, 96), Yabanimaydanoz (56) Türkiye deki Kullanımları: Yaprakları; gıda olarak (11, 29, 37, 53, 56, 57), bağırsak kurduna karşı (53), Toprak üstü kısmı; gıda olarak (67, 100), yanıklarda (100), analjezik olarak, tansiyon düşürücü olarak (30), Genç sürgünleri; gıda olarak (93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: -

201 Scaligeria napiformis (Sprengel) Grande (Umbelliferae) İki yıllık; gövde dik, cm, ince, çizgili, tüysüz; kazık kök iğ şeklinde. Bazal yapraklar 1 4 pinnat, cm uzunluğunda saplı, çevresi üçgensi; en uçtaki parça ovat-baklavamsıdan eliptiğe değişen şekillerde, 0,4 1,5 0,3 1,1 cm, üstte derin serrat, bazen üçe loblu. Üst gövde yaprakları kın tabanına indirgenmiş. Umbella 9 15 ışınlı; küçük umbella çiçekli; brakte genellikle Şekil 4-92: Scaligeria napiformis (ISTE 91419) yok, nadiren 3 taneye kadar, linear; brakteol 1 5 tane, linear. Merikarp ovoid, 1,8 0,8 mm boyutlarında, çizgiler belirsiz. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Haziran Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Sık ağaçlıklar, kayalık yerler, harabelikler, denize yakın yerler; m Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güneybatı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 190 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91419!, C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 202 m, 16.V.2009, B. Gürdal, BG 35! Yöresel İsmi: Kazayak (yaygın), Kazıyak (Hisarönü), Kaplunbağ boncuğu (Karaca) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Toprak üstü kısmı kavrularak gıda olarak kullanılır (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Peynir çiçeği (96) Türkiye deki Kullanımları: - Kimyasal Bileşimi: -

202 Urtica membranacea Poriet (Urticaceae) Tek yıllık bitkiler. Yapraklar ovattan triangulara değişen şekillerde, 8 7,5 cm ye kadar, kabaca dişli, akuttan akuminata.monoik veya dioik. Çiçek durumu her yaprak koltuğunda 2 adet. Üstteki veya bütün çiçek durumu erkek, dar ve uzamış, 13 cm ye kadar, dik veya ± geriye kıvrık, yapraklardan uzun; eksen yassı ve sadece üst yüzeyde Şekil 4-93: Urtica membranacea (ISTE 91416) çiçekli 2 kanatlı. Alt veya bütün çiçek durumu dişi, kısa ve sıklıkla yoğun, yapraklardan daha kısa, eksen yassı değil; periant segmentlerinin içteki çiftleri meyvede gelişir, ovat, 1,5 mm uzunlukta, bütün yüzey piloz. Stipulanın çift halinde birleşmesiyle diğer türlerden ayrılır. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Nisan Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Boş topraklar, kireçtaşı kayalıklar ve kayalıklar; m Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin batısı, Güney ve Batı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 200 m, 02.II.2009, B. Gürdal, ISTE 91416!, C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 169 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91417!, C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, 222 m, 01.II.2010, B. Gürdal, ISTE 91418! Yöresel İsmi: Isırgan (yaygın), Dalan (Selimiye, Hisarönü, Yeşilbelde, Orhaniye), Dalanca (Taşlıca, Bayır) Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısmı, tohumu Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Toprak üstü kısmı haricen romatizma ağrısının tedavisinde kullanılır

203 186 (Yeşilbelde). 2. Toprak üstü kısımları süt ile kaynatılıp sabahları vitiligo tedavisi için içilir (Beldibi). 3. Toprak üstü kısmından hazırlanan infüzyonu dahilen böbrek rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılır (Taşlıca). 4. Tohumlarından hazırlanan dekoksiyonu dahilen grip tedavisinde kullanılır (Orhaniye). 5. Tohumları dibekte dövülüp dahilen grip tedavisinde kullanılır (Orhaniye). Gıda; 1. Toprak üstü kısımları pişirilerek gıda olarak kullanılır (yaygın). Diğer; 1. Toprak üstü kısımları suyla ıslatılır ve bu su pompayla bitkilere sıkılarak sinek kovucu olarak kullanılır (Hisarönü). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Cızgan (96), Dalağan, Dalan (93, 95, 96), Dığlan (98), Dılan, Isırgan (93, 95, 96), Isırgan otu (93, 95) Türkiye deki Kullanımları: Toprak üstü kısmı; romatizma tedavisinde, mide hastalıklarında, böbrek hastalıklarında, tansiyon düşürücü olarak (93, 95), gıda olarak (93), Meyveleri; kanserde, hemoroitte (93, 95) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: -

204 Vitex agnus-castus L. (Verbenaceae) 1 3 m uzunluğunda, çok dallanmış, kısaca sık yumuşak tüylü-grimsi beyaz sık tüylü, çalılar, nadiren küçük ağaçlar. Yapraklar palmat, 5(-7)- foliollü, folioller genellikle tam, 3,5 15 0,5 2,8 cm boyutlarında, bazen daha geniş veya belirgin olarak dentat, akut, her iki ucuna doğru daralmış, sapsız veya en azından uçtaki foliol saplı, üstte donuk yeşil, altta beyaz-tomentoz; saplar uzun, alttaki yaprak sapları yaklaşık 4 cm ye kadar uzunlukta. Çiçek durumu oldukça yoğun, simoz kurullar yoğun, sıklıkla az çok küresel, az çok sapsız. Kaliks 3 mm, dış kısmında yoğun Şekil 4-94: Vitex agnus-castus (ISTE 91421) tomentoz ve hafifçe damarlı, dişleri genişçe üçgenimsi, iç yüzeyinde belirgin damarlı. Korolla soluk leylak renginden maviye değişen renklerde yaklaşık 8 mm, tüp belirgin olarak kaliksin dışına taşmış. Drupa küresel, siyah veya kırmızımsı renkte, 3 4 mm uzunlukta. Çiçeklenme Zamanı: Haziran-Eylül Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Kumlu yerler, çok kuru alüvyonlu topraklar, kayalık alanlar, kireçtaşlı yamaçlar; m Türkiye deki Yayılışı: Kuzey Anadolu, Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 168 m, 15.VIII.2009, B. Gürdal, ISTE 91421!, C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 195 m, 16.V.2009, B. Gürdal, BG 36!, C2 Muğla: Marmaris, Bayır köyü, Çiftlik koyu yolu, 4 m, 22.VIII.2009, B. Gürdal, BG 90! Yöresel İsmi: Hayıt (yaygın)

205 188 Kullanılan Kısmı: Dalları, tohumu, yaprakları, toprak üstü kısmı, gövdesi, uçucu yağı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Tohumları ve çiçeklerinden hazırlanan lapa karın ağrısının, mide bulantısının tedavisinde haricen kullanılır (karna sürülmek suretiyle) (Çamlı). 2. Tohumlarından hazırlanan dekoksiyonu dahilen karın ağrısı, bacak ağrısı tedavisinde kullanılır (Karaca). 3. Tohumları ezildikten sonra hazırlanan dekoksiyonu böbrek taşlarını düşürmek amacıyla içilir (Bayır). 4. Toprak üstü kısmından hazırlanan dekoksiyonla isilik tedavisi için banyo yapılır (Bayır). 5. Dalından hazırlanan lapa ishal tedavisinde göbeğe sarılır (Orhaniye). 6. Akrep tarafından sokulan ayak, dallı yapraklarından hazırlanan infüzyonla banyo yaptırılır (Çamlı, Karaca). 7. Gövdesinden hazırlanan dekoksiyon dahilen öksürük ve bronşit tedavisinde kullanılır (Söğüt). 8. Uçucu yağı haricen romatizma ağrılarının tedavisinde (Bayır, Osmaniye), isilik tedavisinde (Turgut), sancıda (Orhaniye) kullanılır. Diğer; 1. Dalları sepet yapımında (Bayır, Osmaniye), arı kovanı yapımında (Osmaniye) kullanılır. 2. Arılar bal alır (Karaca). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Acı ayıt (11), Ayıd (11, 12, 14), Ayıt (12, 33, 72, 95, 96), Ayıd bebesi (84), Beşparmak otu (11, 12), Hayıd (11), Hayıt (11, 12, 14, 21, 35, 43, 48, 53, 55, 77, 81, 93, 94, 95, 96, 98, 99, 100) Türkiye deki Kullanımları: Kökleri; iplik boyamada (11), Meyvesi; bağırsak sancılarında (84, 93), diüretik olarak (12), mide yanmasında, idrar sancısında, böbrek yanmasında (84), egzamada, karın ağrısında (33, 95), gaz söktürücü olarak (12, 43, 95), yatıştırıcı olarak (12), antienflamatuvar olarak (98), adet düzenleyici olarak (77, 98), hayvanların hastalıklarında (33, 93), uyuşturucu yerine (94), mide rahatsızlıklarında, ishalde, hayvanlardaki idrar zorluğunda, karın şişliğinde (95), Tohumu; sancılanan

206 189 atların tedavisinde (35), halsizlikte, kuvvet verici olarak, saç dökülmesinde, romatizmada, bağırsak soluncanlarını düşürmede (14), karın ağrısında (48, 100),diş ağrısında, idrar yapamamada, gaz şikayetinde, hayvanlardaki kabızlıkta, adet sancısında, mide rahatsızlıklarının tedavisinde, allerjide, kanserde, ishalde (100), mide üşütmelerinde (53), Yaprakları; ayak terlemesi ve kokusuna karşı (72, 93, 95), romatizma tedavisinde, eldeki beyaz lekelere karşı, hemoroitte (93, 95), diüretik olarak (21, 55), baş ağrısında (33, 77, 95), vücut ağrısında, uykusuzluğa karşı, soğuk algınlığında, bağırsak sancısında, ateş düşürücü olarak, yemek zehirlenmelerinde (95), ateş düşürücü olarak, boyamada, çatlak-yara tedavisinde (33), mantar hastalıklarında (35), saç bakımında (14), boya eldesinde (14, 21, 55, 93), allerjide (93, 95, 100), karın ağrısında (33, 95, 100), ağrılı adette, çoçuk yapmak için, kulak ağrısında, temizlikte, böceklere karşı koruyucu olarak, kusmada, bulantıda, hayvanlarda karın ağrısında (100), arı yılan sokmasında (77, 95), mide rahatsızlıklarında (53, 93, 95), ağrıda (53), Gövdesi; eşya yapımında (100), Gövde kabuğu; siğilde (99), Çiçekleri; diüretik olarak (21, 55), mide rahatsızlıklarını giderici olarak, müshil olarak (81), mide- bağırsak gazlarını gidermede (14), nefes darlığına karşı (95), Dalları; eşya yapımında (12, 14, 33, 93), boyamada (12), Toprak üstü kısmı; balgam söktürücü olarak (14), Filizi, sürgünü; karın ağrısında (48), egzamada, nazarlık olarak (33), kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Flavon (kastisin, penduletin, krisofanol D), alkaloit (vitisin), iridoitler (okübin, agnosit), uçucu yağ (sineol, pinen), acı madde (12, 13)

207 190 MONOCOTYLEDONES Narcissus tazetta L. var. tazetta (Amaryllidaceae) Soğanı mm boyutlarında. Yapraklar cm 5 14 mm, yeşil veya mavi-yeşil, genellikle donuk mavimsi yeşil, yassı veya oluklu. Skapus cm. Çiçekler 2 10, umbella halinde, hoş kokulu. Spata mm, zarımsı. Pediseller eşit değil, uzunlar mm. Hipantiyum tübü mm, ince, silindir şeklinde, tepede dar huni şeklinde. Periant segmenti beyaz, yayık, mm, ovattan obovata değişen şekillerde. Korona sarıdan turuncuya değişen renklerde, 2,5 6 4,5 12 mm boyutlarında. Stamenler eşit Şekil 4-95: Narcissus tazetta (ISTE 91428) değil. Çiçeklenme Zamanı: Kasım-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Pinus pinea ormanları, kayalık yerler, Quercus makisi, göl kenarı ve bataklıklar; m Türkiye deki Yayılışı: Batı ve Güney Anadolu, Doğu Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 191 m,02.ii.2009, B. Gürdal, ISTE 91428! Yöresel İsmi: Nergis (yaygın), Fatma çiçeği (Yeşilbelde) Kullanılan Kısmı: Çiçekleri, soğanı Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Soğanı soyularak süt içerisinde iki gün bekletilp, haricen deri hastalıklarının ve cilt yaralarının tedavisinde kullanılır (Söğüt). 2. Çiçeklerinden hazırlanan dekoksiyonu dahilen boğaz ağrısı tedavisinde kullanılır

208 191 (Hisarönü). Diğer; 1. Çiçekleri süs olarak kullanılır (yaygın). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Nergis (11, 12, 39, 44, 73, 93, 96), Uslu nergis, Yabani nergis (93, 96). Türkiye deki Kullanımları: Çiçekleri; süs olarak (39, 44, 73, 93), yatıştırıcı, müshil, ateş düşürücü olarak (12) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Alkaloitler (narsissin) (12)

209 Romulea tempskyana Freyn. (Iridaceae) Yapraklar 8 16 cm 1 1,25 mm boyutlarında, sıklıkla geriye doğru kıvrık ve yatık. Skapus 1 4 çiçekli. Pedisel 2 5 cm uzunlukta. Brakte mm, otsu, kırmızımsı- kahverengi benekli dar zarımsı kenarlı. Brakteol hemen hemen tamamen zarımsı, esmerimsi veya beyazımsı, kırmızımsı-kahverengi benekli. Periant menekşe renginde, sarı boğazlı, 2,1 3,7 cm; tüp 8,5 17 mm uzunlukta, dar; segmentler Şekil 4-96: Romulea tempskyana (ISTE 91455) lanseolattan ovata değişen şekillerde, akut veya obtus. Filamentler tüysüz; anterlerin tepesi periant segmentlerinin yaklaşık yarısına kadar erişir. Stilus mor renkte; stigma daha soluk renkte. Çiçeklenme Zamanı: Ocak-Mart Yetişme Ortamı ve Yükseklik: m Türkiye deki Yayılışı: Batı ve Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Taşlıca ya giderken yolun solunda, 406 m, 01.II.2010, B. Gürdal, ISTE 91455! Yöresel İsmi: Çimencik (Taşlıca) Kullanılan Kısmı: Kormusu Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Taze kormus soyulup gıda olarak tüketilir (Taşlıca). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: - Türkiye deki Kullanımları: - Kimyasal Bileşimi: -

210 Allium subhirsutum L. (Liliaceae) Soğan hemen hemen küremsi, 1,5 cm çapında; dış tunikası zarımsı, gri renkte. Gövde 7 30 cm, silindirik. Yapraklar 2 3 adet, linear, 2 10 mm genişlikte, kenarlarda uzun kirpikli, bazende üstünde ve altında da kirpikli. Spata 1,3 cm ye kadar uzunlukta, kalıcı, pediselden daha kısa. Umbella 2 7 cm çapında, yayık, gevşek. Pediseller 4 cm ye kadar uzunlukta, periantın 3 5 katı. Periant yayık, segmentleri beyaz, eliptik veya oblong, 7 9 mm boyunda, tepesi Şekil 4-97: Allium subhirsutum (ISTE 91430) obtustan akuta kadar değişen şekillerde. Stamenler, periantın 1/2 2/3 katı. Anterler genellikle kahverengi. Kapsül 3 mm uzunlukta. Çiçeklenme Zamanı: Mart-Mayıs Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Gölgeli Fagus, Castanea ve Cupressus sempervirens ormanları, maki, frigana, kayalık yerler; m Türkiye deki Yayılışı: Güneybatı Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 10.III.2010, ISTE 91430! Yöresel İsmi: Körmen (yaygın), Köremen (Çamlı) Kullanılan Kısmı: Genç yaprakları ve taze soğanı Yöresel Kullanımı: Gıda; 1. Genç yaprakları ve taze soğanı kullanılarak körmen böreği hazırlanır (Karaca, Çamlı, Taşlıca, Hisarönü, Bayır, Söğüt).

211 194 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Keçi körmeni (93, 96), Köremen (12, 37, 93, 96), Körmen (11, 37, 93, 96), Osuruk otu (93, 96) Türkiye deki Kullanımları: Gıda olarak (12, 37, 93) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: -

212 Asparagus acutifolius L. (Liliaceae) Şekil 4-98: Asparagus acutifolius (ISTE 85888) Eylül Odunsu, sert yapılı, sürünen veya tırmanan gövdeli. Kladotlar 5 10 lu kümeler halinde yayık, hemen hemen silindirik, yeşil, 3 8 0,2 0,4 mm boyutlarında, tüysüz, ucu dikenli. Çiçekler genellikle her demette 1 tane. Erkek periant 3 4 mm, sarımsı veya yeşilimsi renkte, anterler 1mm uzunlukta. Bakka siyah renkte, 4,5 7 mm çapında, 1 2 tohumlu. Çiçeklenme Zamanı: Ağustos- Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Pinus ormanları, maki, altüst edilmiş araziler, yol kenarları; m Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeybatısı, Batı ve Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 39 m, 10.XII.2008, B. Gürdal, ISTE 85888! Yöresel İsmi: Tilkişen (yaygın), Tilki (Hisarönü), Gıcık (Taşlıca) Kullanılan Kısmı: Filizleri Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Filizlerinden hazırlanan yemeği idrar söktürücü ve böbrek temizleyici olarak kullanılır (Osmaniye). 2. Taze filizleri göz kuvvetlendirici olarak tüketilir (Taşlıca). Gıda; 1. Filizleri kavurularak yemeği hazırlanır (yaygın).

213 196 LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Acı ot (11, 12), Dikenli acı ot (11), Dilki, Dilkicek (96), Dilkicik, Dilkişen (93, 95, 96), Keme dikeni (95, 96), Kırgın otu (11, 96), Kuşkonmaz (14, 43, 96), Kuşkonmaz dikeni, Tilki, Tilkicek (96), Tilkicik (93, 95, 96), Tilkimen (53, 100), Tilkişen (11, 12, 35, 53, 93, 95, 96, 100), Yabani kuşkonmaz (11, 12, 81), Zamparna (107) Türkiye deki Kullanımları: Genç sürgünleri; gıda olarak (11, 12, 14, 53, 93), kuvvet verici olarak (14), mide ülserinde (93, 95), üşütmede, allerjiye karşı (35), Kökleri; dizanteriye karşı, şiddetli ishalde (107), öksürükte (95, 100), soğuk algınlığında, ülserde (95), idrar söktürcü olarak (12, 43, 81), diyabette, ateş düşürücü olarak, ağrı kesici olarak, böbrek iltihabında (43), Meyvesi; diyabette, ateş düşürücü olarak, ağrı kesici olarak, böbrek iltihabında, idrar söktürcü olarak (43), kabız olarak (12) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Steroidal saponinler (80)

214 Asphodelus aestivus Brot. (Liliaceae) Çiçekli gövdeleri cm uzunlukta, çok yıllık bitkiler. Yapraklar mm boyutlarında, düz. Çiçek durumu çok dallanmış, sık-çiçekli salkımlar halinde. Brakteler 5 15 mm, zarımsı veya yeşilimsi. Pediseller ortada eklemli. Periant segmentleri beyaz, mm, orta damar pembe veya kahverengimsi renkte. Stamenler ± eşit. Kapsula 5 7 mm, obovoid, enine kırışık. Çiçeklenme Zamanı: Şubat-Haziran Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Açık araziler; m Şekil 4-99: Asphodelus aestivus (ISTE 91431) Türkiye deki Yayılışı: Türkiye nin kuzeybatısı, Batı ve Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde yolu, 141 m, 31.I.2010, B. Gürdal, ISTE 91431! Yöresel İsmi: Çiriş ağusu (Taşlıca), Çiriş (Söğüt), Çiğriş ağusu (Selimiye), Kiriş (Osmaniye), Givriş (Hisarönü), Çivriş (Turgut, Bayır) Kullanılan Kısmı: Kökleri, skapusu Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Taze kökleri hemoroit tedavisinde ve mide rahatsızlıklarının tedavisinde emilir (Taşlıca). 2. Kökleri dövülüp haricen, açık yaraları kurutmak amacıyla kullanılır (Söğüt, Selimiye). 3. Kökleri dövülüp, tülbentten süzülür çıkan suyu dahilen mide ülseri tedavisinde

215 198 kullanılır (Selimiye, Söğüt). 4. Taze kökleri haricen hemoroit tedavisinde (Osmaniye), yara tedavisinde (Hisarönü) kullanılır. 5. Köklerinden hazırlanan dekoksiyonu tok karnına mide ağrısının tedavisinde içilir (Turgut). Diğer; 1. Skapus ısıtılınca silah gibi patlar, oyuncak olarak kullanılır (Turgut). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Beyaz çiriş (11, 12), Çiriş (12, 67, 77, 93, 95, 96), Çiriş otu (11, 53, 96, 98, 99, 100), Çivriş (96), Hıdırellezkamçısı (33, 67, 90, 95, 96), Hınt (3), Kireçlik, Kireşlik (35, 93, 95, 96), Kirgiç, Kirgiç ağu, Kirgiç ağusu (95, 96), Kirgiçkökü (96), Kiriş (93, 95, 96), Kiriş otu (21, 53, 96, 100), Kirişgöbeği (95, 96), Kirişlik (35, 72, 93, 95, 96), Kirkiş (94, 96), Nünü (33, 95, 96), Nünülük (72, 96), Yalancı çiriş (11, 12) Türkiye deki Kullanımları: Kökleri; yanıklarda (21, 93, 95, 100), böbrek taşı düşürmede (67), romatizma tedavisinde, ülserde (93, 95), iltihaplı böbrek rahatsızlıklarında, hayvanlardaki cilt hastalıklarında (95), mide rahatsızlığında (33, 100), egzamada (33, 95), hemoroitte (33, 67, 93, 95), midevi olarak (72), yaralarda (35, 53, 72, 77, 93, 95, 100), Yumruları; yaralarda (90, 95, 98, 99), diüretik olarak (98), mide ağrısında, sedef hastalığında, saç dökülmesinde (77), verem hastalığında, mide rahatsızlıklarında (95), adet kolaylaştırıcı olarak (98), hemoroitte (90, 95, 98), nefritte (90), yanıklarda (90, 95), Taze bitki; elektrik çarpmasında (35), Yaprakları; hayvan yemi olarak, meyvelerin dayanıklılığı için (93) kullanılır. Yakacak olarak, çardakların üzerine konarak, değnek olarak (3), diüretik olarak, yaralarda (12) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Müsilaj, oligosakkarit (12)

216 Smilax aspera L. (Liliaceae) Sürünücü ya da tırmanıcı çalılar, genellikle kısagövdeli; gövde en azından altlarda dikenli. Yapraklar kordat-deltoidden lanseolata kadar değişen şekillerde, 3 6 1,5 4,5 cm, taban sıklıkla dairemsi kulakçıklı hastat ya da sagitat, laminanın kenarları en azından seyrek olarak Şekil 4-100: Smilax aspera (ISTE 91429) dikencikli. Çiçekler, çiçek durumu saplarında 1 6 çiçekli hemen hemen sapsız umbellalarda. Erkek çiçek örtüsü parçaları 4 5 mm, sarımsı-krem. Bakka kırmızı ya da siyah renkte. Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Haziran Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Maki, çalılıklar, dere yatakları ve kayalık kireçtaşı yamaçlar, sahiller; m Türkiye deki Yayılışı: Batı ve Güney Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnekler: C2 Muğla: Marmaris, Turgut köyü, 24 m, 18.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91429!, C2 Muğla: Marmaris, Yeşilbelde köyü, 17.V.2009, B. Gürdal, BG 57!, C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 205 m, 16.V.2009, BG 34! Yöresel İsmi: Sılcan (yaygın), Deli sılcan (Çamlı, Çetibeli), Kara sılcan (Söğüt, Taşlıca), Sulcan (Osmaniye) Kullanılan Kısmı: Filizleri, yaprakları, meyvesi Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Yapraklarından hazırlanan dekoksiyonu haricen yaraların tedavisinde kullanılır (Taşlıca).

217 Filizleri kaynatılıp gözleri kuvvetlendirici olarak yenilir (Turgut). Gıda; 1. Filizleri haşlanarak yemeği hazırlanır (yaygın). Diğer; 1. Meyvesini kuşlar yer (Söğüt). LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Çıtırgı (11), Dikenli sarmaşık (12), Diken otu (11), Dikenözü (9), Dikenucu (11), Erkek orman (96), Gıcır Dikeni (11), Isılcan (37), Kara böğürtlen, Kara börtlen (96), Kara silcan (11, 93, 95, 96), Kırçan, Mamula, Mamuli, Mehrocan, Melevcan, Melevcen, Meleviçen, Melocan, Melövcan, Merevcen, Merevücen, Merülcen, Mevlücen (11), Öz dikeni (11, 12), Sarmaşık (96), Sılcan (37, 53), Sıraca (11), Silcan (11, 12, 14, 37, 39, 81, 93, 95, 96), Silcan ormanı, Sincan ormanı (93, 95, 96), Sircan (11, 12), Sıyılcan (93, 95, 96), Yaban saparnası, Zılcan, Zıncan, Zırmılak (11), Zilcan (48), Zincan, Zincer (11) Şekil 4-101: Marmaris pazarında satılan Smilax aspera filizleri Türkiye deki Kullanımları: Genç sürgünleri; gıda olarak (11, 12, 26, 37, 93), ülserde (93, 95), Toprak üstü kısmı; gıda olarak (14, 53), sindirim bozukluklarında (14), Kökü; böbrek taşında (48), kuvvet verici olarak (81), Meyveleri; gıda olarak, kan temizleyici olarak (39), böbrek taşı ve kumu düşürmede (93, 95) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Nişaşta, şekerler, tanen, saponin (12)

218 Orchis coriophora L. (Orchidaceae) Bitki cm boylarında. Taban yaprakları 4 10, dik, linear-lanseolat, akuminat, (5-)8 15(-20) 0,5 1,5(-3) cm. Spika silindirik, yoğun olarak çok sayıda çiçekli. Brakteler ovaryumu geçer. Çiçekler küçük, koyu mor, kahverengimsi kırmızı veya yeşilimsi kırmızı renkte. Sepaller miğferin içinde birleşik, tepe belli belirsiz yay şeklinde kıvrık. Labellum ovat, 6-10 mm, 3-loblu, geriye kıvrık, kırmızımsı yeşil, morumsu renkte, papillalı; lateral loblar rombik, ± krenulat; orta lob ligulat-oblong, tam, lateral lobları geçer, yaklaşık 4 mm, mahmuz konik, belli belirsiz yay şeklinde kıvrık, ovaryumdan daha kısa. Şekil 4-102: Orchis coriophora (ISTE 91398) Çiçeklenme Zamanı: Nisan-Haziran Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Nemli çayırlar, akarsu kenarları, kuru kumlu yerler, açık ormanlık alanlar; m Türkiye deki Yayılışı: Yaygın YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 165 m, 16.V.2009, B. Gürdal, ISTE 91398! Yöresel İsmi: Pirinçcik (Söğüt), Kedikulağı (Taşlıca, Yeşilbelde, Karaca), Salep otu (Adaköy), Koyungözü salebi (Osmaniye), Kedigötü (Çetibeli) Kullanılan Kısmı: Çiçeği, yumrusu Yöresel Kullanımı: Tıbbi; 1. Çiçeğinden hazırlanan dekoksiyon dahilen mide rahatsızlıklarında kullanılır (Adaköy).

219 202 Gıda; 1. Yumrusundan salep yapılır (yaygın). Eskiden yumrularının ticareti yapılıyormuş, günümüzde ise ticareti yapılmamaktadır. LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Çem salebi (11, 96), Pirinç çiçeği (96), Salep (11, 93, 95, 96), Salep çiçeği (93, 95, 96), Su salebi, Sümbül (96), Şalep, Şalep çiçeği (93, 95, 96) Türkiye deki Kullanımları: Yumruları; gıda olarak (11, 93), ishalde (93, 95) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: -

220 *Arundo donax L. (Poaceae) Şekil 4-103: Arundo donax Çok yıllık. Gövdesi 5 metreye kadar uzayabilen, noduslardan kısa dallanmış veya basit. Ligula trunkat, 1 1,5 mm, üst kenarında yoğun kısa kirpiksi sıralı. Yaprak ayası tabanda yuvarlak veya kordat, 60 6 cm, tepede uzunca daralmış, skabrit. Panikula 70 cm ye kadar uzunlukta. Spikula 2 4 çiçekli. Glumalar eşit, tüysüz, 9 14,5 mm. Lemma lanseolat, 7 12 mm, 3-damarlı. Anterler 2,5 3 mm uzunlukta. Çiçeklenme Zamanı: Ekim Yetişme Ortamı ve Yükseklik: Su kenarları, çitler; m Türkiye deki Yayılışı: Batı Anadolu, Güney Anadolu, Kuzeydoğu Anadolu YÖRESEL BİLGİLER İncelenen Örnek: C2 Muğla: Marmaris, Söğüt köyü, 170 m, 16.V.2009, B. Gürdal, BG 46! Yöresel İsmi: Kargı (yaygın) Kullanılan Kısmı: Gövdesi Yöresel Kullanımı: Diğer; 1. Gövdesi sepet yapımında (Söğüt), düdük yapımında (Yeşilbelde) kullanılır. LİTERATÜR BİLGİLERİ Türkiye deki Yöresel İsimleri: Berdi (9), Çığ (96), Çittik (44), Gargı, Kalam, Kalem, Kalemlik (96), Kamış (9, 96), Kargı (11, 12, 67, 81, 93, 96), Kargı kamışı (11), Kor (44), Masura kamışı (11, 12)

221 204 Türkiye deki Kullanımları: Gövdesi; kaval, ney yapımında (11, 12, 93), eşya yapımında (9, 12, 44, 93), Çiçek durumları; süs olarak (67), Rizomu; romatizma tedavisinde (81) kullanılır. İdrar arttırıcı ve iştah açıcı olarak (12) kullanılır. Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ, acı maddeler (12)

222 Yöresel ismi tespit edilen bitkiler; Yörede etnobotanik kullanımı olmayıp sadece yöresel ismi tespit edilen bitkiler Tablo 4-1 de verilmiştir. Tablo 4-1 Sadece yöresel ismi olan taksonlar Bilimsel ismi Familyası Yöresl ismi Althaea cannabina L. Malvaceae Deli ebegümeci (Söğüt) Bellis sylvestris Cyr. Compositae Papatya (Söğüt, Yeşilbelde) Chrysanthemum segetum L. Compositae Sarı altın (Söğüt) Knautia integrifolia (L.) Bet. Dipsacaceae Sipsilik (Söğüt) Mandragora autumnalis Bertol. Solanaceae Kabataşak (Söğüt), Hakkıbırak (Taşlıca) Urginea maritima (L.) Baker Liliaceae Adasoğanı (Bayır, Söğüt, Yeşilbelde)

223 TARTIŞMA Marmaris ilçesinde yapılan bu etnobotanik çalışma sonucunda toplanan 205 bitki örneğinden halk arasında kullanımı olan 46 familyaya ait 95 takson (80 doğal, 2 doğallaşmış, 13 kültür) saptanmıştır. Bunlardan dört tanesi endemiktir (Tablo 5-1). Tablo 5-:1 Endemik taksonlar Quercus aucheri Thymus cilicicus Sideritis libanotica subsp. linearis Phlomis lycia Yörede kullanımı olan bitkilerden en çok takson ile temsil edilen ilk beş familya Tablo 5-2 de gösterilmiştir. Tablo 5-2: Yörede en çok kullanılan ilk 5 familya Familya adı Takson sayısı Labiatae 13 Compositae 7 Rosaceae 5 Leguminosae 4 Liliaceae 4 Bölgede sağlık hizmetlerine ulaşımın kolaylaşması, köylerin merkeze ve birbirlerine olan yol bağlantılarının gelişmesi bitkilere olan ilgiyi azaltmıştır. Bitkilerden yararlanmanın eskiden daha fazla olmasına rağmen günümüzde azaldığı saptanmıştır. Son yıllarda hastalıkların tedavisi için insanlar doktora başvurduklarını, ilaçlarını sağlık ocaklarında yazdırdıklarını belirtmişlerdir. Yörede yapılan görüşmeler sonucu hemen hemen herkesin ilk söylediği bitkiler adaçayı, kekik, karabaş olmuştur. Daha sonra yaygın kullanımı olan defne, keçiboynuzu, narpuz bitkileri gelmektedir. Köy kahvelerinde çay olarak adaçayı, kekik, dağ çayı tüketilmektedir. Ayrıca bölgede uçucu yağ kullanımı oldukça yaygındır. Salvia fruticosa bitkisinden elde edilen uçucu yağ Elma yağı ismiyle bilinmekte ve yaygın olarak kullanılmaktadır. Araştırma bölgesinde halk arasında, 41 takson gıda olarak, 65 takson tıbbi

224 207 olarak, 12 takson çay ve baharat olarak, 8 takson süpürge ve yakacak olarak, 7 takson hayvan yemi olarak, 21 takson da farklı amaçlarla kullanılmaktadır (Şekil 5-1). Yörede saptanan 95 taksondan bazıları tek bir amaç için kullanılırken bazıları ise hem tıbbi, hem gıda hem de farklı amaçlar için kullanılabilmektedir Kullanım şekli Tıbbi Gıda Çay ve baharat Süpürge ve yakacak Hayvan yemi Farklı amaç Şekil 5-1: Bitkilerin kullanım çeşitliliği Tartışma bölümünün sonunda, tıbbi amaçla kullanılan bitkiler ve kullanılışları (Tablo 5-4), tıbbi amaçlı kullanımın farklı ilçelerdeki çalışmalarla karşılaştırılması (Tablo 5-5), gıda olarak kullanılanlar (Tablo 5-6), çay veya baharat olarak kullanılanlar (Tablo 5-7), hayvan yemi olarak kullanılanlar (Tablo 5-8), süpürge ve yakacak olarak kullanılanlar (Tablo 5-9), farklı amaçlarla kullanılanlar (Tablo 5-10), yöresel isimleri (Tablo 5-11, Tablo 5-12) ve yöresel isimlerinin farklı ilçelerdeki çalışmalarla karşılaştırılması (Tablo5-13) tablolarda özetlenmiştir Tıbbi Amaçla Kullanılan Bitkiler Bölgede tıbbi amaçla kullanılan 65 takson saptanmıştır. Bu bitkiler bulgular bölümünde verilen sistematik sıralarıyla Tablo 5-4 te gösterilmiştir. Elde edilen sonuçlar, bulgular bölümünde her bitkinin ilgili kısmında taranan literatürlerle karşılaştırılmıştır ve farklı kullanılışı olanlar tabloda altı çizili olarak, kullanımları bu çalışma ile ilk kez bulunanlar koyu renkle belirtilmiştir. Yapılan literatür taraması sonucu yörede tıbbi amaçla kullanımları farklı olan 46 takson, tıbbi kullanımı ilk kez bu çalışmayla bulunan 3 takson saptanmıştır. Tıbbi kullanımı ilk defa bulunan taksonlar; Phlomis grandiflora var. grandiflora (Yaprağı;

225 208 ağrıda, kolesterolde), Thymus cilicicus (Topraküstü kısmı; karın ağrısında), Citrus sinensis (Meyve kabuğu; baş ağrısında) dir. Tıbbi kullanımı olan Anagyris foetida tohumları ve Echium plantagineum bitkisi alkaloit taşımaktadır, bu nedenle dahilen kullanımlarına dikkat edilmesi gerekmektedir. Fazla kullanılması durumunda zehirlenmelere neden olabilir. Tıbbi amaçla kullanılan uçucu yağlar doğrudan cilt üzerine tatbik edilirken dikkat edilmelidir çünkü cilde zarar verebilir. Bölgede tıbbi amaçla kullanılan bitkiler ve kullanılışları Muğla nın Bodrum, Ortaca, Köyceğiz ilçelerinde yapılmış çalışmalarla (35, 53, 93, 100) karşılaştırılmıştır. Tablo 5-5 te ilçelerde geleneksel halk ilacı olarak kullanılan ortak bitkiler ve kullanılışlarının karşılaştırılması yapılmıştır. Yapılan karşılaştırma sonucunda Bodrum (35, 93) ilçesindeki çalışmaya göre ortak olan 42 bitkiden 23 taksonun, Ortaca (53) ilçesinde yapılan çalışma ile ortak olan 23 bitkiden 12 taksonun, Köyceğiz (100) ilçesinde yapılan çalışma ile ortak olan 31 bitkiden 19 taksonun kullanımının benzer olduğu saptanmıştır. En fazla ortak takson sayısının Bodrum ilçesiyle, en az ise Ortaca ile olduğu görülmüştür. Bitkilerin Kullanımlarının Farmakolojik Sınıflandırması Adet sancısı: Salvia fruticosa Ağrı kesici: Capparis spinosa var. spinosa, Hypericum montbrettii, Lavandula stoechas subsp. stoechas, Origanum onites, Phlomis grandiflora var. grandiflora, Laurus nobilis, Myrtus communis subsp. communis, Anemone coronaria, Crataegus aronia var. aronia Akrep sokması: Vitex agnus-castus Ateş düşürücü: Anthemis chia, Salvia fruticosa Ayak şişliği: Olea europaea var. europaea Bademcik rahatsızlıkları: Salvia fruticosa Balgam söktürücü: Juglans regia, Lavandula stoechas subsp. stoechas Bağırsak rahatsızlıkları: Anagyris foetida Bağırsak yumuşatıcı: Opuntia ficus-indica, Arbutus unedo, Mentha pulegium, Mentha spicata subsp. spicata, Salvia fruticosa, Sideritis libanotica subsp. linearis, Malva nicaeensis, Malva sylvestris, Ficus carica subsp. carica Baş ağrısı: Lagenaria siceraria, Juglans regia, Origanum onites, Citrus limon, Citrus sinensis

226 209 Baş dönmesi: Origanum onites Boğaz ağrısı: Anthemis chia, Helichrysum orientale, Juglans regia, Lavandula stoechas subsp. stoechas, Narcissus tazetta Boğaz gıcıklanması: Ceratonia siliqua Boğaz yumuşatıcı: Salvia fruticosa, Sideritis libanotica subsp. linearis Böbrek iltihabı: Helichrysum orientale Böbrek rahatsızlıkları: Morus nigra, Paliurus spina-christi, Urtica membranacea, Asparagus acutifolius Böbrek taşı, kumu: Polygonum bellardii, Paliurus spina-christi, Vitex agnus-castus Bronşit tedavisi: Cupressus sempervirens var. horizontalis, Anthemis chia, Matricaria chamomilla, Lavandula stoechas subsp. stoechas, Ceratonia siliqua, Eucalyptus camaldulensis, Myrtus communis subsp. communis, Vitex agnus-castus Çıban tedavisi: Phlomis lycia Deri hastalıkları: Narcissus tazetta Diyabet: Raphanus raphanistrum, Hypericum empetrifolium, Lavandula stoechas subsp. stoechas, Mentha pulegium, Origanum onites, Myrtus communis subsp. communis, Olea europaea var. europaea, Olea europaea var. sylvestris, Paliurus spinachristi, Amygdalus communis Enurezis nokturna (gece işemesi): Paliurus spina-christi Felç: Myrtus communis subsp. communis Gaz söktürücü: Origanum onites, Salvia fruticosa Göz rahatsızlıkları: Paliurus spina-christi Göz toniği: Myrtus communis subsp. communis, Asparagus acutifolius, Smilax aspera, Teucrium divaricatum subsp. divaricatum Halsizlik: Ceratonia siliqua Hazımsızlık: Origanum onites, Salvia fruticosa Hemoroit: Asphodelus aestivus İdrar söktürücü: Asparagus acutifolius İdrar taşı düşürme: Ceterach officinarum İdrar yolları rahatsızlığı: Helichrysum orientale, Teucrium divaricatum subsp. divaricatum, Malva sylvestris İshal kesici: Origanum onites, Ceratonia siliqua, Punica granatum, Vitex agnus-castus İsilik: Vitex agnus-castus

227 210 İştah kesici: Cupressus sempervirens var. horizontalis Kadın hastalıkları: Anthemis chia, Lavandula stoechas subsp. stoechas, Paliurus spina-christi Kalp-damar hastalıkları: Lavandula stoechas subsp. stoechas, Papaver rhoeas, Crataegus aronia var. aronia Kan dindirici: Salvia fruticosa Kanser tedavisi: Capparis spinosa var. spinosa, Origanum onites Kansızlık: Ceratonia siliqua Karaciğer rahatsızlıkları: Ceratonia siliqua Karın-mide ağrısı: Ceterach officinarum, Pinus brutia, Echium plantagineum, Anthemis chia, Matricaria chamomilla, Momordica charantia, Hypericum empetrifolium, Hypericum montbrettii, Liquidambar orientalis, Juglans regia, Lavandula stoechas subsp. stoechas, Mentha pulegium, Mentha spicata subsp. spicata, Origanum onites, Phlomis lycia, Salvia fruticosa, Teucrium divaricatum subsp. divaricatum, Thymus cilicicus, Laurus nobilis, Malva sylvestris, Rubus sanctus, Vitex agnus-castus, Asphodelus aestivus Karın şişliği: Malva sylvestris Kilo verme (zayıflama): Erica manipuliflora Kolesterol tedavisi: Lavandula stoechas subsp. stoechas, Origanum onites, Phlomis grandiflora var. grandiflora, Ceratonia siliqua, Myrtus communis subsp. communis, Olea europaea var. europaea Köpek ısırmasında: Malva sylvestris Kum düşürücü olarak: Malva sylvestris Mide bulantısı: Mentha pulegium, Mentha spicata subsp. spicata, Origanum onites, Satureja thymbra, Teucrium divaricatum subsp. divaricatum, Vitex agnus-castus Mide ekşimesi: Pistacia lentiscus, Salvia fruticosa Mide rahatsızlıkları: Helichrysum orientale, Origanum onites, Anagyris foetida, Asphodelus aestivus, Orchis coriophora Mide ülseri: Pinus brutia, Cistus creticus, Cistus salviifolius, Momordica charantia, Liquidambar orientalis, Asphodelus aestivus Mide yanması: Chrysanthemum coronarium Midevi: Sideritis libanotica subsp. linearis Nefes darlığı-astım: Helichrysum orientale, Lavandula stoechas subsp. stoechas,

228 211 Mentha pulegium, Laurus nobilis, Ceratonia siliqua, Myrtus communis subsp. communis Öksürük kesici: Cupressus sempervirens var. horizontalis, Pinus brutia, Anthemis chia, Helichrysum orientale, Matricaria chamomilla, Lavandula stoechas subsp. stoechas, Mentha spicata subsp. spicata, Origanum onites, Rosmarinus officinalis, Teucrium divaricatum subsp. divaricatum, Malva sylvestris, Vitex agnus-castus Prostat tedavisi: Cupressus sempervirens var. horizontalis, Lavandula stoechas subsp. stoechas, Ceratonia siliqua Reflü: Ceratonia siliqua Romatizma: Hypericum empetrifolium, Phlomis lycia, Laurus nobilis, Eucalyptus camaldulensis, Anemone coronaria, Urtica membranacea, Vitex agnus-castus Saç dökülmesi: Laurus nobilis Saç gürleştirici, canlandırıcı, uzatıcı: Teucrium divaricatum subsp. divaricatum, Laurus nobilis, Polygonum bellardii Safra kesesi rahatsızlıkları: Ceterach officinarum, Hypericum triquetrifolium Sarılık tedavisi: Helichrysum orientale Ses kısıklığı: Sideritis leptoclada, Sideritis libanotica subsp. linearis Siğil tedavisi: Nerium oleander Sivilce tedavisi: Laurus nobilis Soğuk algınlığı: Anthemis chia, Helichrysum orientale, Matricaria chamomilla, Lavandula stoechas subsp. stoechas, Mentha pulegium, Mentha spicata subsp. spicata, Origanum onites, Salvia fruticosa, Sideritis leptoclada, Sideritis libanotica subsp. linearis, Laurus nobilis, Ceratonia siliqua, Malva sylvestris, Urtica membranacea Tansiyon hastalıkları: Lavandula stoechas subsp. stoechas, Origanum onites, Olea europaea var. europaea Uyku verici: Lavandula stoechas subsp. stoechas Vajina iltihabı: Salvia fruticosa Vitiligo: Urtica membranacea Yanık tedavisi: Hypericum montbrettii, Origanum onites, Salvia fruticosa Yara, kesik tedavisi: Liquidambar orientalis, Hypericum montbrettii, Salvia fruticosa, Narcissus tazetta, Asphodelus aestivus, Smilax aspera Tedavi amacıyla kullanılan bitkilerin en sık kullanıldığı rahatsızlıklar; karın-mide ağrısı, soğuk algınlığı, öksürük, ağrı, diyabet, romatizma, bağırsak yumuşatıcısı ve

229 212 bronşittir. Araştırma alanında tıbbi amaçlı kullanıldığı saptanan bitkilerin kullanımlarına göre dağılımı grafik halinde verilmiştir (Şekil 5-2). Genellikle günlük rahatsızlıkların tedavisinde bitkilerden yararlanıldığı gözlenmiştir. Mide hastalıkları 43% 21% Solunum sistemi hastalıkları Cilt hastalıkları Diyabet 22% Romatizma 4% 3% 7% Diğer Şekil 5-2: Tıbbi amaçlı kullanılan bitkilerin kullanılışlarına göre dağılımı 5.2. Gıda Olarak Kullanılan Bitkiler Bölgede gıda olarak kullanılan 41 takson saptanmştır. Elde edilen sonuçlar, bulgular bölümünde her bitkinin ilgili kısmında taranan literatürlerle karşılaştırılmıştır ve bu çalışma ile ilk kez gıda olarak kullanılan 5 takson bulunmuştur. Bu taksonlar; Erodium acaule, Leontodon tuberosus, Romulea tempskyana, Scaligeria napiformis, Senecio vernalis tir. Bu bitkiler alfabetik olarak Tablo 5-6 da gösterilmiştir. Bitkilerin en sık kullanılan kısımları meyveleri, yaprakları ve toprak üstü kısımlarıdır (Şekil 5-3). Gıda olarak kullanılan Senecio vernalis bitkisi pirolizidin alkaloitleri taşımaktadır ve kullanımında dikkatli olunmalıdır. 15% 4% 9% 38% Meyve Yaprak Toprak üstü kısmı 34% Çiçek, tomurcuk Diğer Şekil 5-3: Gıda olarak kullanılan bitkilerin kullanılan kısımlarına göre dağılımı

230 Çay ve Baharat Olarak Kullanılan Bitkiler Bölgede çay ve baharat olarak kullanılan 12 takson bulunmuştur. Bu taksonlar alfabetik olarak Tablo 5-7 de gösterilmiştir. Bu çalışmada 7 taksonun çay olarak, 8 taksonun da baharat olarak kullanımı kaydedilmiştir. Yapılan literatür taramasıyla karşılaştırıldığında Cistus creticus yapraklarının çay olarak kullanımı ilk kez bu çalışmada görülmüştür. Çay olarak kullanılan Salvia fruticosa nın fazla miktarda kullanımının taşikardi, sıcaklık hissi, kramp ve denge bozukluğu yapabildiği, Thymus türlerinin de nadiren allerjiye sebep olabileceği literatürde kayıtlıdır (22). Kullanımlarının dikkatli yapılması önerilmektedir Hayvan Yemi Olarak Kullanılan Bitkiler Araştırma sonucunda hayvan yemi olarak kullanılan 7 takson kaydedilmiştir. Bu bitkiler Tablo 5-8 de alfabetik olarak sıralanmıştır. Bu bitkilerden Cistus salviifolius, Convolvulus althaeoides, Pistacia lentiscus, Smilax aspera türlerinin hayvan yemi olarak kullanımlarına taranan literatürlerde rastlanmamıştır ve ilk defa bu araştırmada bulunmuştur Süpürge ve Yakacak Olarak Kullanılan Bitkiler Bölgede süpürge ve yakacak olarak kullanılan 8 takson saptanmıştır. Bu bitkiler Tablo 5-9 da alfabetik olarak sıralanmıştır. Literatür taramaları sonucunda Inula viscosa, Nerium oleander, Thymelaea tartonraira subsp. argentea var. angustifolia bitkilerinin süpürge olarak, Sarcopoterium spinosum un da yakacak olarak kullanımı ilk kez bu çalışma ile gösterilmiştir. Inula viscosa bitkisinin yaprakları yapışkanlı olduğu için ekmek fırınlarını süpürmede kullanılmaktadır Farklı Amaçlarla Kullanılan Bitkiler Çalışma alanında 21 taksonun farklı amaçlarla kullanıldığı görülmüştür. Bu bitkilerin bilimsel isimleri ve kullanımları Tablo 5-10 da alfabetik olarak verilmiştir ve kullanımları bu çalışma ile ilk kez bulunanlar koyu renkle belirtilmiştir. Bulgular bölümünde yapılan literatür taramasına göre 8 bitkinin farklı kullanımı ilk kez bu çalışmada saptanmıştır. Bunlar; Anagyris foetida, Anemone coronaria, Asphodelus aestivus, Hypericum triquetrifolium, Myrtus communis subsp. communis, Paliurus spina-christi, Papaver rhoeas ve Phlomis lycia dır.

231 Bitkilerin Yöresel İsimleri Bölgede halk arasında kullanımı olan 94 taksonun yöresel isimleri saptanmıştır. Taksonlara göre alfabetik ve yöresel isimlere göre alfabetik olarak Tablo 5-11 ve Tablo 5-12 de sıralanmıştır. Yapılan literatür taramalarına göre 52 taksonun ilk kez bu çalışmada saptanan yöresel isimleri de Tablo 5-11 da koyu renkle belirtilmiştir. Yörede bitkiler isimlendirilirken bazen tür farkı gözetmeksizin farklı türler aynı isimle bilinmektedir. Örneğin; Sideritis libanotica subsp. linearis - Sideritis leptoclada (Anababakokusu, dağçayı); Phlomis grandiflora var. grandiflora - Phlomis lycia (Çalba); Malva sylvestris - Malva nicaeensis (Ebegümeci, kabaot); Erodium acaule - Erodium malacoides - Erodium moschatum (İğnelik); Cistus salviifolius - Cistus creticus (Pamuklu, pamukluk); Quercus aucheri - Quercus coccifera (Piynar). Bazen de farklı cinsler aynı yöresel isimle bilinmektedir. Örneğin; Origanum onites - Satureja thymbra (Karakekik, kekik); Oenanthe pimpinelloides - Scaligeria napiformis (Kazayak); Anthemis chia - Matricaria chamomilla (Papatya); Satureja thymbra - Thymus cilicicus (Peynir kekiği). Bir bitkiye birden fazla yöresel isimin verilebildiği de saptanmıştır. Bunlar Tablo 5-11 de alfabetik olarak sıralanmıştır. Çalışma bölgesinde halk arasında kullanılan bitkilerin yöresel isimleri Muğla nın Bodrum (93), Ortaca (53) ve Köyceğiz (100) ilçesinde yapılmış çalışmalarla karşılaştırılmış ve Tablo 5-13 te gösterilmiştir. Bodrum da yapılan etnobotanik çalışmayla ortak olan 67 bitkiden 47 sinin yöresel adlarının; Ortaca da yapılan etnobotanik çalışmayla ortak olan 34 bitkiden 21 inin yöresel adlarının; Köyceğiz de yapılan etnobotanik çalışmayla ortak olan 40 bitkiden 25 inin yöresel adlarının aynı olduğu görülmüştür. Bu ilçelerle ortak olan bitkilerin yarısından fazlası aynı yöresel isimle bilinmektedir Uçucu Yağ Kullanımı Bölgede, uçucu yağ kullanımının çok yaygın olduğu saptanmıştır. Bayır ve Orhaniye köylerinde su distilasyonu yöntemiyle uçucu yağ ve aromatik su elde edilmektedir. Uçucu yağ elde eden kişiler (İdris Alper, Yurttaş Alper, Fedai Alper, İdris Özdemir) aynı yöntemi kullanmaktadırlar. Sadece kullanılan kazanda fark vardır. Genelde bakır kazan kullanılmaktadır, sadece Bayır Köyünde bir kişinin krom kazan kullandığı görülmüştür. Uçucu yağların yöresel kullanımı haricen veya dahilen

232 215 olmaktadır. Dahilen kullanım uçucu yağın parmağa dökülüp yalanması suretiyle veya şekere damlatılıp yenmesiyle olmaktadır. Çalışma alanında uçucu yağ elde edilen bitkiler Tablo 5-3 te verilmiştir. Söz konusu uçucu yağların kullanımı bulgular bölümünün ilgili kısmında verilmiştir. Bölgedeki en yaygın kullanılan uçucu yağın elmayağı yöresel ismiyle bilinen Salvia fruticosa bitkisinin uçucu yağı olduğu saptanmıştır. Elma yağı ismi de elmaya benzeyen mazı oluşumundan gelmektedir. Uçucu yağ elde eden İdris Özdemir elma yağı için evin küçük doktoru ifadesini kullanmıştır. Tablo 5-3 Uçucu yağ elde edilen bitkiler Cupressus sempervirens var. horizontalis Lavandula stoechas subsp. stoechas Mentha pulegium Origanum onites Salvia fruticosa Laurus nobilis Eucalyptus camaldulensis Myrtus communis subsp. communis Vitex agnus-castus Uçucu yağlar irritan özellikte maddelerdir, vücuda sürüleceği zaman sabit yağlar ile karıştırılıp uygulanmalıdır. Yöre insanları uçucu yağları seyreltmeden direkt uygulamaktadır ve doğrudan az miktarda kullanıldığında sorun olmadığını ama biraz fazla kaçırıldığında yaktığını söylemektedirler. Uçucu yağlar dahilen kullanılmamalıdır. Uçucu yağ kullanımının dikkatli yapılması gerekmektedir.

233 216 Şekil 5-4: Bayır köyünde uçucu yağ eldesi Bölgede uçucu yağ eldesi; Bitki kazana konulup üstünü örtecek kadar su eklenmekte ve kazanın kapağı kapatılıp buhar sızmaması için kenarları çamurla sıvanmaktadır. Kazanın altı yakılıp, kaynatılmaya başlanılır. Kazandan çıkan bir boru içinde soğuk su olan tankerin içinden geçer, böylece borunun içindeki bitkinin uçucu yağını taşıyan buharlar yoğunlaşır ve bir güğümde toplanır. Yoğunluk farkından dolayı suyun üstünde toplanan uçucu yağ alınıp, koyu renkli cam şişelere konularak, altta kalan aromatik suda şişelenerek satışa hazır hale getirilir. Elde edilen uçucu yağlar yöre halkının ve civardaki yerlerin ihtiyacını karşılamaya yöneliktir. Uçucu yağ elde eden kişilerin kazanlarının başında turist gruplarına uçucu yağ eldesini de gösterip bilgilendirdikleri saptanmıştır. Şekil 5-5: Orhaniye köyünde uçucu yağ eldesi