TÜRKİYE DE PSİKOLOJİ VE DİN PSİKOLOJİSİ

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI DİN PSİKOLOJİSİ BİLİM DALI TÜRKİYE DE PSİKOLOJİ VE DİN PSİKOLOJİSİ Ayhan KÖSE YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Doç. Dr. Abdülkerim BAHADIR Konya

2

3 I ÖNSÖZ Pozitivist bir bakış açısıyla bakıldığında insanı ve onun çevresi ile olan ilişkilerini konu edinmiş olan Psikoloji nin, en son gelişmiş bilimlerden biri olması manidardır. Oysa insan ve davranışlarını konu alan psikolojinin tarihi çok eskilere uzanmaktadır. Bilimin geçmişiyle şimdi arasındaki ilişkiler bütününü ortaya çıkarması bakımından yapılacak bir çalışma ise ayrı bir önem arz etmektedir. Bilimsel yöntemlerin uygulandığı, doğa bilimleri gibi objektif yaklaşımların sergilendiği dönem, Psikoloji nin bağımsız bir disiplin olmasından önce olmuştur. Psikoloji nin yeni ve ayrı bir çalışma alanı olarak görüldüğü, özgün araştırmaların ortaya konduğu dönem ise Avrupa ve Amerika daki psikologlar yoluyla şekillenmiştir. Batı da Psikoloji nin aldığı bu seyre karşın modern anlamda Psikoloji nin Türkiye deki gelişimi, Avrupa ve Amerika daki psikologların eserlerinden yapılan tercümeler vasıtasıyla olmuştur. Böylece Avrupa ve Amerika dan ithal edilen psikoloji geleneği, Türk toplumundaki Batılılaşma çabalarının etkisiyle de kendince bir orijinallik kazanamamıştır. Diğer taraftan, Türkiye de Psikoloji nin gelişiminde psikologlar toplumunda oluşan sorunların çözümünde bazı konulara ağırlık vermişlerdir. Ayrıca psikologların kendi etkilendikleri ekollerin yaklaşımlarını Türkçe ye aktarmaları da Türkiye de Psikoloji nin oluşum aşamalarını teşkil etmiştir. Bu çalışma, daha önce yeterince aydınlatılmadığı göz önüne alınarak Türkiye Psikoloji tarihine katkı sağlayacağı düşüncesiyle ortaya konulmuştur. Üç bölüm halinde düzenlenen çalışmanın birinci bölümünde, modern psikolojinin şekillenmesini sağlayan ekoller ve savunucuları konu edilmiştir. Bu kısımda, Batı da Din Psikolojisi nin gelişim çizgisi de aktarılmıştır. Bütün içerisindeki özeli oluşturan Türkiye psikoloji tarihi ise, ikinci bölümde ele alınmıştır. Bu kısımda, Türkiye bilim hayatının temelini oluşturan İslam geleneğinde psikoloji anlayışı açıklandıktan sonra ana hatlarıyla Türkiye psikoloji tarihi, klasik ve modern ayrımı yapılarak işlenmiştir. Son bölümde ise Türkiye de Din Psikolojisi nin gelişimi ele alınmıştır. Çalışmanın bu kısmı ise, daha çok telif eserler esas alınarak tamamlanmıştır. Hem Türk Psikoloji Tarihi hem de Türk Din Psikolojisi, kendilerine has özgünlükleriyle bahis konusu edilmiştir. Bununla beraber Türk Psikoloji

4 II Tarihi nin ilkleri kabul edilebilecek eserler de ayrı ayrı psikoloji dalları bakımından önemli olmasından dolayı tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırma konusunun seçiminde ve araştırmanın her aşamasında görüş ve yorumlarıyla çalışmanın şekillenmesini sağlayan değerli danışman hocam Doç. Dr. Abdülkerim BAHADIR a teşekkür ederim. Ayhan KÖSE Konya 2008

5 III İÇİNDEKİLER Önsöz... I İçindekiler... III Kısaltmalar... V Giriş... 1 I. BÖLÜM BATIDA PSİKOLOJİ VE DİN PSİKOLOJİSİ A. PSİKOLOJİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ ) Klasik Psikoloji Anlayışı ) Modern Psikoloji Anlayışı... 9 B. PSİKOLOJİ TARİHİNDE ORTAYA ÇIKAN EKOLLER ) Yapısalcılık ) İşlevselcilik ) Davranışçılık ) Gestalt Psikolojisi ) Psikanaliz ) Hümanist Psikoloji ) Bilişsel Psikoloji C. BATIDA DİN PSİKOLOJİSİNİN TARİHÇESİ... 36

6 IV II. BÖLÜM TÜRKİYE DE PSİKOLOJİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ A. İSLAM GELENEĞİNDE PSİKOLOJİ B. TÜRKİYE DE KLASİK PSİKOLOJİ C. TÜRKİYE DE MODERN PSİKOLOJİ ) Çeviri Eserler ) Telif Eserler ) Dergiler III. BÖLÜM TÜRKİYE DE DİN PSİKOLOJİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ A. DİN PSİKOLOJİSİNDE TELİF ESERLER B. DİN PSİKOLOJİSİNDE TERCÜME ESERLER SONUÇ KAYNAKÇA

7 V KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. a.g.t. a.y. ATÜEF ATÜİF AÜDTCF AÜİF AÜİFİİE C Çev. EÜEF EÜİF İÜ İÜEF İÜTPÇ Matb. MEB Mecm. MÜİF MÜİFV OMÜİF : Adı geçen eser : Adı geçen makale : Adı geçen tez : Aynı yer : Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi : Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi : Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslami İlimler Enstitüsü : Cilt : Çeviren : Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi : Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi : İstanbul Üniversitesi : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi : İstanbul Üniversitesi Tecrübî Psikoloji Çalışmaları : Matbaası : Milli Eğitim Bakanlığı : Mecmuası : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı : Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi s. : Sayfa S. : Sayı SDÜİF : Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

8 VI TDV UÜİF Yay. Haz. Yay. : Türkiye Diyanet Vakfı : Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi : Yayına Hazırlayan : Yayınları

9 1 GİRİŞ Sahası ve sınırları farklı olan bilim ve din, bireyin zihinsel ve duygusal ihtiyaçlarını tatmin etme bakımından büyük bir ilişki içerisindedirler. İnsan ruh ve beden olarak bir bütün teşkil etmektedir. Bilim ve dinde bu bütün içerisinde yerlerini almışlardır. 1 Bilimin amacı, bütün tabiatı içinde insan ve insanın bütün ilişkileri de dâhil olduğu halde tam ve eksiksiz olarak anlamaktır. 2 İşte bu amacı benimseyen bilimlerden biri de psikolojidir. Psikoloji, her ne kadar ruh bilgisi anlamına gelse de, aslında o ruhu incelemez ve Ruh var mıdır? Ruh ölümsüz müdür? gibi sorulara cevap aramaz. Çünkü bu soruların cevabı Modern Psikoloji açısından bilimin problemini değil; felsefe ve dinin konusu oluşturmaktadır. Bilim gözlenebilen olayları inceler ve bu olaylar arasındaki değişmeyen ilişkileri, bir başka değişle kanunları bulmaya çalışır. Bu bakımdan bir bilim olan psikolojinin konusu da canlı varlıkların duyuş, düşünüş ve davranışlarıdır. Fakat psikoloji uzun zaman iç hayat olaylarının bilimi veya zihinde geçen bilinç olaylarının bilimi olarak tanımlanmıştır. Bu tanımlara göre psikolojinin konusu ise insanın iç âlemidir. Bu dönemi psikolojinin klasik dönemi olarak tanımlamak uygun olacaktır. Diğer taraftan günümüzde ise psikoloji modern dönemini yaşamaktadır. Çünkü psikoloji, doğa bilimlerimin metotlarını kullanan tecrübî bir bilim olmuştur. Bu dönemin ilk işareti ise psikoloji problemlerinin çözümü girişimlerine bilimsel metotların adapte edilmesiyle, 19. yüzyılın son çeyreğinde kendini göstermiştir. Bu işaret 1879 yılında, Leipzig de ilk psikoloji laboratuarının kurulması ile olmuştur. 3 Psikoloji tarihinde Avrupa da Leipzig laboratuarı ile başlayan bu değişim kısa zamanda Amerika da da kendini göstermiştir. Bilimler coğrafi sınırlar tanımaksızın insanları etkilemişlerdir. İnsansın duyuş, düşünüş ve davranışlarını kendine konu edinmiş olan Psikoloji de kısa zamanda farklı insan gruplarını etkilemiştir. Bu bağlamda Türkiye de de modern 1 Habil Şentürk, Din Psikolojisi, Esra Yay., Konya 1997, s Orhan Türkdoğan, Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma Metodolojisi, MEB Yay., İstanbul 1995, s Duane P. Schultz - Sydney Ellen Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, (Çev. Yasemin Aslan), 2. Basım, Kaknüs Yay., İstanbul 2002, s. 29.

10 2 psikoloji anlayışı kendini göstermiştir. Fakat Türkiye de Psikoloji bilimi bağımsız bir anlayışla oluşmamış, özellikle Avrupa ve Amerika daki psikoloji anlayışları çerçevesinde şekillenmiştir. Psikolojinin bir alt dalı olan Din Psikolojisi ise, diğer din konulu insan bilimlerinde (Din Felsefesi, Din Sosyolojisi gibi) olduğu gibi Batı da en çok yüzyıllık bir geleneğe sahip olmuştur. Buna karşın Türkiye de Din Psikolojisi, çok az tanınan yeni bir araştırma alanı olduğu için, bu alanda yapılan araştırmaların ve araştırmacıların sayısı Batı ya nazaran oldukça sınırlı sayıda olmuştur. 4 Araştırmada Türkiye de psikoloji ve din psikolojisi tarihinin seyri ortaya çıkarılmaya çalışılırken bu alanda yazılmış eserler ve makaleler öncelikle ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu aşamada da özellikle yazılan ilk eserler ve yazarları belirlenmeye çalışılırken, diğer taraftan Türkiye de modern psikolojinin şekillenişinde hangi ülkelerin ve ekollerin etkileri olduğu tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırma tarihi süreç içerisinde oluşturulmaya çalışılırken psikolojiyle ilgili olarak yazılmış ve yayınlanmış çeviri eserler, telif eserler ve makaleler temel alınmıştır. Ayrıca konu ile ilgili doktora ve yüksek lisans tezleri de incelenmiştir. Tarihi bir süreç işlendiği için, ayrıca eğitim tarihi kitapları ve dönemin tarihi hakkında bilgi veren kitaplara da müracaat edilmiştir. Bunlardan ayrı olarak birde bibliyografik eserler incelenerek varsa kayıp eserler, bu sürece dahil edilmeye çalışılmıştır. Böylece araştırmanın amacı da, Türkiye deki klasik ve modern psikoloji anlayışlarının tarihinin ortaya konulması olarak belirlenmiştir. Özelde ise Türkiye de 1950 öncesi din psikolojinin tarihi gelişimini ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu ise öncelikle Batıdaki psikoloji ve din psikolojisi tarihinin ortaya konulmasını zorunlu kılmıştır. 4 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, TDV Yay., Ankara 1993, s. XII

11 3 I. BÖLÜM BATIDA PSİKOLOJİ VE DİN PSİKOLOJİSİ

12 4 Modern çağda gelişmeye başlayan psikolojinin kökleri, yeniçağdaki gelişmelere dayanmaktadır. 15. yüzyılda coğrafya alanındaki yeni buluşlarla birlikte bilim alanında meydana gelen büyük gelişmeler Yeniçağı doğuran etmenlerin belirleyicisi olmuştur. Kopernik ( ), Galile ( ) ve Kepler ( ) gibi bilim adamlarının astronomi alanındaki keşifleri, Newton un ( ) fizik, Harvey in ( ) fizyoloji alanındaki buluşları ise Yeniçağdaki bilim anlayışının öncüleri olmuşlardır. Böylece yapılan çeşitli icat ve keşifler sayesinde insanlar doğayı bir ölçüde kontrolleri altına alabilmişlerdir. Bu gelişmelerin neticesinde de pozitif bilimler gelişmiştir. Fizik ve doğa bilimleri alanındaki bu buluşların psikolojiye doğrudan bir yararı olmamış; ancak psikologlar, pozitif bilimlerde kullanılan belli başlı araştırma metotlarına karşı ilgi duymuşlardır. 5 A. PSİKOLOJİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ 1) Klasik Psikoloji Anlayışı Psikoloji kökleri itibariyle en eski disiplinlerden biri olduğu kadar, en yeni disiplinlerden de birisi olmuştur. Modern bilimin gereği olarak kabul edilen yaklaşımlar ve kullanılan teknikler, psikolojinin köklerini dayandırdığı eski felsefeyi Modern Psikoloji den ayırmış ve Psikoloji nin ayrı bir disiplin olarak ortaya çıkmasını sağlamıştır. Hâlbuki 19. yüzyılın son çeyreğine kadar filozoflar insan doğasını bir takım kurgulara, sezgilere ve kendi sınırlı kişisel tecrübelerine dayalı genellemeler yoluyla incelemişlerdir. Bellek, öğrenme, motivasyon, algı, rüyalar ve irrasyonel davranışlar gibi insan doğası hakkında bugün sorulan sorular, yüzyıllar önce bu filozoflar tarafından benzer şekilde sorulmuştur. 6 5 Feriha Baymur, Genel Psikoloji, İnkılâp Yay., İstanbul 1994, s Schultz Schultz, a.g.e., s

13 5 Yunan felsefesinde ateş, hava, toprak ve su elemanlarının yanında, bunların birbirleriyle kaynaşma ve birleşmesini sağlamak için sevgi ve nefret gibi maddî olmayan prensiplerin ortaya konulmasıyla, yeni bir düşünüş filizlenmiştir. İşte bu düşünüş ilim ve felsefede, ruh ve madde ikiliğini ilk defa meydana çıkarmıştır. Sokrat la (M.Ö ) birlikte ruhun ve şuurun tetkiki için bir yol açılmıştır. O kendini bil düsturuyla objektif şeylerden başka bir de sübjektif durumlar olduğunu ifade etmiştir. Demokritos (M.Ö ) da Sokrat gibi düşünmüş ve ruhun öznel durumları olduğunu, ruhun da tıpkı başka maddeler gibi atomlardan fakat ateşin atomları gibi pürüzsüz, yuvarlak ve vücudun her tarafına dağılmış atomlardan birleşik olduğunu söylemiştir. Demokritos, duyularla edinilen algıların eşyadan çıkan buhar gibi parçacıkların duyu organlarımıza gelip dokunmasıyla olduğunu da ifade etmiştir. Her duyumun nihayet dokunma duyusuna ulaşacağını düşünen Demokritos, materyalist bir psikoloji anlayışını da ortaya koymuştur. Fakat Eflatun (M.Ö ), ruhu bu kadar maddî düşünmemiş ve ruh bilimini ayrı bir bilgi dalı olarak kabul etmiştir. Bu sebeple de o, ruh hakkındaki bilgileri fiziğin bir dalı gibi kabul etmiştir. Ayrıca Eflatun, insan ruhunun Tanrı tarafından yaratılmış, evrenin ruhunun niteliklerine sahip ve kendiliğinden hareketli bir hayat prensibi olduğunu söylemiştir. Eflatun da ruh bahsinde en dikkate değer nokta ise ruhun ezelî âlemde (deneme âlemiyle temasa girmeden önce) ideaları görmüş olmasından dolayı, deneme âlemine girdikten sonra bu ideaların eksik kopyalarıyla temasa geçtikçe, bu temaslarla önceden ruhun gördüğü ideaları hatırladığını söyleyerek, bütün bilginin hatırlamadan ibaret olduğunu ifade etmesi olmuştur. 7 Bu anlayışlara karşın ilimler sınıflamasında psikolojiye De Anima= Kitabü n-nefs diye yer veren 8 Aristo (M.Ö ), biyoloji yoluyla psikolojiye girerken; beden ruh içindir dedikten sonra ruhu bir hayat gücü olarak kabul etmiştir. O, bilgilere duyum ve algıyla ulaşıldığı gibi, psikoloji bilgilerine de duyum, algı ve deneyle varılacağı düşüncesini ilk defa savunan kişi olmuştur. Ona göre kendi kendine hareket eden ve değişen şeyler hayatî olan şeylerdir. Hayat ise kendi kendine 7 Abdülhak Adnan Adıvar, Tarih Boyunca İlim ve Din, 2. Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul 1969, s Hilmi Ziya Ülken, Felsefeye Giriş, 2. Basım, AÜİF Yay., Ankara 1958, s. 55.

14 6 hareketten ibarettir ve bu hareketin prensibi de ruhtur. 9 Bu anlayışıyla ruhu, öğretmeni Eflatun dan farklı kabul eden Aristo, böylece ruhu bedenin bir fonksiyonu olarak kabul etmiştir. Bu sebeple de o, organizmanın sahip bulunduğu yeme-içme, cinsiyet gibi çeşitli fonksiyonları bedendeki ruh şeklinde açıklamıştır. 10 Bu yüzden de Aristo ruhu, yalnız akıl ve bilinç olarak değil, belki bütün hayatî olayların (beslenme, duyumlar ve hareketin) prensibi olarak kabul etmiştir. İşte Aristo, bu pek modern görülen yoldan ruhbilime girerken; bir yandan olayları gözlemleme, diğer yandan da iç gözlem usulünü kullanmıştır. Fakat onun bu psikoloji anlayışı yine de metafiziğinin etkisi altında kalmış ve tecrübî bir psikoloji bu devirde kurulamamıştır. 11 Aristo dan sonra Yunan, Roma ve Ortaçağda psikoloji, hep felsefenin çerçevesi içinde kalarak ayrı bir bilim dalı olamamıştır. 12 Felsefenin etkisinde kaldığı için de bütün Ortaçağ ve Yeniçağda psikolojinin konusu, genel olarak ruh adı verilen mistik bir nesne olmuştur. Ancak Ortaçağ ve Yeniçağda, bu konu eski zamanlara göre daha felsefî bir niteliğe bürünmüştür. Bu sebeple de Ortaçağ ve Yeniçağda bilimsel bir psikolojiden söz edilmemekle beraber, bir ruh felsefesi gelişme göstermiştir. Bu dönemlerde psikoloji konuları felsefe içinde yer almış ve sadece spekülasyon yoluyla bu alandaki bilgiler genişletilmeye çalışılmıştır. Ayrıca Ortaçağ ve Yeniçağda ruhun ve ruhsal olayların ne olduğuna ilişkin türlü kuramlar ortaya atılmış ve Ruh var mıdır yok mudur? Varsa, nasıl bir şeydir? Ruh ve beden arasındaki ilişkilerin iç yüzü nedir? gibi problemler üzerinde uzun tartışmalar olmuştur. 13 Başlangıcı eski Yunanistan da, Heraklitus tan (M.Ö ) ve Eflatun dan gelen bir görüşe katılan bazı Ortaçağ ve Yeniçağ düşünürleri, ruhun var olduğunu ileri sürmüşlerdir. Onlar, madde bir görüntüden ibaret olup; maddesel olmayan yani fiziksel ve kimyasal oluşumlarla açıklanamayacak olan ruh, evrenin asıl cevherini 9 Adıvar, a.g.e., s Lütfi Öztabağ, Yeni Psikoloji, Remzi Kitabevi, İstanbul 1974, s Adıvar, a.g.e., s Adıvar, a.g.e., s Baymur, a.g.e., s

15 7 meydana getirir görüşünü benimsemişlerdir. Böyle düşünenlere spiritüalistler denilmiştir. Yine başlangıcı eski Yunan filozoflarından Demokritos a dayanan başka bir görüşü benimseyen düşünürlerce de ruh adı verilen bağımsız bir varlığın olmadığı ileri sürülmüştür. Onlar, fiziksel ve kimyasal kanunlar, yaşamın bütün biçimlerini açıklamaya yeter, ruh bedenin bir fonksiyonundan ibarettir görüşünü benimsemişlerdir. Böyle düşünenlere ise materyalistler denilmiştir. Bu dönemde en çok tartışılan konu, beden ve ruhun birbiriyle olan ilişkileri meselesi olmuştur. 14 Beden ve ruh ilişkisini açıklamak için 17. yüzyılda Descartes ( ), düalizmi ileri sürerken; bir düşünen ruhtan, bir de bedeni içine alan ve devamlı hareket halinde olan madde âleminden söz etmiştir. Descartes ruhu, yerel (mekânî) ilişkileri olmayan; ancak zaman içinde var olan bellek gücüne sahip, insanda kişilik ve benlik olarak kendini gösteren ve ilgileri, gayeleri bulunan kendine özgü bir varlık olarak açıklamıştır. 15 Descartes, fiziği hayvan ve insan hareketlerinin izahına tatbik etmeye çalışmıştır. Böylece de, hareketlerin esasını bugün refleks dediğimiz hareketlere çevirirken, bu reflekslerde sinirler içinde, duyu organlarından beyne oradan adalelere giden bir meylin bulunduğunu düşünmüştür. Böylece Descartes, ruhu beyinde lokalize etmeye çalışmış ve ruhun bazı hallerde sinirler içindeki hareketlere müdahale ettiğini zannetmiştir. O, düşünme gücüyle de insan ruhunun maddî olmadığını kabul etmiştir. 16 Descartes te beden ve ruh birbirine indirgenemez görüşü, ruh beden ilişkisi konusunda sonuç oluşturmuş; buna karşılık Spinoza da ( ) ise çift yanlı gerçek kuramı ruh beden ilişkisine yeni bir yön vermiştir. Bu kuramla, ruh ve beden bir varlığın iki yanı, iki yönden görünüşü olmuş ve bu görüşüyle Spinoza, bütün varlığı teke indirgemiştir. Fakat o, bu bir varlığın ne olduğunu açıklama imkânı bulamamıştır. 17 Ruh beden ilişkisinde görüş belirten bir diğer filozof Hobbes e göre ( ), organizmadaki ruhî süreçlerin esası bir hareketten ibaret olduğu için 14 Baymur, a.g.e., s Baymur, a.y. 16 Rober S. Woodworth, Bugünün Psikoloji Cereyanları, (Çev. Muzaffer Şerif Başoğlu), AÜDTCF Yay., Ankara 1943, s Baymur, a.g.e., s. 287.

16 8 ruh olayları harekete dönüştürülebilirdir. 18 Bu düşüncesiyle, Descartes ten farklı düşünen Hobbes, duyu organlarına dışarıdan gelen kuvvet, sinirlere, oradan beyne, en son kalbe geçer ve bu iç hareket tepkiye dönüşmediği sürece hatıralar ve fikirler halinde kalır görüşünü benimsemiştir. O, bütün ruhî süreçleri umumî bir hareket esasına dönüştürürken; onları fizikî hareketler mahiyetinde de görmüştür. Fakat Hobbes in doğuştan gelen zihnî güçlerin psikolojisine karşı olan bu tepkisi kökten olmasına rağmen teferruat itibariyle aksak kalmıştır. Bu yüzden de bu düşünüş tarzını devam ettirmek daha sonraki İngiliz Psikolojisi nin işi olmuş ve Çağrışım Psikolojisi (Association Psychology) bu görevi üstlenmiştir. 19 Diğer taraftan 18. yüzyılda yaşamış olan İskoçyalı filozof David Hume ( ), Platon dan beri süregelen animizmi ilk olarak etkili bir biçimde eleştirirken, ilahi ve canlı bir cevher olarak ruhun varlığına ilişkin hiçbir yaşantının, hiçbir kanıtın bulunmadığını ileri sürmüştür. Ona göre ruh adı verilen şey, içsel yaşantılardan ibarettir. Bunlar da birçok algılar, tasarımlar, anılar ve duyguların bir koleksiyonudur. Ona göre ruhtan değil, ancak ruhsal olaylardan söz etmek mümkündür. Böylece de ilk defa Hume, ruh yerine ruhsal olayları psikolojinin konusu olarak ileri sürmüş ve onun bu düşüncesi, Modern Psikoloji nin konusuna ışık tutmuştur. 20 Ruh hakkında çeşitli filozoflar tarafından ortaya atılmış iddialar sadece teorikte kalmıştır. Hiçbir filozof ve bilgin onu gördüğünü, onun görünür yönlerini bildiğini ya da deneysel bilgisine sahip bulunduğunu iddia etmemiştir. Psikoloji nin deneysel bir bilim olarak kurulmasına kadar geçen süreçte, Biyoloji nin hâkim olduğu bir psikoloji anlayışı kendini göstermiş, organizma üzerinde dolaşım, sindirim, dokunma gibi deneyler yapılmaya başlanmıştır yılında İngiliz Harvey, dolaşım olayını açıklayan deneylere başlamıştır yılında Reamur ise sindirim üzerinde çalışmalar yapmaya başlamıştır. Aynı çalışmayı 1780 de Splanzani de yapmıştır. Organizma üzerinde yapılan bu çalışmalar, onun daha çok tanınmasına 18 Öztabağ, a.g.e., s Woodworth, a.g.e., s Baymur, a.g.e., s. 287.

17 9 yardımcı olmuş ve organizmanın tepki ve davranışlarının ruh ile değil, daha başka olaylarla açıklanabileceği ortaya konulmuştur. 21 Bütün bu tartışmalar göstermiştir ki, 19. yüzyıla kadar psikoloji, hep felsefenin çerçevesi içinde kalmış ve bu dalla bilginlerden daha fazla filozoflar meşgul olmuşlardır. Hâlbuki Psikoloji, 19. yüzyılda artık felsefeden ayrı ilmî, tecrübî bir alana geçmeye başlamıştır. 22 2) Modern Psikoloji Anlayışı Yeni başlangıca önderlik eden psikolojinin temelini oluşturan klasik psikoloji anlayışına dikkatle bakıldığında o dönemde bile modern vasıflara haiz birçok psikolojik unsur göze çarpmaktadır. Son zamanlardaki tetkikler, Eflatun ve Aristo dan bugüne kadar psikoloji sahasında kıymetli buluşlara rastlandığını göstermiştir. Ancak klasik psikoloji devirlerinde, modern olarak tanıdığımız psikologlar nazarında içinden çıkılamayan, başka şeylere aktarılması mümkün olmayan unsurlarla yüklü konuları içeren, fizikî dünya ile pek az ilişkisi olan bir psikoloji anlayışı hâkim olmuştur yüzyıl başlarına gelinceye kadar psikoloji, felsefenin bir dalı gibi, çoğu zaman metafizik teorilerle karışık bir halde yol alırken; ya metafiziğin veya ilâhiyatın içine karışıp gitmiştir. İngiltere de 18. yüzyılda kurulan, iç gözleme dayalı deneyci usul senelerine kadar Ruhbilim e hâkim olmuştur. Fransa da ise fizyolojik ve patolojik olaylarda ruhun çeşitli belirtileri incelenmeye başlayınca, deneysel psikoloji düşüncesi ortaya çıkmıştır. Bu suretle de Fransa da Ruhbilim, 19. yüzyılda metafiziğin elinden kurtularak daha ziyade fizyologların ve hekimlerin eline geçmiştir. Hâlbuki bu dönem de Almanya da üniversitelerde sırf akılcı bir anlayış Ruhbilim e yön vermiştir. Böylece Immanuel Kant ( ) ve Leibniz in 21 Öztabağ, a.g.e., s Adıvar, a.g.e., s Woodworth, a.g.e., s. 4-5.

18 10 ( ) akılcılığı ile açıklanmaya başlayan psikoloji, iç gözlem metodunun da kullanıldığı bir bilim olmuştur. Ayrıca 1825 yılında J. Friedrich Herbart ( ), bütün zihnî-ruhî faaliyetlerin etkeni olarak kabul ettiği ruhun beyinde olduğunu Psychologie als Wissenschaft adı altında yayınladığı eserinde söylemiştir yüzyılın sonları, 18. yüzyıl ve 19. yüzyılın başlarına kadar hâkimiyetini sürdüren John Locke ( ), David Hume ( ) ve James Mill ( ) insan bilgisinin yaşantılar yoluyla kazanıldığını benimseyerek kendilerinden sonra gelen psikologlara yön göstermişlerdir. 25 Bu araştırmacıların düşüncesi, insanı araştırırken kontrollü gözlem ve deneyin güvenilir yol olarak benimsenmesinde en büyük etken olmuştur yüzyılın son yarısındaki durumu incelendiğinde psikoloji, ruh ve şuurun aslı, menşei ve bedenle ilişkisi gibi eski meselelerini bıraktıktan sonra konularını deney ve gözlemle inceleyen modern bilimlerden birisi olmuştur. 27 Diğer taraftan evrim teorisinin psikoloji üzerindeki etkisi, özellikle hayvan davranışlarıyla insan davranışlarının karşılaştırılmasıyla deneysel psikolojiye daha geniş bir yol açılmıştır. 28 Galile zamanında fizik ilmindeki gelişmelerin psikoloji üzerinde derhal tesirini gösterdiği gibi 19. yüzyılın başlarında da yeni gelişmekte olan iki bilim Psikoloji ye tesir etmiştir. Kimya nın hayret edilecek başarıları, bir ruhî kimya fikrine yol açmış ve karmaşık ruhî hadiseler atomlarına tahlil edilmeye çalışılmıştır. Bazı Çağrışımcılar da bu fikri birçok hadisenin izahında kullanmışlardır. Böylece örneğini kimyadan alan ve ruhî sahada basitleri ve karmaşıkları meydana çıkarması lazım gelen tahlilci bir psikoloji fikri ortaya atılmıştır. Fizyoloji nin Psikoloji üzerinde tesiri ise, Kimya dan daha etkili olmuştur. Buna da psikolojinin problemleri ve kullanacağı usuller itibariyle, Fizyoloji ye daha yakın olması sebep olmuştur Adıvar, a.g.e., s Sibel Arkonaç, Psikoloji, 3. Baskı, Alfa Yay., İstanbul 2003, s Schultz Schultz, a.g.e., s Woodworth, a.g.e., s Adıvar, a.g.e., s Woodworth, a.g.e., s. 6-7.

19 11 Fizyoloji özellikle 1830 lu yıllarda Alman fizyologu Johannes Müller in ( ) etkisiyle deneysel hale gelmiştir. Yine Almanya da Weber ( ) ve Fechner ( ) psikofizik bahsi üzerinde keşifler yapmışlardır. Fizyologların özellikle beyin fonksiyonları üzerindeki araştırmaları ise Fizyoloji ile Psikoloji nin kullanacağı ortak yöntemlerin belirlenmesinde etkili olmuştur. 30 Bunun sonucunda da başarıları önceden ispatlanmış bilimsel araç ve yöntemler, insan doğasına ilişkin meselelere uygulanmıştır. Psikoloji, 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarında daha çok fizyolojik bir karakter almıştır. Özellikle Amerika da oldukça taraftar bulan Davranış Psikolojisi, bütün ruhî olayları hemen hemen şartlı reflekslere bağlayacak derecede basit ve pozitivist bir yola girmiştir. Fransa, İngiltere ve Almanya üniversitelerinde ise tecrübî psikoloji yanında iç gözlem (introspection) yöntemine dayalı ruhbilim dersleri de verilmeye devam etmiştir. 31 Yapılan çalışmalar büyük bir bilimsel değişikliği meydana getirmiş ve böylece 19. yüzyılın ikinci yarısında insanda bazı psişik olayları pozitif bilim metotları ile inceleyen bilim adamları ortaya çıkmıştır. Bunlar özellikle duyusal algılama süreci üzerinde durmuşlardır. Böylelikle psikolojik olayların en yalın öğeleri sayılan duyum ve algılar üzerinde incelemelere girişen birçok bilim adamına öncü olmuşlardır. 32 Bunlardan Weber, fizyolojiyi esas alarak beş duyu üzerine eserler yazmıştır. Luch, 1852 de vücut hareketleri ve zihin hareketleri arasındaki ilişkiyi ispat etmeye çalışmıştır. Bunun devamı olarak da Wilhelm Wundt ( ), Fizyolojik Psikolojinin İlkeleri (Grundzüge der Physiologishen Psychologie) eserini yazmıştır. Bütün bu gelişmeler neticesinde de Psikoloji de tecrübî dönem başlamıştır. 33 Psikoloji nin doğuşu, Avrupa Düşüncesi nin Pozitivizm, Empirisizm ve Materyalizm akımlarıyla yoğrulduğu bir döneme rastlamıştır. Psikoloji adı ile bilinen ayrı bir çalışma alanının ilk işareti, psikoloji problemlerinin çözümü girişimlerine 30 Adıvar, a.g.e., s. 407; Schultz Schultz, a.g.e., s Adıvar, a.g.e., s Baymur, a.g.e., s Mustafa Rahmi Balaban, Ruhiyat Makaleleri, Maarif Vekâleti, İstanbul 1922, s. 6.

20 12 bilimsel metotların uyarlanmasıyla, 1879 yılında Almanya nın Leipzig şehrinde Wilhelm Wundt tarafından dünyanın ilk psikoloji laboratuarının kurulmasıyla başlamıştır. 34 Wundt: Psikoloji laboratuarı şuuru bertaraf etmek için kurulmamıştır, sıhhatli ve ince içebakışları en iyi surette kolaylaştırmak için kurulmuştur düşünceleriyle laboratuarını kurmuştur. 35 Wundt, orada tıpkı fizyoloji laboratuarında olduğu gibi duyumlar üzerine yapılan deneylerden başka daha yüksek ruhî fonksiyonlar (hafıza, hayal gücü, dikkat, çağrışım, heyecan, irade gibi) üzerinde deneyler yapmaya da başlamıştır. Böylece Psikoloji, modern bilimler sınıfına doğru adım adım ilerleme yoluna girmiştir. Diğer taraftan tecrübî psikoloji kürsüleri ve laboratuarları, deneyle araştırılabilecek meselelerle uğraşmayı tercih ederken; ruhun aslını aramak ve bedenle ilişkisini tespit etmek gibi karmaşık meselelerle uğraşmayı felsefeye bırakmışlardır. 36 Ayrıca Wundt, 1881 yılında deneysel raporlar içeren bir psikoloji dergisi olan Felsefe Çalışmaları (Philosophische Studien) nı yayınlamaya başlamıştır. Bu gelişmelerin ardından 1887 de G. Stanley Hall ( ) Amerika da basılmış ilk psikoloji dergisi olan Amerikan Psikoloji Dergisi (The Journal of American Psychology) ni çıkarmıştır. Daha sonra 1888 yılında Pennsylvania Üniversitesi James Mckeen Cattell e ( ) dünyada ilk kez ilan edilen şekliyle, psikoloji profesörü unvanı vermiştir de ilk bilimsel psikoloji organizasyonu olan Amerikan Psikoloji Derneği (American Psychological Association-APA) kurulmuştur. Bir İngiliz psikologu olan William Mc Dougall ( ) ise 1908 de psikolojiyi alan literatüründe ilk kez davranış bilimi olarak tanımlamıştır. 37 Bu gelişmelerle beraber pozitivist bir bilim dalı olarak Psikoloji, hızlı bir gelişim sürecine girmiştir. Psikoloji nin gelişme süreci sırasında konusunu teşkil eden olaylara ve bunların nasıl incelenebileceğine ilişkin türlü görüşler ortaya atılmıştır. Özellikle 1890 ve 1930 yılları arası, Psikoloji için bir tartışma ve kaynaşma dönemi olmuştur. Psikolojinin temel öğeleri ve ilkeleri üzerinde önemli araştırmaların süregeldiği bu 34 Schultz Schultz, a.g.e., s Woodworth, a.g.e., s Adıvar, a.g.e., s Schultz Schultz, a.g.e., s

21 13 dönemde, beden ve zihin ilişkileri, psikolojide bilincin yeri, çözümlenecek temel ünitelerin içeriği gibi konularda Yapısalcıların, İşlevselcilerin, Davranışçıların, Gestaltçilerin ve Psikanalistlerin tartışmaları psikoloji dergilerinin sayfalarını doldurmuştur. 38 B. PSİKOLOJİ TARİHİNDE ORTAYA ÇIKAN EKOLLER Bilim veya sanat dalında belli bir metot ve görüşü benimseyen kimselerin meydana getirdiği birliğe ekol denilmektedir. Psikoloji de ise ekol, aynı düşünce yapısına sahip, düşünce hareketinin lideri ile birlik oluşturan bir grup psikologun aynı sistematik yöntemi paylaşarak ortak problemler üzerinde çalışmaları ve görüş belirtmeleri demektir. Psikolojinin gelişim süreci sırasında onun alanını teşkil eden konuların neler olduğu ve bunların nasıl inceleneceği konusunda farklı görüşlerin ortaya atılmıştır. Bu görüşlerde psikoloji ekollerinin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. 39 Bu şekilde oluşan ekollerden Yapısalcılık, Felsefe ve Psikoloji deki ilk çalışmalardan meydana gelirken, bu ilk düşünce ekolünü İşlevselcilik, Davranışçılık ve Gestalt Psikolojisi izlemiştir. Bu ekollerden sonra temasıyla, metotlarıyla ve amaçlarıyla olmasa da ana hatlarıyla psikiyatrinin zihinsel hastalıkları tedavi girişimleri ve bilinçaltı doğası hakkındaki felsefî düşüncelerinden ortaya çıkan Psikanaliz, bu ekollerden bir diğeri olmuştur lili yıllarda Davranışçılık a ve Psikanaliz e bir tepki olarak gelişen Hümanist akımın daha önceki Gestalt Psikolojisi nin prensipleriyle ortak noktaları olmuştur yılı dolaylarında Bilişsel Hareket, Davranışçılık a başarılı bir şekilde meydan okuyarak, psikoloji tanımlamasını bir kez daha değiştirmiştir. 40 Farklı görüşlere sahip olmakla birlikte psikolojinin gelişimine katkı sağlayan psikologların oluşturduğu bu ekoller, oluşumlarında tarihsel bir sıra izlemiş ve adeta birbirlerinin eksik noktalarını telafi etmişlerdir. 38 Baymur, a.g.e., s Schultz Schultz, a.g.e., s. 29; Woodworth, a.g.e., s Schultz Schultz, a.g.e., s. 52.

22 14 Psikoloji ekollerinin oluşumunda hiç şüphesiz Descartes, John Locke, George Berkeley ( ), David Hume, David Hartley ( ), James Mill ve J. Stuart Mill ( ) gibi filozofların katkıları göz ardı edilemez. Psikoloji nin modern bir bilim olmasında Deneysel Psikoloji nin rolü ise oldukça büyük olmuştur. Deneysel Psikoloji nin en rahat gelişme alanı bulduğu ülke Almanya olmuştur. Ancak Helmholtz ( ), Weber, Fechner ve Wundt gibi Alman bilim adamları Fizyoloji de oldukça iyi bir eğitim almış olmalarına rağmen Deneysel Psikoloji nin Almanya da gelişmesinde etkin olan sebep, ülkenin lehine olan şartlar olmuştur. Bu dönemde Almanya, bilim adamlarına yeni bilimsel teknikleri öğrenmeye ve uygulamaya yönelik büyük fırsatlar sağlarken; o dönemde bir bilim adamının geçimi için gerekli imkânları fazlasıyla sunmuştur. 41 Her ekol, zamanında mevcut olan psikoloji usullerine karşı bir isyan olarak meydana atılmasına karşın, ilk ortaya çıktığı zamanki radikal görüntüsü biraz başarı kazandığı zaman durulmuş ve ekol yerleşmiştir. Kendi devirlerinde Descartes ve Hobbes de zamanın geleneksel psikoloji anlayışlarına karşı isyan etmişlerdir. Böylece 1900 senelerindeki psikoloji de daha evvelki bir isyanın mahsulü olmuştur. Bu hareketleriyle Descartes ve Hobbes, bize yeni psikoloji dediğimiz hareketin başlangıçlarını vermişlerdir. 42 Onların bu hareketinin etkisiyle de Leipzig deki çalışmalarını bitirerek ülkelerine dönen genç psikologlar çalışmalarını aynı heyecanla devam ettirmişlerdir. Hepsi psikoloji alanındaki araştırmalara yeni bir şey katmak çabası içinde olmuşlardır. Böylece bu psikologlar Wundt un çalışmalarından ilham alarak, Avrupa ve Amerika nın birçok ülkesinde, Leipzig laboratuarına yenilerini eklemişlerdir. Ayrı ülkelerde ve ayrı laboratuarlarda yapılan araştırmalar ise yeni fikirlerin ve görüşlerin ortaya çıkmasına imkân hazırlamıştır. Bu farklı görüşler de yeni bir takım psikoloji ekollerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Böylece psikolojinin 19. yüzyılda kuruluşundan sonraki safha, bu ekollerin tartışmaları şeklinde devam etmiştir. 41 Schultz Schultz, a.g.e., s Woodworth, a.g.e., s. 4.

23 15 1) Yapısalcılık (Strukturalism) Şuuru yapı bakımından inceleyen Yapısalcı (Strukturcu) Psikoloji, Amerika da yeni psikoloji hareketlerinin kendisine meydan okumasına kadar birkaç yıl gelişme imkânı bulmuştur. 43 Struktur, yapı, bünye gibi anlamlara gelirken; Psikoloji de şuurun yapısını inceleyen ve psikolojinin konusu olarak şuurun hallerini, bir fizikçinin maddenin atomlarını incelemesi gibi, yapı bütününü elamanlarına ayırarak, analiz yaparak inceleyen psikoloji anlayışına denilmiştir. Bu ekolün kurucusu, fizyologların kullandıkları metotları psikolojiye uyguladığı için tecrübî psikolojinin de kurucusu kabul edilen Wilhelm Wundt olmuştur. 44 Wundt, ilk psikoloji laboratuarını kurduğu zaman psikolojinin konusunu, ferdin doğrudan doğruya yaşantıları, yani bilinç ve bilinci meydana getiren zihinsel olaylar olduğunu ileri sürmüştür. Bireyin yaşantılarının çok karmaşık olması sebebiyle Wundt un psikolojisin de kullandığı yöntemi ise içebakış olmuştur. 45 Wundt, psikolojinin amacını da bilinçli deneyimleri öğelerine ayırmak olarak ifade etmiştir. Oysaki gerçekte amacı, bilinç ile ilgili felsefi bazı görüşlere deneysel bir takım temeller bulmak olmuştur. 46 Diğer taraftan Wundt, bilincin öğelerinin organize edilmesine de ayrı bir önem vermiştir. O, öğelerin bütün oluşturacak şekilde organize olması sürecini, yaratıcı sentez ve psişik sonuçlar yasası ile açıklamıştır. Wundt, bilinçli deneyimleri açıklayabileceğini savunduğu bu sürece, tamalgı öğretisi demiştir. 47 Wundt un sistemi ruh ve bedenin ikiliği ile birbirine paralel oldukları görüşüne dayanmıştır. 48 Wundt, çalışmalarını yürütürken bilinçli deneyim için duyusal elementler yanında bir başka öğe olarak, duyguların olduğunu da görmüştür. O na göre, her bilinçli deneyimde kişi, hem dış dünyaya hem de iç dünyaya tepki 43 Schultz Schultz, a.g.e., s Arkonaç, a.g.e., s. 6-7; Baymur, a.g.e., s M. Reuchlin, Psikoloji Tarihi, (Çev. Selmin Evrim), Anıl Yayınevi, İstanbul 1964, s. 16; Baymur, a.g.e., s. 289; Schultz Schultz, a.g.e., s Baymur, a.g.e., s Schultz Schultz, a.g.e., s Reuchlin, a.g.e., s. 16.

24 16 göstermektedir. Duygulara ilişkin bu yaklaşımı ise özellikle öğrencisi Titchener le ( ) arasında büyük tartışmalara sebep olmuştur. 49 İngiliz Edward Bradfort Titchener, Wundt un içebakış psikolojisini benimsemiş ve laboratuarında bu metodu, psikolojinin çeşitli alanlarında uygulamaya çalışmıştır. Titchener in Amerika da temsil ettiği atomcu psikolojiye Bilinç Psikolojisi ya da Structualism (zihin yapısı ile ilgili psikoloji) denilmiştir. Titchener in yaymaya çalıştığı psikolojinin atomcu karakteri aynı yüzyılda, başarılı bir gelişim gösteren fizik ve kimyanın, maddenin atomlarını arama gayretinden ileri gelmiştir. Nasıl ki fizik ve kimya, maddenin atomlarını arayıp bulmuşsa Titchener de psikolojide aynı şekilde bir çalışma yapmıştır. Ona göre psikoloji, içinde basit duyumlar bulunan bilinç hallerini bizzat kendi yapısı bakımından ele almalıdır. Çünkü bütün karmaşık hallerinin içinde duyum, duygu gibi basit elemanlar vardır. Bu sebeple Titchener e göre psikoloji, sadece bilinçle meşgul olmalı, bilinç hallerini tasvir etmelidir. Denekler, bilinç hallerini tasvir etmek için de iç gözleme başvurmak zorundadır. Şu halde psikoloji bilinç yapısını inceleyen bir bilimdir ve metodu da iç gözlemdir. 50 Psikolojinin konusu ise, bilinç deneyimleri ve yaşantıları olmalıdır. 51 Psikoloji nin Fizik, Kimya ve Biyoloji gibi bilimler yanında yer alabilmesi için atomcu ve analizci karakterini muhafaza etmesi gereklidir. 52 Titchener, görüşlerinin kaynağı olarak hocası Wundt u göstermiştir. Oysa son veriler, onun sadece hocasının kendi görüşlerini destekleyen yanlarını tercüme ettiğini göstermiştir. Yoksa Titchener, tam anlamıyla Wundt un düşünce sisteminin takipçisi olmamıştır. 53 Bu nedenden ötürü aslında Yapısalcılık Titchener in sistemine verilen bir isim olmalıdır. O, hocası Wundt un tam algıya verdiği önemi yararsız sayıp dikkate almamış ve onun yerine bilincin yapısını şekillendiren elemanlar üzerinde yoğunlaşmıştır. Ayrıca Empiristlerin ve Çağrışımcıların zihnin içerikleri 49 Frank J. Bruno, Psikoloji Tarihine Giriş, (Çev. Nesrin Hisli), EÜEF Yay., İzmir 1982, s Öztabağ, a.g.e., s ; Schultz Schultz, a.g.e., s Baymur, a.g.e., s. 289; Schultz Schultz, a.g.e., s Öztabağ, a.g.e., s Schultz Schultz, a.g.e., s. 120.

25 17 (zihnin elamanları) ve çağrışım aracılığıyla oluşan mekanik bağlantı üzerinde yoğunlaşmalarını da onaylamıştır. Titchener in görüşüne göre psikolojinin asıl görevi; basit bilinçli deneyimlerin doğasını keşfetmek yani bilinci, kendini oluşturan ayrı parçalara analiz etmek ve bunu yaparken de bilincin yapısını keşfetmek olmalıdır. 54 2) İşlevselcilik (Functionalism) Çok dar ve sınırlayıcı olarak görülen Wundt ve Titchener in psikoloji anlayışına karşı ilk başkaldırı yirmi yıl sonra 1900 de Chicago Üniversitesinde geliştirilen Amerikan psikoloji sisteminin kendi türündeki ilk örneği olan İşlevselcilik (Fonctionalizm) ile olmuştur. İşlevselcilik, zihin işlevleriyle veya organizmanın bulunduğu çevreye uyum sağlamasıyla ilgilenmiştir. Bu anlayışla işlevselcilerde zihni, zihnin organizasyonu (temel elemanların bir yapı taşı) açısından incelemekten ziyade bu süreçler kümesi veya gerçek dünyada pratik sonuçlara sebep olan işlevleri açısından araştırmışlardır. 55 Bu yönüyle İşlevselcilik, aslında Wundt Psikoloji sine ve Titchener Yapısalcılığı na karşı dikkatle ele alınmış bir karşı çıkış olmuştur. 56 İşlevselcilerin tam olarak karşı oldukları, süregelen faaliyetlerin veya bilinç işlevlerinin hiçbirini dikkate almayan psikolojinin ilk tanımları olmuştur. Ayrıca onlar, organizmanın bulunduğu çevreye uyum sağlama işlevinin üzerinde çok durmalarından dolayı da psikolojinin mümkün olan tüm uygulamalarıyla ilgilenmişlerdir. 57 William James in ( ) geliştirmeye çalıştığı İşlevselcilik, aktivitelerle meşgul olmuştur. İsminden de anlaşılacağı gibi bu akım, insan zihnini sadece muhteva bakımından değil, fonksiyon ve işleyiş bakımından da ele almıştır. James, Wundt ve Titchener in kabul ettiği bilinci inkâr etmemiştir. Fakat bilinci bir 54 Schultz Schultz, a.g.e., s Baymur, a.g.e., s. 290; Bruno, a.g.e., s Arkonaç, a.g.e., s Schultz Schultz, a.g.e., s. 194.

26 18 işe yararlılığı ve işe yaradığı yönü ile ele almıştır. İşlevselcilik in insan bilincini görmüş olduğu iş bakımından ele alması Charles Darwin e ( ) dayandırılmıştır. Darwin ve Francis Galton un ( ) çalışmalarıyla değişim geçiren İşlevselcilik, bilinç süreçlerinin yapısı veya içeriğinden ziyade bu süreçlerin nasıl işlediği üzerinde yoğunlaşmıştır. Nasıl ki Darwin, canlıların hayatlarını devam ettirebilmeleri için çevrelerine uymalarını esas kabul etmiş ve bu uyumda bütün organların ayrı ayrı rollerini temel olarak almışsa, tıpkı bunun gibi James de, zihnî süreçleri yaşayan organizmaların kendilerini çevrelerine intibak ettirici bir iş görmesi bakımından ele almıştır. Açıkça James, organizma intibaklarına hizmet bakımından bilincin biyolojik bir fonksiyon işlevi gördüğünü kabul etmiştir. 58 James bilincin, psiko-fizik faaliyetlerde bir fonksiyonu bulunduğunu ve onu fonksiyon gören bir organ olarak gördüğünü: Çok muhtemeldir ki bilinç de, bütün fonksiyonlar gibi bir işe yaramak için meydana gelmiş olsun şeklinde ifade etmiştir. James e göre bilincin bu fonksiyonu da bilmek ve tanımaktır. Böylece James ve onun gibi düşünenlere göre bilinç, organizma intibaklarına yarayacak olan bilgiyi sağlamaktadır. James, Amerika da İşlevselciliğin meydana gelmesinde açıkça görülen bir tesire sahip olmuştur. İşlevselcilere göre psikoloji, sadece zihin yapısı ve bilinci değil, öğrenme ile geliştirilen insan davranışlarını ve yeni uyarıcılar karşısında fert düzenlenmelerini de inceleyen bir bilim olmalıdır. 59 Çünkü İşlevselciler psikolojiyi, Yapısalcıların anladığı gibi pasif bir bilinç bilimi olarak kabul etmemişlerdir. 19. yüzyılın sonunda ve 20. yüzyılın başında, işlevsel psikolojinin bir düşünce ekolü olarak resmen gelişimi sürecinde, İngiltere den ABD ye doğru bir yönelme başlamıştır. İşlevselciliğin ABD de gelişmesinde etkili unsur ise ülkenin sosyal, ekonomik ve politik karakteri olmuştur. 60 Bu sebeple Amerikan psikolojisi yönlendirme ve tavır açısından işlevselcidir. Amerika da çevremize uyum sağlamamıza yardım eden ve destek olan test etme, öğrenme, algı ve diğer işlevsel 58 Arkonaç, a.g.e., s Öztabağ, a.g.e., s Schultz Schultz, a.g.e., s. 225.

27 19 süreçler üzerinde önemle durulması ise bunun kanıtıdır. 61 William James, Amerika da işlevsel psikolojinin en önemli habercisi olurken, kendisinin zihinsel ve psişik olaylara olan ilgisi ise eleştiri noktası olmuştur. 62 İşlevselciliğin kurulmasında doğrudan katkıları olan diğer iki psikolog da, John Dewey ( ) ve J. Rowland Angell ( ) olmuştur. 63 Böylece Uygulamalı Psikoloji ABD de hızla gelişmiş ve İşlevselciliğin 1850 lerin ortalarından başlayıp bugüne dek uzanan oldukça uzun bir tarihi meydana gelmiştir. 64 3) Davranışçılık (Behaviorism) 1913 yılında Yapısalcılık ve İşlevselcilik e karşı kökten bir tepki hareketi ortaya çıkmıştır. Bu basit bir tepki olmayıp, gerçek bir devrim olmuş; her iki bakış açısının ileri gelenlerine karşı toptan bir savaş açılmıştır. Wundt un anladığı anlamda bir psikolojiye, ilk defa kökten bir tepki gösteren ekol Davranışçılık (Behaviorism) olmuştur. İngilizce bir kelime olan Behavior: Davranış, tavır ve hareket anlamlarına gelmektedir. Davranışçılığın temel ilkeleri 1913 yılında John Watson ( ) tarafından formüle edilirken, ekolün kurucusu da kendisi olmuştur. Watson, deneysel yordamı ve hayvan psikolojisi ilkelerini (kendisinin faaliyet gösterdiği alanı) insana uygulamak istemiştir. Onun bu düşüncesi ise Davranışçı akımın en temel yaklaşımı kabul edilmiştir. 65 Davranışçı Psikoloji, kişinin gözlenebilen ve ölçülebilen davranışlarını incelemeyi psikolojinin tek bilimsel yöntemi olarak savunmuştur. 66 Bu görüşe göre şuur hallerinin, onu yaşayan kimse dışında bilinmesi imkansızdır. Bu bakımdan da 61 Schultz Schultz, a.g.e., s Bruno, a.g.e., s Baymur, a.g.e., s Schultz Schultz, a.g.e., s Reuchlin, a.g.e., s. 27; Schultz Schultz, a.g.e., s Hökelekli, Din Psikolojisi, s. 5; Baymur, a.g.e., s. 292; Reuchlin, a.g.e., s. 27; Schultz Schultz, a.g.e., s. 328.

28 20 şuur halleri bilimsel incelemeye uygun değildir. Bilimsel yöntem, herkesin gözleyebildiği olayları içine aldığından psikolojideki olaylar da aynı tarzda ele alınmalı ve görünen davranışın incelenmesi en geçerli yol olmalıdır. Bu bakımda Davranışçılık, insanın içinde olup biten biyolojik ve zihinsel süreçlerle ilgilenmemiştir. Bunun yerine çevredeki uyarıcı durumlarla, buna bağlı olarak ortaya çıkan davranış arasındaki ilişkiyi inceleme konusu edinmiştir. 67 Davranıştan ise organizmanın tabii tepkilerini kastetmişlerdir. Organizmanın bu tabii tepkileri ise iki türlüdür. 1) İnsanın doğarken getirdiği ilk tepkilerdir ve bunlar öğrenilmemiştir. Mesela, yeni doğmuş bir çocuğun başını sağa sola döndürmesi, emmesi, ağlaması, el kol hareketleri vb. bunlar birer öğrenilmemiş tepkidir. 2) Sonradan öğrenilmiş bütün hareketler ve tepkilerdir. 68 Davranışçılar, hayvanlarla ilgili çalışmalar yapmışlardır. Bunlardan Rus fizyolojist Ivan Petrovitch Pavlov ( ), yalnız refleks hareketlerine göre hükümler çıkarma usulünü kabul etmiş ve Reflekseloji (Reflexolojie) adlı bir ilim tesis etmiştir. 69 Böylece Pavlov ve Vlademir M. Bekhterev in ( ) çalışmalarıyla Davranışçılık şartlı refleks psikolojisi haline gelmiştir. 70 Daha sonraları Ortodoks Davranışçılık, zamanla önceki katı düşüncelerini yumuşatmış ve Yeni Davranışçılık adı altında önemli değişikliklere uğratmıştır. Bu yeni yaklaşımın en önemli temsilcileri Edward C. Tollman ( ), Edwin R. Guthrie ( ), Clark L. Hull ( ) ve Burrhus F. Skinner ( ) olmuşlardır. 71 Yeni Davranışçılar verilerini açıklamak üzere oluşturdukları yeni sistemlerinde birkaç nokta üzerinde hemfikir olmuşlardır. Bu noktalar ise şunlar olmuştur: Psikolojinin esası, öğrenme çalışmalarıdır. Ne kadar karmaşık olduğu dikkate 67 Hökelekli, a.g.e., s. 5; Baymur, a.g.e., s Öztabağ, a.g.e., s Ali Haydar Taner, Psikoloji, Devlet Basımevi, İstanbul 1937, s Öztabağ, a.g.e., s Bruno, a.g.e., s. 89.

29 21 alınmaksızın davranışların çoğunluğunu, koşullanma yasalarıyla açıklamak mümkündür. Psikoloji işlemcilik ilkesini uyarlamak zorundadır. 72 Davranışçı Psikoloji nesnel bir bilim olmak için tüm ruhsal kavram ve terimleri reddetmiş; bununla beraber bilinç kavramını da yok saymıştır. Çünkü o görülemez, dokunulamaz ve hareket ettirilemezdir. 73 Davranışçılar bu katı tutumlarından dolayı tenkide uğramışlardır. Çünkü Davranışçıların üzerinde çok önemle durduğu objektiflik ilkesine bütünüyle uymak mümkün değildir. Davranışçılar insanın iç yaşayışlarını, objektif olarak incelenemez diyerek konu dışı bırakmışlardır. Bu ekolün bütün öğrenmeyi bir uyarıcı-tepki modeli ile açıklamaya çalışması, çok karmaşık olan bir takım zihnî faaliyetleri açıklamada basit kalmaktadır. Davranışçıların şartlanma ile çevre faktörlerini düzenleyerek insan davranışlarını kontrol altına alma üzerinde durmaları, insanın bir takım kabiliyet ve özellikleri ile hürriyeti bakımından tenkit edilmiştir. 74 4) Gestalt Psikolojisi (Gestalt Psychology) Wundt un anladığı anlamda psikolojiye karşı gelen bir diğer ekol de Gestalt ekolü olmuştur. Almanca bir kelimesi olan gestalt: şekil, örüntü, biçim anlamlarına gelmektedir. Ekol 1912 de Frankfurt ta kurulmuştur. 75 Bu psikoloji ekolünün kurucusu Wolfrang Köhler ( ) olurken, Köhler ile birlikte Karl Koffka ( ) ve Max Wertheimer ( ) de ekolün başlıca temsilcileri sayılmışlardır. Psikolojideki bu yeni anlayış Davranışçılığın Amerika da yıllarında yayılmaya başladığı sırada Almanya da gelişmeye başlamıştır. Ancak 72 Arkonaç, a.g.e., s. 9; Schultz Schultz, a.g.e., s Öztabağ, a.g.e., s. 13; Schultz Schultz, a.g.e., s Doğan Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, Remzi Kitabevi, İstanbul 1991, s ; Arkonaç, a.g.e., s. 8 9; Baymur, a.g.e., s Öztabağ, a.g.e., s. 14.

30 yıllarında Koffka ve Köhler in Amerika ya yerleşmeleriyle gelişimine burada devam etmek durumunda kalmıştır. 76 Gestalt Psikolojisi her şeyden önce Wundtcu çalışmaların bir yönü olan elementçilik üzerinde yoğunlaşmıştır. Onlar bilincin değerini kabul etmiş ancak bilincin atomlarına veya elementlerine ayrılmak suretiyle analiz edilmesini eleştirmişlerdir. Davranışçılar ise bilincin varlığını kabul bile etmemişlerdir. Gestalt ekolü diğer yönden de Wundtcu Psikoloji ye bir karşı çıkış hareketidir. Ama aslında ekol, Wundtcu sistemin hem yeni bakış açılarına esin kaynağı olduğunu hem de yeni psikoloji sistemlerinin başlatılmasına hizmet ettiğini göstermesi bakımından büyük bir öneme sahip olmuştur. 77 Gestaltçı psikoloji bilginleri ruhsal hayatın yalınç elemanlarını bulmak maksadıyla, Wundtçular gibi analiz yapmaya karşı durmuşlardır. Ruhsal olayların meydana gelmesinde bütünlüğü hâkim unsur saymışlardır. Psikoloji nin de bu bütünlüklerle uğraşması gerektiğini savunmuşlar ve Gestaltçılar, bütün ruhsal olayları bünyeleşmiş bütünler (organized whole) olarak ele almışlardır. Ruhsal hayatımızda olduğu kadar bedenî yaşayışımızda da bünyeleşmiş bütünleri kabul etmişlerdir. Bedenimizin bir yerinde olan aksamadan her tarafının etkilenmesini ve sıçrama, sevinme, üzülme olaylarında bedenimizin, bütün olarak bir anlam göstermesini buna örnek göstermişlerdir. 78 Gestalt ekolü, Psikoloji ye şuurun esas ve temelini teşkil eden gestaltleri, onun faktör ve kanunlarını, birbiri ile olan ilişkilerini bulup çıkarmak vazifesini yüklemişlerdir. Diğer taraftan da Psikoloji ve Fizyoloji için de yeni ufuklar açmışlardır. 79 Yine Gestaltçiler, hareketlerimizde bir bünyeleşme ve bütünlük kabul etmeleri bakımından Davranışçılardan da farklı düşünmüşlerdir. 80 Gestalt hareketinin savunduğu düşüncelerin tarihsel öncüsü, algının birliği üzerinde odaklanma fikri olmuştur. Bu fikir Alman filozof Immanuel Kant ın 76 Baymur, a.g.e., s Bruno, a.g.e., s Öztabağ, a.g.e., s Mümtaz Turhan, Felsefi ve İçtimai Konferanslar: Gestalt Nazariyesi, Çığır Dergisi Neşriyatı, Ankara 1938, s Öztabağ, a.g.e., s. 14.

31 23 çalışmalarında görülmüştür. Kant algısal davranışın birliği üzerinde önemle durarak psikolojiyi etkilemiştir. Onun Nesneleri algıladığımızda küçük parçacıklardan oluşan zihinsel durumlarla karşılaşırız. Bununla birlikte bu elementler çağrışımın mekanik süreci yoluyla değil de, anlamlı bir şekilde organize edilirler. Zihin algı süreci içerisinde birimsel bir deneyimi şekillendirir veya oluşturur 81 şeklindeki düşüncesi, Gestalt psikologlarının insanı bütünüyle anlamaya çalışmalarının altındaki felsefî temeli oluşturmuştur. 5) Psikanaliz (Psychoanalism) Bu psikoloji akımına Derinlik Psikolojisi adı da verilmiştir. Çünkü bu ekol, Wundtçuların anladığı anlamda bilinçle değil; bilincin altında, derinliklerinde kalan kısımla, yani bilinçaltı olaylarıyla meşgul olmaktadır. Üstelik insanın ruhsal faaliyetlerinin esasını da bilinçaltı olaylara mahsus kılmışlardır. Bu sebeple Psikanalistlere göre bilinç olaylarını incelemek, ruhsal olayların mahiyetini anlamak için yeterli değildir. Çünkü bilinç olayları, esas ruhsal hayatımızı idare eden bilinçaltı olayların yüzeyinde bulunurki, Psikoloji de kendisine konu olarak bilinçaltını almalı ve incelemelerine oradan başlamalıdır. 82 Psikanaliz ekolü, ilhamını geçmişteki psikoloji kavgalarından değil, tıp ilminden almıştır. Kurucusu da Viyanalı bir doktor olan Sigmund Freud ( ) dur. Freud, klinik arkadaşı olan J. Breuer le ( ) bazı gözlemler yapmışlardır. Bu gözlemler sırasında sinir hastalığına tutulmuş olan kimselerin nöbet esnasında, günlük hayatla ilgisi yokmuş gibi görünen sözler sarf ettiklerini gözlemlemişlerdir. Bu iki psikolog, dikkatlerini buna çevirmişler ve sinir hastalığına tutulmuş kimselerin nöbet esnasında sarf ettikleri sözlerin tamamen günlük hayatlarındaki olaylarla ilgili olduğunu tespit etmişlerdir. Freud, sinir hastalarında gözlenen olayların günlük hayatta arzu edilip, gerek toplumun gerekse 81 Schultz Schultz, a.g.e., s Öztabağ, a.g.e., s. 12.