EĞİTİM DENETİMİ Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin ASLAN

Transkript

1 Eğitimde Denetim İle İlgili Kavramlar, Denetimin Tarihsel Gelişimi Ünite 1 Eğitim Yönetimi Tezsiz Yüksek Lisans Programı EĞİTİM DENETİMİ Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin ASLAN 1

2 Ünite 1 EĞİTİMDE DENETİM İLE İLGİLİ KAVRAMLAR Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin ASLAN İçindekiler 1.1. GIRIŞ DENETIMIN TANIMI EĞITIMDE DENETIMIN ÖNEMI DENETIMIN GEREKLILIĞI DENETIMIN AMAÇLARI DENETIMIN TARIHSEL GELIŞIMI Dünyada Denetimin Tarihsel Gelişimi Türk Eğitim Sisteminde Denetimin Tarihsel Gelişimi Osmanlı Döneminde Denetim Cumhuriyet Döneminde Denetim KAYNAKÇA...13

3 Eğitimde Denetim İle İlgili Kavramlar, Denetimin Tarihsel Gelişimi Ünite GIRIŞ Yönetim süreçlerinden biri olan denetim, yönetimin var oluş sebebinin gerçekleşme düzeyini belirleme yani amaçlara ulaşma derecesinin kontrolü için yapılır. Yönetimin olduğu her alanda denetim vardır. Denetim sadece yönetimin başarısını ortaya koymaz, aynı zamanda yönetimi daha iyi bir yönetim için teşvik eder. Denetim, eğitim sisteminin bir alt sistemidir. Denetim işlevlerini ve görevlerini yerine getirerek eğitim amaçlarını gerçekleştirmesine yardımcı olur. Sistem özellikleri açısından, sistemin girdi, işlem ve çıktılarından bilgi alınması, alınan bilgilerin değerlendirilmesi ve değerlendirme sonuçlarına göre örgüt amaçlarının düzeltilmesi ve geliştirilmesi olarak tanımlanabilir. Denetim sonuçlarıyla beslenmeyen örgütlerin etkililiklerinin, gelişimlerinin ve problem çözme yeteneklerinin rastlantılara kaldığı söylenebilir. Denetim elde edilen sonuçları sistemleştirerek rastlantılardan kurtarır. Denetim, yönetim süreçlerinden biri olduğu gibi diğer süreçlerinde yeniden düzenlenmesine rehberlik eden bir hizmet olup farklı etkinlikleri ve teknikleri içerir. Bu nedenle denetimin planlandığı, geliştirilmiş bir liderlik kavramına dayandığı, örgütün amaç ve işlevleriyle doğrudan ilgili ve örgütteki işgörenler tarafından ne kadar çok benimsenirse o oranda başarılı olur (Gökçe, 1994). Denetim kişi ve kurumların gelişmesine, mali yönetim ve kontrol sistemlerinin geçerli, güvenilir ve tutarlı hâle gelmesine rehberlik etmek ve elde edilen sonuç ve bulguları ilgililere duyurmak için uygulanan sistemli bir süreçtir. Denetim; ne oldu, ne oluyor ve ne olmalı? sorularına cevap arama işlemidir. Denetim eylemleri ile ne yapıldığı, nerede bulunulduğu, nasıl yapıldığı, amaç ve hedeflere ne kadar ve nasıl ulaşıldığı, gelinen noktaya göre nereye varılacağı tespit edilir (MEB, 2015). Eğitim sisteminin etkililiği, denetim aracılığı ile belirlenir. Denetim aynı zamanda yönetimin kendisi hakkında bilgi sahibi olmasını sağlayarak eksikliklerin ortaya çıkarılmasında, düzeltilmesi ve geliştirilmesinde yönetime yardımcı olur. Denetim, sistem amaçlarının gerçekleştirilmesinde en üst düzeyde verim elde etme yönünde çağdaş, demokratik ve insancıl bir yöntem hizmetidir. Bu bakımdan denetim, eğitim örgütlerinin amaçlarının gerçekleştirilmesinde, çıktıların değerlendirilmesinde önemli bir paya sahiptir. Denetim, evrensel bir değer olarak, tüm sistemlerde bir alt sistem ve yönetim süreçlerinde bir öğe olarak yer almaktadır. Türüne, amacına, kuruluşuna bakılmaksızın tüm örgütler denetimsiz çalışamaz (Başaran, 1993). Dolayısıyla örgütler var olma nedeni olan amacının gerçekleştirme derecesini sürekli olarak bilmek ve izlemek durumundadır. Eğitim sisteminin belirlenen amaçlar doğrultusunda işleyebilmesi ve kendini değişen ve gelişen koşullara uyarlayabilmesi için tutarlı ve işlevsel bir denetim sistemine sahip olmasına gerekir. Denetimle, eğitimin amaçlarına ne derece ulaşıldığı, ulaşılamadıysa kırılma noktalarının nerelerde yaşandığı ve eğitim öğretimin geliştirilmesi için yapılması gerekenler saptanmaya çalışılır. Bu anlamda denetim örgütlerin devamlılığını sağlamaları konusunda önemli bir işleve sahiptir (Gündüz, 2012). 3

4 Eğitim Denetimi 1.2. DENETIMIN TANIMI Eğitim hizmetlerinin denetlenmesinde sıkça kullanılan iki terim vardır. Teftiş ve denetim. Denetim sözlük anlamının aksine anlam bakımından uygulamada teftiş ile ifade edilen görevlerin bir kısmını kapsamamaktadır. Örneğin soruşturma yapma denetleme kapsamına konulamaz. Denetim; örgütün beklenen başarı ölçütlerine ne ölçüde ulaştığını saptamak üzere, bu ölçütlerle yapılan işlerin karşılaştırılması, yapılan işlemlerin örgütsel amaçlara, yönetsel kurallara ve hukuka uygunluğunun araştırılması şeklinde TODAİE tanımlamaktadır (Altunya, 2014). Denetimin değişik yazarlarca değişik tanımları yapılmıştır. Ekonomik ve mekanik sistemlerde çoğunlukla kontrol adı altında yürütülen çalışmaların yapılış şekli, kullanılan alet, araç, gereç ve ölçü birimleri, standartlar ve formların şekilleri ve biçimleri belirlenmiş olduğundan denetim süreci açık olarak tanımlanabilir (Taymaz, 2013). Denetim eğitim ve öğretim çalışmalarının yürürlükteki yasa, tüzük, yönetmelik ve genelgelere göre yapılıp yapılmadığının incelenmesi, yoklanması ve soruşturulması işidir (Oğuzkan, Akt. Altunya, 2014). Ancak eğitim gibi sosyal sistemlerde denetim için yapılacak tek bir tanım oldukça zor olduğu gibi kavram karışıklıklarına neden olabilir. Genel olarak tanımlara bakıldığında ortak noktaların çoğunlukta olduğu görülmektedir. Denetim, kamu yararına davranışları kontrol etme süreci; örgütsel eylemlerin kabul edilen amaçlar doğrultusunda saptanan ilke ve kurallara uygun olup olmadığının anlaşılması süreci; durumu belirleme, değerlendirme, düzeltme ve geliştirme öğelerinden oluşan etkinlikler bütünü tanımları yapılmıştır (Taymaz, 2013, s.1; Aydın 1993,s.1; Başar 2004 s.148). Daha önceleri durum saptama ve raporlama işi olarak görülen denetim, çağdaş anlayışta düzeltme ve geliştirme işini de kapsamına almıştır. Düzeltme ve geliştirme etkinlikleri ile değerlendirme sonucunda ortaya çıkan eksikliklerin tamamlanması, yapılan yanlışlıkların düzeltilmesi, amaç ve planlardaki sapmalardan dönülmesi, daha iyi süreç ve sonuçlara ulaşılması hedeflenir (Başar, 2000). Düzeltme ve geliştirme etkinlikleri uygulanmadıkça sadece durumu saptama ve raporlama, kuruma faydadan çok zarar verecektir. Okul amaçlarının gerçekleşme derecesi, toplumun geleceğini belirleyen okulla ilgili her durumun düzeltilip geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Aydın (1993) denetimi, örgütsel eylemlerin kabul edilen amaçlar doğrultusunda saptanan ilke ve kurallara uygun olup olmadığının anlaşılması süreci olarak; Taymaz (2013) denetimi, kurumda çalışan personelin görevlerini yapma şekillerini gözlemek, hataları ve eksikleri ortaya koymak, bunları düzeltmeleri için gerekli önlemleri almak, sorunları çözümlemede yenilikleri tanıtmak, yöntemleri geliştirmelerini sağlamak olarak; Rue ve Byars (1990) denetimi, örgütün amaçlarını gerçekleştirmeye olumlu şekilde katkıda bulunmaları için, çalışanları teşvik etmek olarak; Sullivan ve Glanz (2000) ise denetimi, öğretimi geliştirmek ve öğrenci başarısını arttırmak amacıyla, öğretmenleri eğitim zeminine dâhil etme süreci olarak tanımlamaktadırlar. Bu bağlamda eğitimde denetimi, süreci kontrol ve geliştirme olarak 4

5 Eğitimde Denetim İle İlgili Kavramlar, Denetimin Tarihsel Gelişimi Ünite 1 tanımlamak da mümkündür (Gündüz, 2012). Bu bölümde ve diğer ünitelerde kavram karışıklıklarına neden olmamak için teftiş yerine denetim, müfettiş yerine denetçi-denetmen kavramları kullanılacaktır. Bazı kaynaklarda teftiş ile denetimin farkı olmadığı ve birbirlerinin yerine kullanılabileceğini belirtmektedirler. Başar (2000) denetim ve teftiş sözcükleri arasındaki tek farkın teftiş sözcüğünün Arapça bir kavram olduğunu belirterek ikisinin de düzeltme-geliştirme amaçlı etkinlikler bütünü olarak tanımlamıştır. Taymaz (2013) ise teftiş sözcüğünün Arapça bir kavram olduğunu inceleme, araştırma, soruşturma, kontrol ve muayene etme anlamına geldiğini, eğitim denetimi anlamında ise teftiş için, denetim, denetleme, kontrol, inceleme, soruşturma, irşat, tetkik, tahkik, tahkikat, muayene, muhakabe kavramlarının kullanıldığını, müfettiş için ise; denetçi denetmen, muin, muhakkik, kontrolör ve murakıp sözcüklerinin kullanıldığını belirtmiştir. Bursalıoğlu (1987) teftişi, kamu ve kurum yararına insan davranışlarını kontrol etme olarak tanımlamış aynı tanım denetim için de farklı kaynaklarda kullanılmaktadır. Bu bağlamda teftiş kavramı yerine bu dersin tüm ünitelerinde denetim kavramı kullanılacak ve teftiş ile denetim ayrımına girilmeyecek her ikisi de aynı anlamda kullanılacaktır. Önceleri farklı amaçlarla, farklı şekillerde uygulanan ve algılanan eğitim denetimi, çağdaş gelişmeler ışığında ve bilimsel çevrelerde, amacı eğitimle ilgili her işin düzeltilmesi ve geliştirilmesi olan etkinlikler bütünü olarak tanımlanmakta ve algılanmaktadır (Başar, 2000). Bu anlamda denetim faaliyetlerinde hem süreci kontrol hem de rehberlik vardır. Süreci yalnız kontrol etmek veya rehberlik etmek gibi işletmeye kalkmak süreci eksik bırakır. Çağdaş denetim anlayışı, öğretmenlerin hâkim olduğu alanları belirlemek, onların işlerini daha iyi yapabilmesi için, mesleki rehberlikte bulunmak, sistematik gözlemle analiz etmek, onları profesyonel kişiler olarak görmek ama yardıma ihtiyaçları olacağını kabul etmek ve öğretim sürecini dikkate alarak, öğretmen başarısını değerlendirmektir (Hedges, 1989). Bu bakımdan denetim, işleyen süreci kontrol ederek, süreçteki sapmaları düzelterek ve süreci geliştirerek örgütlerin sağlıklı olarak yaşamasına yardımcı olur EĞITIMDE DENETIMIN ÖNEMI Denetim, bir örgütün yönetiminde birinci derecede önemlidir ve örgütün amaçlarını gerçekleştirmeye olumlu şekilde katkıda bulunmaları için, çalışanları teşvik etmekle ilgilenir (Rue ve Byars,1990, s. 6). Eğitimin amaçlarının ne derece gerçekleştirildiğinin, verilen emek ve yapılan harcama ile elde edilen sonuçların denk düşüp düşmediğinin tespit edilmesi için denetime yer verilmesi gerekir (Sağlamer,1975,s.8 10). Ayrıca, denetim bir örgütün termometresi olarak kabul edilebilir. Sistemin aksaklıkları, yanlışlıkları ve noksanlıkları denetim ile ortaya çıkarılır (Altıparmak ve diğerleri,1999, s.166). Gündüz (2012) eğitimde denetimin önemini üç ana başlıkta incelemiştir. Bunları (1)işgöreni geliştirme, (2)örgütü geliştirme ve (3)eğitim öğretimi geliştirme olarak sıralamıştır. Çağdaş denetim anlayışı, denetimi eğitim işgörenlerinin mesleksel gelişmelerini teşvik eden, 5

6 Eğitim Denetimi onları eğiten ve değerlendiren bir sosyal süreç olarak görür. Süreçte işgörenlerden belirlenen amaçlara uygun davranış geliştirmeleri beklenir. Ne var ki, işgörenler görevlerini yaparken, yeterliklerine, bireysel eğilimlerine, örgütün içinden ve dışından gelen etkilere göre görevlerinin gerektirdiğinden değişik eylem ve işlemlerde bulunabilirler (Başaran, 1982 s. 104). Bu davranışlar çoğu kez bilgi yetersizliğinden kaynaklı olarak ortaya çıkabilmektedir. Çağdaş ve bilimsel denetim anlayışına göre denetim, sadece kontrol amaçlı değil, aynı zamanda sistemi ve eğitim öğretim sürecini geliştirmek amacıyla yapılır (Lee, 1998, s.87). Denetimin süreci geliştirme işlevi, denetim sürecinin olmazsa olmaz bir parçası olarak varlığını korumak durumundadır (Açıkgöz, 1990, s.168). Denetim yoluyla kurum amaçları daha iyi anlaşılır, prosedürler izlenir, amaçlara ulaşılamadığı durumlarda da gerekli önlemler alınır (Seçkin,1991, s. 201). Böylece örgütler varlıklarını sağlıklı bir şekilde sürdürme ve çağın gereklerine uygun geliştirme olanakları da yaratırlar. Eğitim sisteminin etkili ve verimli olarak çalışabilmesi için eğitim öğretimin belirlenen amaçlara uygun olarak gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Eğitim öğretimin belirlenen amaçlara uygun olarak gerçekleştirilip, gerçekleştirilmediğinin belirlenebilmesi için sistemin kontrol edilmesi gerekmektedir. Buradaki kontrolün amacı, eğitim ve öğretimin geliştirilmesini sağlamaktır. Bu noktada denetim, öğrenme- öğretme ortamının analizini ve ortamın değerlendirilmesi yapma ve sürecin geliştirilmesini sağlama işlevlerini üstlenmiştir. Uluğ a (2004) göre, denetimin iki tür etkisinden söz edilebilir. Bunlardan biri yönlendirici etki, ikincisi ise, düzeltici etkidir. Yönlendirici Etki: Teftişin varlığını hissetmek. Burada teftiş adına hiçbir iş yapmanıza gerek kalmaz. Teftişin olacağını hissetmek, görevlerin eksiksiz yerine getirilmesi anlamını doğurur. Dolayısı ile teftiş süreci işletilmeden elde edilen bir sonuçtur. Düzeltici Etki: Sistemin normlarla uyumlu halde çalışması içindir. Bunun için de teftiş sürecinin işletilmesi gerekir. Teftiş, işleyen süreci kontrol ederek, süreçteki sapmaları düzelterek ve süreci geliştirerek örgütlerin sağlıklı olarak yaşamasına yardımcı olur. Amacı, sistemi daha iyi çalışır hale getirmek olan teftiş, verimlilik ve etkililik üzerinde büyük bir pay sahibi olduğu kuşkusuzdur. Teftiş birimi, eğitim kurumlarının amaç, hedef ve ilkeler doğrultusunda etkin ve verimli çalışmalarına rehberlik etmek, kurumlar arasında eşgüdümü sağlamak ve işbirliğini geliştirmek, değerlendirmek gibi işlevleri de yerine getirmektedir DENETIMIN GEREKLILIĞI Denetim gerekli midir? Denetim yapılmadığında neler olur? Denetimi zorunlu kılan sebepler aşağıdaki şekilde sıralanabilir: 1. Devlet kurumlarının yaptığı işle orantısız bir şekilde genişleme eğilimine engel olma 2. Bürokrasi mensubu kişilerce, kamuoyunun eleştirilerinin dikkate alınması 3. Devlet memurlarının hukuki metinlerin keyfi yorumlamalarını önleme 4. Bürokratların ilgili makamları kişisel çıkarları için kullanmalarına engel olma 5. Bürokratların otoriter ve tek başına söz sahibi olmalarının önüne geçme 6

7 Eğitimde Denetim İle İlgili Kavramlar, Denetimin Tarihsel Gelişimi Ünite 1 Denetim olmadığında kamu kurumları gittikçe büyüyebilirler. Bunlar yapılırken bazen yürürlükteki mevzuatın dışına çıkılabilir. Kurumlar görev alanların genişletebilirler. Kurumlarda çalışanlar otoriter bir tavır takınabilirler. Bütün bunların önüne geçmek için denetim gereklidir. Denetim kamuoyunun kamuya olan güvenini de artırır DENETIMIN AMAÇLARI Denetimin temel amacı, örgütün amaçlarının gerçekleştirilme derecesini saptamak, daha iyi sonuç alabilmek için gerekli önlemleri almak ve süreci geliştirmektir (Aydın,1993). Denetim, durum saptama, değerlendirme, düzeltme ve geliştirmeden oluşan çembersel bir eylemdir. Durum saptama ve değerlendirme, denetimin asıl amacı olan düzeltme ve geliştirmenin birer aracı durumundadırlar. Denetimde bir yandan önceden belirlenmiş amaçlara göre iş ve işlemlerin, mevzuata uygunluğu aranırken, bir yandan da amaçlardan sapmaların olup olmadığı saptanarak sapma nedenleri ortaya konur ve nasıl düzeltilecekleri araştırılır (Gökçe, 1994). Tompkins (1955) eğitimde denetimin amacını; eğitimde ehliyetli ve öğrencilerle şahsi münasebeti tekamül ettirmek için öğretmenlere yardım etmek ve öğretmenler arasında bir işbirliği ruhu yaratmaktır. İyi bir denetim öğretmenlerin toplu olduğu kadar teker teker de gayret göstermesini gerektirir. Denetim öğretmenler ve denetim elemanınca dikkatlice paylaştırıldığında denetimin muvaffak olması daha fazladır (Akt. Alyunya, 2014). Denetimin amaçları (Wanzare ve Costa, 2000) eğitim-öğretimi geliştirmek, personel gelişimini teşvik etmek, öğretmenlerin öğretme yeteneklerini geliştirmeye yardımcı olmak, öğretmenlerin yeni öğretim tekniklerini güvenli ve destekleyici bir çevrede denemelerini sağlamak, insan ilişkilerini desteklemek, öğretmen motivasyonunun artmasını sağlamak, öğrencilerle öğretme-öğrenme metodundaki en iyi sonuçları elde etmek için izlemek, öğretmenler ve müfettişler için öğrenme-öğretme yöntemini diğer profesyonellerle ortak araştırma yoluyla anlamalarını sağlamak için bir sistem kurmaktır. Teftiş resmi anlamda yukarıdaki amaçları gerçekleştirirken, gayri resmi anlamda, sisteminin varlığını koruyucu, düzeltici ve disipline edici birçok gizli işlevi de yerine getirmektedir. Sonuç olarak eğitim denetiminin amaçlarını Gökçe (1994) şu şekilde sıralamıştır. 1. Derslerin, okulun ve eğitimin amaçlarına ulaşma derecesini belirlemek, değerlendirmek ve gerekli düzeltme ve geliştirme çalışmalarına katkıda bulunmak, 2. Ders amaçlarının gerçekleştirilmesinde okul ve eklentilerinin fiziksel durumunun; (ısı, ışık, nem, kullanım alanı gibi) eğitim ortamına uygunluğunu belirlemek, değerlendirmek, uygun olmayan eğitim ortamının düzenlenmesine ve geliştirilmesine katkıda bulunmak, 3. Gerçekleştirilmesinde zorluk çekilen ders, okul, eğitim ve denetim amaçlarını tespit etmek, değerlendirmek, bu amaçların gerçekleştirilebilir şekilde düzenlenmesine yardımcı olmak, 4. Ders ve konuların öğrencinin gelişim düzeyine uygunluğunu belirlemek, değerlendirmek 7

8 Eğitim Denetimi gerekiyorsa yeniden düzenlenmesine yardımcı olmak, 5. Kullanılan yöntem ve tekniklerin amaç ve konulara uygun olma durumunu belirlemek, uygulamaları değerlendirmek, geliştirilmesi için çaba göstermek, 6. Araç ve gereçlerin zamanında, ders ve konuların özelliklerine göre kullanılma durumunu belirlemek, değerlendirmek, varsa yanlış işleyişin düzeltilmesi ve geliştirilmesine yardımcı olmak, 7. Öğrenci başarısının uygun ölçme ve değerlendirme ve araçlarıyla ne düzeyde değerlendirildiğini belirlemek, geliştirilmesi yönünde çaba harcamak, 8. Eğitim ortamının karşılıklı sevgi, saygı ve demokratik ilişkileri geliştirme esasına göre işleyiş durumunu belirlemek, değerlendirmek, gerekli ortamın yaratılmasına yardımcı olmak, 9. Öğretmenin yeterlilik, yetenek, çaba, başarı düzeyi ve zümre öğretmenlerle olan işbirliğini belirlemek, değerlendirmek, geliştirilmesi için rehberlikte bulunmak. 10. Eğitim alanında gelişmelerin ve bilimsel çalışmaların, eğitim etkinliklerine yansıma durumunu belirlemek, değerlendirmek. Eğitime yansımasına katkıda bulunmak, 11. Okul çevre etkileşimi ve eğitim etkinliklerinin çevreye olan katkılarını belirlemek. değerlendirmek, geliştirilmesinde rehberlik etmek, 12. Eğitim kurumlarında görevli çalışanların çabalarının düzeylerini tespit etmek, nesnel ölçütlere göre değerlendirilmeleri, yetişme ve gelişmeleri için hizmet-içi eğitim dahil gerekli tüm çalışmalara katkıda bulunmak, 13. Eğitim hizmetlerinin yürütülmesinde eşgüdüme verilen önemi tespit etmek, değerlendirmek, geliştirilmesine yardım etmek, 14. Eğitimle ilgili her düzeydeki sorunları saptamak, değerlendirmek ve çözümüne katkıda bulunmak, 15. Denetimin kendini değerlendirme ve geliştirmesine katkıda bulunmak DENETIMIN TARIHSEL GELIŞIMI Dünyada Denetimin Tarihsel Gelişimi Denetim, tüm sistemlerde, bir alt sistem ve yönetim süreçlerinde bir öğe olarak yer almıştır. Bu anlamda denetimin ilk ne zaman başladığı önemlidir. Denetim, özellikle ilk kamu kuruluşlarının örgütlendirildiği, yönetim süreçlerinin uygulanmaya konulduğu zaman başlamıştır denilebilir (Taymaz, 2013). Yani, bir amacı gerçekleştirmeye yönelik kurulan örgütler, amaçlarını ne düzeyde gerçekleştirdiklerini doğal olarak bilmek istemişlerdir. İşte bu bilme isteği, denetim hizmetlerinin doğmasına neden olmuştur denebilir (Gündüz, 2012). Eğitimde denetim anlayışı, yönetime ilişkin yaklaşım ve kuramlara uygun bir değişim ve gelişim göstermiştir. Yönetim kuramının ortaya koyduğu ilkelere, varsayımlara ve yaklaşımlara göre, denetime bakış açıları da birbirinden farklılaşmıştır (Aydın, 2014). Kaynaklara göre tarihi süreçte eğitimim denetimini değişik kişi ve grupların yaptığı görülmektedir. Eğitimi kimlerin denetlemesi ve yönetmesi gerektiği sorusuna, bir ülkenin yönetim şekli, halkın tarihi ve felsefesine göre farklı cevaplar verilir (Cramer ve Browne, 1974). Değişik kişi ve grup- 8

9 Eğitimde Denetim İle İlgili Kavramlar, Denetimin Tarihsel Gelişimi Ünite 1 ların denetim işinde bulunmalarının altında bu gerçek yatmaktadır. Denetim, yılları arasında kontrol amaçlı yapılırken, yıllarında bilimsel bürokratik temelli ve ana amacın verimlilik olduğu anlayışında yapılmaya başladığı, yıllarında insan ilişkileri ve demokratik yönetim sürecine uygun olarak öğretimin iyileştirilmesi temelinde bir anlayış doğrultusunda yapılmıştır (Aydın, 2014). Sonuç olarak 1900 lerden önce, sadece yönetimsel nitelikte uygulanıyor ve öğretmenler yönetim tarafından kontrol edilen birer memur sayılıyordu. 20. yüzyılın başında denetim, uzman eğitimciler tarafından yapılmaya başlandı arasında denetim süreci bilimsel bir nitelik kazandı. Bu dönemde, bilimsel yöntemin etkisiyle, müfettişler öğretmen davranışı ve bunun öğrenci performansı üzerindeki etkisini kontrol etme çabasına girmişlerdir arasında denetim, demokratik insan ilişkileri açısından uygulandı. Öğretmenleri eyleme geçirebilmek için, onların duygu ve heyecanlarını dikkate almak gerektiği anlaşıldı dan sonra, denetimde, mantık ve pratik zekâ yöntemlerinden yararlanıldı (Bursalıoğlu, 1987). Aynı zamanda bu dönem, denetimde yaratıcılık ve arınma dönemi olmuş ve denetimde katılımcı, demokratik yaklaşımlar ayrıntılı bir şekilde incelenmiş, hizmet içi eğitime ve insan ilişkilerine önem verilmiştir. Tracy (1995) denetim uygulamalarının gelişim evrelerini, toplumsal sorumluluk evresi, profesyonelleşme evresi, bilimsel evre, insan ilişkileri evresi, ikinci dalga bilimsel evre, ikinci dalga insan ilişkileri evresi ve insani gelişim evresi olmak üzere yedi basamakta incelemiştir. Toplumsal sorumluluk evresinde okulların denetim sorumluluğu toplumların liderlerine aitti. Bu dönemdeki denetimin amacı, sadece öğretmenlerin performansının değerlendirilmesini içerirdi. Profesyonelleşme evresinde, eğitim işi, karmaşık hale geldiğinden, öğretimin geliştirilmesi ve öğretmenlerin yetiştirilmesi için, profesyonel eğitimcilere ihtiyaç duyuldu. Bilimsel evrede, iş idaresindeki kontrol, ölçülebilirlik ve etkililik gibi bilimsel prensipler, öğretimin denetimine transfer edilmiştir. İnsan ilişkileri evresinde, örgütsel amaçlara ulaşmaya odaklanan bilimsel perspektiften, örgüt çalışanlarına odaklanan insan ilişkileri perspektifine bir yönelim oldu. İkinci dalga bilimsel evre, bu evre, birinci dalga bilimsel evrenin devamını temsil eder. İkinci dalga insan ilişkileri evresinde amaç, öğretmenin performansını, müfettiş ve öğretmen beraber analiz ederek, öğretmene hizmet esnasında destek vermektir. İnsani gelişim evresinde, örgütün verimlilik ihtiyacı ile öğretmenin kişisel ihtiyaçlarını birleştirilmiştir. Önceleri meslekten olmayan ve müfettiş olarak atanmış kişilere, eğitim denetimi sorumluluğu verilmiştir. Daha sonraları müfettişin bir uzman olması ve öğretmenlere yardım etmesi gerektiği düşüncesi gelişmeye başlamış ve müfettişler birer profesyonel olarak yetiştirilmişlerdir. Dünyada eğitim denetiminde bu gelişmeler olurken, Türkiye deki denetimim gelişimse evreleri nasıl bir seyir izlediğini görmek gerekir Türk Eğitim Sisteminde Denetimin Tarihsel Gelişimi Türkiye de eğitim alanında denetim hizmetinin ne zaman başladığı, müfettiş ve bu anlamı veren kavramların ilk defa ne zaman kullanıldığı kesin olarak bilinmemekte, bu konuda yaklaşık tarihler verilmektedir. Abbasi devrinde müfettişlik anlamına gelen müşrif keli- 9

10 Eğitim Denetimi mesinin kullanıldığı görülmektedir. O zaman yüksek makamlara Divan denilmekteydi ve Divanlar arasında bir de eşref dairesi bulunurdu ki, işte bu daire denetim işine bakardı. Bu daire Büyük Selçuklu döneminde görülmektedir (Dolay, 1956 Akt. Gündüz, 2012). Türk Eğitim Sisteminde denetimin günümüze kadar geçirdiği evreleri Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet Dönemi olmak üzere iki başlık altında inceleme mümkündür Osmanlı Döneminde Denetim Osmanlı Devleti nde denetim hizmetlerinin verildiği ve bu işi yapanlara da, müin denildiği bilinmektedir. Burada müfettişlik, eğitim öğretim ve yönetim işleri ile uğraşanlara yol gösterecek, rehberlik edecek bir memuriyet olarak düşünülmüştür. Osmanlı devletinde, Devlet okulları şeyhülislam, kadı ya da görevlendirilen birisi tarafından kontrol edilmiştir. Mahalle mektepleriyle ilgili 1838 tarihli layihada, öğretmenlerin mesleki yeteneklerini geliştirme ve öğretim aksaklıklarının giderilmesi için görevli memurlar tarafından denetim edilmeleri öngörülmüştür. Henüz bir denetim sisteminden bahsedilmemekle beraber, yapılan eğitim öğretim işlerinin başkaları tarafından kontrol edildiği görülmektedir (Su,1974). Mektebi Umumiye Nezareti nin kurulduğu 1846 tarihinde Rüştiye Okulları Muinliği ile Sıbyan okulları Muinliği olmak üzere iki tür müfettişliğin yer aldığı görülmektedir (Aydın 1993:150). Böylece de denetim, öğretmene yardım işi olarak görülmüş ve müfettişe de rehber anlamına gelen muin unvanı verilmiştir tarihine kadar muin ve müfettiş kelimeleri birlikte kullanılırken, bu tarihten sonra, muin sözcüğü bırakılıp, müfettiş sözcüğü kullanılır olmuştur. Tanzimat döneminde 1846 tarihli Sıbyan Mekatibi Hocaları Efendilerine İta Olunacak Talimat yönetmeliğinde Mekatibi Muin olarak ilkokullar müfettişliğinden bahsedilmektedir. Bunların günümüzdeki denetmenlere benzer kişiler olduğu söylenebilir. Bu durumda denetim öğretmene bir yardım olarak düşünülmüştür de rüştiye ve sıbyan okullarını denetim eden kişilere denetmen adı verilmiştir. İlk olarak denetmen kavramının ilgili tarihte ortaya atıldığı söylenebilir Maarifi Umumiye Nizamnamesi denetmenlere eğitimin geliştirilmesi için bir takım görevler yüklemiştir. Maarif işlerine bakan birimin yapısında bir takım değişmelere paralel olarak denetmenlerin de bulunduğu birimlerde değişmeler olmuştur. İlk defa İlk defa, 1869 tarihli, Maarif-i Umumiye Nizamnamesi nde, denetimin bir yönetim süreci olduğu ve taşrada öğretim işlerinin denetim yolu ile izlenip, denetlenmesinin de resmi görevlilerin sürekli sorumluluğuna bırakıldığı belirtilmiştir yılında denetmenler bir dairede toplanmışlardır de Maarif Nezareti Merkez Teşkilâtını gösteren Nizamnamede, merkez hizmetleri, idarî ve denetim olmak üzere ikiye ayrılmıştır yılında çıkarılan Tedrisat-ı İptidaiye Kanun-u Muvakkati (Geçici İlköğretim Yasası) ile ilköğretim müfettişliği kurulmuştur. Bunu 1914 yılında Maarif-i Umumiye Teşkilat Nizamnamesi (Genel Eğitim Örgütü Tüzüğü) ile Bakanlık müfettişliği izlemiştir (Binbaşıoğlu, 2005). Yönetim ve denetimi Merkez Örgütün görevleri olarak belirleyen Milli Eğitim Bakanlığı Merkez Örgütü Yönetmeliği 1911 yılında yürürlüğü girmiştir yılında bu yönetmelikle Merkez Örgütünde Genel Müfettişlik Dairesi kurulmuştur yılında Bakan adına görev yapan Teftiş Dairesi kurulmuş ve 1922 yılında bu dairenin ismi Teftiş Kurulu olarak de- 10

11 Eğitimde Denetim İle İlgili Kavramlar, Denetimin Tarihsel Gelişimi Ünite 1 ğiştirilmiştir (Aydın 1993: ) Cumhuriyet Döneminde Denetim Cumhuriyet dönemine kadar denetim sisteminde bir takım değişmeler aralıksız devam etmiştir. Cumhuriyet dönemine gelindiğinde Milli eğitim işleri Maarif Vekâletine verilmiştir. Bu sırada denetim kadrosu Bakan adına vazife gören üç müfettişten oluşmaktadır. İlk defa toplanan Heyet-i İlmiye gündeminde Denetim Heyeti Tüzüğü yer almıştır yılında bir Talimatname hazırlanmıştır yılından sonra müdürlük olan Denetim birimi Başkanlık olarak değişmiş ve Tevfik Bey başkan sıfatıyla bu görevi sürdürmüştür te yayımlanan İlköğretim Müfettişlerinin Görevlerine İlişkin Yönetmelik in daha önceki yönetmeliklerden farklı olmadığı ve bir yenilik getirmediği görülmektedir (Aydın 1993: ). Cumhuriyet yönetimi ile birlikte 1927 yılında yürürlüğü giren İlk Tedrisat Müfettişleri Talimatnamesi nde İlköğretim Müfettişlerinin Teftişe, Öğretim ve Yol Göstermeye, Soruşturmayı ilişkin görevleri ile görevlerinin yerine getiriliş biçimi ve sonuçları belirtilmiştir. Bu yönetmelikte Bakanlık Müfettişleri merkez ve bölge müfettişleri olarak iki gruba ayrılmıştır yılında İlk Tedrisat Müfettişleri Rehber inde İlköğretim Müfettişlerinde bulunması gereken kişisel ve mesleki özellikler belirtilmiştir yılında yurt düzeyinde Teftiş Bölgeleri oluşturulmuş ancak 1950 yılında bu uygulamadan vazgeçilmiş ve müfettişler Ankara, İstanbul ve İzmir merkezlerinde toplanmışlardır yönetmeliğinde ilköğretim müfettişlerinin görevleri bölümünde iş başında yetiştirme ve rehberlik yapma konularına yer vermiştir yönetmeliğinde ilköğretim müfettişlerinin görevleri Teftiş ve Denetleme, Mesleki Yardım ve İşbaşında Yetiştirme, İnceleme, Soruşturma olarak dört grupta toplanmıştır (Aydın 1993: ) yılında yayımlanan Milli Eğitim Bakanlığı Teftiş Kurulu Yönetmeliği resmi ve özel ortaokullar, liseler ve diğer kuruluşlar ile bunlarda görevli öğretmenlerin denetlenmesi görevini Bakanlık Teftiş kuruluna vermiştir. (Aydın 1993: ) yılında yayımlanan Milli Eğitim Bakanlığı Teftiş Kurulu Yönetmeliği 2014 e kadar denetim uygulamalarını yönlendirmiştir. Milli Eğitim Bakanlığında 14 Mart 2014 tarihine kadar iki başlı denetim sistemi devam etmiştir. Merkez teşkilatta Bakanlık Müfettişleri taşrada ise ilköğretim müfettişleri istihdam ediliyordu. Bakanlık müfettişleri bakan onayı ile görev yaparken ilköğretim müfettişleri valilik oluru ile görev yapmakta idi. Bakanlık müfettişleri il, ilçe milli eğitim müdürlükleri ile özel ve resmi liselerin denetimini yaparken ilköğretim müfettişleri de özel ve resmi okul öncesi ve ilköğretim kurumlarının denetimini yapıyorlardı. İlköğretim müfettişlerinin adı 2010 yılında Eğitim Müfettişi olarak değiştirildi yılında Bakanlık Müfettişleri Eğitim Denetçisi, Eğitim Müfettişleri de İl Eğitim Denetmeni olarak adlandırıldı. Görevlerinin binişik olması ve birbirlerinden bağımsız çalışmaları nedeniyle bazı kurumlar hem denetçi hem de denetmenler tarafından denetlenebilmekte sistemde yaşanan karışıklıklar basına da yansımakta idi. Özellikle öğretmenevleri, dershaneler gibi resmi ve özel bazı kurumların üst üste her iki denetim elemanı tarafından da denetlendiği 11

12 Eğitim Denetimi oluyordu yılında iki başlı denetim sistemi Maarif Müfettişleri adı altında birleştirildi. Taşradaki maarif müfettişleri halen valilik onayı ile çalışmalarını sürdürmektedir. Gelinen son noktada ise denetimin örgütlenmesi Bakanlık merkez teşkilatında; Rehberlik ve Denetim Başkanlığı ve İç Denetim Birimi Başkanlığı şeklinde örgütlenmiştir. Bu durum tekrar değişmiştir. Şu an itibari ile teftiş biriminin Bakanlık merkez teşkilatındaki son örgüt yapısı; Teftiş Kurulu Başkanlığı ve İç Denetim Birimi Başkanlığı şeklini almıştır. Cumhurbaşkanlığı Yönetim şekli ile Türk kamu yönetimi yeniden şekillendirilmiş ve 10/07/2018 tarih ve sayılı Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Cumhurbaşkanlığı Politikalar Kurulu oluşturulmuştur. Cumhurbaşkanlığına bağlı Eğitim ve Öğretim Politikaları Kurulunda Milli Eğitim Bakanlığının yeni teşkilat yapısı belirlenmiş ve kurula göre doğrudan bakana bağlı teftiş kurulu başkanlığı oluşturulmuştur. Bu kurulun görevi aşağıda açıklanmıştır Teftiş Kurulu Başkanlığı (1) Teftiş Kurulu Başkanlığı, Bakanın emri veya onayı üzerine aşağıdaki görevleri yapar: a) Bakanlığın görev alanına giren konularda Bakanlık personeline, Bakanlık okul ve kurumlarına, özel öğretim kurumlarına ve gerçek ve tüzel kişilere rehberlik etmek, b) Bakanlığın görev alanına giren konularda faaliyet gösteren kamu kurum ve kuruluşları, gerçek ve tüzel kişiler ile gönüllü kuruluşlara, faaliyetlerinde yol gösterecek plan ve programlar oluşturmak ve rehberlik etmek, c) Bakanlık tarafından veya Bakanlığın denetiminde sunulan hizmetlerin kontrol ve denetimini ilgili birimlerle iş birliği içinde yapmak, süreç ve sonuçlarını mevzuata, önceden belirlenmiş amaç ve hedeflere, performans ölçütlerine ve kalite standartlarına göre analiz etmek, karşılaştırmak ve ölçmek, kanıtlara dayalı olarak değerlendirmek, elde edilen sonuçları rapor hâline getirerek ilgili birimlere ve kişilere iletmek, Bakanlık teşkilatı ve personeli ile Bakanlığın denetimi altındaki her türlü kuruluşun faaliyet ve işlemlerine ilişkin olarak, usulsüzlükleri önleyici, eğitici ve rehberlik yaklaşımını ön plana çıkaran bir anlayışla, Bakanlığın görev ve yetkileri çerçevesinde denetim, inceleme ve soruşturma iş ve işlemlerini Bakanlık Maarif Müfettişleri aracılığıyla yapmak, d) Her derece ve türdeki örgün ve yaygın eğitim kurumları ile il ve ilçe millî eğitim müdürlüklerinin rehberlik, işbaşında yetiştirme, denetim, değerlendirme, inceleme, araştırma ve soruşturma hizmetlerini Bakanlık Maarif Müfettişleri aracılığıyla yürütmek, e) Bakan tarafından verilen diğer görevleri yapmak. (2) Bakanlık tarafından veya Bakanlığın denetiminde sunulan hizmetlerin rehberlik ve teftişini sağlamak amacıyla gerekli görülen illerde Bakan onayı ile çalışma merkezleri kurulabilir. Teftiş Kurulu Başkanlığı, Başkan ile Başkanlık birimlerinde ve çalışma merkezlerinde görevli Bakanlık Maarif Müfettişleri ve Bakanlık Maarif Müfettiş Yardımcılarından oluşur. Başkanlığın görev merkezi Ankara dır. Bu merkez, Başkanlık birimlerinde görevlendirilen müfettişlerin aynı zamanda çalışma merkezidir. (3) Teftiş Kurulu Başkanlığının ve çalışma merkezlerinin görev, yetki ve sorumlulukları, çalışma usul ve esasları, Bakanlık Maarif Müfettişlerinin ve Bakanlık Maarif Müfettiş Yardım- 12

13 Eğitimde Denetim İle İlgili Kavramlar, Denetimin Tarihsel Gelişimi Ünite 1 cılarının görev, yetki ve sorumlulukları, mesleğe alınmaları, yetiştirilmeleri, yeterlikleri, yükselmeleri, görevlendirilmeleri, çalışma merkezlerine dağılımları, merkezler arasında yer değiştirmeleri ve diğer hususlar yönetmelikle düzenlenir, İç Denetim Birimi Başkanlığı İç Denetim: Kamu idaresinin çalışmalarına değer katmak ve geliştirmek için kaynakların ekonomiklik, etkililik ve verimlilik esaslarına göre yönetilip yönetilmediğini değerlendirmek ve rehberlik yapmak amacıyla yapılan bağımsız, nesnel güvence sağlama ve danışmanlık faaliyetini kapsar. İç denetimin amacı: İç denetim, Bakanlığın faaliyet ve çalışmalarına değer katmak ve geliştirmek için kaynakların ekonomiklik, etkililik ve verimlilik esaslarına göre yönetilip yönetilmediğini değerlendirmek amacıyla yapılan bağımsız, tarafsız bir güvence sağlama ve danışmanlık faaliyetidir. İç denetim birimi başkanlığı, risk yönetimi, iç kontrol ve yönetim süreçlerinin etkinliği ve yeterliliğinin değerlendirilmesi ve geliştirilmesi suretiyle Bakanlığın amaçlarının gerçekleştirilmesine yardımcı olur. İç denetim faaliyeti; Bakanlık faaliyetlerinin amaç ve politikalara, kalkınma planına, programlara, stratejik planlara, performans programlarına ve mevzuata uygun olarak planlanmasını ve yürütülmesini; kaynakların etkili, ekonomik ve verimli kullanılmasını; bilgilerin güvenilirliğini, bütünlüğünü ve zamanında elde edilebilirliğini sağlamayı amaçlar. İç denetimin kapsamı: Bakanlığın merkez, taşra ve yurtdışı teşkilatı dahil tüm birimlerinin faaliyet ve işlemleri iç denetim kapsamındadır. İç denetim, faaliyet, süreç veya birimlerin risk düzeyi esas alınarak sistematik, sürekli ve disiplinli bir yaklaşımla iç denetim standartlarına uygun olarak yapılır. İç Denetim Birimi Başkanlığı: Millî Eğitim Bakanlığı İç Denetim Birimi Başkanı, Başkan Yardımcısı ve İç Denetçiler ile ihtiyaca göre görevlendirilen diğer personelden oluşmaktadır. İç denetim görevini yapan kişilere denetçi denmektedir KAYNAKÇA AÇIKGÖZ, K. (1990). İlköğretim Müfettişlerinin Çağdaş Denetim İlkelerini Uygulama Derecesi Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi (Ed), Eğitim Bilimleri Birinci Ulusal Kongresi Bildiriler III, (24-28 Eylül 1990) Bidiriler Kitabı, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları, Ankara 1990, s ALTIPARMAK, D.(1999). 21.Yüzyılda Türk Millî Eğitimi, Ocak Yayınevi, Ankara. ALTUNYA, N. (2014). Türkiye de Dünden Bugüne Eğitim Müfettişliği, Eğitimiş Kültür Yayınları, Ankara AYDIN, İ. (2014). Öğretimde Denetim Durum Saptama Değerlendirme ve Geliştirme, Pegem 13

14 Eğitim Denetimi Akademi, Ankara AYDIN, M. (1993). Çağdaş Eğitim Denetimi, Pegem Personel Eğitim Merkezi Yayın No:4 Ankara. BAŞAR, H. (1998). Eğitim Denetçisi, Pegem Özel Eğitim Hizmetleri, Ankara BAŞAR, H. (2000). Eğitim Denetçisi, Pegem A Yayıncılık, Ankara BAŞAR, H (2004) Eğitim ve Okul Yöneticiliği El Kitabı Okulda Denetim Editör: Yüksel Özden Pegem A Yayıncılık, Ankara BAŞARAN, İ.E. (1982). Örgütsel Davranış. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları. BAŞARAN, İ.E.(1993). Eğitim Yönetimi, Kadıoğlu Matbaası, Ankara. BURSALIOĞLU, Z. (1987). Okul Yönetiminde Yeni Yapı ve Davranışlar, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. CRAMER, J. F. ve BROWNE, G. S. (1974). Çağdaş Eğitim, F. Oğuzkan. (Çev.), İstanbul: Millî Eğitim Basımevi GÖKÇE, F. (1994). Eğitimde Denetimin Amaç ve İlkeleri. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 10 (1994) GÜNDÜZ, Y. (2008). Avrupa Birliğine Uyum Sürecinde Millî Eğitim Bakanlığı Teftiş Sisteminin Yenilenme İhtiyacı. (Doktora Tezi), İstanbul, Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü GÜNDÜZ, Y. (2012). Eğitim Örgütlerinde Denetimin Gerekliliği: Kuramsal Bir Çalışma. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 34,1-6. HEDGES, L. E. (1989). Supervising The Beginning Teacher An Affirming Approach, The Interstate Printers and Publishers, İnc, Danville, İlliniois. LEE, J. (1998). İmproving Student Learning.İstanbul: Kalder Yayınları. MEB (2015). Maarif Müfettişleri Görev Standartları. RUE, L. W.,/ BYARS, L. L.(1990). Supervision, Key Link to Productivity, the United States, Irwin Publishers. RESMİ GAZETE (2014) Milli Eğitim Bakanlığı Rehberlik ve Denetim Başkanlığı ile Maarif Müfettişleri Başkanlıkları Yönetmeliği Resmi Gazete Sayı: SAĞLAMER, E.(1975). Eğitimde Teftiş ve Teknikler, Millî Eğitim Basımevi, Ankara. SEÇKİN, N. (1991). Eğitim Niteliğinin Geliştirilmesinde Müfettişin Rolü ve Teftişte Yeni Arayışlar, Kültür Koleji (Ed.) Eğitimde Nitelik Geliştirme, Eğitimde Arayışlar 1. Sempozyumu, Kültür Koleji Yayınları, İstanbul 1991, s SU, K. (1974). Türk Eğitiminde Teftişin Yeri ve Önemi, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi. SULLİVAN, S. VE GLANZ, J. (2000). Supervision That Improves Teaching Strategies and Techniques. California: Corwin Pres Inc. TAYMAZ, H. (1993). Teftiş Kavramlar İlkeler Yöntemler, Kadıoğlu Matbaası, Ankara TAYMAZ, H. (2013). Eğitim Sisteminde Teftiş Kavramlar İlkeler Yöntemler, Pegem Akademi, Ankara TRACY, S. (1995). How Historical Concepts of Supervision Relate to Supervisory Practices 14

15 Eğitimde Denetim İle İlgili Kavramlar, Denetimin Tarihsel Gelişimi Ünite 1 Today, The Clearing House; May. 68, 5; ProQuest Education Journals pg, ULUĞ, F. (2004). Avrupa Birliğine Giriş Sürecinde Millî Eğitim Teftiş Sisteminin Değerlendirilmesi Tem-Sen (Ed.), Avrupa Birliğine Giriş Sürecinde Millî Eğitim Teftiş Sisteminin Değerlendirilmesi Paneli (15 Mayıs 2004), Tem-Sen Yayınları No:3, Ankara 2004, s WANZARE, Z.,/ COSTA, J. L. (2000). Supervision and Staff Development: Overview of The Literature National Association of Secondary School Principals. NASSP Buletin: Oct. 2000: 84, 618: ProQuest Education Journals pg:47. 15

16 Eğitim Denetimi 16