PSİKOTERAPİ NEDİR? PSİKOTERAPİ KURAMLARI I. Prof. Dr. Gülsen Erden

Transkript

1 PSİKOTERAPİ NEDİR? PSİKOTERAPİ KURAMLARI I Prof. Dr. Gülsen Erden

2 Genel Tanım: Psikolojik nedenlerle ortaya çıkmış, kişiyi rahatsız eden duygu, düşünce ve davranışları, psikolojik yöntemler kullanarak değiştirme ya da kabule yönelik girişimlerdir. 2

3 Corsini ve Wedding e (2011) göre, psikoterapinin dört önemli özelliği vardır: 1. Psikoterapi iki taraf arasındaki biçimsel etkileşim sürecidir; genelde iki tarafta da tek kişi vardır ama bu kişiler birden fazla da olabilir. 3

4 Corsini ve Wedding e (2011) göre, psikoterapinin dört önemli özelliği vardır: 1. Psikoterapi iki taraf arasındaki biçimsel etkileşim sürecidir; genelde iki tarafta da tek kişi vardır ama bu kişiler birden fazla da olabilir. 4

5 2. Bu sürecin amacı, taraflardan birinin bilişsel işlevler (düşünme bozuklukları), duygusal işlevler (acı çekme veya duygusal rahatsızlıklar) veya davranışsal işlevlerden (davranışların yetersizliği) birinde veya birkaçında yaşadığı yetersizlik veya işlev bozukluklarından kaynaklanan sıkıntıların giderilmesidir. 5

6 3. Bu etkileşimde yer alan terapistin kişiliğin temeli, gelişimi, sürdürülmesi ve değişmesi konusunda bir kuramı vardır ve bu kurama uygun olan tedavi yöntemlerini kullanır. 4. Terapist olabilmek için yasal ve profesyonel onay almıştır. 6

7 Psikoterapiler, Psikoloji ilkelerine dayalı olan, Bir terapist ile psikolojik bir sorunu, bozukluğu ve yakınması olan danışan arasında gerçekleşen, Danışanın sorununa çare bulmayı amaçlayan, Danışana soruna göre düzenlenen ve uyarlanan, Ağırlıklı olarak karşılıklı bir ilişki içinde yapılan müdahalelerdir. 7

8 Farklı Terapiler Amaçları farklı Varsayımları farklı Tedavi odakları farklı (Gestalt terapide şemalar, Davranışçı terapide bugün gözlenen davranışlar gibi) 8

9 Her yaklaşımın ayrı bir psikoterapi tanımı vardır: Psikoanalitik yaklaşımlara göre psikoterapi: Hastadaki nevrotik çatışmaları çözümlemek ve yeni bir kişilik yapısı düzenlemek amacıyla kullanılan yöntemlerdir. 9

10 Davranışçı yaklaşımlara göre psikoterapi: Hastanın daha önce öğrenmiş olduğu «uyarıtepki» bağlarını zayıflatıp ortadan kaldırarak, yeni ve işlevselliği olan uyarıcı-tepki bağları kurulmasına yardımcı olmak. 10

11 Varoluşçu yaklaşıma göre psikoterapi: «Hasta» bir kişiyi «değiştirmek» ve istenilen yönde «biçimlendirmek» yerine, bir insanın temelde kendinde var olan potansiyellerini bulup ortaya çıkarması ve onları geliştirmesi için gerekli ortamı yaratmak. 11

12 Psikoterapi adına, pek çok farklı düşünce ve davranış biçimleri kullanılmıştır. Terapistin hiçbir şey söylememesi, hastadan çığlık atmasını veya sağa sola vurmasını isteme, terapistin hastaya mizahi bir üslupla yaklaşması, hastaya aşırı değer verme/hürmet gösterme ya da ona çocuk gibi davranma vb 12

13 Terapilerin Ortak Amaçları Olgunluk, yeterlilik ve kendini gerçekleştirme yönünde bir kişilik gelişimini sağlamak Bunun ölçütleri ise, artan bir içgörü, kişiyi yetersiz kılan çatışmaların çözümlenmesi, giderek kendini kabullenme, sorunlarla başa çıkmak için daha verimli tekniklerin öğrenilmesi, benlik yapısının yeterlilik ve güven boyutlarında güçlendirilmesidir. 13

14 Terapilerin Ortak Noktaları Yaklaşımlardaki tüm farklılıklara karşın tüm psikoterapi uygulamalarında; Duygusal yükü olan güvenli bir ilişki, Hasta ve terapist tarafından kabul edilmiş bir tedavi anlayışı, Kişiye bazı yeni bilgilerin sağlanması, ve başarı deneyimlerinin ortaya çıkmasının sağlanması, Bireyde duygusal uyarılma durumunun oluşturulması gibi ortak noktalar söz konusudur. 14

15 Terapiden Yararlanabilecek Kişilerin Genel Özellikleri Genç, Belirli bir eğitim düzeyinde, Belirli bir sosyoekonomik düzeyde, Yeterli ego gücüne sahip, Kendisini yardım aramaya itecek derecede bir kaygı düzeyinde, Çok ciddi yetersizliği olmayan, 15

16 Terapiden Yararlanabilecek Kişilerin Genel Özellikleri Derin kişilik bozukluklarından göreli olarak uzak, Sorunları üzerinde konuşmaya istekli, İyi iletişim yeteneğinde, Bazı sosyal ve mesleki becerilere sahip, Terapistin değerler sistemine yakın değerleri olan bir kişi olması. 16

17 PSİKOTERAPİDE ÜÇ ÖGE Biliş, Duygu, Davranış 17

18 Psikoterapi aslında bir öğrenmedir: Yeni bir şeyi öğrenme, önceden bilinen ya da unutulan bir şeyi öğrenme, nasıl öğrenileceğini öğrenme Psikoterapi, insanın farklı düşünmesini (bilişsel), farklı hissetmesini (duygulanım) ve farklı davranmasını (davranış) amaçlar. Aslında tüm terapiler, bu üç öğenin bir araya gelmesinden oluşur. 18

19 Terapist, iyileşmeyi sağlayanın bu faktörlerden biri olduğunu düşünebilir ancak tedavi süreci farklı şekilde olabilir. Örneğin, değişimi gerçekleştiren verilen mesajdan çok, hastanın mesaja dair yorumu olabilir. «Beni önemsiyor» 19

20 Biliş Psikoterapideki öğrenmenin temelidir. Psikoterapide öğrenme iki yolla gerçekleşir: 1. Aktif olarak (deneyimle) öğrenme: Örn., serbest çağrışım 2. Pasif olarak (bilgi yoluyla) öğrenme: Örn., hastalık hakkında bilgi alma 20

21 Davranış Öğrenme, davranış yoluyla da gerçekleşir. Fiziksel hareket pek çok psikoterapi yönteminde kullanılır. Beden terapileri, «bedeni değiştirerek aklı da değiştirebiliriz» varsayımına dayanır. Psikoterapide kullanılan fiziksel davranış örnekleri: Rol yapma, ev ödevleri 21

22 Duygu Psikoterapi yaklaşımları, duyguları farklı bakış açılarıyla ele alırlar. Bazıları değişime giden en güçlü yol olarak görür, Bazıları değişimi etkilemeyen ama buna yardımcı yan unsurlar olarak ele alır, Bazıları ise hiç odaklanmaz. 22

23 Duygular, düşünce ya da davranışlar gibi yönlendirilemezler. Duygularla doğrudan çalışma? Duygulara dolaylı yoldan, mantık ya da beden sayesinde ulaşabilme. 23

24 Psikolojik Danışmanlık ve Psikoterapi 24

25 Danışmanlık, kısa süreli bir profesyonel yardımken; psikoterapide bu süreç uzundur, yıllar alabilir. Danışmanlık, sorun merkezlidir; psikoterapi kişiyi merkeze alır. Örn., evlilik sorunları Danışmanlar, belli alanlarda bilgi birikimine ve deneyime sahiptir. Örneğin kronik hastalık ya da alkol bağımlılığı olan bireyler için danışmanlık, eğitsel ve mesleki danışmanlık, evlilik ya da aile danışmanlığı. 25

26 Psikoterapi ve danışmanlık, derinlik ve teknik ile ilgili olmaktan çok harcanan zamanla ilgilidir. İki kişinin kullandığı aynı kuram ve teknik, danışanla harcanan zamana bağlı olarak derinlik konusunda farklılık gösterir. Her ikisinde de yaşanan süreç benzerdir. 26

27 18. y.y da Fransız Devrimi ile insan haklarına önem veriliyor, hastalara karşı daha insancıl davranılması gerektiği ortaya çıkıyor ve tedavi sanatından söz edilmeye başlanıyor. 27

28 Pinel: Hastaları bağlayan zincirlerin kaldırılması Kötü koşulların değiştirilmesi Kesip kanatma tedavisi yerine, hastaların havadar, güneşli odalarda tutulmaları Ayrıca hastalarla uzun görüşmeler yapılarak kayıtlarının tutulması Moral Terapiye geçiş 28

29 19. yy da, organik/ ruhsal hastalık bakış açısının değişimi Hastaya bakımı düzeltme Hastanın yaşam koşullarını iyileştirme 29

30 Elektrokonvulsif terapi EKT uygulama yöntemi Elektrot yerleştirme biçimine, bilateral (tüm beyne çapraz gider ya da unilateral bir hemisfere akım gider) Akım miktarı, yaratılan konvülziyon süresi?? En belirgin yan etki bellek yıkımı Uzun süreli şoka maruz kalan hastalar EKT sonrasını zombi haline geliş olarak tanımlıyor. 30

31 Rush: Amerikan psikiyatrisinin babası olarak tanınır. Hastaların şok tedavisi gibi yöntemlerle psikozdan kurtulacakları görüşü. 31

32 Amerikan Psikiyatri Derneği; Hastaların gözetim altında tutulması Hastalara insancıl davranılması 32

33 20. y.y da ruhsal süreçlerin bedensel süreçlerden ayrılamayacağı görüşü Psikoanalizin ve öğrenme kuramının etkileri Rüya yorumları Kişilerarası farklılıklara odaklanma Bilinç ve bilinçdışı kavramların birlikte ele alınması 33

34 Davranışçı Görüş Ivan Pavlov Klasik koşullama Watson Rayner Küçük Albert Deneyi Wolpe Sistematik duyarsızlaştırma Thorndike Edimsel Koşullama Skinner Pekiştirme İlkeleri 34

35 Psikoterapide Kuram Neden Önemlidir? 35

36 Scarlett, önemli bir ilişkisinde sorunlar yaşadığı için danışmaya gelmiştir. Kocası Rhett, en sevgisine karşılık bulamadığını ve onu terk ettiğini belirtmiştir. Altı ay önce 6 yaşındaki kızı Bonnie yi kaybetmiştir. Üzüntü ve kızgınlık yaşamakta, kendini çaresiz hissetmekte, yemek yememekte, uyumamakta, panik atak geçirmekte ve bayılmaktadır. 36

37 Scarlett, bir çiftçinin en büyük kızıdır, iki kız kardeşi vardır. Babası sekiz yıl önce attan düşerek ölmüştür. Babasının o sırada içkili olduğuna dair bazı kanıtlar vardır; ayrıca çiftliği işgal kuvvetleri tarafından yağmalanmış, karısını da kızıldan kaybetmiştir. Daha önce zengin olan aile, işgal yüzünden çok zor zamanlar geçirmiştir. Scarlett 3 kez evlenmiştir. Rhett üçüncü eşidir ve oldukça zengindir. 37

38 Scarlett, Rhett i uzun süredir tanımaktadır. Rhett yıllarca Scarlett e olan aşkını dile getirmiş, Scarlett ise başka birine aşık olduğunu söyleyerek onu kabul etmemiştir. İkinci kocasını kaybettikten sonra Rhett ile evlenmiştir. İlişkilerini mesafeli olarak tanımlamıştır ama her ikisinin de kızları Bonnie ye düşkün olduklarını belirtmiştir. Evlilikleri süresince Rhett e karşı sevgi duymamış, kızına ve kendisine baktığı için ona tahammül ettiğini aktarmıştır. 38

39 6 ay önce Bonnie midilliden düşerek ölmüştür. Bu yas sırasında Scarlett Rhett i sevdiğini anlamıştır, ancak Rhett Scarlett e kızarak bir gece ortadan kaybolmuştur. Her ne kadar Scarlett «yarın yeni bir gün olacak» diye kendine söz vermiş olsa da incinmişlik ve kızgınlık duyguları ağır basmaktadır. 39

40 Scarlett e nasıl yardım edersiniz? Belirtilere mi bakacaksınız? Kocasıyla ilişkisini düzeltmeye mi odaklanacaksınız? Kızının kaybı nedeniyle yaşadığı yastan çıkması için mi yardım edeceksiniz? Ailesinde geçmişte yaşananların ve yakın zamanda olanların duruma katkısı ile mi çalışacaksınız? 40

41 Ne yapacağınız, izlediğiniz kuramla bağlantılı olacaktır Prof. Dr. Gülsen Erden 41

42 Kuram nedir? İlgi konusu olan fenomenleri (olayları) açıklamak amacıyla geliştirilen bir dizi kavram ve bunların etkileşimlerinden oluşur. Amaç, anlaşılmayan bir şeyi anlamayı kolaylaştırmaktır. Kuramlar davranışı açıklamalı ve öngörebilmelidir. 42

43 Tüm psikoterapi kuramları, Bireyin değişmesine yardım eden süreçleri açıklamaya, «birey nedir?», «terapist nedir?», «yardım arayan kişiye ne yaparak yardım edilebilir?» sorularını yanıtlamaya çalışır. İnsanların psikolojik yapısı, gelişimsel konular, sağlıklı/sağlıksız psikolojik işlevler üzerine odaklanır. 43

44 Kurama Gerek Var Mı? Kuram, insanların neden öyle davrandıklarını, gelişmelerine nasıl yardım edileceğini, değiştirmek istedikleri yönlerini nasıl değiştireceklerini açıklar. Kuram, profesyonel şemadır. Nasıl ki şemalar bilgileri organize etmeye, başkaları iletişim kurmaya yarar, kuramlar da insan yaşantıları, yaşam, evren ve danışanlarla ilgili bilgileri organize etmeyi sağlar. 44

45 Kuramlar terapiste bir harita sunar. Bu haritada nerede olduklarını belirleyebilir, gitmek istedikleri yolu görebilirler. Kuram terapiste insan yaşantılarıyla ilgili milyarlarca bilgi arasından hangisinin önemli olduğunu ve nasıl organize edeceğini söyler. Kuramı reddetmek, harita olmadan araba kullanmak gibidir. Belirsiz bir fikirle başlamak, yanlış yollara girme ve yolu kaybetme olasılığını arttıracaktır. 45

46 Kuramın tek dezavantajı, terapistin algıları açısından yanlı olmasına ve bakış açısını daraltmasına yol açabileceğidir Prof. Dr. Gülsen Erden 46

47 İyi Bir Kuramın Özellikleri 1. NETLİK VE TEST EDİLEBİLİRLİK: a. Kuram, kavramları açıkça tanımlamalı ve bunlar arasındaki ilişkileri açıkça belirlemelidir. b. Davranışla ilgili test edilebilir öngörüler sunmalıdır. c. Çürütülebilir olmalıdır. 47

48 2. Görgül GEÇERLİK: Belli bir örneklem grubunda, kontrollü yöntemlerle kuramın etkililiğinin/yararlılığının değerlendirilmesi. 3. EKONOMİKLİK: Verileri en yalın biçimde açıklamak en iyisidir. 4. TEŞVİK EDİCİLİK: İyi kuramlar insanları düşünmeye, yazmaya, araştırmaya teşvik eder, heyecanlandırır. 5. PRATİKLİK: Uygulanabilirlik (bazı yol haritalarının kullanımı diğerlerine göre daha kolaydır). 48

49 Yeni Başlayanlara Öneriler Mümkün olduğunca fazla farklı kuram ve sistemi öğrenin. Kendinizi içinde en rahat hissedebileceğiniz iyi bilinen psikoterapi kuramlarından birini harita olarak seçin. Seçtiğiniz sistemin sınırları içinde mümkün olduğu kadar çalışın (kuramsal + süpervizyon) 49

50 Deneyim kazandıkça, terapiste uygun yaklaşım şekillenecektir. İyi bir kuramla işe başlamak sonsuz o yaklaşımın kullanılacağı anlamına gelmemektedir Prof. Dr. Gülsen Erden 50

51 En iyi kuram ve yöntem terapistin kişiliğine en yakın olandır. Bu nedenle, psikoterapi yaklaşımı seçerken hayat felsefesine ve kişiliğe uyan, kuramsal destekleri geçerli olan ve yöntemleri daha net uygulanabilir bir ekol seçilmeli! Bazı durumlarda, kuram tarafından öne sürülmemiş yaklaşımlar veya teknikler daha etkili olabilir. Başka bir kuramın teknikleri kullanılacaksa «neden bu tekniklerin belirlenen amaçlara ulaşmada yardımcı olacağı» konusundan emin olunmalıdır! 51

52 Kuramdan kurama atlamak, kolayca birini bırakıp diğerini kullanmak önerilmemektedir. Çünkü kuram seçmenin en önemli kısmı, onun terapistin yaşamıyla ilgili oluşturduğu varsayımlara uymasıdır. Ayrıca, kuramdan kurama atlamak, onu sadece yüzeysel şekilde anlamaya yol açar. 52

53 Kuramsal yaklaşımlar konusunda esnek olabilme önemlidir. Kuramların hepsinin bir yanlılığı olabilir, bazen bu danışanı etnik, kültür, cinsel yönelim, cinsiyet gibi özellikler açısından anlamayı engelleyebilir. Danışanın bu yaklaşımdan rahatsız olması durumuna karşı dikkatli olup, kullanmakta ısrar edilmemesi önerilir. 53

54 Psikoterapi işe yarıyor mu? Çalışmalar, bireylerin terapiden yararlandıklarını göstermektedir. Kuramlar arası farklılıklara ilişkin bulgular net değil Tartışma çok 54

55 Etkili Psikoterapistlerin Kişilik Özellikleri Etkili terapistlerin kim oldukları, neyi yapma kapasitelerinin olduğu, yaşamdan ne bekledikleri hakkında benlik algıları güçlüdür. Etkili terapistler değişime açıktır. Etkili terapistler, kendileri, diğerleri ve dünya hakkında verdikleri ilk kararların farkındadırlar. Bu ilk kararlarının kurbanı değildirler ve eğer gerekliyse bu kararları gözden geçirmeye isteklidirler. 55

56 Etkili terapistler doğal, içten ve dürüsttürler Etkili terapistler mizah duygusuna sahiptir. Özellikle kendi zayıf yönleri ve çelişkilerine gülebilirler. Etkili terapistler hata yaparlar ve yaptıkları hataları kabul ederler. Hatalarını reddetmezler. Etkili terapistler genelde bugünde yaşarlar. Geçmişe ya da geleceğe saplantılı şekilde bağlı değildirler. 56

57 Etkili terapistler, kültürün etkisini gözden kaçırmazlar. Kültürlerinin kendilerini nasıl etkilediğinin farkındadırlar ve diğer kültürlerin değerlerinin getirdiği farklılıklara saygı duyarlar. Etkili terapistler, etkili kişilerarası becerilere sahiptirler. Başkalarıyla işbirliği kurabilirler. Kendilerini gösterişli şekilde sunmazlar. Etkili terapistler işlerinin kölesi olmadan, işlerine derin bir şekilde bağlıdırlar. 57

58 Kim bu maddelerin hepsini karşılayabilir? Bu kişisel özellikleri hep ya da hiç bakış açısıyla düşünmeyin. Bu listeyi kendinizi değerlendirmeniz ve hangi kişilik özelliğinizi geliştirmeniz ya da kontrol etmeniz gerektiği üzerine düşünmeniz açısından ele alabilirsiniz. 58

59 Bireysel psikoterapi Kişisel terapiden geçmeniz hem kendiniz hem de terapist becerilerinizin gelişimi için olumlu katkılar sağlayacaktır. Yalom a göre, kişisel psikoterapi, psikoterapi eğitiminin en önemli aşamasıdır. Psikoterapiyi öğrenmenin en iyi yolu, terapiden geçmektir. Kişisel terapiye girmenin diğer bir yararı, karşıt transferansla başa çıkmaya yardımcı olmasıdır. Terapist kendi çatışmalarının, isteklerinin ve ihtiyaçlarının farkında olmazsa, terapi saatini kendi amaçları için kullanabilir ki bu etik bir sorun haline gelir. 59