TREYT KURAMLARI. (Ayırıcı özellikler ya da kişilik çizgileri) Doç.Dr. Hacer HARLAK - PSİ154 - PSİ162

Transkript

1 TREYT KURAMLARI (Ayırıcı özellikler ya da kişilik çizgileri)

2 TREYT KURAMLARI Treyt Bireylerin farklılık gösterdiği kişilik boyutlarının temelini oluşturan duygu, biliş ve davranış eğilimleri Utangaç, açık, arkadaş canlısı v.b.

3 Kişilik treytlerinin sayısı ve türü Raymond B. Cattell, faktör analizi kullanarak insan kişiliğini tanımlamak için 16 treytin gerekli olduğunu bulmuştur. Hans Eysenck de faktör analizi ile üç treyt boyutu öne sürmüştür. Ancak Cattell ve Eysenck treytlerin sayısı açısından farklıdırlar. Eysenck in kuramı Cattel in kuramından daha genel ve daha kapsayıcı soyutlama düzeyindedir.

4 Eysenck in (1958) üç faktör kuramı Dışadönüklük- İçedönüklük Nevrotiklik- Duygusal denge Psikotizmdürtü kontrol Eysenck bu treytlerin kalıtımla belirlendiğini ileri sürmüştür.

5 Eysenck e göre kişiliğe başlıca iki boyutta bakılabilir: İçedönüklük-dışadönüklük ve nevrotizm-durağanlık. Diğer kişilik nitelikleri burada olduğu gibi dairesel olarak sıralanabilir. İçedönük Ruh hali değişken Kaygılı Katı Ağırbaşlı Nevrotik Alıngan Vesveseli Saldırgan Heyecanlı Değişken Atılgan Karamsar Utangaç Sosyal değil İyimser Sessiz Aktif Dışadönük Pasif Sosyal Dikkatli Sempatik Düşünceli Konuşkan Uysal Hevesli Kontrollü Uyumlu Güvenilir Canlı Ruh hali değişken olmayan Kaygısız Sakin Lider Durağan

6 Beş Faktör Kişilik Modeli (Costa ve McRae, 1992) Açıklık, Sorumluluk, Dışadönüklük, Uyumluluk (geçimlilik) Duygusal denge Bu beş faktör evrensel görülür ve 30 yaş ile ileri yetişkinlik dönemi boyunca tutarlılık gösterir. Bu faktörler NEO-kişilik envanteri kullanılarak ölçülmektedir.

7 TREYT KURAMLARI TİP Dışadönklükiçedönüklük TREYT Dirençlilik Katılık Utangaçlık Sinirlilik ALIŞKANLIK BELİRLİ DAVRANIŞLAR H1 b1

8 TREYT KURAMLARI Katkıları (+) Treytler soru formlarıyla ölçülebilir. (+) Bazı insanlar için geçerli, bazıları için geçersiz olan varsayımları yok.

9 TREYT KURAMLARI Sınırlılıkları (-) Özbildirim (Self-report) ölçüm (-) Kişilik kuramı mı, yoksa insanların günlük yaşamdaki kişilik ifadeleri mi? (-) Davranışın nedeni yok.

10 İNSANCIL KİŞİLİK KURAMLARI

11 1950 ler ve 1960 lar İNSANCIL KİŞİLİK KURAMLARI Psikoanaliz ve davranışçılığa alternatif Her bireyin içinde ifade edilmeyi, gelişmeyi ve büyümeyi bekleyen aktif, yaratıcı bir güç ya da benlik vardır. KİŞİLİK «Özgür irade» Benzersizlik (uniqueness) Kişisel gelişim

12 İNSANCIL KİŞİLİK KURAMLARI Abraham Maslow insancıl hareketin babası sayılır. Kişilik kuramını geliştirmek için çok sağlıklı ve yaratıcı yaşamları incelemiştir. Maslow un ihtiyaçlar hiyerarşisi davranışımızı güdüleyen doğuştan gelen ihtiyaçların düzenlemesidir, en güçlü olan ihtiyaçlar piramidin en alt basamağında, en zayıf olanlar piramidin tepesinde yer alır.

13 Maslow un ihtiyaçlar hiyerarşisi Kendini gerçekleştirme Benlik saygısı Sosyal Güvenlik Fizyolojik

14 Kendini gerçekleştirme Kendini gerçekleştirmiş insanların nitelikleri Kendini, diğerlerini ve dünyanın doğasını olduğu gibi kabul etme Mahremiyet ihtiyacı ve sadece birkaç yakın duygusal ilişkisi olma Özerk, bağımsız, demokratik ve çok yaratıcı olma Doruk deneyimler, yani yapmakta olduğunun mümkün olduğu kadar tam olarak deneyimlediği derin sezgi deneyimler yaşama

15 Eleştiri Maslow un ihtiyaçlar hiyerarşisi, kendini gerçekleştirmiş olan ve öznel olarak seçilmiş az sayıda insan ile yapılmış emprik olmayan muğlak çalışmalar olması bakımından eleştirilmiştir.

16 İNSANCIL KURAMLAR C.ROGERS ( ) DANIŞAN MERKEZLİ YAKLAŞIMI Fenomenal deneyim Empati Doğru benlik-yanlış benlik Değer koşulları İdeal benlik Gerçekleştirme eğilimi

17 Rogers ın Benlik Kuramı Carl Rogers, uyum sorunu olan genç, parlak üniversite öğrencileri ile çalışmış danışanmerkezli bir terapisttir. Kendini gerçekleştirmeyi vurgulamıştır. İnsanların olumlu bakış açısına diğerlerince, özellikle yaşamımızdaki önemli diğerlerince kabul edilme ve yakınlığa sahip olmaya- güçlü bir şekilde ihtiyaç duyduklarına inanmıştır.

18 Rogers ın benlik kuramı Ana-babalarımız değer koşullarını, yani bize olumlu kabul gösterdikleri davranışlar ve tutumları oluştururlar. Değer koşullarını karşılama yaşamımız boyunca devam eder ve kişi diğerlerinin onun ne olması gerektiğine göre bir benlik kavramı geliştirir. Koşulsuz olumlu bakış koşulsuz kabul ve onay Eğer kendimizi gerçekleştireceksek, diğerlerinin gösterdiği empatiye ve duygularında içten olan diğerlerine sahip olmak gereklidir. Maslow un da Rogers ın da kuramları araştırma temelli değildir.

19 İNSANCIL KURAMLAR KİŞİLİĞE VAROLUŞÇU YAKLAŞIMLAR Subjektif varlığa odaklanan modern bir felsefe Yalnızlık İnsan olmanın anlamı Değerler SARTRE

20 İNSANCIL KURAMLAR Katkıları ve Sınırlılıkları (+) İnsanın yaşamda anlam bulma yollarına odaklanması (-) Kapsamlı bir kişilik kuramı önermiyor. (-) Testedilebilir hipotezler ve araştırmalar geliştirememiş.

21 KİŞİLİK VE KÜLTÜR

22 KİŞİLİK VE KÜLTÜR Her kültürde kişilik kavramsallaştırması farklı. KİŞİLİK-KÜLTÜR BAĞLANTISI 20. yy başları Psikologlar ve antropologlar Marx, Freud, Kültür kalıbı, Etkileşimci yaklaşımlar

23 KİŞİLİK VE KÜLTÜR MARX İnsanın ihtiyaçları, istekleri, inanç ve değerleri yaşama ve çalışma koşullarının ürünüdür. Kişilik ve kültürü ekonomik faktörlerle açıklar FREUD Kültürü kişiliğe indirgeme çabası

24 KİŞİLİK VE KÜLTÜR KÜLTÜR KALIBI YAKLAŞIMI Kültür: Bireyleri kalıplara uyacak şekilde biçimlendiren ritüeller ve kuramların düzenli bir bütünü. RUTH BENEDICT

25 KİŞİLİK VE KÜLTÜR ETKİLEŞİMCİ YAKLAŞIMLAR Kültürel inançlar, değerler ve pratikler Ekonomik güçler ve pratikler Kişilik ve bireylerin ihtiyaçları

26 KİŞİLİK KURAMLARI KURAM KİŞİLİĞİN KÖKENİ DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Psikodinamik İnsancıl Treyt kuramları Sosyal öğrenme Bilinçaltı düşünceler, güdüler ve çatışmalar, çocuklukta bastırılmış olan sorunlar Kişisel olgunlaşma ve daha üst düzeylerde işlevsel olma güdüsü Kişide bulunan ve belli bir şekilde davranış, düşünce ve duyguya yolaçan oldukça kalıcı özellik Geçmişteki ödül ve ceza ile öğrenme; başkalarına ne olduğunu gözlemleme Projektif testler, bireysel görüşmeler Objektif testler ve bireysel görüşmeler Objektif testler Görüşmeler, objektif testler, gözlemler