Ütopyanın Kısa Tarihi ve Türk Ütopyaları

Transkript

1 Ütopyanın Kısa Tarihi ve Türk Ütopyaları Sadık Usta Araştırmacı, Yazar e-posta: Özet: Öteden beri ütopyanın Avrupa kökenli olduğu, tıpkı roman ve polisiye gibi Batı nın eseri olduğu ve Doğu toplumlarının ise onu ancak taklit edebileceği tezi ileri sürülmektedir. Bu çalışma gerçekten ütopyanın yalnızca Batıya özgü bir yazın alanı ve tür olup olmadığını ve Türklerin ütopyası olup olmadığını sorgulamaktadır. Türklerin gerçekten ütopyası olduğunu ileri süren çalışma, Türklerin ütopya kavramı ile tanışmalarının 19. Yüzyılın ortalarına denk düştüğünü ve Türk ütopyalarının Türkiye'nin 200 yıllık demokratikleşme ve özgürleşme tarihini derinden etkilediğini çeşitli örnekler üzerinden ele almaktadır. Anahtar Kelimeler: Ütopya, Ütopya tarihi, Türk Ütopyaları A Short History of Utopias and Turkish Utopias Abstract: It has always been argued that the utopian literature is of European origin, just like the detective novels, and that the Eastern societies could only imitate the utopian literature of Western societies. This study qustions whether utopian literature is unique to Western societies and do Turks have utopias or not. The study argues that Turks really have utopias by discussing several examples. The study claims that Turks have come across the utopian literature by the mids of 19 th century and Turkish utopias have deeply affected democratization and emancipation history through 200 years. Keywords: Utopias, History of Utopias, Turkish Utopias Giriş Türkiye de Ütopya kavramına yönelik ilginin oldukça arttığını görüyoruz. Bu çok sevindirici bir gelişmedir. Hatta bu ilginin akademik çevrede yoğunlaşması daha da sevindiricidir. Çünkü bu sayede ütopya bilimsel incelemelerin konusu da olacaktır. Birçok araştırmacının Ütopya temalı yüksek lisans tezi hazırladığına şahit olmak; Uşak Üniversitesi ne bağlı İletişim ve Eğitim Fakültesi nden hocaların da desteğiyle Ütopya temalı öykü yarışmalarının düzenlenmesini görmek çok sevindirici bir durum. Bu çabaların daha kapsamlı hale getirilmesinde yarar var. Neden? Çünkü ütopya felsefede arayışın ve sorgulamanın, siyasette modernleşme hamlelerinin, düşüncede gelişmenin, eylemde yaratıcılığın, yaşamda umudun Usta, S. 2017, Ütopyaların Kısa Tarihi ve Türk Ütopyaları, Toplum ve Demokrasi, 11 (23), Ocak-Haziran, s

2 Usta, S. 2017, Ütopyaların Kısa Tarihi ve Türk Ütopyaları alanıdır da ondan. Ütopya insanoğlunun bitmeyen, uçsuz bucaksız keşif alanıdır. Ütopyalar diyarı, insanoğlunun özlemlerinin coğrafyasıdır. Ütopyalar, ademoğlunun hem kendisini gerçekleştirme etkinliğinin nesnesidir hem de enerji kaynağıdır. Ütopya düş ülkesidir Hayat-ı Muhayyeldir, umut ve mutluluk ülkesidir Türklerin Ütopyası Var Mı? Öteden beri bazı aydınlarımız, ütopik eserlerin sadece Avrupa kökenli olduğunu, onun tıpkı roman ve polisiye gibi "Batı'nın bir eseri olduğunu, Doğu toplumlarınınsa onu ancak taklit edebileceği" tezini ileri sürerler. 1 Avrupamerkezciliğin bir yansıması olarak ortaya çıkan ''sivil toplumcu'' tez, ne yazık ki akademik çevrelerde de kısmen etkilidir. Bu görüşün sahiplerine bakılırsa; "bir gelecek tasarımı olan ütopya, ancak sorgulama ve eleştirme, isyan etme ve özgürleşme yetisine sahip Batılı toplumlarında var olabilir; Doğu toplumları miskindir, çünkü devletlerini despotlar yönetmektedir. Halkın en ufak özgürlük arayışını zalim metotlarla bastırmakta ve bu nedenle de Doğulu halklar kendi içinden yaratıcı düşünceyi çıkarması, mevcut düzeni eleştirmesi ve egemenlere isyan ederek verili düzeni parçalaması, yani yeniyi yaratması mümkün olamamaktadır. Bu özgürleşme hamleleri ancak gelişmiş ve aydınlanmış Batılı devletlerin yardımıyla başarılabilir". 2 Gerçekten böyle midir? Ütopyalar yalnızca Avrupalılara has bir yazın alanı ve türü müdür? Türklerin gerçekten ütopyası yok mu? Tabii ki var! Ancak Türklerin bu kavramla tanışmaları ve bunun seçkin örneklerini yaratmaları, 19. yüzyılın ortalarına denk düşer. Thomas More un kaleme aldığı Ütopya adlı eserinse felsefi, siyasi ve edebi açıdan incelenmesi ise ancak 450 sonra mümkün olmuştur. 1960'lı yıllardaki incelemelerin bir kısmıysa esas olarak Platon (Devlet), Thomas More (Ütopya) ve Thomas Campanella (Güneş Ülkesi) ile sınırlıdır. Bu eserler de sadece devlet felsefesi açısından ele alınmışlardır 'lerden sonra Türkiye'de siyasi ortamın yeniden canlanması, felsefe ve tarih alanına yönelik yoğun ilgi, sosyalist teoriye ilişkin araştırmalar, ekoloji ve kadın hareketinin gündemde olması, ütopya kavramını yeniden aydın ve düşünce insanları arasında bir inceleme konusu haline getirdi. Türk kökenli yazarların kaleme aldığı ütopyalar, akademik çevrelerde ancak 1980'li yılların ortalarından itibaren ve o da kısmi açıdan ele alındığını 1 Bütün bu görüşler için bkz. Usta, Ayrıca Ayhan Yalçınkaya, Türk ütopyaları hakkındaki doktora tezinde bu görüşü döne döne dile getirmektedir. Bkz. Yalçınkaya, Yukarıda mealen aktardığımız görüşleri ileri süren sivil toplumcu Birikim çevresi, bu anlayışı geçmişte birçok siyasi metinde dile getirmişti. Bu çevrenin Türk ütopyalarının olmadığına dair görüşleri Murat Belge'nin "Türk Usulü Ütopya" başlıklı yazısında şöyle ifade bulmaktadır: "Sanırım ütopya insanlarda nesnelerin ilişkilerinden çok, insanların insanlarla ilişkilerinde 'devrimci' denilebilir değişimler tasavvur etmeye bağlı bir şeydir. Bizim ütopyalarda bu pek yok. 'Sınıf farkları korunarak kalkınma' diye özetlenebilecek bir süreç düşünüyorlar; bu da 'ütopya' olmuyor." Bkz. Tempo, sayı 49/2008. Aynı tezler için bkz. Yalçınkaya, 2004, s.14, 15, 177, Son 40 yılın ütopya konulu tezlerinin bir listesi için bkz. Kır, 2007, s

3 Tematik Yazılar, Toplum ve Demokrasi, 11 (23), Ocak-Haziran, 2017, s şahit oluyoruz (Işın, 1981). Örneğin Hüseyin Cahit'in (Yalçın) ünlü eseri "Hayat-ı Muhayyel" bir ütopya örneği olarak ilk kez 80'li yılların sonunda incelenmiştir (Özgül, 1988). Sevindirici olansa, incelemelerin 90'lı yıllardan başlayarak hem genel yazın alanında 4 hem de akademik çevrelerde yeni araştırmalarla (Öztürk, 1992) 5 sürdürülmüş olmasıdır. Türk ütopyalarının araştırılması ve incelenmesine yönelik gecikmenin en önemli nedenlerinden biri söz konusu eserlerin Osmanlıca yazılmış ve birçoğunun bugün hâlâ günümüz Türkçesine aktarılmamış olmasıdır. İkinci nedense, ülkemizde ütopyalara yönelik merakın yeterli derecede uyan(dırıl)mamış olmasıdır. Şimdi ortaya bazı sorular atmakta yarar var. Aydınımız Ütopya kavramıyla ilk kez ne zaman tanıştı? Ütopya yazını ve bu türün örnekleri bizde ne zaman ortaya çıktı? Ülkemizde ütopyaya dair bir gelenek var mıydı? Ütopyaya ilişkin akademik çalışmalar ne zaman başladı ve günümüzde durum ne? Türk Ütopyaları Konuyu irdelediğimizde görüyoruz ki, sonuç beklediğimizden daha umut verici. Türkiye'de bu alanda yadsınamayacak derecede önemli bir birikim var; ancak bu birikime neredeyse elimizin ucuyla bile dokunamamışız. Kısaca şunu ileri sürebiliriz: Türkiye'de ütopya var ve bu ütopyalar Türkiye'nin 200 yıllık demokratikleşme ve özgürleşme tarihini derinden etkilemiştir. Sadece Ütopyalar mı? Tabii ki değil; aynı zamanda bu ütopyaları yazan yazarlar da eylem ve çabalarıyla özgürleşme davasına muazzam katkılarda bulunmuşlardır. Her şey ortada: Bunu anlamak için söz konusu ütopya yazarlarının (Ziya Paşa, Namık Kemal, İsmail Gaspıralı, Tevfik Fikret, Hüseyin Cahit Yalçın, Abdullah Cevdet, Kılıçzade Hakkı, Ahmet Ağaoğlu, Yakup Kadri Karaosmanoğlu) yaşamlarına bakmak yeterlidir. Türkiye nin demokratikleşme, bağımsızlaşma ve özgürleşme tarihi ile ütopyaların tarihi bir sarmaşık gibidir ve birbirinden ayrılmaz biçimde iç içe geçmişlerdir. Tarihimizdeki her demokratik girişim hem kendine özgü ütopyalarını yaratmış hem de bu ütopyalar, halkın demokratikleşme heyecanını ateşleyerek bilincini belirlemiş ve gelecek umudunu diri tutmuştur. 4 Birçok edebiyat dergisi, 1990'ların başından itibaren ütopya konusuna ilgi göstermiştir. Hatta Milliyet Sanat dergisi 1990 yılında "Abdi İpekçi Ütopya Yarışması" bile düzenlemiştir. Bkz. Milliyet Sanat, sayı 238/15, Nisan Öztürk'ün bu çalışması, hem ütopya araştırmaları alanında yapılan çalışmaların başında gelmektedir hem de yazar Türk edebiyatında, ütopyanın 150 yıllık birikiminin izini sürerek, "Türkiye'de ve Doğu'da ütopya vardır" tezini güçlü bir şekilde savunmaktadır. 3

4 Usta, S. 2017, Ütopyaların Kısa Tarihi ve Türk Ütopyaları Oscar Wilde, "Üzerinde Ütopya adası bulunmayan bir dünya haritası göz atmaya bile değmez" (Wilde, 1970: 35) derken ütopyaların etkin rolüne işaret etmektedir. Her özgürleşme programı, içerdiği ütopik vaatle geleceği yakalar. Siyasi programların ve manifestoların içerdiği ütopik vaatler kimi kez bu programların ve manifestoların zayıflığı olarak algılanır ancak aslında tersi doğrudur. Çünkü kitleleri harekete geçiren, onların yaratıcılıklarını ve enerjilerini ateşleyen, söz konusu siyasi programların ütopik unsurundan başka bir şey değildir. Gelecek tasarımlarının ütopik unsurunu yadsıyan her siyasi, sanat ve edebiyat akımı sonuçta siyaseti, sanat ve edebiyatı bir aktarmacılığa, sıradan bir manivelaya ve kullanım kılavuzuna dönüştürür! Demokratikleşme ve özgürleşme geleneğimiz Mithat Paşa ve Namık Kemal'le başlamış, ilk hamlesini 1876'da I. Meşrutiyet'le yapmış, ikinci hamlesini halkçı-devrimci Jöntürk atılımıyla ileriye taşımış ve bu özgürleşme hareketi en sonunda Atatürk'ün önderliğindeki Cumhuriyet in büyük modernleşme hamlesine dönüşmüştür. Tarihimizin ütopik tasarımları, ortaya çıktıkları andan itibaren yatağına sığmayan bir çağlayan gibi çağıldayarak akmış ve sonra da Cumhuriyet Devrimi'nin şelalesine dökülerek misyonlarını tamamlamışlardır. Peki, böylece bu tasarımların sonuna mı gelindi? Tabii ki hayır Ütopyalar bitmez... Bunu en iyi Yakup Kadri'nin 1930'lu yıllarda yazdığı Ankara romanında görürüz. Ne var ki, dil devrimiyle, 1927 yılında, Latince harflere geçildikten ve modernleşmede hızlı adımlar atılmaya başlandıktan sonra, eski dönemde yazılmış siyasi, felsefi ve edebi eserlere ilgi de azalmıştır. Dahası, ilerici kesimler yeni ve "modern" olana yönelerek bir bakıma bu eserlerin keşfini ihmal etmişlerdir. Bu yüzden, geçmiş dönemde yazılmış önemli eserlerimizin büyük bir kısmı arşivlerin tozlu raflarında unutulup gitmiştir. Bunları okuyabilme olanağına sahip olan Osmanlıcılarsa hem evrensel değerlere uzak olmaktan hem de demokratikleşme ve özgürleşme tarihimize cephe almaktan dolayı bu eserlerin anlamını bilememiş ve değerini hakkıyla verememişlerdir. Kavram Olarak Ütopya Ütopya terimi yazın alanında ilk kez Thomas More tarafından kullanılmıştır. O "Utopia" kavramını, 1516 yılında, Latince olarak kaleme aldığı ve adı "De optimo reipublicae statu, deque noua insula Utopia, libellus uere aureus, nec ninus salutaris quam festiuus" (More, 1987) 6 olan eserinde kullanmıştı. More bu eserinde, kurucusu Utopos olan ve dolayısıyla adını da oradan alan düşsel bir adayı betimlemektedir. 6 More'un eseri önce Löwen'de (1516) sonra Paris'te (1517) ve daha sonra da Basel'de (1518) yayımlandı. İngilizce çevirisi ise ilk kez 1551 yılında yayımlanmıştı. Lexikon der Philosophie adlı felsefe ansiklopedisine bakılırsa eserin ilk Almanca tercümesi 1524 yılında yapıldı. Bkz. Lexikon der Philosophie, Stuttgart, 1988, s Ayrıca Türkçesi için bkz. More,

5 Tematik Yazılar, Toplum ve Demokrasi, 11 (23), Ocak-Haziran, 2017, s Eski Yunancadan basit bir kelime oyunuyla türetilen bu kavram, yani U- topia, aslında "yok-ülke", "düş-ülke", "hayali-ülke" anlamındadır. Topos, Yunancada yer ve mekân demektir; "u" öntakısı ise birleştiği kelimeye olumsuzluk manası verir; tıpkı Fransızcadaki "a" öneki gibi (a-sosyal, a-politik vb.) veya Farsçadaki "na" öneki (namert, nahoş, naçar (çaresiz), naçizane (önemsiz bir şey), nadide (seçkin, eşi az bulunur), nadan) gibi. More un Ütopya sının anlamını belki bizdeki namahal (olmayan mekân, mahalle ve mahalli terimler de buradan gelir) terimi karşılayabilir. Ancak Hüseyin Cahit Yalçın çok gerçekçi ve anlamlı bir başka kavram türetmiştir: Hayat-ı Muhayyel. Her ne kadar bu kavram More tarafından türetilmiş olsa da özellikle eskiçağ tarihçileri ve dilbilimciler bu terimin bir benzerinin antikçağda da kullanıldığını belirtmektedirler. Homeros, Herodot ve özellikle de Strabon sıklıkla "Eu-tiopia" terimiyle "mutlu ülkenin insanları nı betimlemekte ve hatta Etiyopya adının da buradan geldiğini belirtilmektedirler. 7 Antikçağın önemli tarihçilerinden Sicilyalı Diodorus da Yunan Edebiyatı Tarihi'nde Etiyopyalılardan bahsederken, onların "en eski halklardan biri" olduğunu, "tufandan sonra uygarlığın yeniden orada baş gösterdiğini" söylemekte ve "onları onurlandırmak isteyen Tanrıların her yıl deniz seyahatine çıkarken onlarla birlikte zaman geçirdiklerinden" bahsetmektedir (Diodorus, 1998: 200). Etiyopyalılar, "ezelden beri dostluk, özgürlük ve birlik içinde yaşamakta, hiçbir yabancı saldırı dahi onların bu düzenlerini bozamamaktadır." (Diodorus, 1998: 200) "Mısırlılar bile uygarlıklarını onlara borçludurlar." (Diodorus, 1998: 38) "Tanrılar onların sofrasına otururlar" (Demandt, 1993: 175; Usta, 2005: Sunuş Bölümü). Onlar "herkesten uzun yaşar (Herodot, 1971: 3; Buch 17-26: 191), yeryüzünde görülmüş en güzel, en uzun ve en endamlı insanlardır" (Herodot, 1971: 190) ve ayrıca "bütün diğer halklardan farklı gelenek ve göreneklere sahiplerdir." (Herodot, 1971:190) Thomas More un eserini yazarken, antikçağ edebiyatından oldukça esinlendiğini görüyoruz; nitekim eserde antikçağ yazarlarından Herodot'un verdiği bilgilerle, Lukianos ve Aristophanes'in hicivleriyle ya da Platon'un felsefi görüşleriyle sıklıkla karşılaşıyoruz. Bir Yazın Geleneği Olarak Ütopya Avrupa'da 16. yüzyıldan itibaren, Thomas More'un Ütopya'sını örnek alan bir dizi yeni eserin yazıldığını görüyoruz. Bu yazın türü, yüzyıl gibi bir süre içinde öylesine çoğalmıştır ki 8 edebiyat çevreleri, söz konusu ütopik 7 Alexander Demandt, "Aithiopen" teriminin Homer'in destanlarında, Herodot'un ve Strabon'nun tarih ve coğrafya kitaplarında yer aldığını belirtir ve bunun "burada olmayan daha iyi ve güzel insanların diyarı" anlamına geldiğini aktarır. Bkz. Demandt, 1993, s.175 vd. Ayrıca bu konuda Marek Winiarczyk de ilginç bulgular saptamıştır. Winiarczyk, 2011 (özellikle Sunuş bölümü). 8 Michael Winter, antikçağdan 18. yüzyılın başına kadar yazılmış olan bütün ütopik eserler hakkında bilgi veren başarılı, devasa bir çalışmaya imza atmıştır. Bkz. Winter,

6 Usta, S. 2017, Ütopyaların Kısa Tarihi ve Türk Ütopyaları eserleri başlı başına bir disiplin altında toplamayı ve bunlara ansiklopedilerde yer vermeyi gerekli görmüştür. 9 İtalyan keşiş Thomas Campanella'nın Güneş Ülkesi (Campanella, 2005) ve İngiliz filozofu Francis Bacon'nın Yeni Atlantis'i (Bacon, 2004), Rönesans döneminde yazılmış diğer en ünlü ütopyaların başında gelirler. Ancak insanoğlu, ortaklaşacı toplumların kendi içinde bozulması, ahlaki çürümeye uğraması, sınıfların ortaya çıkarak sömürü düzenin kurulmasıyla birlikte eski eşit, kardeşçe ve özgür biçimde yaşadığı düzene özlem duymuştur. Sümer de Ütopik Özlemler Böylesi bir özlem ilk kez Sümer tabletlerinde görülmektedir. Sümer mitolojisinde cennet olarak tasvir edilen "T (D)ilmun Adası" ulaşılamayan bir yerdedir. Orada aslan ile kuzu koyun koyunadır. Savaş yoktur, çatışma yoktur; dulluk ve yaşlılık da yoktur. (Uhlig, 1993: ) Sümerolog Kramer, "Sümerlerin, çok eski bir dönemde mutlu yaşadıklarına dair anılara sahip olduklarını" belirtmektedir (Kramer, 1992: ). "Enmerkar" ve "Aratta Beyi" şiirleri, insanlığın günahkâr olmadan önceki bolluk ve huzurlu döneminden söz eder. Bu kırık tablette şu beyitler yer almaktadır: Eskiden yılanın olmadığı, Akrebin olmadığı bir devir vardı. Sırtlan yoktu, aslan yoktu. Ne vahşi köpek vardı, ne kurt; Ne korku vardı, ne dehşet: İnsanın rakibi yoktu. Eskiden, Şubur ve Hamazi ülkelerinin, Bunca(?) dilin konuşulduğu Sümer'in, Tanrısal yasalı büyük prens ülkesinin, Uri'nin, gerekli her şeyi sağlanmış ülkenin, Güvenlik içinde dinlenen Martu ülkesinin, Bütün evrenin, birlik içindeki(?) halkların Enlil'e tek bir dilde saygı sundukları bir devir vardı. Ama sonra, Efendi Baba, Prens Baba, Kral Baba, Enki, Efendi Baba, Prens Baba, Kral Baba, Öfkelenen(?) Efendi Baba, öfkelenen(?) Prens Baba, Öfkelenen(?) Kral Baba (Kramer, 1992: ) Nitekim MÖ 2550 yılında bir Sümer kent devleti olan Lagaş ta Urukagina nın bir halk ayaklanmasıyla iktidara geldiğini ve 10 yıl süren iktidarı boyunca yoksulları, dulları, yetimleri koruduğunu Sümer tabletlerinden biliyoruz. Özgürlük (Ama-gi Sümer de ortaya çıktığını da öğreniyoruz. ) kavramının ilk kez 9 Werner Krauss, söz konusu ütopyaların büyük bir kısmına Reise nach Utopia -Französische Utopien aus drei Jahrhunderten, Berlin, 1964 adlı eserinde yer vermektedir. 6

7 Tematik Yazılar, Toplum ve Demokrasi, 11 (23), Ocak-Haziran, 2017, s Günümüze kadar ulaşan tabletlere bakılırsa Urukagina nın toplumsal reformları şunlardı: O, balıkçıları, gemi tayfalarını, çobanları, köylüleri özellikle ekonomik açıdan korudu. Halktan toplanan ve tapınakta biriktirilen serveti halka paylaştırdı. Halkın sırtından büyük vurgunlar vuran devlet memurlarının, rahiplerin ve diğer görevlilerin gayri kanuni vergi ve ödemeleri ya tümden kesti ya da önemli oranda indirdi. Cenaze, miras, düğün, boşanma işlerinde hep ağır vergiler ödenmek zorundaydı. Hepsini kaldırdı. Mahkeme davalarının basitleştirilmesini sağlamakla kalmadı aynı zamanda ücretleri de ortadan kaldırdı. Kentlerde güvenliği sağlamakla kalmadı, ticaretin ve kentin surlarının dışında yer alan arazi ve tarlaları da koruma altına aldırdı. Üretimi güvence altına aldırdı. (Deimel, 1920: 3-31) Antikçağda Ütopya İnsanlığın yazın tarihine baktığımızda aynı temayı işleyen başka eserlerle de karşılaşıyoruz. Bu eserlerde hem ahlaki çürümeye ve bozulmaya dikkat çekilmektedir hem de geçmişte yaşanıldığı düşünülen bir "altın çağdan" bahsedilmektedir (Ovid, 2005; Hesiodos, 1977.). Birçok antikçağ yazarı eserlerinde altın çağ tasvirinde bulunarak toplumların bozulmasına (sınıfların, sömürünün ve toplumsal hiyerarşinin ortaya çıkışı) dikkat çekerler. 10 Bu türden eleştiri ve özlemlere sadece Akdeniz havzasında değil, aynı zamanda Hint Vedalarında ve Çin klasiklerinde de rastlıyoruz (Usta, 2013). Bu türden özlemleri, Sparta'nın ünlü lideri Likurgos'un hayatını anlatan yazarlar dile getirirler (Usta, 2015). Platon (Platon, 2007; Usta, 2015), Hippodamos (Aristoteles, 1971: 108 vd.), Kadıköylü Phaleas Hippodamos (Aristoteles, 1971: 123 vd), Lukianos, Aristophanes, Jambulos ve diğerleri de aynı özleme vurgu yaparlar. 11 Çok sonraları ise bu özlemlerin önce İslam coğrafyasında (9-12 yüzyıllarda) (Usta, 2001: 48-52) sonra da ve özellikle de 15. yüzyıl Avrupa'sında büyük köylü isyanları sırasında dile getirildiğini görüyoruz. Bunlar "binyılcı" özlemlerini ya "özgür diyarlarda" ya da "özgür zamanlarda" aramaktaydılar Usta, 2005, (Sunuş bölümü). 11 Ayrıca bkz. Usta, 2005; Berneri, 1982; Demandt, 1993: 175 vd.; Schafarewitsch, 1980; v. Pöhlmann, Özellikle de Rönesans'ın ilk dönemlerinde, yani erken uluslaşma sürecinde birçok halk hareketi özgürlük ve eşitlik davasını, Katolik Kilisesi'nin feodal beylerle birlikte oluşturduğu gerici ittifaka karşı yöneltmişti. Önderleri Jan Hüss'ün öldürülmesine karşı isyan eden Çekoslovaklar, 1425 yılında Taborit'te 10 süren eşitlikçi bir komün kurmuşlardı. Thomas Müntzer'in önderliğinde Kilise'ye ve feodal prenslere karşı isyan eden Alman köylüleri, onlarca yıl yöneticilerin korkulu rüyaları olmuşlardı yılında Münster'i ele geçiren Yeni Vaftizciler, kadınların bile siyasi haklarına kavuştukları bir yönetim ilan etmişlerdi. 15. yüzyılın başlarında Londra ve Paris'te ayaklanan köylü ve zanaatkârlar, meydanlarda kızıl bayraklar taşımışlar ve Aydınlanma döneminde yeniden keşfedilecek olan laik programlar ilan etmişlerdi. Bu hareketlerin ütopya kapsamında değerlendirilip değerlendirilmemesine ilişkin tartışmalar için bkz. Alfred Doren, Wunschräume und Wunschzeiten, Vorträge der Bibliothek Warburger (1924/25), Loren, 1927, s

8 Usta, S. 2017, Ütopyaların Kısa Tarihi ve Türk Ütopyaları Ütopya Kavramı Üzerine Tartışmalar More'un eseri sadece adıyla müstesna değildi, aynı zamanda içerik ve biçim açısından da en idealidir. Bu ise bir başka soruna, yani diğer eserlerin nasıl adlandırılacağına ve hangi kavram adı altında toplanacağına ilişkin bir soruna neden olmaktaydı. Bütün bu eserleri bir kavram altında toplayarak tümüne birden "ütopya" diyebilir miyiz? Bu soru, 19. yüzyılın sonlarından itibaren akademisyenler arasında ve özellikle de felsefeciler, sosyologlar ve edebiyat bilimcileri arasında hararetli bir tartışmaya neden olmuştu ki, bu tartışma bugün hâlâ devam etmektedir. 13 Ütopyayla ilgili olarak yapılan uzun tartışmaların sonucunda bazı olmazsa olmazlar saptanmıştı. Buna göre ütopya, "binyılcı" anlayışları dışlayarak "laik bir bilinç içermeli" ve "insanların özlem ve arzularının adresi olarak öte dünyayı göstermemelidir"; "bunlar doğrudan olmamakla birlikte içinden çıktıkları toplumların sorunlarına dair eleştirel unsurlar içermeli; mevcut toplumun çıkmazlarını göstererek alternatif bir dünya modeli" sunmalıdır; ayrıca bunlar, "edebi açıdan keyifli ve mevcut toplumsal ilişkileri parçalayan ve onları aşan bir perspektife" sahip olmalıdır (Neusüss, 1985: 15, 18, 100, 101) Saptamalara göre More'un Ütopya'sı bütün bu koşulları layıkıyla yerine getirmektedir. Ancak ondan önce yazılmış veya çeşitli başka araçlarla ortaya konulmuş olan metinlerse, en iyi durumda ya "binyılcı özlemler" ya "fantastik öyküler" ya da "özdeyiş" kategorisine girmektedir. 14 İnsanda Ütopik Bilinç Her ne kadar, ütopyanın toplumsal bir gelecek tasarısı olarak ortaya çıkışı, toplulukların kendi içinde farklılaştığı, üretim faaliyetinin çeşitlenerek iş bölümünü ortaya çıkardığı, kafa ile kol emeğinin birbirinden ayrılarak sınıfları meydana getirdiği ve dolayısıyla toplumsal yaşamı ve sömürüyü kurala bağlamak için devletlerin ortaya çıktığı döneme rastlıyorsa da, ütopik düşüncenin kökleri daha da eskilere, yani insanın insan olma sürecine kadar gitmeliydi. İnsanı diğer canlılardan ayıran en önemli faktör, yaşamsal faaliyetini önceden zihninde tasarlamasıdır. O alışılmış olduğu üzere, eylemden önce etkinliğinin sonucunu hesaplar, planlar yapar ve olasılıkları önceden zihninde canlandırır. Dolayısıyla o, düşünceyi, içinde bulunduğu mevcut verileri 13 Neredeyse her yıl mutlaka Avrupa'nın herhangi bir kentinde ütopya başlıklı bir uluslararası konferans düzenlenmektedir. Bu konferanslarda ütopya kavramı her açıdan ele alınır ve ütoplar dizisine yeni eserler eklenir. Sunulan bildiriler sık sık derlenerek ilgili olanların bilgisine sunulur. Bkz. Portmann, 1963; ayrıca Neusüss, olağanüstü bir çalışmaya imza atarak bugüne kadar bu konuyla ilgilenmiş olan en yetkin teorisyenlerin görüşlerini derlemiş ve okurların bilgisine sunmuştur. Bkz. Neusüss, Aynı şekilde temel bir eser olarak kabul edilen derleme için bkz. Voßkamp, Bu ayrımı Doren, birçok ütopik eseri inceleyerek ilk kez ortaya koymuştur. Bkz. A. Doren, Wunschräume, s

9 Tematik Yazılar, Toplum ve Demokrasi, 11 (23), Ocak-Haziran, 2017, s yadsıyarak, içinde yaşadığı doğal ortamı dönüştürerek, kurulu toplumsal verilerin sınırlarını parçalayarak ve aşarak oluşturur. Bir bakıma insanoğlu, verili koşulları yadsıyarak aşmayı, mevcut durumun sınırlarını zorlayarak dönüştürmeyi, ütopik düşünme özelliği sayesinde başarmaktadır. Bilindiği gibi gelecekteki şey, yani henüz gerçekleşmemiş ama gerçekleşebilir olan şey, önce insan zihninde yaratılır. İnsanoğlu, hem geçmişi kaybetmemek hem de geleceği elde etmek için eylemde bulunur. Ancak her iki nedensellik de aynı kapıya çıkar: İnsanoğlu her iki sonucu da hem görür hem de göremez; ama her iki durumda da sonucu, çıkış kapısını kafasında önceden yaratır. Zihinlerde yaratılan düş, imaj, tablo ve diyar aynı zamanda insanoğlunun enerjisini ateşleyen yegâne nedendir de. Yani insan enerjisinin kaynağı henüz var olmayan, ama gelecekte zuhur etmesi ve gerçekleşmesi muhtemel olandır. İnsan enerjisinin bitmez tükenmez kaynağının, aslında zihinlerimizdeki ütopya olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. İnsanoğlu her zaman, birbiriyle diyalektik bir ilişki içinde olan iki ruh halini aynı anda yaşar. Korku ve umut hem birbirinin zıddıdır hem de birbirinin varlık nedeni. Mevcut olanı, hem korkuyla koruruz hem de umut içinde yıkarız. Bir bakıma içinde yaşadığımız mevcut durumu ve toplumsal konumları hem koruruz hem de yıkarız. Her iki durumda da zihnimizde olasılıklar yaratır ve aynı anda ihtiyacımıza yanıt veren ama henüz gerçekleşmemiş olan olasılıkları gerçekleştirmeye yöneliriz. İşte insanoğlunun davranışını belirleyen ütopik yanımızın kökeni, insan olmaktan kaynaklanan bu özelliğimize dayanır. Sanatın ve edebiyatın, dolayısıyla estetik içeriğe sahip bütün kültürel ürünlerimizin nedeni bu değil midir? İnsanoğlu somut hayatta yaratamadıklarını ve yaşayamadıklarını estetik içerikli ürünlerle ortaya koymaz mı? Ütopya, "insanoğlunun yarı hayal, yarı düşünsel çabasının ürünü olan özlem ve arzularından kaynaklanmaktadır. Ancak bunlar sonradan başka dinamiklerle de kaynaşarak insanın oluşmakta olan yeni bilincini, özgürleşme iradesini ve gelişmeye ve ilerlemeye olan inancını meydana getirmektedir." (Heiß, 1973: 7) Ütopyanın Tarihsel İşlevi Ütopyalar, çoğunlukla toplumsal krizlere bir yanıt olarak ortaya çıkarak toplumların dönüşümünü amaçlarlar. Mevcut düzenin alternatifi olarak yansıtılan karşıt dünya, aynı zamanda yaratıcısının gözünde en iyi dünyadır. Tarihte görüldüğü gibi ütopyalar, sadece eleştirmekle kalmazlar, aynı zamanda fantastik ve masalımsı öykülerle toplumları aydınlatır ve böylece insanların özgürleşmesine önayak olurlar. Ütopyanın sorgulayan, sarsan ve aydınlatan bir işlev gördüğü, insanlık tarihinin her önemli dönemecinde yeniden ve yeniden kanıtlanmıştır. 9

10 Usta, S. 2017, Ütopyaların Kısa Tarihi ve Türk Ütopyaları Ütopyalar sadece eleştirmekle ve alternatif bir dünya sunmakla da kalmazlar; aynı zamanda hem dolaylı olarak kitlelerin örgütlenmesine yol açarlar hem de grupların kolektif etkinlerini biçimlendiren ve düzenleyen bir rol üstlenirler. Karl Mannheim de buna benzer bir gözlemde bulunur: "Her yerde görüldüğü gibi ütopik kurmaca, farklı sosyal grupların ortak ruh ve düşünsel araçlarının bir parçası olmaktadır; gruplar kendi etkinliklerini, ütopik kurmacanın mevcut gerçekliği aşan kavramlarına göre düzenleyerek, etkinliklerinin farklı bir açıdan gerçekliği kavramasını sağlamaktadırlar. Yani ütopik elementin sadece birleştirici bir güç olmadığını, aynı zamanda dipten dibe farklı sosyal grupların gerçekliğe ilişkin tasarılarını da birbiriyle bağlantılı hale getirmektedir." (Mannheim, 1995; Neusüss, 1985: 119.) Demek ki ütopyalar, sadece sosyal analizin bir aracı değil, aynı zamanda düşüncelerin farklılaşmasında da önemli bir rol oynayarak, okuryazar kesimlerin bilinçlerini de oluşturmaktadırlar. Osmanlı İmparatorluğu'nun son yüzyılıysa hem modernleşme hamleleri hem de ütopyalar tarihidir. Osmanlı'nın bütün zaafları ve yetmezlikleri, en çok bu son yüzyılda ortaya çıkmıştı. En büyük toprak kayıpları, bu son yüzyılda ortaya çıkmıştı. Askeri başarısızlıklar, toprak kayıpları, bürokrasideki çürüme, ekonomik tıkanıklık ve borçlanma, siyasi ve toplumsal karışıklıklar ve nitekim ilerici ve gerici darbeler hep bu son yüzyılda ortaya çıkmış ve Osmanlı'nın kaderini belirlemiştir. 1789'daki Büyük Fransız Devrimi sadece Avrupa'nın altını üstüne getirmedi, aynı zamanda orta vadede, Osmanlı topraklarından da ekonomik, siyasi ve toplumsal altüst oluşlara neden oldu. Devrimin büyük idealleri, "özgürlük, eşitlik ve kardeşlik" Osmanlı topraklarında da etkisini göstermekte gecikmedi. İstanbul'daki padişahlar, Batı'dan üzerlerine doğru gelen ekonomik, askeri ve siyasi akınları geleneksel yöntem ve tedbirlerle savuşturabileceklerini düşünmüşlerdi. Yenilikleri görmek ve bunlara ayak uydurmak, onlar açısından yozlaşmakla eş anlamlıydı. Tarih, Osmanlı yönetiminin tutuculuğunu ona bir dizi savaşı kaybettirerek, Balkan toprakları üzerindeki denetimini kaybettirerek cezalandırmıştı. En sonunda, Osmanlı'nın parçalanması olarak düşünülen "Doğu Sorunu", 1815 yılında Avrupa devletlerinin gündemine gelip oturmuştu. Durumun vahameti, felaketin gelip kapıyı çalması, hem ilerici hem de gelenekçi çevreleri hareketlendirmiş, yeni arayışlara sevk etmişti. İlk reform düşüncesi de "savaşların neden kaybedildiği, toprakların neden savunulamadığı ve bu çıkmazdan nasıl çıkılacağı" sorularıyla gündeme gelmişti. 10

11 Tematik Yazılar, Toplum ve Demokrasi, 11 (23), Ocak-Haziran, 2017, s Osmanlı'da Ütopik Girişimler İstanbul'daki yönetim, ilk başlarda, sorunun sadece askeri alanla sınırlı olduğunu ve askeri alanda yapılacak birkaç reformla sıkıntıların aşılacağını düşünüyordu. Ancak reformlar, yeni bir mülkiyet ilişkisi, yeni bir üretim tarzı ve yeni bir bilimsel-eğitimsel düzenleme yapıldığında kökleşebilir ve beklenen faydayı sağlayabilirdi. Ülkede Avrupa ile kıyaslanacak ciddi bir birikim yoktu; eğitim medreseyle sınırlı, ekonomi düzensizdi ve sadece köylü üretimiyle sınırlıydı, siyasi özgürlükse yok denecek kadar azdı. Yeni Osmanlıların liderleri -ki bunların başında Mithat Paşa, Ziya Paşa ve Namık Kemal gelir- krizden çıkışı ancak köktenci bir reformla mümkün görüyorlardı. Onlara göre sadece siyasi düzenlemeler düzlüğe çıkmak için yetmezdi. Siyasi düzenlemelere eşlik edecek ekonomik ve toplumsal reformların varlığı şarttı. Genç Osmanlıların lider kadrosu Londra ve Paris'te yaşamış, Batı'daki gelişmeleri gözlemleme olanaklarına sahip olmuş, Aydınlanmanın ve ilerici fikirlerin Batı toplumları üzerindeki etkilerine, bizzat görerek tanık olmuşlardı. 15 Bu nedenle de kaleme aldıkları edebi eserler, dönemin en yeni ve ileri fikirlerini dile getiren eserler olmuşlardır. Bunların başındaysa ütopyalar geliyordu. Peki, bizdeki ütopya yazınının serüveni nasıl başlamıştı? Osmanlı aydını, 19. yüzyılın ortalarında henüz kavram olarak ütopyayı bilmiyordu; fakat tarihimizin derinliklerinden gelen ve ütopik unsurlar içeren eserlere pek aşinaydılar. Dede Korkut Hikâyeleri, Binbir Gece Masalları, Farabi'nin Faziletli Devlet'i (İbn- Farabi, 1990), Mazdakların eşitlikçi gelenekleri 16, Karmatilerin ve Hürremilerin toplumcu girişimleri 17, Babai İsyanı (Ocak, 2000.), Kutadgu Bilig, Orhun Yazıtları, Battal Gazi Destanları, diğer hikâye ve söylenceler; Mevlana'nın, Yunus Emre'nin ütopik şiirleri, Alevi kitlelerin "Rıza Şehri" 18 gibi ütopik tasarılar, Simavnalı Bedreddin'in gelecek tasarısı (Werner, 2006; Werner, 1974) ve diğerleri Nizam-ül Mülk'ün Siyasetname'sinden de eşitlikçi düşüncenin, İslami ve Doğu geleneğinde ve özellikle de Anadolu'da etkin olduğunu görüyoruz (Nizam ül-mülk, 1987). 15 İbret gazetesinde çalışan Niyazi Bey, gazetenin 8. sayısında sadece Paris Komünü'nü değil I. Enternasyonal'i de savunmuştu. Buna benzer bir tutumu, sosyalist olmayan Namık Kemal de göstermişti. Bkz. Teber, 1986, s İran'da 6. yüzyılda Mazdak önderliğinde ortaya çıkan ve Zerdüşt geleneğini devam ettiren eşitlikçi bir hareket. 17 Karmatiler 10. ve 11. yüzyılda Basra'dan Yemen'e kadar geniş bir coğrafyada yaygınlık gösteren eşitlikçi bir hareket. 30 yıla yakın bir süre Kâbe'nin taşını bile alıp götüren bu hareket, Yemen'de 120 yıl hüküm sürmüştü. Hürremiler ise 10. yüzyılda Azerbaycan'da ortaya çıkan ve İsmaili tarikatına mensup eşitlikçi bir hareket. 18 Bir Alevi ütopyası olarak ifade edilen Rıza Şehri ile ilgili ayrıntılı bilgi mevcut değildir. Ancak bazı kaynaklarda aktarılan dörtlükler, Alevi geleneğinde görülen tipik eşitlikçi görüşleri ifade etmektedir. Bkz

12 Usta, S. 2017, Ütopyaların Kısa Tarihi ve Türk Ütopyaları Tarihsel olguların da gösterdiği gibi, her ilerici toplumsal hamle, ütopyalarla koyun koyuna ve iç içe gerçekleşir (Usta, 2006). Derinlemesine incelendiğinde görülecektir ki her toplumsal hamle, örneğin toplumu bir çatı altında birleştiren devletleşme hamleleri, aynı zamanda eşitlikçi ve demokratik hamlelerdir de. Osmanlı'da Ütopya ve Siyasi Rüyalar Türk aydını modernleşme sürecinde sadece Batı'nın romanıyla değil, aynı zamanda ütopyalarıyla da tanışmıştı. Uygarlıkların gelişim sürecini inceleyen Hilmi Ziya Ülken de, sıçramanın eşiğinde olan her toplum ve uygarlığın, eski uygarlıklara ait yazılı eser ve metinleri çevirerek ileriye doğru hamle yaptığını saptamaktadır (Ülken, 1997: 135). Bu süreç, bizde de böyle gelişmişti ve öncü aydınlar işe, Aydınlanma döneminin ünlü eserlerini çevirerek başlamıştı. Fenelon, Rousseau, Hugo, Daniel Defoe ve Alexander Duma Türkiye'de çevrilen ilk yazarlar arasındaydılar (Kudret, 2009: 12 vd.). Sonradan bu edebi eserleri felsefi eserler takip etmişti. Bir sonraki adımsa, yazarlarımızın kendi roman ve ütopyalarını yazmaları olacaktı. Başlarda ütopya kavramı doğrudan devralınmamıştı; bunlara önce "hayal", "muhayyelat" (Giritli Ali Aziz Efendi, 2006), "habnâme" 19 ve sonra "vakıanâme" denmişti (Öztürk, 1992). 19. yüzyılın sonlarında da bu türün örneklerinden biri olarak Hayat-ı Muhayyel (Yalçın, 1326.) yazılmıştı. Nitekim "ütopya" kavramı, 20. yüzyılın ortalarından itibaren gelip dilimize kökten yerleşmiştir (Usta, 2010). Türk ütopyası genel anlamda siyasi rüyalarla başlar ve sonra roman, hikaye ve şiirle devam eder. Türk yazın tarihinin ütopyalarına bakınca karşımıza verimli bir liste çıkar: 20 Ziya Paşa, Abdülaziz Han, Ziya Bey, Ali Paşa, Namık Kemal, Görülmüş bir Rüyadır, Magosa, Ali Suavi, Suavi Efendi nin Rüya -yı İcmailiyyesinin Telhisi, 1887 (Danışmend, 1942.) Dr. Abdullah Cevdet Bey, Mahkeme-i Kübra, Matbaa-i İctihad, Mısır, 1908 (Hanioğlu, 1987) Kılıçzade İsmail Hakkı, Pek Uyanık Bir Rüya, İçtihad, İstanbul, 1909 (Hanioğlu, 1987) İsmail Gaspıralı, Darürrahat Müslümanları, Tercüman, 1887 (Gaspıralı, 2005) 19 Bu konuda özgün bir çalışma için bkz. Özgül, Bu konuda en kapsamlı bilgiye Metin Kayahan Özgül ün yetkin ve özgün çalışmasında ulaşıyoruz. Türk Edebiyatında Siyasi Rüyalar, Hece Yayınları, İstanbul, Ayrıca bkz. Banarlı, Eserin yeni harflerle basımı, yayım yeri ve tarihi: Edibi Muhterem Ziya Paşanın Rüyası, Şirketi Mürettibiye Matbaası, İstanbul, Eserin yeni harflerle basımı, yayım yeri ve tarihi: Namık Kemal, Edibi Azam Merhum Namık Kemal Beyin Rüyası, Tefeyyüz Kitaphanesi,

13 Tematik Yazılar, Toplum ve Demokrasi, 11 (23), Ocak-Haziran, 2017, s İsmail Gaspıralı, Kadınlar Ülkesi, Tercüman, 1888 (Gaspıralı, 2005) Servet-i Fünun yazarlarının Yeşil Yurt ve Başka Dünyalar Düşü, Hüseyin Cahit Yalçın, Hayat-ı Muhayyel, 1897 (Yalçın, 1326) Teyfik Fikret, Yeşil Yurt Şiirleri, 1897 (Fikret, 1984) Halide Edip, Yeni Turan, 1912 (Adıvar, 1982) Yahya Kemal Beyatlı, Çamlar Altında Musahabe I, II, 1913 (Beyatlı, 2008, s.69 vd.) Ziya Gökalp, Kızıl Elma, 1915 (Gökalp, 2004) Müfide Ferit, Aydemir, 1918 (Tek, 2002) Ethem Nejat, Mesut Köy, 1918 (Öztürk, 1999; Nejat, 2001) Ahmet Haşim, O Belde, 1921 (Doğan, 2002, ) Abdülhak Hamit, Arziler, 1923 (Tarhan, 2002: 293 vd.) Ahmet Ağaoğlu, Serbest İnsanlar Ülkesinde, 1930 (Ağaoğlu, 1930) Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ankara, 1934 (Karaosmanoğlu, 1996) İsmail Hakkı Baltacıoğlu, Rüyamdaki Okullar, 1936 (Baltacıoğlu, 1944) Memduh Şevket Esendal, Yurda Dönüş, 1940 (Esendal, 2007) Peyami Safa, Yalnızız, 1951 (Safa, 2008) Sevket Sürayya Aydemir, Toprak Uyanırsa, 1963 (Aydemir, 1993) Ziya Paşa nın Rüya sı Ziya Paşa Rüya sını Aydınlanma edebiyatının Türk aydınlarını etkisi altına aldığı bir atmosferde yazar. O büyük bir şair ve siyaset adamı olarak edebiyat yoluyla insan hak ve hürriyetlerini müdafaa etmek; eski dil ve sanat anlayışını değiştirerek Türk edebiyatına Aydınlanmacı bir çehre vermek istiyordu. O şiirlerinde halk diline ve halk zevkine önem verirdi. (Banarlı, s.868 vd) Londra da gönüllü sürgünde yaşayan Ziya Paşa nın amacı meşruti bir yönetim tesis ederek, halkın mutluluk ve refahını sağlamaktı. Yeni Osmanlı liderlerinden Ziya Paşa nın Rüya sı hem yönetime bir eleştiridir hem de alternatif bir toplum modelidir. Ziya Paşa eserine şu cümlelerle başlar: Dünkü Cuma günü sabahleyin gazeteleri ve mektupları okudum. Bunlarda ahvali şarkiyeye dair bir çok havadisi mükeddire gördüm. Canım pek sıkıldı. Efkâr da bürüdü. Belki eğlenirim diyerek badettaam kalktım. Kendi kendime düşünerek Hamiş Fort bahçesine girdim ve suyun kenarında mevzu kanapelerden birine oturdum. Elimi şakağıma dayayıp kâh suya ve kâh çimenzarı herdembahara nazarı ibret hayretle bakarak ve zihnimde vatanın giriftar olduğu ahvali pürmelâli tasavvur ederek endişeye müstağrak oldum... Bu endişeler içinde kederlenirken birden ortam değişir ve Ziya Paşa kendisini Boğaziçi nde bulur. Oradan Yıldız Sarayı na çıkar ve kendisini 23 Serveti Fünuncuların1890 lı yılların sonunda Yeni Zelanda da kurmak istedikleri eşitlikçi koloni hakkında bkz. Yalçın, 1999, s. 133 vd. Ayrıca Kudret, 2009b, s. 190 vd. 13

14 Usta, S. 2017, Ütopyaların Kısa Tarihi ve Türk Ütopyaları padişahın huzurunda bulur. Padişaha ülkenin içinde bulunduğu sefil durumu ve özellikle de Sırbistan ın, Mısır ın, Bosna nın ve Bulgaristan ın nasıl Batılı ülkeler tarafından kışkırtıldığını, sadrazamın yabancı elçilerin oyuncağı durumuna düştüğünü anlatır. Köylerin viraneye döndüğünü, Anadolu da açlığın kol gezdiğini, halkın günden güne artırılan vergilerle inim inim inletildiğini; israfın ve talan edilen hazinenin askeri tayın ve çarıktan yoksun bıraktığını; esnafın siftah yapmadan kapısına kilit vurduğunu anlatır (Ziya Paşa, 1932: 12 vd). Ona göre sefalet durumundan kurtulmak için millet meclisi açılmalı, yabancı sefaretlere hadleri bildirilmeli, halk aydınlatılmalı, okullar ve eğitim kurumları düzeltilmelidir; saray giderleri azaltılmalı, güçlü ve merkezi bir devlet erki tesis edilmelidir. Vatansever, halkçı ve özgürlükçü Ziya Paşa, görevden aldığı sadrazam Ali Paşa ya eyleminin muhtevasını Yunus Emre ye ait halkçı bir beyitle açıklar: Bir sinek bir kartalı kaldırıp vurdu yere, Yalan değil, gerçektir ben de gördüm tozunu! (Ziya Paşa, 1932: 33.) Namık Kemal in Rüya sı Her toplum kendi ütopyasını kendine has özgün bir üslupla yaratır. Namık Kemal ve diğerleri de böyle yapmıştır. Namık Kemal, hem çağdaşlarını yetiştirmiş hem de kendisinden sonra gelen kuşakları kuvvetle etkilemiş ender aydınlarımızdan biridir. Hüseyin Cahit Yalçın onun hakkında şunları söylüyor: Gençlerde yurt ve özgürlük aşkını uyandırmak bakımından Namık Kemal e bu ülke, sonsuza değin bir borç yükümlülüğüyle bağlı olmalıdır. (Yalçın, 1999: 54) Namık Kemal dostlarına, eserin ancak Avrupa da basılabileceğini belirtir, çünkü onu hiç kimse yayımlamaya cesaret edemeyecektir (Banarlı, 1998: 903). Namık Kemal in üslubu Ziya Paşa nın üslubundan hem daha radikaldir, hem de daha edebi. Namık Kemal Rüya sına Bir akşam üstü Boğaziçi nde deryaya hazır bir bağ köşküne gitmiş, garibane pencerenin köşesine oturmuştum (Namık Kemal, 1932: 3) diye başlar. Ardından güneşli bir sahrada tıpkı Fransız devriminin özgürlük abidesi gibi, bir bulut içinde hürriyet perisi doğar. Uğradığı yerleri canlandırır, şenlendirir. Bütün ağaçlar çiçeğe durur, meyve verir, dağlardan, taşlardan nur akar; her yer renklenir; derelerden elmaslar dökülür; bu doğa üzerinde öylesine bir etkide bulunur ki insanlar bile her an büyüdüklerini ve canlandıklarını hissederler. Her yer gelişme kaydeder. Ülke cennete döner. Orada herkes ahlaklıdır, bilinçlidir ve kafaca gelişmiştir; mahkemelerde adalet hüküm sürer; hükümet halkındır, hürriyet vardır; eğitim ve akıl sayesinde bütün insanlar mutludur. Gökyüzünde uçaklar, denizde hızlı giden araçlar, her yerde saraylar ve köşkler vardır. Ülkenin en yoksulu en zengin padişah kadar mutludur; en az zekâya sahip insanın beyni bile bir kütüphane kadar bilgi doludur; herkes orada kendince bir padişahtır. (Namık Kemal, 1932: 25-26) 14

15 Tematik Yazılar, Toplum ve Demokrasi, 11 (23), Ocak-Haziran, 2017, s Namık Kemal in Rüya sı sanki halka bir cennet vadeder. Rüya nın ütopik unsuru, Türk yazın tarihinde ilk kez bu derece göze çarpar. Eserinde halk iradesini, özgürlük kavramını, adalet ve eşitliği; bilimi, eğitimi, refah ve mutluluğu öne çıkaran Namık Kemal in 1871 Paris Komününü Hürriyet gazetesinde cansiperane bir şekilde savunduğunu ve Paris Komünü ayaklanmalarına katılan Türklerin çok yakın dostları olduğunu da bilmekte yarar vardır. Osmanlı nın etnik parçalanma sürecine girmesi, halkın sefalet içinde bulunması Jöntürk hareketinin güçlü bir şekilde gelişmesine yol açar. Muhalefet İttihat ve Terakki de birleşmiştir. Cemiyet, dönemin en önemli aydın birikimini saflarında toplamıştır. Siyasi ve toplumsal arayışlar, sadece Osmanlı topraklarında değil, aynı zamanda Rusya üzerinde yaşayan Türkler arasında da sürmektedir. Bu dönemde Türklerin birlik ve bütünlüğünü savunan Türkçü akım da adım adım gelişmektedir. 19. yüzyılın başındaki Türkçü akım, esas olarak cumhuriyetçi, devrimci ve halkçı bir karakter taşımaktadır. Dönemin en ilerici aydınları hem Türkçüdür hem de halkçı. Hatta birçoğu laiklikten yanadır. Bu akımın en dikkate değer temsilcilerinden biri de Ali Suavi ve Kırım kökenli İsmail Gaspıralı dır. İsmail Gaspıralı'da Ütopya Kuşkusuz Türk ütopya yazınının en seçkin örneklerinden ikisi, 19. yüzyılın sonlarında İsmail Gaspıralı 24 tarafından yazılmıştı. Sanayileşmeyle birlikte kapitalistleşen Rusya'nın toplumsal yapısı, görülmemiş hızla farklılaşmıştı. Üretim ve ticaret merkezleri olan kentlerde ortaya çıkan yenileşme ve fikir hareketleri ve özellikle de Aydınlanmacı ve Halkçı akım (Narodnizm) bir anda Türklerin yoğun olarak yaşadığı Kırım, İdil-Ural ve Azerbaycan bölgesini de etkisi altına almıştı. İsmail Gaspıralı, Osmanlı aydınlarıyla derin bir ilişkiye giren Rusya kökenli aydınların başında gelir. Nasıl ki Namık Kemal, modern Türk tarihinde kendisinden sonraki kuşakların bilincinde derin izler bırakmışsa, Gaspıralı da aynı şekilde Kırım, Azerbaycan ve Kazan'da yaşayan Türk kökenli genç devrimci kuşakların siyasi bilincini önemli oranda biçimlendirmişti. Gaspıralı yayımladığı dergi ve gazetelerde toplumsal sorunlara parmak basar, sosyalizmi, halkçılığı, aydınlanmayı ve özellikle de Batı'nın emperyalist tahakkümünden kurtulmayı amaçlayan Türkçülüğü işler. 25 Gaspıralı, Türk 24 Gaspıralı'nın hayatına ilişkin önemli bilgiler, Ötüken Neşriyat'ın yayımladığı İsmail Gaspıralı, Seçilmiş Eserleri, c.i, II, III başlıklı kitaplarından alınmıştır. Bu kitapları yayıma hazırlayan ve ayrıca her birine uzun sunuşlar yazarak bunların anlaşılmasını kolaylaştıran Prof. Dr. Yavuz Akpınar'a, kitapların hazırlanmasına emeği geçen bütün ekibe ve Ötüken Neşriyat'ın değerli yöneticilerine hem değerli emeklerinden yararlanmamıza hem de kitaplardan uzun uzun alıntılar yapmamıza izin verdikleri için çok teşekkür ederiz. 25 Bugün hâlâ günümüzde birçok solcu, 19. yüzyılın Türkçü akımlarını kendisinden saymaz ve bu akımları erken ırkçılığın bir türevi olarak görmeyi benimser. Halbuki o dönemin Türkçülüğü, geçen 15

16 Usta, S. 2017, Ütopyaların Kısa Tarihi ve Türk Ütopyaları lehçelerinin birliğini, sadeleşmesini ve halkın anlayacağı ortak bir dile kavuşmasını savunuyordu; çıkardığı dergi ve gazetelerde bütün Türklerin anlayabileceği ortak ve gelişmiş bir Türkçe kullanıyordu. Ondaki milliyetçiliğinin ilkeleri, "Dilde, fikirde ve işte birlik"ti. Gaspıralı, halkı aydınlatmak için Müslüman topluluklara yeni bir eğitim modeli önermekteydi; halkçı-demokratik bir eğitim anlayışı dile getiren "Usuli Cedid" akımı onunla anılıyordu. O, Saint-Simon, Owen ve Cabet'nin izinden gittiğini kanıtamaktadır. Gaspıralı, birçok siyasi makalenin yanı sıra roman ve hikâyeler de yazmıştı. Müslüman halkın aydınlanması için kaleme aldığı iki hayali-ütopik hikâyesi de bulunmaktadır. Bunlar Türk aydınları tarafından yazılmış ütopyalar içinde hem fikir hem de biçim açısından en dikkat çekici olanlarıdır. Ne yazık ki bunlar, uzun yıllar boyunca arşivlerin tozlu raflarında unutulmuştur. Frengistan Mektupları'nın bir bölümü olarak yayımlanan "Darürrahat Müslümanları" İspanya'nın Pirene Dağları'nın çevrelediği bir vadinin içinde yer alır. "Kadınlar Ülkesi" ise Orta Afrika çöllerinin derinliklerinde meskûndur. Her iki ütopyada da Müslüman halkların içinde bulundukları siyasi ve kültürel gerilik hedef alınmaktadır. Gasprıla'nın Darürrahat Müslümanları 26 adlı ütopyası, 1887 yılında Tercüman gazetesinde "Darürrahat Yahut Acaip Diyar-ı İslam" başlıklı gezi notları şeklinde yayımlanmıştır. Ütopya'ya "Cümle dostlarıma veda ziyareti edip ve aşinayı nazikanem matmazel Margarita'ya vedaname yazıp yola hazırlandım" diye başlayan Molla Abbas, Paris'ten yola çıkan trenle Güney İspanya'ya uzanır (Gaspıralı, 2005: 170). Yolda gördüğü düzenli kentler, muntazam yollar, bakımlı ve verimli bağ ve bahçeler onu büyüler. Doğasına hayran kaldığı Fransa ve İspanya, Avrupa'nın olağanüstü gelişmiş, modern ve düzenli iki uygar ülkesidir. Uzun bir yolculuktan sonra Endülüs topraklarına varan Molla Abbas, Endülüs Emevi Devleti zamanında inşa edilen El-Hamra Sarayı'nı ziyaret eder. Artık otele gidip gelmekten yorulan Molla Abbas, artık sarayın camiinin avlusunda yatıp kalkmaya başlar. yüzyılın 1930'lu yıllarından itibaren dünyada yükselişe geçen ve Türkiye'deki antikomünistleri de etkisi altına alan faşist dalganın ortaya çıkardığı Türkçülükten farklıydı. Önceki Türkçülük hakikiydi, sosyalist teoriden etkileniyor ve sosyalizmi benimsiyordu; Namık Kemal'in vatanseverliğini bayrak edinmişti ve Batı kapitalizminin imtiyazlarına karşıydı; bağımsız ve ulusal bir ekonomiden yanaydı; dinci bağnazlığa karşı mücadele ediyor ve Aydınlanma düşüncesini yaygınlaştırıyordu; Türk dilinin yabancı etkiden kurtarılmasını teşvik ediyor ve halkçı-devrimci tutumlar alıyordu. En önemlisi de Fransız Devrimi'nin dünyaya yaydığı "Özgürlük, Eşitlik ve Kardeşlik" ideallerine sıkı sıkıya bağlıydı. Sonraki Atlantikçi Türkçüler ise siyasi olarak ABD ve NATO'nun emrinde, ideolojik olarak gerici ve bağnaz, pratikte ise ırkçı ve faşistti. 26 Gaspıralı, 2005, s.169. Bu incelemede Ötüken Yayınları'nın baskısı esas alınmıştır, ancak Gaspıralı'nın Darürrühat Müslümanları başlıklı ütopyası, ilk önce Tercüman gazetesinin (1895) 9-15, 17-19, 21, no.lu sayılarında yayımlanmıştır. 16

17 Tematik Yazılar, Toplum ve Demokrasi, 11 (23), Ocak-Haziran, 2017, s Bir gece yarı uyanık yarı uykulu bir haldeyken, 12 peri kızının saray avlusunda dolaştığını görür ve gözlerine inanamaz. Molla Abbas önce bunu bir rüya zanneder, fakat kısa bir sonra bunun gerçek olduğunu fark edince hemen toparlanır ve bir tünele giren kızların peşine takılır. Fener ışığında yapılan birkaç saatlik bir yürüyüşten sonra tünel, aydınlık ve yeşillere doygun bir vadiye kurulu, dört tarafı yüksek dağlarla çevrili ve hem teknolojik hem de mimari açıdan gelişmiş bir "cennet-i mekâna" açılır (Gaspıralı, 2005: 188). Nitekim "Türkistan'da Zerefsan, Frengistan'da civar-ı Paris gayet hoş ve güzel yerlerdir, amma bunlar başka, Darürrahat daha başka!" Burası 500 senedir ne garbın ne de şarkın bildiği, dünya haritasında bile kayıtlı olmayan "yok ülkedir"; Müslümanların "Darürrahat Ülkesi". Buraya yerleşen Müslümanlar önce yaşlılardan oluşan 6 kişilik bir yönetici ihtiyar heyeti belirlemişler. Kadın erkek, yaşlı genç, okumuş cahil demeden toplu bir şekilde ülkeyi adım adım inşa etmişler. Ekin, pamuk ve bostan ekmişler; hayvancılığı geliştirmişler. Nüfus geliştikçe de bunları birbirinden farklı köylerde toplamış ve başlarına da bir yönetici seçmişler (Gaspıralı, 2005: 245). Darürrahat Diyarı'nda 300 bin Müslüman, "mesut ve bolluk içinde 40 köye dağılmış topluluklar halinde yaşamaktadır", ancak buradaki düzen, dünyanın hiçbir ülkesinde görülmeyecek kadar gelişmiştir. Caddeler ferah, her yer yeşillik içinde, konutların yapısı hem estetik hem de sağlık açısından en ileri mimariye göre tasarlanmıştır; odalar ferah, temiz ve sadedir; yerler arabesk tarzı minder ve döşeklerle donatılmıştır; ama yurttaşlar hem kendi aralarında hem de yöneticilerle en modern aletleri kullanarak iletişim kurmaktadırlar. Hatta yöneticilerin, kentleri ve yurttaşları gözetleyebildikleri bir de cam-aynalı bir aletleri de vardır. Darürahat ülkesinde her yurttaş kademe kademe eğitim görmektedir. Dini bağnazlık orada gericiliğin bir ifadesidir. Okuma yazma oranının son derece düşük olduğu bir ülkeden gelen Molla Abbas, diyalog ve sorularla kendi toplumunun içinde bulunduğu durumu sorgular. Başta Osmanlı İmparatorluğu olmak üzere Müslüman ülkelerin içinde bulundukları cehaleti ve geriliği gözler önüne seren Gaspıralı, okurunu Darürahat ülkesindeki yaşlı bir imamın sözleriyle daha da şaşırtır: Ne ayıp, ne korkunç gaflettir bu! Yahu oğlum, gözü bağlı kişi yürür mü? Toprağı bilmez, saban ekersiz; suyu bilmez su içersiz; dünyayı bilmez ömür ve gün edersiz Vah, ne yazık, vah ne gaflet Cenab-ı Hakk ıslah eyleye! (Gaspıralı, 2005: 210) Aslında isyan eden yaşlı Darürahat Müslümanı değil, Gaspıralı'nın kendisidir. Orada vatan toprakları Avrupa'daki gibi demir yollarla örülmüştür; orada otomobil de var, hem de Avrupa'daki gibi etrafa gürültü ve duman saçanından değil (Gaspıralı, 2005: 211) 19. yüzyılın sonlarında henüz sanayileşmenin ve kapitalist tüketimin yol açacağı çevre ve doğa kirliliği yoktur; ancak Gaspıralı 20. ve 21. yüzyılda insanlığın baş belalarından biri 17

18 Usta, S. 2017, Ütopyaların Kısa Tarihi ve Türk Ütopyaları olacak olan bu çevre ve doğa kirliliğine dikkat çeker ve "gürültü ve dumandan" bahseder! (Gaspıralı, 2005: 215) Gaspıralı'nın ütopyalarında kadınların konumu, özel bir yer tutar. Osmanlı'da kadının sokağa çıkması yasaktır; yanında erkek bulunmayan kadınlar, ya ahlak polisleri ya da bağnaz erkekler tarafından dövülerek cezalandırılırken, Darürrahat'ta kız-erkek ayrımı belirgin bile değildir. Serveti Fünun Döneminde Ütopya Tevfik Fikret in teşvikiyle Servet-i Fünuncular da Yeni Zelanda da eşitlikçi bir komün kurma projesine girişirler. Bu proje çeşitli nedenlerle gerçekleşemez, ancak birkaç öykü, anı ve şiirin yazılmasına esin kaynağı olur. Hüseyin Cahit Yalçın ın eşitlikçi ütopik öyküsü Hayat-ı Muhayyel (Yalçın, 1326) bunların en önemlisidir. Ayrıca Tevfik Fikret de bu düşün bir ifadesi olan birkaç şiir kaleme alır. Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit Yalçın ve Halit Ziya Uşaklığil de bu projeden bahseden anılarını kaleme alırlar. 27 Anılarında Hüseyin Cahit Yalçın, Servet-i Fünuncularla ilgili olara şunları yazar: Servetifünun matbaası bir ulusçuluk ve yurtseverlik ocağıydı. Onun yazarları arasını sanat bağı ne kadar birbiriyle bağlıyorsa baskı yönetiminden ve Saraydan tiksinti, özgürlük ve meşrutiyete sevgi duygusu da onları o kadar birleştiriyordu. 28 Ankara Romanı Cumhuriyet döneminde yazılan ütopyaların içinde her açıdan en gelişmişi kuşkusuz Yakup Kadri Karaosmanoğlu nun Ankara sıdır. Ankara sadece Türk devrim tarihini anlatmakla kalmaz, aynı zamanda özlemi duyulan yeni toplumsal düzene de işaret eder. Kadro hareketinin siyasal programını ifade eden Ankara, hem edebi açıdan hem de siyasi açıdan bugün bile bize ışık tutmaya devam ediyor. Üç bölümden oluşan roman Selma Hanımın evlilikleri ışığında Türkiye nin katetmesi gereken toplumsal-siyasal düzene işaret ediyor. Romandaki Selma Hanım Anadolu dur, Türkiye dir. Seçtiği erkekler ise siyasal devrim programlarıdır. Ankara 20 yıl içinde özgürleşmiş, büyük bir ekonomik gelişme kaydetmiş, bilim ve teknikte inanılmaz bir başarı kazanmıştır. Kadın erkek eşitliği kesinkes sağlanmıştır. Özel mülkiyet vardır, ancak ülke ekonomisine devlet sosyalizmi hâkimdir. İnsanlar mutludur, tüketim budalalığı yoktur; sadelik halkın yaşam tarzı haline gelmiştir. Ülke tarımı ve sanayisi ülke 27 Daha geniş bilgi almak için bkz. Kudret, 2009b, s. 185 vd. Ayrıca bu konuyu geniş bir dosya halinde hazırlamış olan Kitap-lık dergisi için bkz. Kitap-lık, 2006 (Nisan). 28 Akt. Huyugüzel, 1982, s Ayrıca Bkz. Bengi, 2000, s