RAPOR IRAK ANLAMA KILAVUZU

Transkript

1 RAPOR IRAK SIYASETİNİ ANLAMA KILAVUZU

2

3 IRAK SİYASETİNİ ANLAMA KILAVUZU

4 COPYRIGHT 2013 SETA SETA Yayınları XXVIII I. Baskı : 2013 ISBN : Kapak Tasarımı Tasarım ve Uygulama Baskı İletişim : M. Fuat Er : Ümare Yazar : Pelin Ofset, Ankara : SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı Nenehatun Cad. No.66 GOP Çankaya Ankara Tel: (0 312) Faks: (0 312) info@setav.org

5 IRAK SİYASETİNİ ANLAMA KILAVUZU Levent Baştürk Furkan Torlak Saliha Ziya Gülşah Neslihan Akkaya Müjge Küçükkeleş Zehra Senem Demir

6

7 ÖNSÖZ 13 BİRİNCİ BÖLÜM IRAK TA SİYASİ PARTİLER İKİNCİ BÖLÜM IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER DÖRDÜNCÜ BÖLÜM IRAK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ BEŞİNCİ BÖLÜM MEDYA ALTINCI BÖLÜM IRAK TA YATIRIMI OLAN ÖNEMLİ PETROL ŞİRKETLERİ

8

9 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ IRAK TA SİYASİ PARTİLER ŞİİLER İslami Dava Partisi, (1957) Irak Yüksek İslam Konseyi (1982) Irak Ulusal Uzlaşma Hareketi (1990) Milli Islah Hareketi Hürler Grubu / Sadr Grubu Bedir Partisi İslami Fazilet Partisi Bağımsızlar Bloğu Irak ın Birliği İttifakı SÜNNİLER Irak Ulusal Diyalog (Hivar) Cephesi (2005) Irak Ulusal Kurtuluş Cephesi (2008) Ulusal Reform ve Kalkınma Hareketi Yenilik (Tecdîd) Listesi El Hadba Listesi Gelecek Grubu 36 7

10 1.3 KÜRTLER Kürdistan Demokrat Partisi Kürdistan Yurtseverler Birliği Kürdistan Sosyalist Demokrat Partisi Irak Kürdistan Komünist Partisi Gorran (Değişim) Hareketi Kürdistan İslam Birliği Kürdistan da İslami Hareket Kürdistan İslami Cemaati Feyli Kürtleri TÜRKMENLER Irak Türkmen Cephesi Irak Türkmen İslam Birliği Türkmen Kardeşlik Hareketi DIĞER PARTILER Asurî Demokratik Hareketi Keldani Süryani Asurî Halk Meclisi IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER ŞİİLER Nuri el-maliki İbrahim Caferi İyad Allavi Ammar El Hekim Hadi el Amiri Hüseyin El-Şehristani Hudayr el-huzai Hemmam Hammudi Bakır Zubeydi Kusay El-Suheyl SÜNNİ ARAPLAR Usame el-nuceyfi Salih el-mutlak Rafi el-isavi 84

11 2.2.4 Tarık El-Haşimi Esil El-Nuceyfî Cemal El-Kerbuli Muhammed El Ceburi KÜRTLER Celal Talabani Mesud Barzani Kusret Resul Ali, Neçirvan Barzani Berham Salih Hoşyar Zebari Babekr Bedirhan Şevket Zebari Safin Dizai Noşirvan Mustafa Selahaddin Muhammed Bahaddin Sadık Ali Bapir Hero İbrahim Talabani Mesrur Barzani Kubat Talabani TÜRKMENLER Erşad Salihi Abbas Beyati Fevzi Ekrem Terzioğlu Sinan Çelebi DİNİ AZINLIKLAR Yunadim Kanna Sarkis Agacan Mamendo DİASPORA Ayetullah Seyit Mahmut Haşimi Şahrudi Ali Allavi Muhammed Abdullah Muhammed El Şehvani Sinan El-Şebibi Hamis el Hancer 142

12 2.6.6 Saad El-Bezzaz Kenan Mekiye Enes el-tikriti DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER ŞİİLER Necef Havzası Dini Merkezi Ayetullah Uzma Seyyid Ali Sistani Mukteda Es Sadr Seyyid Muhammed Cevad Şehristani Seyyid Ahmed Safi SÜNNİLER Irak Sünni Vakfı Divanı Şeyh Ahmed Abdulğafur El Samarrai Halil İbrahim Hammudi el Samarrai Müslüman Âlimler Heyeti Şeyh Haris Ed Dari DİĞER GRUPLAR Hıristiyanlar ve Diğer Dinlerin Vakıfları Divanı IRAK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ IRAK PARLAMENTOSU IRAK YARGISI IRAK MERKEZ BANKASI IRAK ORDUSU IRAK POLİSİ IRAK ULUSAL İSTİHBARAT SERVİSİ KÜRT BÖLGESEL YÖNETİMİ PARLAMENTOSU PEŞMERGE ASAYİŞ PARASTİN - ZANİYARİ MEDYA Televizyonlar El Irakiyye TV El Rıyadıyye TV 194

13 5.1.3 El Furkan TV El Hurra Irak TV Biladi TV Afak TV Bağdad TV El Babiliyye TV El Bağdadiyye TV El Sumeriyye TV El Şerkıyye TV El Ğadir TV El Furat TV El Feyha TV Kurdsat TV Geli Kurdistan TV Kurdistan TV Zagros TV Türkmeneli TV İştar TV Aşur TV GAZETELER: El Sabah Gazetesi El Meşrıg Gazetesi El İttihad Gazetesi Ez Zaman Gazetesi El Beyyinetu l Cedide Gazetesi El Beyan Gazetesi Ed Dustur Gazetesi Ed Dava Gazetesi El Adale Gazetesi El Meda Gazetesi Et Teahi (Kardeşlik) Gazetesi Kurdıstan Nuve Gazetesi Habat Gazetesi Hewler Gazetesi 202

14 Rojname Gazetesi Asuva Gazetesi Hewelati (Vatandaş) Gazetesi The Kurdısh Globe IRAK TA YATIRIMI OLAN ÖNEMLİ ENERJİ ŞİRKETLERİ Exxon Mobil, ABD BP, İngiltere TOTAL, Fransa CNPC, Çin Lukoil, Rusya STATOIL, Norveç Petronas, Malezya Royal Dutch Shell 208

15 ÖNSÖZ Ortadoğu da olup da Irak ta olmayan siyasi, toplumsal ve iktisadi bir dinamik bulunmuyor. Özellikle bölgemizdeki etnik, mezhebi, dini, siyasi ve ekonomik dinamiklerin tamamı Irak ta mevcut. Irak adeta Ortadoğu nun mikrokozmozu gibi. Dolayısıyla Irak üzerinden bölgesel krizlerin derinleşmesi de sakinleşmesi de mümkün yılında Amerikan işgali işte tam da bu dinamiklerin en ham ve en kontrolsüz şekilde hareketlenmesine yol açtı. İşgalle beraber Irak ta siyasi ve toplumsal kimliklerin yıllar süren siyasal açlıkla ve güvenlik arzusuyla arz-ı endam edişine şahitlik ettik. Kısa süre içerisinde siyasal ın varlığına kast eden bir manzara ortaya çıktı. Böylece, siyasal ve toplumsal hayatı adeta mahkum eden yeni bir kaos süreci başladı. Bu sürecin en belirgin olduğu an ise 2010 seçimleri idi. Neredeyse bütün aktörler tam anlamıyla kendilerini etnik-sekteryen modele teslim ettiler. Kim olduğunuzun ve ne söylediğinizin anlamsızlaştığı bu süreçte belirleyici olan etnik ve mezhebi aidiyet oldu. Seçim sonuçları hangi siyasi akımın ne kazandığından ziyade hangi mezhebi grubun veya etnik unsurun ne kadar kazandığına odaklandı. Sonuçta etnik-mezhebi şablon zaferini ilan etti. Bu zafer aynı zamanda siyasalın da ölüm ilanıydı. Öyle ki 2010 seçimleri sonrası artık hangi pozisyona hangi unsurdan ismin geleceği bir format zımnen kanıksandı. Cumhurbaşkanlığı bir etnik unsura, başbakanlık ve meclis başkanlığı bir mezhebe, dış işleri bakanlığı yine bir etnik unsura göre belirlenir oldu. Seçimin bir anlamı kalmamış, etnik-mezhebi unsurlar sonuçları belirlemişti. Bu durum elbette Saddam enkazı ve işgal yıkımı üzerine Irak ın yeniden her yönüyle inşa edilmesini oldukça zora sokacaktı. Tah- 13

16 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU min edildiği gibi de oldu. Irak, işgal döneminde bile görmediği bir şiddet kısır döngüsüne teslim oldu. Artık her ay yüzlerce, bazen binlerce insanın ölmesi sıradanlaşan bir gelişmeye dönüşmüş oldu. Ortaya çıkan kaosun içerisinde Irak siyasetine kimlerin nasıl yön verdiğini anlamaya çalışmak bile başlı başına önemli bir soruna dönüştü. Zaten işgal sonrası kaostan düzen çıkarmaya çalışan Irak siyaseti içinden çıkılmaz bir anlamsızlığa mahkum oldu. Irak ın yakın gelecekte istikrara kavuşması da hali hazırdaki siyasi aktörlerin etnik-mezhebi farklılıklara yaslanarak siyaset yapmak yerine mezkur kimliklerini aşma kapasiteleriyle doğrudan alakalıdır. Kaldı ki 2010 seçimlerinde etnik-mezhebi şablonu bir nebze aşma ihtimali olan hareketi Iraklılar seçimlerden birinci çıkarmışlardı. Irak ın geleceği Irak taki farklılıkları yatay kesmeyi başaran yeni bir siyasi dil ve platformdan geçmektedir. Aksi bir siyaset, Saddam dönemini aratmayan, herkesin kendi dünyasında mevzi savaşı verdiği koskoca bir siyasal anlamsızlığa tekabül etmektedir. SETA Irak siyasetini daha derinlikli anlamak adına rehber niteliğinde olan elinizdeki çalışmayı hazırladı. Doğrudan saha gözlemlerine, mülakatlara, derinlikli araştırmaya ve işgalden bu yana SETA nın Irak ı takibine dayanan bu çalışma ortaya çıktı. Irak işgaliyle harekete geçen etnik-mezhepsel fay hatları, Irak taki siyasi kimlikleri de bu hatlar doğrultusunda ayırdı. Bu sebepten elinizdeki çalışmada siyasi aktörler, partiler ve dini yapılar tasnif edilirken Sünni-Şii, Arap-Kürt-Türkmen ayrımına gitmek gerekti. Burada belirleyici olan bizim Irak ı nasıl tasnif ettiğimizden ziyade Iraklı siyasi aktörlerin kendi kimliklerini hangi çizgilerle ortaya koydukları oldu. SETA Irak işgaline dair bugüne kadar birçok çalışmaya imza attı. Hem Irak siyasetini anlamak hem de Irak ekonomi-politiğine dair derinlikli bir fikir sahibi olmak adına Irak taki siyasi ve toplumsal aktörlerin yakinen takip edilmesi gerektiğine inanıyoruz. Irak Siyasetini Anlama Kılavuzu sadece Türkiye de Irak a dair bir boşluğu doldurmakla kalmayacak. Bu çalışmanın aynı zamanda yakın geçmiş ve gelecekte Irak siyasetinin kaotik unsurlarına dair bir rehber eser vazifesi ifa edeceğini düşünüyoruz. Taha Özhan SETA Başkanı 14

17 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER Irak ta siyasi partiler, ilk olarak 1908 de İttihad ve Terakki Partisi nin Irak ın önde gelen kentlerinde açtığı ofislerle gündeme gelmiştir. İttihad-Terakki nin ardından Bağdat ve Basra vilayetlerinde Pan-Arabizm ideolojisine sahip çeşitli yer altı örgütleri kurulmuştur yılları arasında İttihad ve Terakki Partisi ne muhalif olan çeşitli Arap partileri Bağdat, Basra, Musul ve Hille başta olmak üzere Irak ın birçok kentinde faaliyet göstermişlerdir. Hürriyet ve İtilaf Partisi ise 1912 de Bağdat ta faaliyetlere başlamıştır. 1 Irak ın İngilizler tarafından işgal edilip manda yönetimine girmesi sonrası Bağdat ve Kerbela da eski Osmanlı subay ve bürokratları İngiliz işgal güçlerine karşı çeşitli yer altı faaliyetleri yürütmüşlerdir. 3 Temmuz 1918 de Necef te Ulusal Parti kurulmuş, Şubat 1919 da Bağdat ta Bağımsızlığın Koruyucuları Cemiyeti faaliyetlerine başlamış, aynı tarihlerde Ahd Cemiyeti Irak taki faaliyetlerini yeniden canlandırmıştır. 2 Irak ta İngiliz Manda Yönetimi sonrası faaliyet gösteren siyasi partilere bakıldığında Kraliyet ( ), Cumhuriyet ( ) Baas Partisi dönemleri ( ) ile ABD işgali sonrası dönemden ( ) bahsedilebilir. Kraliyet ve Cumhuriyet dönemlerinde sınırlı sayıda siyasi parti kurulmuşken bu nispi çe- 1. Bidayeti t Teşkili l Ahzabi s Siyasiyyeti fi l Irak, Ahmed El Naci, Al Hewar, 2 Haziran 2008, 2. Ibid. 15

18 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU şitlilik Baas Partisi döneminde sınırlanmış, partiler bu dönemde siyasi faaliyetlerini ancak yer altında ve yurt dışında örgütlenerek yürütebilmişlerdir. ABD işgali sonrası ise Irak parlamentosuna çeşitli ittifaklar ve ortak listeler içerisinde 300 den fazla siyasi oluşumun girmesi mümkün olmuştur. 3 Irak taki siyasi partilerin faaliyetlerinin yasal zeminine bakıldığında arası dönemde devletin siyaset alanında kesin otoritesinin olduğu; dini, etnik, ulusal veya bölgesel partilerin kurulmasına izin verilmediği görülmektedir. Irak ta siyasi partileri düzenleyen ilk kanun, 1922 yılında çıkartılan Cemiyetler ve Siyasi Partiler Kanunu olmuştur. Kanuna göre siyasi parti kurulabilmesi için hükümetten izin alınması şartı koymuş, İçişleri Bakanı na partileri gerektiğinde kapatabilme yetkisi verilmiştir te çıkartılan yeni partiler kanunu ile siyasi parti faaliyetleri kısıtlanmış, siyasi faaliyette bulunma izni toplumun sadece belirli kesimlerine tanınmış, sosyalistlerin vatandaşlığı iptal edilmiştir. 14 Haziran 1958 de gerçekleşen askeri darbenin ardından 1960 da çıkartılan yeni yasayla siyasi partileri izleme ve kapatma yetkisi Temyiz Mahkemesi ne verilmiş, silahlı kuvvetler ve diplomatlar dışında herkese siyasi parti faaliyetleri yürütme izni verilmiştir e gelindiğinde ise liderin partisi kavramı ortaya çıkmış, kurulan Ulusal Cephe ye sınırlı bir katılım öngörülmüş, sonuçta iktidarda tek parti olarak Baas Partisi dönemi başlamıştır de çıkartılan yeni bir kanunla siyasi parti kurmaya yeniden izin verilse de, Baas Partisi nin Devrim Konseyi nin prensiplerine aykırı herhangi bir partinin kurulamayacağı ifade edilmiştir sonrası geçiş süreci devlet idaresi kanunu çıkartılmış, 62 maddelik bu kanunla devletin siyasi parti oluşumu veya işleyişine dair otoritesi tamamen rafa kaldırılmıştır. Ülkeye parlamenter düzeni getiren bu kanun, milletvekili seçimleri ve adaylık süreçlerine dair genel çerçeveyi belirlemiştir seçimleri öncesinde 2004 yılında çıkartılan 96 sayılı kararla seçimlerde nispi temsil sistemi benimsenmiş, böylece her türlü siyasi oluşumun yeni parlamentoda temsil edilmesinin önü açılmıştır El Ahzabu s Siyasiyye fi l Irak, Falih Abdulcebbar, Dirasat Irakiyye, 4. Ibid. 5. Ibid. 6. Ibid. 7. Ibid. 16

19 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER 2005 te hazırlanan Irak daimi anayasası ise tüm Irak vatandaşlarına siyasi faaliyet yürütme, siyasi parti kurma hakkı tanımış; terör, ırkçılık, tekfircilik ve mezhepçi kıyımcılık yapmamak şartıyla çok partili bir siyasi hayat öngörülmüştür. Bu süreçte yasaklanan tek parti Baas Partisi olmuştur. 8 Bununla birlikte siyasi partiler kanunu, devlet finansmanı, yabancı finansmanın yasaklanması, milis güçlerin tamamen ilgası vb. konularda tartışmalar sürmüş ve halen siyasi partiler kanunu parlamentoda onaylamamıştır sonrası Irak ta şekillenen siyasi sürece ve parlamentoya giren partilerin geneline bakıldığında etnik ve mezhepsel hassasiyetlerin kuvvetlendiğini ve bu hassasiyetler ekseninde politikalar üreten birtakım isimlerin öne çıktığı görülmüştür. Çalışmanın ilk iki bölümünde özellikle 2003 sonrası Irak ta öne çıkan partileri ve bu partiler etrafında öne çıkan siyasi figürleri ele alıp incelemeye çalışacağız. 1.1 ŞİİLER İslami Dava Partisi, (1957) 1957 yılında Necef şehrinde Cemiyetü l-ulemai d-din (Din Âlimleri Cemiyeti) öncülüğünde kurulan İslami Dava Partisi (İDP), Irak siyasetinde seküler Arap milliyetçiliği ve sosyalizmin etki göstermeye başladığı dönemde kurulmuştur. Irak taki en eski organize siyasi Şii hareketi olarak bilinmektedir. 10 Bu hareketle, dinin sosyal ve siyasi hayatta ve fikri alanda referans olma vasfının zayıfladığı bir ortamda, İslami ahlak değerleri üzerine oturan bir dünya görüşünü topluma sunmak suretiyle yeni bir siyasi uyanış ve hareket oluşturmak amaçlanmıştır. Böylece Irak ta İslam ın bir dünya görüşü ve ideolojik duruş şeklinde yeniden ihya edilmesini hedeflemiştir. Böyle bir ihtiyacın hissedilmesinde 1950 li ve 1960 lı yıllarda özellikle güneydeki Şiiler arasında çok etkin olan Irak Komünist Partisi nin önemli bir etkisi olmuştur. Komünistlerin Şii imamların mücadelelerini halk mücadelesi ile özdeşleştiren Şii sembollerini 8. Ibid. 9. El Hilafat Tueccilu İcazete Ganuni l Ahzabi bi l Irak, Ala Yusuf, Al Jazeera, 27 Temmuz 2013, Mahan Abedin, Hezb al-daawa al-islamiyya, Middle East Intelligence Bulletin, Haziran 2003, Erişim tarihi: 24 Şubat

20 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU içselleştirmiş söylemleri Irak ta özellikle o dönemde Şii nüfus arasında kabul görmüştür. Başta Muhammed Bakır el-sadr ın öncülüğünde komünistlere rakip ve modern dünyayı kavramaya ve modern ideolojilerin gündeme getirdiği sorunlara cevap bulmaya yönelik yeni bir İslamcı söyleme Marksist teorinin bazı temaları da dahil edilmiştir. 11 Çok geniş bir kesimce bir felsefeci ve siyasi düşünür olarak da kabul edilen Şii din adamı Muhammed Bakır el-sadr hareketin ve partinin önde gelen liderlerinden biri olmuştur. Kendisi hem hareketin temellerini atan kişi olmuş, hem de onun ümmetin velayeti yani halkın yönetimi anlayışına dayalı siyasi ideolojisine yön vermiştir. 12 Kurucularının büyük çoğunluğu din adamlarından oluşan İDP her ne kadar son 20 yılda Şii âlimlerin, siyasilerin ve vatandaşların desteklediği bir Şii partisi görünümünde olsa da, kuruluş aşamasından itibaren Sünni muhaliflerin de partide yer aldığı hatırda tutulmalıdır darbesinden sonra İDP, düzenlediği kampanyalar, kamuoyuna yönelik yaptığı açıklama, bildiri ve yayınlar sayesinde hayli faal bir görünüm arz etmeye başlamıştır. Devlet Başkanı General Kasım ın geniş toplumsal meşruiyet arayışının neticesi olarak ülkedeki çeşitli etnik, dini ve siyasi gruplarla diyalog ve farklı siyasi yapılanmaları birbirlerine karşı dengeleme arayışı içinde olması, İDP nin faal olmasının önünü açan etmenlerden olmuştur. Nasırcı Pan-Arabistler ve Baasçılara karşı denge unsuru olarak Komünistler ile iyi ilişkiler geliştirdiği için General Kasım a tepkili olan İDP, Kasım a karşı yapılan 1963 darbesini desteklemiş ve Komünistler e cephe açan yeni Abdüsselam Arif rejimine destek vermiştir. Yeni dönemdeki iktidarın Şii oluşumların faaliyetlerine müdahil olmamayı tercih etmesine rağmen, İDP teşkilatlanmasını gizlilik esası üzerine oturtmuş ve Şii nüfusun yoğun olduğu bölgelerde etki alanını hızla genişletmeye başlamıştır. 14 Bazı araştırmacılar modern Şii siyasi hareketlerinin siyasi teşkilatlanma ve seferberlik stratejilerinin Komünist siyasi hareketlerden esinlenmiş olduğunu iddia etmektedirler li yıllarda Baas Partisi ne karşı şiddet eylemleri sergilemeye başlayan partinin lider kanadı için 1974 yılında Irak Devrim Mahkemesi tarafından idam kararı çıkarılması, partide önemli kayıplara sebep olmuştur. İDP nin 1979 İran Devrimi ne yönelik tebrik mesajı yayınlaması üzerine Irak Devrim Mahkemesi 31 Mart Sami Zubaida, Islam and the Left in Iraq, içinde The Middle East Online Series 2: Iraq (Reading: Thomson Learning EMEA Ltd, 2006) İDP Resmi İnternet Sitesi: Party History, Yamao Dai, Transformation of the Islamic Da wa Party in Iraq: From the Revolutionary Period to the Diaspora Era, Asian and African Area Studies, Vol.7, No.2, (2008), s.245; Soren Schmidt, Shia-İslamist Actors in Iraq: Who are They and What do They Want?, Danish Institute for International Studies Report, s Abedin, a. g. e. 15. Zubaida, a. g. e. 18

21 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER tarihinde partinin bütün üye ve sempatizanlarının idam edileceğini açıklamıştır. 16 Bu karar kapsamında partinin ruhani lideri Muhammed Bakır Es-Sadr ve kız kardeşi idam edilmiştir. Dava Partisi nin liderleri ve pek çok mensubu bu olaydan sonra yurt dışına kaçarak İran ve Suriye başta olmak üzere çeşitli ülkelere yerleşmiştir lerin sonunda ve 90 ların başında parti üyeleri Avrupa ve Amerika ya yerleşmişler ve çalışmalarına bu ülkelerden devam etmişlerdir lar boyunca Irak ta faaliyet gösteremeyen parti, İran ve Londra olmak üzere iki merkezden yönetilmiş, sürgündeki diğer muhalif gruplarla ortak çalışmalar yürütülmüştür. 17 Dava Partisi nin organizasyon yapısının en başında Milli Yürütme Kurulu (MYK) bulunmaktadır. MYK ulusal parti kongresinde seçilen ve partinin lider kadrosu kabul edilen 15 üyeden oluşmaktadır. Kurulun görevleri partinin genel politikasını belirlemek, iki yılda bir yapılan ulusal parti kongrelerini ve gerektiği zaman acil durum kongrelerini düzenlemek ve partinin iç organizasyonunu koordine etmektir. Partinin ulusal organizasyonu altı farklı büro tarafından yürütülmektedir. İDP nin siyasi duruşunu ve politikalarını belirlemek, yönetmek ve bürolar arasındaki iletişimi sağlamakla yükümlü ana organ Siyasi Büro dur. Bunun yanı sıra Mali Büro, Basın Bürosu, Halkla İlişkiler Bürosu ve Koordinasyon Bürosu bulunmaktadır. Siyasi Büro kadar önemli olan diğer bir büro da Yurtdışı Organizasyon Bürosu dur. Bu büro, partinin aktivitelerini Saddam Hüseyin rejimi devrilene kadar yurt dışında devam ettirerek parti için hayati rol oynamıştır. Rejimin devrildiği 2003 sonrasında Yurtdışı Organizasyon Bürosu, yurt dışında yaşayan Iraklı göçmenlerin koordinasyonu ve bu göçmenlerin sivil toplum kuruluşlarıyla bağlantılarını sağlamakla görevlendirilmiştir. Partinin ülke genelindeki faaliyetleri il başkanlıkları ve yerel şubeleri aracılığıyla yürütülmektedir. Her ilde beş komite bulunmaktadır, bunlar Siyasi Komite, Mali Komite, Organizasyon Komitesi, Medya ve Kültür Komitesi ve Halkla İlişkiler Komitesi dir. İDP, benimsediği değerleri özgürlük, eşitlik ve adalet olarak özetlemiştir. Partinin temel amaçları ise 10 maddede açıklamıştır: Irk ve mezhep fark etmeksizin bütün Iraklıların partisi olma 2. Toplumsal barış ve eşitliği sağlamak adına İslam ın özünde olan ılımlılık ve ilerleme 16. Irak Geçiş Konseyi Anayasası nın 42. Paragrafına [maddesine? paragrafına deyince fıkrasına anlaşılır] göre, Dava Partisi nin yabancılarla bağlantılı olduğu, Arap milletine ihanet ettiği ve hükümeti yıkma amacı güttüğü gerekçesiyle partiye üye olan ve sempati besleyen herkesin idam cezasına çaptırılacaktır. 17. İDP Resmi İnternet Sitesi : Organization, A.g.e. 19

22 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU 3. Ayetullah Muhammed Bakır in teorisinde olduğu üzere ümmetin vilayeti anlayışı, diğer bir deyişle: demokrasi 4. Vatandaşların sosyal kalkınmaya katılımının artmasını sağlayacak sivil toplum 5. Kanun önünde eşitlik başta olmak üzere bütün vatandaşlık haklarının benimsenmesi 6. Vatandaşın güvenliğini sağlamak ve toplumu yeniden inşa etmek için devlet ve toplum birlikteliği 7. Bütün vatandaşlar için fırsat eşitliği 8. Toplumun temel yapı taşı olan ailenin temel alınması 9. Toplumsal rolleri bakımından kadınların desteklenmesi 10. Gelecekte ülkeyi yönetecek olan gençliğe önem verilmesi Dava Partisi her ne kadar 2003 te ABD nin Irak ı işgaliyle iktidara ortak olmaya başlamışsa da, işgali resmi olarak desteklememiş ve Baas rejiminin dış müdahale olmadan yıkılması gerektiğini vurgulamıştır. Bununla beraber destekçilerini de ABD ye karşı kışkırtmamıştır teki Kurucu Hükümet in başbakanlığını o dönemde Dava Partisi nin lider kadrosunda yer alan İbrahim Caferi yapmıştır. İDP nin Nisan 2007 deki Ulusal Parti Kongresi nde parti yapısında birtakım değişiklikler yapılmış ve bunların başında da partide Genel Sekreterlik pozisyonunun açılması gelmiştir. Bu tarihten sonra partinin başkanlığını yapmakta olan Nuri El Maliki Genel Sekreter seçilmiştir. Maliki, yönetimindeki İDP Irak Yüksek İslam Konseyi ve Sadr grubuyla anlaşmazlık yaşayınca, 2009 da yapılan yerel seçimler öncesinde Irak Ulusal Birliği nden ayrılmış ve Hukuk Devleti Koalisyonu nu (HDK) kurmuştur. Dava Partisi, HDK ile birlikte girdiği 7 Mart 2010 seçimlerinde oyların yüzde 24,02 sini almış ve 89 sandalye kazanarak ikinci parti olmuştur. Partinin Genel Sekreteri Maliki ise halen Irak ın başbakanıdır Mart 2013 de toplanan parti kurultayı Başbakan Maliki yi oybirliği ile tekrar parti genel sekreteri seçmiştir Iraq: Description of the Islamic Dawa Party since the fall of Saddam Hussein, Birleşmiş Milletler, 1 Nisan 2004, Mete Çubukçu ve Taha Özhan, İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri, SETAV, Nisan 2010, s Dawa Islamic Party re-elects Maliki its Secretary General, 20

23 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER Irak Yüksek İslam Konseyi (1982) Irak Yüksek İslam Konseyi (IYİK) 11 Mayıs 2007 de ismi değiştirilene kadar Irak İslam Devrimi Yüksek Konseyi olarak faaliyet göstermiştir. IYİK, 1982 yılında 1980 den beri sürgünde yaşayan Ayetullah Muhammed Bakır El Hekim tarafından kurulmuş ve rejimin muhaliflerini bir araya getirmiştir. Bakır el-hakim, Şii dünyasının en saygı duyulan din adamlarından Ayetullah Uzma Muhsin el-hakim in ikinci oğludur. İran ın teşvikiyle bu ülkede sürgünde yaşayan Iraklı Şii Arapların katılımıyla faaliyete geçmiştir. Farklı geçmişlere ve özelliklere sahip kişilerce kurulmuş olan İslami Dava Partisi, ilk yıllarında bünyesinde Irak İslam Hareketi, El Mücahidin Hareketi, İslami İşler Organizasyonu, Iraklı Mücahitler Hareketi ve Irak taki Mücahit Hareketi hareketlerini barındırmıştır. Ayrıca ilk kadrolarını, Irak-İran savaşında esir alınan Iraklı Şii askerlerin kurduğu Bedir Tugayları olarak bilinen etkili bir milis gücü oluşturmuştur. İlk başlarda çeşitli parti ve oluşumları çatısı altında buluşturan ve meşruiyetini liderinin statüsünden alan bir şemsiye organizasyon olarak düşünülmüştür. Ortaya çıkışının ilk günlerinden itibaren derin bir şekilde İran etkisi altında kalan parti, Ayetullah Humeyni nin velayet-i fakih yönetim anlayışını benimsemiştir. 22 Bu anlayışa göre devletin İslami kurallara uygun olarak İslam âlimlerinin/fakihlerin liderliği altında yönetilmesi gerekmektedir. Başkanlığını Ammar El Hekim in yapmakta olduğupartinin en alt kademesini Genel Konsey (GK) oluşturmaktadır de yapılan parti kongresindeki değişiklerden sonra 200 delegeden oluşan GK de Irak ın bütün farklı gruplarından kişiler temsil edilmektedir. Bir başkan ve iki başkan yardımcısından oluşan GK nin görevleri IYİK tarafından alınan kararları uygulamak, Merkezi Şura Konseyi (MŞK) üyelerini seçmek ve her altı ayda bir toplantı yapmaktır. GK tarafından seçilen MŞK ise 21 üyeden oluşmaktadır. MŞK nın görevleri partinin başkanını seçmek, partinin izleyeceği yol haritasını belirlemek, Genel Konseyin kararlarını onaylamak ve uygulamaya ilişkin esasları belirlemektir. Danışma meclisi görevini yürüten MŞK, ülke içindeki diğer gruplarla görüşmeler yapmakta ve yurt dışına 22. Fadel Reda Ali al-kifaee, The Role of Hawza of Najaf and Ayetullah Ali al-sistani in Restructuring the Iraqi Governance System in Post-Baa athist Iraq, Basılmamış Master Tezi, The American University of Cairo, 2010, s ; International Crisis Group, Iraq Backgrounder: What Lies Beneath, ICG Middle East Report No:6, 1 October 2002, s. 31; International Crisis Group, Shiite Politics in Iraq: The Role of the Supreme Council C, ICGMiddle East Report No:70, 15 November 2007, s

24 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU delegeler göndermektedir. Konseyin bütün toplantılarını Başkan yönetmektedir. 23 Partide en yüksek yürütme yetkisi başkana aittir. Başkan ın görev ve sorumluluklarının başında ülke içinde ve dışında partiyi temsil etmek, MŞK ya başkanlık yapmak ve Şura Konseyi nin de onayıyla il başkanlarını atamak gelmektedir. Bunların dışında IYİK in dört alt ofisi bulunmaktadır. Bu ofisler partinin sahadaki çalışmalarını yürüttükleri ofisler olarak değerlendirilmektedir. Her birisi bir Şura Konseyi üyesi tarafından yönetilen ofislerden birincisi, partinin finansmanını sağmak için yardım toplayan, halkla direk bağlantı kurarak sosyal konularda çalışmalar yapan, basın ve bilgilendirmeden sorumlu olan İcra Ofisi dir. Partinin siyasi aktivitelerinden sorumlu olan Siyasi Ofis, Irak taki siyasetçilerle ve IYİK in yurt dışındaki ofisleriyle ilişkileri yürütmektedir. Kültür ve Medya İşlerinden sorumlu Ofis, Saddam sonrası dönemde Irak ta yaşananları dünya kamuoyuna anlatmayı görev edinmiştir. Son olarak Organizasyon Ofisi de partinin faaliyetlerini organize etmekle yükümlüdür. 24 Partinin başkanlığına 2009 yılında Abdulaziz El Hekim in ölümünden sonra Şura Konseyi tarafından seçilen Ammar El Hekim getirilmiştir. IYİK ın siyasetinde Ammar El Hekim in başkanlığıyla beraber birtakım değişiklikler olmuştur. Bu değişikliklerden birincisi partinin Kürtler ve Kerkük konusunda takındığı tutumdur. Daha önce Kerkük ün Kürt Federasyonu na katılması desteklenirken, Ammar El Hekim başkanlığında Kerkük ün bütün Irak a ve Iraklılara ait olduğu ifade edilmiştir. Bu açıklamanın Kerkük te yaşayan Arap ve Türkmenlerin oylarını almayı amaçlayan bir değişim olduğu yorumları yapılmıştır. 25 Ancak bu değişimin asıl nedeni partinin federalist anlayışını değiştirmesidir. İkinci değişimin de partinin İran la olan bağına yönelik olduğu ileri sürülmektedir. Ammar El Hekim in Irak, Arap ve İslam dünyasının bir parçasıdır ifadesi İran ve partideki Şiilik etkisinin azaltılmaya çalışılması olarak yorumlanmıştır. Bu çizgi de federalizmden merkeziyetçi anlayışa kayışla tutarlı bir tutumdur. İran güdümlü anlayış daha çok Şii bölgesi merkezli bir siyasal tutumu doğurmuş ve İran la kurulacak ilişkilerde Sünni Araplar ve Kürtlerden gelebilecek tepki ve taleplerden kaçınmaya gayret gösterilmiştir. Bu nedenle, partideki bu tutum değişiminin temel sebebini partinin seçimlerde daha geniş bir kitlenin oylarına ulaşmaya çalışmasında 26 aramak indirgemeci bir yaklaşım olmaktadır. 23. IYİK Resmi İnternet Sayfası: A.g.e. 25. Şatha El Cuburi, The softening tone of the Islamic Supreme Council of Iraq, Open Democracy, 1 Aralık 2009, Erişim tarihi 28 Mart A.g.e. 22

25 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER IYİK, 2005 seçimlerinde Birleşik Irak İttifakı (BIİ) ile seçime girmiş ve oyların yarıya yakınını alarak birinci olan ittifakın içinde en fazla oy alan parti olmuştur. IYİK, BIİ nin dağılmasıyla birlikte hem 2009 yılındaki yerel seçimlere hem de 2010 yılında yapılan parlamento seçimlerine Sadr grubu, Fazilet Partisi, Bedir Örgütü ve Ulusal Reform Akımı ile birlikte Irak Milli İttifakı (IMİ) şemsiyesi altında katılmıştır. Parti Mihrap Şehidi adındaki listesiyle 2009 daki yerel seçimlerde hayal kırıklığına uğramış ve toplam oyların yüzde 6,9 unu alarak 440 sandalyenin ancak 53 ünü kazanabilmiştir. 27 IYİK, başta Basra bölgesi olmak üzere Şiilerin çoğunlukta olduğu bölgelerden oy almaktadır. Parti, 2010 seçimlerine de IMİ ittifakına katılarak girmiştir. İttifak, %17,98 oy oranıyla il meclislerinde toplam 70 sandalye kazanmış ve üçüncü olmuştur. 28 IYİK, 2005 ve 2010 yerel seçimleri sonrasında kurulan Maliki hükümetlerinin her ikisinde de koalisyon ortağı olarak yer almış ve ortaklar içinde Maliki ile en az sorun yaşayan unsur olmuştur. Partinin milis gücü olan Bedir Tugayları 2003 sonrası dönemde Irak ta yeni ve ayrı bir siyasi parti olarak yeniden yapılandırılmış ve 2010 seçimlerine kadar IYİK ile birlikte hareket etmiştir. Ancak 2010 seçimleri sonrası Dava Partisi ile yakınlaşan Bedir Partisi, 2013 yerel seçimlerine Başbakan Maliki nin Hukuk Devleti İttifakı içerisinde girmiştir Irak Ulusal Uzlaşma Hareketi (1990) Irak Ulusal Uzlaşma Hareketi (Hareket el-vifak el-vatani), 1990 da İyad Allavi liderliğinde kurulmuş ve Irak dışında örgütlenmiştir. Sürgündeki eski Baasçılar ile rejime muhalif subaylar ve eğitimli orta sınıf zümreden insanların katıldığı laik ve milliyetçi bir oluşum olarak kurulan hareket, te Saddam rejimi devrilene dek ABD nin Irak ordusu içinden bir darbe yaparak rejimi devirmesi fikrini desteklemiştir. Nitekim Haziran 1996 yılında hazırlıkları yapılan darbe planı Saddam Hüseyin e bağlı istihbarat ekipleri tarafından ortaya çıkarılınca IUUH mensubu 100 asker 27. Habib Hürmüzlü, Irak taki İl Meclisleri Seçiminin Analizi Ve Türkmenler, ORSAM, Mart 2009, Cilt 1, Sayı 3, s Mete Çubukçu ve Taha Özhan, İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri, SETAV, Nisan 2010, s Kenneth Katzman, Iraq s Opposition Movements, FAS, 26 Mart 1998, International Crisis Group, Iraq s Secular Opposition, s

26 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU tutuklanmış ve 30 kişi de idam edilmiştir. 30 Hareketin lideri İyad Allavi seküler bir Şii olmasına rağmen destekçileri genelde Irak ın orta sınıfındaki Sünnilerden oluşmaktadır. 31 Körfez Savaşı sırasında Saddam Hüseyin e muhalif olarak kurulan partinin ABD, Suudi Arabistan, Kuveyt ve İngiltere den destek aldığı yolunda iddialar bulunmaktadır. 32 Parti siyasi amaçlarını Irak ın ulusal birliğinin korunması, yargının bağımsızlığının sağlanması, Saddam Hüseyin rejimi tarafından zorlanarak sürgün edilmiş kişilerin ülkelerine geri döndürülmesi ve düşünce özgürlüğünün sağlanması olarak tanımlamıştır. Parti, ekonomi alanında Irak petrolünün Irak halkı yararına kullanılması, özel sektörün faaliyet göstermesine izin verilmesi ve rejim değişikliği sırasında oluşan savaş zararlarının karşılanmasını hedeflediği belirtmiştir. IUUH, dış politikasını milletlerarası diyalog ve uluslararası hukuka saygıya dayalı olarak şekillendirmeyi, Arap ve İslam ülkeleri ile ortak çıkarlarını sağlama adına dostane ilişkiler geliştirilmesini hedeflemiştir öncesinde, parti Irak içinde, ülkedeki mevcut baskı şartları altında geniş ölçüde popüler kabul görmemiştir. Ancak parti ileri gelenlerinin güçlü dış bağları olması partiyi Saddam sonrası Irak ta kayda değer bir aktör haline getirmiştir. Ancak IUUH ileri gelenleri, ABD li neoconların favorisi olan Ahmed Çelebi den farklı olarak dış çevreleri ülkedeki rejimin bir dış müdahale ile devrilmesi konusunda ikna etmek için çalışmamışlardır te Saddam rejimi yıkıldıktan sonra Allavi ve diğer partililer Irak a dönmüş, siyasette aktif rol almışlardır. İyad Allavi 28 Mayıs 2004 te geçici başbakanlık görevine getirilmiş ve IUUH, Ocak 2005 ve Aralık 2005 seçimlerine Ulusal Irak Listesi (el-irakiye) çatısı altında girmiştir. 35 IUUH, 7 Mart 2010 seçimlerine laik Şiilerle laik Sünnilerin oluşturduğu Irakiye İttifakı şemsiyesi altında girmiş ve birinci olmuştur seçimlerinde el-irakiye ittifakı altında birleşen partilerin bir araya gelmesinde Türkiye nin önemli katkıları olduğu gözlemcilerce iddia edilmektedir. 36 El-Irakiye listesi seçimlerden birinci çıkmasına rağmen hükümeti kurmaya muvaffak olamamış ve 10 aylık bir gecikmeden sonra yeni Irak hükümeti tekrar el-maliki nin başbakanlığında kurulmuştur. Mesud Barzani nin ortaya koyduğu 30. A.g.e. 31. Irak taki başlıca laik örgütlenmeler, BBC Türkçe, A.g.e. 33. Iraqi National Accord, International Crisis Group, Iraq s Secular Opposition, s Mete Çubukçu ve Taha Özhan, İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri, SETAV, Nisan 2010, s Cengiz Çandar, Mezopotamya Ekspresi: Bir Tarih Yolculuğu (İstanbul: İletişim Yayınları, 2012), s

27 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER prensipler doğrultusunda varılan Erbil Anlaşması çerçevesinde el-irakiye son Maliki hükümetinde koalisyon ortağı olarak yer almıştır. el-irakiye nin hükümeti kuramamasında el-maliki nin iktidarda olmasının verdiği avantajları kullanarak bağımsız kurumlar üzerinde kurduğu hakimiyetin önemli rolü olmuştur. Federal Yüksek Mahkeme nin seçim sonrasında kurulacak ittifakların Anayasa nın şart koştuğu en çok oyu alan parti ya da gruplara hükümeti kurma önceliğinin verileceği kuralını karşıladığı yönünde Mart 2010 da aldığı karardır. Bunu Mayıs 2010 da el-maliki nin Hukuk Devleti İttifakı ile Irak Ulusal İttifakı nın yeni bir birlik oluşturmaları izlemiştir. El-Irakiye en sonunda Maliki nin sonradan yerine getirmeyeceği bazı taahhütleri içeren Erbil Anlaşması nın imzalanması ile hükümet ortağı olmayı kabul etmiştir. Mevcut şartlarda el-irakiye ittifakı bir dağınıklık yaşamaktadır. İttifak kurulduğu andan itibaren potansiyel bir bölünmenin tohumlarını içinde taşımıştır. Çok farklı çıkarları olan, çok değişik unsurlardan ve farklı görüşlerden insanları ve siyasi grupların bir arada bulunduğu ittifak, pek çok kritik anda birlikte hareket etme becerisini gösterememiştir. Zamanla önce ittifak içindeki Şii milletvekillerinin partiden ayrılması ve sonrasındasünni grupların da kendi çıkarlarına uygun şekilde farklı doğrultularda hareket etmeye başlamaları sonucunda ittifak bugün iyice zayıflamış bir görünüm sunmaktadır. İttifak içindeki yangına en son benzin döken olay ise Başbakan Yardımcısı Salih el-mutlak ve onunla birlikte hareket eden bir grubun hükümet ve Meclis çalışmalarına dönmesi olmuştur. Ocak 2013 te Sünni vilayetlerdeki göstericilerle dayanışma gerekçesiyle hükümetten istifa ettiğini açıklayan el-mutlak bunu fiiliyata koymamış ve ittifak içindeki diğer ortakları ile birlikte hükümet çalışmalarına katılmaya başlamıştır. Son olarak da Mart ayı bütçe oylaması sırasında kendine bağlı milletvekilleriyle birlikte Meclis te hazır bulunarak Meclis in toplanması için yeterli sayıya ulaşmasını sağlaması ittifak içinde tepkileri üzerine toplamasına neden olmuştur. Bu tepkiler üzerine el-mutlak ın liderliğini yaptığı Ulusal Diyalog Cephesi nden Haydar el-molla nın bir basın toplantısında el-irakiye bloğu artık ölmüştür demesi yorumcularca ittifakın bittiğinin işareti olarak kabul edilmiştir International Crisis Group, Iraq s Secular Opposition ; Ali Abel Sadah, Iraqiya List frays as Constituents splinter, Al-Monitor, 28 Mart 2013, Joel Wing, The final dissolution of the Iraqi National Movement?, The Musings on Iraq, 1 Nisan 2013, 25

28 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Milli Islah Hareketi Milli Islah Hareketi (MIH) 31 Mayıs 2008 de, İbrahim Caferi liderliğinde kurulmuştur. İbrahim Caferi, daha önce 2005 Kurucu Meclis seçimlerinde Dava Partisi nden seçilerek kurucu hükümetin başbakanlığını yapmıştır. İktidarı sırasında mezhep çatışmalarını ve yolsuzlukları engelleyemediği gerekçesiyle 2005 genel seçimlerinden sonra tekrar başbakan olmasına Kürtler ve Sünnilerin itiraz etmesi üzerine, yeni hükümeti kurma görevini Nuri el-maliki üstlenmiştir. Siyasete verdiği iki yıllık aradan sonra Caferi, mezhep siyaseti, kotalar ve farklı mezheplere mensup silahlı gruplarla mücadele etme amacını taşıyan MIH ı kurmuştur. MIH, 2009 yerel seçimlerinde 440 vilayet meclisi sandalyesinden 23 ünü kazanmıştır. 38 Partinin açılış konuşmasında İbrahim Caferi, Irak taki bütün parti ve siyasi blokları içine dahil edebilecek bir harekete ihtiyaç duyduğunu ifade etmiştir. Caferi, Irak ı Arap ve İslam dünyasının bir parçası olarak konumlandırırken 39 MIH ın görevini bütün Iraklılara ülkenin yeniden inşasında söz hakkı verilmesi ve hukuk devletinin kurulmasını sağlamak olarak açıklamıştır. Bu bağlamda Caferi, ayrımcılığa, mezhep siyasetine karşı çıkmış, demokrasi ve vatandaşlık haklarını savunmuş, yönetimde kim olursa olsun amacının Irak ın birlik ve bütünlüğünü sağlamak olması gerektiğini vurgulamıştır. Parti Irak ın ıslahında ulusal bir uzlaşıyla hareket edilmesi gerektiğine vurgu yapmış, buna ön koşul olarak problemlerin objektif bir şekilde Irak halkının çıkarları doğrultusunda okunmasının önemini belirtmiştir. MIH, toplumun değişik kesimlerini temsil etmeleri açısından bilim insanlarının, entelektüellerin ve meslek gruplarının fikirlerine başvurulması gerektiğini ifade etmiş, bunun yanı sıra kadınların aktif olmadıkları alanlarda desteklenmesine ve toplumun alt tabakalarında olan insanların hayat standartlarının yükseltilmesine de vurgu yapmıştır. 40 Partinin ekonomik programında, Irak ın doğal kaynaklar bakımından çok zengin olduğu ve bu sayede dünyanın ileri ülkeleri arasında olabileceği ifade edilmiş, 38. Iraqi National Alliance, Carnegie Endowment, Leader and the movement s web page: A.g.e. 26

29 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER herhangi bir yöntem belirtilmemekle birlikte mevcut potansiyellerin teknoloji, sanayi ve tarımda kullanılması gerektiği vurgulanmıştır. Parti programında başta işsizlik sorunu çözülerek, kamu ve hizmet sektörünün geliştirilmesi suretiyle sosyal refahın yükseltilmesine dikkat çekilmiştir. Sosyal anlamda, en başta yolsuzluk problemine dikkat çeken parti, eski rejim yüzünden kayba uğrayan aileleri, terör kurbanlarını ve siyasi tutukluları korumaya yönelik yasalar yapmayı taahhüt etmiştir. Güvenlik konularına genel çerçevede değinen parti programında Amerikan askerleri ve ABD ile ilişkilere yer verilmemiştir seçimlerinden sonra MIH ta dağılmalar yaşanmıştır. Babil ve Kadisiye vilayeti üyeleri, Caferi nin parti üyelerini önemsemeden küçük bir grupla işbirliği yaptığını sebep göstererek partiden ayrılmış ve yeni bir grup oluşturmuştur. 42 Bu durum, partinin 2010 daki genel seçimler öncesinde gücünü azaltmıştır. MIH ın 2009 da yapılan yerel seçimlerden önce kurulmuş olması, Caferi nin eski üyesi olduğu Dava Partisi tarafından partiyi bölme ve zayıflatma girişimi olarak değerlendirilmiştir. 43 MIH, 7 Mart 2010 da yapılan genel seçimlere, İbrahim Caferi nin liderliğinde Irak Milli İttifakı ile birlikte girmiştir. Oyların %17,98 ini alan ittifak seçimlerden üçüncü olarak çıkmıştır. Toplam 70 sandalye alan ittifakın içerisinde MIH ın yalnızca iki sandalyesi bulunmaktadır Hürler Grubu / Sadr Grubu ABD nin Irak işgali sonrası kurulan hareketin kökleri Iraklı Büyük Ayetullah Muhammed Sadık es Sadr a dayanmaktadır. Hareketin Genel Merkezi Bağdat ın Sadr kentindedir. Irak Ulusal İttifakı nın bir parçası olarak parlamentoya giren Hürler Grubu, Sadr Hareketi nin parlamenter sistem içerisindeki legal faaliyetlerini yürüten kanadıdır. Hareketin dini lideri Hüccetulislam Mukteda es Sadr iken siyasi öncüsü Dr. Nassar el Rubai, siyasi büro başkanı Kerrar el Hafaci dir. El Rubai, 2010 sonrası kurulan kabinede Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı görevine getirilmiştir. Mukteda Sadr ın resmi sözcüsü Salah Ubeydi ile milletvekili Hazım el Areci gibi isimler de hareketin ileri gelenlerindendir. 41. Leader and the movement s web page: Iraqi National Alliance, Carnegie Endowment, A.g.e. 27

30 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU 2011 seçimlerinde Irak Ulusal İttifakı nın ana unsurlarından biri olan parti, mecliste 40 sandalye kazanmıştır. Sadr Hareketi, 2009 yerel seçimlerinde de toplam 440 sandalyeden 43 ünü kazanmayı başarmıştır. 44 Mevcut durumda Iraklı Şii Araplar içerisindeki en büyük ikinci güç, Sadr Grubu olarak bilinmektedir. Grubun mevcut kabinedeki diğer bakanları İmar ve İskan Bakanı Muhammed el Derraci, Turizm Bakanı Liva Sümeysim, Su Kaynakları Bakanı Muhenned el Sadi ve Devlet Bakanı Abdulmehdi el Mutayri dir. Ayrıca Irak Meclis Başkanı Birinci Yardımcısı Dr. Kusay Süheyl de Sadr Hareketi nin adayı olarak bu görevde bulunmaktadır. 45 Sadr grubu halen Maliki hükümeti içinde yer almakla beraber hükümet ortaklarıyla sık sık sorunlar yaşamaktadır. Maliki hükümetini düşürmek için değişik zamanlarda Sünni ve Kürt muhalefetle işbirliğine girmişse de bunlardan bir sonuç çıkmamıştır. Hükümeti düşürme retoriğine rağmen Sadr grubu aynı zamanda hükümetin yanında duran pozisyonlar da alabilmektedir. Bunun en son örneği, Mukteda Sadr ın hükümete yönelik sert eleştirilerine rağmen Sadr grubu nun Mart 2013 te bütçenin lehine oy kullanması olmuştur. Aynı ayın sonunda Sadr grubu sözcüsü Baha el-aracı, grubuntaleplerini hükümetin kabul ettiğini ve bakanlarının kabine çalışmalarına geri döneceğini açıklamıştır Bedir Partisi Bedir Örgütü, 1982 yılında Irak İslam Yüksek Konseyi nin askeri kanadı olarak militer bir yapıda kurulmuştur. Irak işgali sonrası ülkeye giren örgüt, askeri faaliyetlerini sonlandırmış, Necef kentinde düzenlenen kongre ile Ayetullah Muhammed Bakır el Hakim hareketin silahlı kanadını dağıttığını açıklamıştır. Bu tarihten itibaren örgüt üyelerinin bir kısmı resmi devlet kurumlarında göreve başlamış, bir kısmı da siyasi çalışmalar yürütmüştür. Önemli kısmı güvenlik kuvvetlerine entegre edilen Bedir Tugayları milisleri, mezhepler arası gerilimin zirveye çıktığı yılları arasında Sünni kesime karşı işlenen suçlara üzerlerindeki üniformalarıyla bizzat iştirak etmişlerdir yılları arasında İçişleri Bakanlığı yapmış olan Şii kökenli Cevad el-bulani, görevlerini mezhepçi intikam 44. Kholoud Ramzi, Final election results, Niqash, 25 Şubat 2009, Sadr Haraketi Enformasyon Merkezi için bkz Sadrist back to cabinet, Shafaq News, 1 Nisan

31 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER amacıyla kötüye kullanan bu eski milis kökenlilerin önemli kısmını güvenlik kuvvetlerinden uzaklaştırmıştır. Siyasi çalışmaları Bedir Partisi adı altında yürüten kanadın başında bulunan Hadi el Amiri, bir dönem Irak İslam Yüksek Konseyi ile koordineli hareket etmiş, 2010 seçimlerine de Irak Ulusal İttifakı ile girmiş, ancak 2010 parlamento seçimleri sonrası Dava Partisi lideri Nuri el Maliki ile yakınlaşmıştır. Önceki dönemde Irak parlamentosu Savunma Komisyonu Başkanlığı yapan Amiri, 2010 seçimleri sonrası Maliki ye yakınlaşma sonrası hükümette Ulaştırma Bakanlığı görevine getirilmiştir seçimlerinde Irak Ulusal İttifakı nın ana unsurlarından biri olan parti, mecliste 8 sandalye kazanmıştır. Hareketin genel merkezi Irak ın Necef kentidir İslami Fazilet Partisi İslami Fazilet Partisi, Iraklı Ayetullah Muhammed Yakubi nin izleyicilerinin kurduğu siyasi organizasyondur. Ayetullah Yakubi, Mukteda Sadr ın babası Ayetullah Sadık el Sadr ın öğrencilerinden biridir ve bu bakımdan Fazilet Partisi büyük oranda Sadr Grubu nun tabanıyla benzeşen bir yapı arz etmektedir. Genel merkezi ve etkinliği Basra da olan hareketin Genel Sekreterliğini vekâleten Dr. Cemal Abdulzuhre yürütmektedir. Hareketin parlamentodaki lideri ise Dr. Ammar Ta me dir seçimlerinde Irak Ulusal İttifakı nın ana unsurlarından biri olan parti, mecliste 6 sandalye kazanmıştır. Parti, 2009 yerel seçimlerinde de toplam 440 sandalyeden 6 sını almayı başarmıştır. 47 Grubun son kabinedeki bakanları Adalet Bakanı Hasan el Şummari ile Devlet Bakanı Büşra Hüseyin Salih tir Bağımsızlar Bloğu 2010 seçimlerinde Hukuk Devleti İttifakı içerisinde yer almayı tercih eden ancak Nuri el Maliki nin liderliğini yaptığı İslami Dava Partisi ne de katılmayan bağımsız isimlerin oluşturduğu bloktur. Grubun kabinedeki en önemli bakanları sıra- 47. Kholoud Ramzi, Final election results, Niqash, 25 Şubat 2009, İslami Fazilet Partisi resmi sitesi için bkz. 29

32 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU sıyla Başbakan Yardımcısı Hüseyin Şehristani, Petrol Bakanı Abdulkerim el Luaybi, Parlamentoyla İlişkiler Bakanı Safa el Safi dir Irak ın Birliği İttifakı Irak ın Birliği İttifakı, 2010 Irak seçimlerine katılmak üzere dönemin Şii kökenli İçişleri Bakanı Cevad el-bulani liderliğinde kurulmuştur. Sünni Arap Aşiretleri liderlerinden ve İslami Uyanış Konseyi lideri Şeyh Ebu Rişa ittifakın önde gelen ismi olmuştur Irak seçimlerinde beklediği desteği bulamayan İttifak, parlamentoda sadece 4 sandalyeye sahiptir. Seçim öncesi bu ittifakın büyük ilgi görme sebebi, Irak İçişleri Bakanlığı nın ülke çapındaki etkinliği ve Bulani nin Bakanlık mensuplarının desteğini alma ihtimali ile Sünni Arap aşiretleri lideri Ebu Rişa nin 2009 yerel seçimlerinde Anbar Vilayeti ndeki meclis üyeliklerinin çoğunu kazanmış olmasıdır. Ancak Ebu Rişa nın yereldeki bu başarısı ülke çapına yansımamış, el-bulani ise Başbakan Maliki nin karşısında oldukça zayıf bir siyasi figür olarak görülmüştür. El-Bulani ile Ebu Rişa arasındaki bu ittifakı doğuran faktör öncekinin İçişleri Bakanlığı döneminde güvenlik kuvvetlerini, görevlerini mezhepçi gayelerle kötüye kullanan eski milis üyelerinden temizlemeye çalışma gayreti içinde olması olabilir. 1.2 SÜNNİLER Irak Ulusal Diyalog (Hivar) Cephesi (2005) Irak ın önemli Sünni Arap liderlerinden biri olan Salih el-mutlak, Aralık 2005 te gerçekleştirilen parlamento seçimleri öncesi Irak ın en büyük Sünni birliği olan Tevafuk Koalisyonu na katılmayı reddetmiş ve bunun üzerine kendi partisi olan Irak Ulusal Cephesi nin başını çektiği Irak Ulusal Diyalog Cephesi ni kurmuştur. El Mutlak ın Tevafuk a dâhil olmayı reddetmesinin sebebi, bu koalisyonu oluşturan başlıca parti olan Irak İslam Partisi nin 49. Political alliances ahead of Iraq s 2010 election, Reuters, 21 Ekim 2009, 30

33 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER el-mutlak ve arkadaşlarına göre ülkenin bölünmesine yol açacak olan anayasayı kabul etmiş olmasıdır. Eylül 2005 te kurulan Irak Ulusal Diyalog Cephesi ni oluşturan diğer partiler Özgür ve Birleşik Bir Irak İçin Ulusal Cephe, Irak Hıristiyan Demokrat Partisi, Demokrat Arap Cephesi ve Irak ın Evlatları Hareketi dir. Irak Ulusal Diyalog Cephesi özellikle dış müdahale ve ayrılıkçılığa karşı olan tavrıyla bilinmektedir. Diyalog Cephesi Irak ın toprak bütünlüğünün korunması, devletin merkezi bir hükümet tarafından yönetilmesi ve devlet ile din işlerinin birbirinden ayrılması taraftarıdır. 50 Salih El Mutlak ın yanı sıra Fahri El Kaysi ve Fahran El Sudayd koalisyonun önde gelen isimleridir genel seçimlerinde parlamentoda 11 sandalye kazanan Irak Ulusal Diyalog Cephesi nin lideri Salih El Mutlak a Meclis Başkanlığı ve dört milletvekiline ise bakanlık teklif edilmiş, fakat seçimlerde yolsuzluk yapıldığını iddia eden Cephe bu teklifleri kabul etmeyip muhalefette kalmayı tercih etmiştir. 51 Haziran 2007 de Irak ın Sünni meclis başkanı Mahmud El Meşhadani nin azledilmesi üzerine Sünni gruplar, El Meşhadani nin görevine iade edilmesini talep etmiş fakat bu talep karşılık bulmamış ve bu nedenle diğer Sünni ağırlıklı gruplarla birlikte Irak Ulusal Diyalog Cephesi de parlamentoyu boykot etmiştir. Eylül 2007 de Cephe, hükümetle güvenlik sorunlarının görüşülmesi, petrol ile ilgili yasa görüşmelerinin ertelenmesi ve şiddet nedeniyle yerlerinden olmuş kişilerin yurtlarına dönebilmesi için bir ödeneğin sağlanması konusunda anlaşmaya vardıktan sonra meclis boykotunu sonlandırma kararı almıştır. 52 Irak Ulusal Diyalog Cephesi, 2010 seçimleri öncesi kurulan Irak Ulusal Hareketi ni, ya da daha çok bilinen ismiyle Irakiye Koalisyonu nu, oluşturan gruplardan biridir seçimleri arefesinde, Sorumluluk ve Adalet Yüksek Milli Komisyonu Salih El Mutlak başta olmak üzere eski Baasçı ya da Baasçılarla bağlantısı olduğu iddia edilen çoğu Sünni 500 kişiyi 2010 yılının Mart ayında gerçekleştirilen genel seçimlere aday olarak katılmaktan men etmiştir. 53 El-Mutlak komisyonun verdiği kararları İran ın Irak seçimlerine müdahalesi olarak nitelemiştir. 54 Seçimlerde aday olmasına izin verilmemesine rağmen el-mutlak seçimleri boykot etmemiş ve partisinin içinde yer aldığı el-irakiyye listesini dışarıdan desteklemiştir Iraqi Front for National Dialogue, Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment, Iraqi Front for National Dialogue, Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment. 52. Sunni bloc boycott in Iraq, BBC News, 8 Eylül Hoda Abdel-Hamid, Iraq s witch hunt continues, Al Jazeera, 15 Ocak 2010; Iraq s Uncertain Future: Elections and Beyond, International Crisis Group, Report No: 94, February 2010, p A.g.e., s. 29, dipnot Sunni politician decides against election boycott in Iraq, USA Today, 25 Şubat 2010, Erişim tarihi: 3 Ocak

34 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU 10 Kasım 2010 tarihinde taraflarca kabul edilen Erbil Anlaşmasının ardından Aralık 2012 de bir ulusal birlik hükümeti kurulması sağlanmış ve bu anlaşmanın bir parçası olarak aralarında Salih el-mutlak ın da olduğu üç Sünni politikacının siyaset yasağı kaldırılmıştır. 56 Yasaklı durumu sona eren el-mutlak yeni hükümette başbakan yardımcısı görevini üstlenmiştir. Irakiye ittifakı içinde yer alan el-mutlak ve partisi her zaman ittifakla birlikte hareket etmemiş ve Başbakan el-maliki ile zaman zaman aralarında çıkan sürtüşmelere rağmen anlaşmayı tercih etmiştir. Mayıs 2012 de el-irakiye nin meclisi ve hükümeti protesto etme kararına tek taraflı olarak uymayıp çalışmalara iştirak etmeye başlayan Hivar grubu aynı tutumu Mart 2013 te de göstermiştir. Ocak 2013 te, Sünni vilayetlerindeki göstericilerle dayanışma gerekçesiyle hükümetten istifa ettiğini açıklayan el-mutlak bunu fiiliyata koymayarak el-irakiye içindeki diğer ortakları ile birlikte hükümet çalışmalarına katılmaya başlamıştır. Son olarak da Mart ayı bütçe oylaması sırasında kendine bağlı milletvekilleriyle birlikte mecliste hazır bulunarak toplantı için yeterli sayıya ulaşılmasını sağlaması ittifak içinde tepkileri üzerine toplamasına neden olmuştur. Bu tepkiler ardından Hivar liderlerinden Haydar el-molla düzenlediği bir basın toplantısında el-irakiye bloğu artık ölmüştür demiştir. 57 Hükümetle tekrar çalışmaya başlaması ve Meclis çalışmalarına katılmaları konusunda Hivar grubunun gerekçesi, Sünni vilayetlerdeki vatandaşların şikâyetleri konusunda hükümetle yaptıkları görüşmeler sonrasında halkın taleplerinin hükümetçe kabul edilmesidir Irak Ulusal Kurtuluş Cephesi (2008) Liderliğini Düleymi Aşireti Şeyhlerinden Ali Hatem Süleyman ın yürüttüğü ve 2008 yılında kurulan Irak Ulusal Kurtuluş Cephesi, Sünni İslami Uyanış hareketinden ayrılarak kurulan üç partiden biridir. Temel desteğini etnik olarak Sünni Arapların yoğun olarak bulunduğu Anbar ilinden almaktadır. Şeyh Ali Hatem, parti kurulmadan önce Irak Aşiretler Genel Konseyi nin başkanlığını yürütmüştür. Hatem özellikle mezhep ayrılıklarına dayanan siyasete yönelik seslendirdiği eleştirileriyle adını duyurmuştur. İran-Irak Savaşı nda Anbar kentinde Şii kardeş- 56. A. g. e., s.13; Iraqi lawmakers lift ban on Sunni politicians, WashingtonTimes, 18 December International Crisis Group, Iraq s Secular Opposition ; Ali Abel Sadah, Iraqiya List frays as Constituents splinter, Al-Monitor, 28 Mart 2013, Joel Wing, The final dissolution of the Iraqi National Movement?, The Musings on Iraq, 1 Nisan 2013, 32

35 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER lerini koruduklarını hatırlatan Hatem, bunun bugün için de geçerli olduğunu, amaçlarının mezhep ayrılıklarına dayanan siyasetle mücadele etmek olduğunu belirtmiştir. 58 Irak işgalinin ardından artan al-kaide aktivizmine set çekmek için 2005 yılında kurulan Sünni İslami Uyanış paramiliter gruplarının kurulmasına öncülük etmiştir. Bu mücadele sayesinde Irak ın güvenliğine ciddi katkılarda bulunan Hatem, daha sonra askeri direnişten uzaklaşarak İslami Uyanış üyelerini Irak hükümetinin güvenlik güçlerine entegrasyon çabası içine girmiştir. 59 Uyanış hareketine ettiği öncülükle Hatem ABD ile açık bir stratejik işbirliğine girmiştir. 60 ABD nin asker sayısında azaltmaya gitmesine denk düşen bu işbirliği, Irak ta güvenliğin yeniden kurulmasına az da olsa katkı sağlamıştır. Parti 2009 yılında yapılan eyalet seçimlerinden önce kurulmasına rağmen, bu seçimlerde aday sunmamış, Anbar Kurtuluş Konseyi adaylarını desteklemiştir yılındaki genel seçimler öncesinde Başbakan Nuri Maliki nin başını çektiği Hukuk Devleti İttifakı na katılmıştır. Hatem e göre Hukuk Devleti İttifakı nın pek çok mezhebi barındıran yapısı kendi siyasi hedeflerini gerçekleştirmeye uygun bir ortam hazırlamıştır. Hatem in aşiret arka planı ve hukuk devleti içerisindeki siyasi varlığı zaman zaman birbiriyle çatışmıştır. Hatem bir yandan siyasete girmesindeki temel motivasyonunun Anbar aşiretlerinin siyasi etkisini muhafaza etmek olduğunu söylerken, diğer yandan siyasetteki konumu gereği devletin kurumlarına olan saygısını vurgulamış ve aşiretlerin iktidar peşinde koşmamaları gerektiğini, hukuk devleti çerçevesinde hareket etmeleri gerektiğini dile getirmiştir. 61 Hatem in Maliki ye verdiği destek uzun sürmemiştir. Nitekim 2010 yılında verdiği mülakatta hükümeti güvenliği sağlayamamadan ötürü eleştirmiş, hükümet güçlerine teröristlerle mücadelede destek vermeyeceğini açıklamıştır. İslami Uyanış savaşçılarının işsiz bırakılarak yerlerine mezhep odaklı yerleştirmeler yaptığını dile getiren Hatem, bunun İslami Uyanış üyelerinin marjinalleşmelerine neden olduğunu ifade etmiştir. 62 Bir dizi olay Hatem i el-maliki nin kendisini mezhepçi olmadığını görüntüde ispat etmek için kullandığını düşünmeye itmiştir. Kendi kabilesine mensup kişilerin de Baasçı oldukları iddiasıyla aranmaya başlamasından sonra daha açık tepki koymaya başlamıştır. Ekim 2011 de Hatem in Bağdat taki evine güvenlik güçleri baskın düzenlemiş ve bazı korumalarını tutuklamıştır. Ha- 58. National Front for Salvation of Iraq Leader Vows to Fight Islamic Party, Al-Awsat, 25 Eylül Al-Suleiman: Awakening Movement is Over, Niqash, 24 Ağustos Federico Manfredi, Iraq s Crooked Politicians: Talking With Sheik Ali Hatem, Leader of the Sunni Awakening Councils, Hufftington Post, 16 Ağustos State of Law Coalition, Iraqi Elections 2010, Carnegie Institution, A.g.e 33

36 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU tem e göre Maliki Anbar kabilelerini yok etmek için İran tarafından desteklenen bir stratejiyi uygulamaya koymuştur. 63 Hatem Aralık 2012 den beri Anbar eyaletinde Maliki hükümetine karşı süren gösterilere destek vermektedir. Hatem in bugünkü görüşüne göre, bugün Irak ı yönetenlerin dörtte biri dışarıdan gelmiş, Iraklıların geçmişleri ve kim oldukları bilinmeyen, Irak ı satmış kimselerdir Ulusal Reform ve Kalkınma Hareketi Liderliğini Düleymi aşireti şeyhlerinden Irak Kızılay Teşkilatı Başkan Yardımcısı Dr. Cemal el-karbuli nin yaptığı ve Sünnilerin ağırlıkta olduğu Ulusal Reform ve Kalkınma Hareketi, aynı zamanda El-Hall (Çözüm) olarak da bilinmektedir. Hareketi lideri el-karbuli, el-irakiye İttifakı listesinden Temsilciler Meclisi ne seçilmiştir. Partinin başkan yardımcısı olan Ahmed Nasır el-karbuli, Irak hükümetinde Sanayi ve Madencilik Bakanı olarak görev yapmaktadır. Salih el-mutlak ile birlikte hakeret eden Hareket in liderleri el-irakiye İttifakı nınaldığı karara uymayarak Mart ayı içinde bir hükümet ve Meclis çalışmalarına katılmaya başlamıştır. Mart ayı bütçe oylaması sırasında Meclis te hazır bulunarak Meclis in toplanması için yeterli sayıya ulaşmasını sağlamada rol oynamışlardır. Irak Uyanış Konseyi nin lideri Ahmed Ebu Rişa 30 Mart ta el-mutlak ve el-karbulilere hükümet ve meclisten çekilme çağrısı yapmıştır Yenilik (Tecdîd) Listesi 2009 yılında Cumhurbaşkanı Yardımcısı Tarık El Haşimi, 1975 den beri içerisinde bulunduğu Irak İslam Partisi yönetiminden cumhurbaşkanı yardımcılığına odaklanmak için istifa ettiğini açıklamış fakat ardından kendisinin başkanlığını 63. Elliot Woods, Iraq: Under worse management, Bloomberg, 18 Ocak 2012, Erişim tarihi: 26 Mart Iraqi tribal Sheikh pulls diva strop on live TV, Albawaba, 20 Ocak 2013, 34

37 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER yürüttüğü Yenilik Listesi ni kurmuştur. Haşimi, yeni bir listenin oluşturulmasını, Irak ın etnik ve mezhepsel kargaşadan uzaklaşıp 65 önceden olduğu gibi mezheplerüstü bir milliyetçilik üzerinden toplumsal birliğin sağlanması için atılan bir stratejik adım ve milli bir zaruret olarak açıklamıştır. Haşimi ayrıca Irak İslam Partisi ile bir kırgınlığın söz konusu olmadığını ve iyi ilişkilerin devam edeceğini de söylemiştir. Yenilik Listesi, Irak Ulusal Hareketi ya da bilinen ismiyle El Irakiye Koalisyonu na mensuptur. 66 Terörizm suçlamasıyla beş ayrı davada idam cezasına çarptırılan lideri el-haşimi Türkiye de sürgünde yaşamaktadır El Hadba Listesi El Hadba Listesi, 2009 yılında düzenlenen yerel seçimler öncesinde Irak ın Neyneva (Ninova) bölgesinde oluşturulmuştur. Arap milliyetçisi bir profile sahip olan listenin başkanlığını, el-irakiye Koalisyonu nun önde gelen isimlerinden biri olan Usame Nuceyfi nin kardeşi ve Neyneva Bölgesi Valisi olan Asil Nuceyfi yürütmektedir. Liste ismini Musul daki tarihi Büyük Nureddin Camii nin Hadba adı verilen minaresinden almaktadır. Neyneva üzerinde hak iddia eden Kürt yönetiminin taleplerine olan itiraz ve Başbakan el-maliki ye muhalefet üzerine kurulu bir siyaset yürüten El Hadba, katıldığı ilk seçim olan 2009 yerel seçimlerinde oyların çoğunu almış ve listenin lideri Asil Nuceyfi Neyneva bölgesinin valisi olmuştur. 67 Listenin 2009 yerel seçimlerine katılması Saddam sonrası Irak ta Sünnilerin yeniden siyasete dönüşü olarak değerlendirilmiş ve bu listenin Baas Partisi nin ve/veya aşırılık yanlılarının etkisi altında olduğu iddia edilmiştir. Bunun yanı sıra, bölgedeki Kürtlerin etkisini azaltma yönünde izlediği siyaset nedeniyle El Hadba nın yerel seçimlerde vilayet meclisinde çoğunluğu elde etmesi (oyların yüzde 48,4 ü 68 ile 37 sandalyenin 19 u) Neyneva Bölgesi nde etnik çatışmayı artırabilecek bir sonuç olarak değerlendirilmiştir. 69 El-Hadba, Neyneva ve Anbar da seçimlerin ertelendiği 20 Nisan yerel seçimleri için erteleme kararından evvel Irak Meclis Başkanı Usame el-nuceyfi liderliğinde 65. Gina Chon Disunity Threatens Sunni Iraq, The Wall Street Journal, 28 Eylül Renewal List,Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment. 67. Daniel Serwer & Sam Parker, Maliki s Iraq between Two Elections, USIPEACE Briefing. 68. Mete Çubukçu & Taha Özhan, İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri, SETA Analiz, s Campbell Robertson & Stephen Farrell, Iraqi Sunnis Turn to Politics and Renew Strength, The New York Times, 17 Nisan

38 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU kurulan seçim ittifakının içinde yer alma kararı almıştır. Bu ittifak El-Hadba nın yanısırausame el-nuceyfi nin Irakiyun Partisi, Irak Türkmen Cephesi, iki tane Anbar merkezli parti, Ebu Rişa nın Irak ın Uyanışı Konseyi ve Rafi el-isavi nin Gelecek Grubu ndan oluşmaktadır Gelecek Grubu Irak Ulusal Hareketi ya da diğer bilinen ismiyle El Irakiye Koalisyonunun bir parçası olan Gelecek Grubu nun daha önce Cafer El Ani 71 tarafından yürütülen liderliğini eski Başbakan yardımcısı ve Mart ayı başında Maliye Bakanlığından istifa eden, terör zanlısı olarak hakkında tutuklama emri bulunan ve Anbar kabilelerinin koruması altında olan Rafi El İsavi sürdürmektedir. Gelecek Grubu, Irak ta yapılan 2010 genel seçimlerinde Irakiye Koalisyonu içerisinde sekiz sandalye kazanmıştır. 72 Nisan 2013 yerel seçimlerinde Gelecek grubu, Usame el-nuceyfi nin liderliğini yaptığı bir ittifak içinde katılacaktır. İttifakta Nuceyfi nin Irakiyun Partisi yanısıra El-Hadba, Irak Türkmen Cephesi, iki tane Anbar merkezli parti ve Ebu Rişa nın Irak ın Uyanışı Konseyi yer almaktadır. 1.3 KÜRTLER Kürdistan Demokrat Partisi Molla Mustafa Barzani tarafından 1946 yılında kurulan Kürdistan Demokrasi Partisi (KDP) en köklü Kürt siyasi oluşumlarından birisidir. Kürdistan Bölgesel Yönetimi nde iktidarı Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) ile paylaşan KDP, yine aynı parti ile birlikte Kürt İttifakı nın üyesi olarak Irak Parlamentosu nda temsil edilmektedir. İçerisinde ideolojik olarak farklı kesimlere yer veren KDP, popüler desteğini daha çok geleneksel Kürt aşiretlerinden sağlamıştır. Partinin en güçlü olduğu vilayet Erbil dir. Günümüzde parti kendini halkçı ve merkez partisi olarak konumlan- 70. Sam Wyer, Irak Weekly Update, No: 50, Institute for the Study of War, 12 Aralık 2012, Erişim tarihi: 25 Mart Most significant Members, Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment. 72. Iraq Council of Representatives & The Cabinets, Aralık 2010, GE imagination at work. 36

39 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER dırmaktadır. Partinin karar alma organı Merkez Komitesi dir. Hiyerarşik olarak ise en üst konumda yer alan Başkan ı Başkan Yardımcısı, Siyasi Büro ve Merkez Komitesi izlemektedir. 73 İran da sürgündeyken partinin genel başkanlığına seçilen Molla Mustafa Barzani, Kürt toplumu nezdinde oldukça saygın ve karizmatik bir lider olmuştur. Bu özelliği Kürt siyasal hareketinin aşiretlerden Sosyalistlere uzanan pek çok kesiminin kısa sürede KDP ye katılmasında etkili olmuştur. Bu gruplar içerisindeki en önemli iki fraksiyondan biri İbrahim Ahmet ve Celal Talabani nin başını çektiği Soranice konuşan sol entelektüellerin öncülüğünü yaptığı grup, diğeri ise Kurmançi konuşan, muhafazakar, geleneksel ve aşiretlere dayanan Molla Barzani taraftarları idi. 74 Bu iki grup, Kürtlerin tek sesli hareket edebilmesini sağlamak amacıyla tek bir parti içinde faaliyet göstermişlerse de, zaman içinde aralarındaki farklılıklar parti içi gerilimi giderek artırmıştır li yıllar boyunca Barzani nin rakip aşiretlerin gücünü kırmaya yönelik tek taraflı attığı adımlar parti içinde ayrılıkları artırmıştır ve 1963 yılları arasında Irak rejimine karşı Kürdistan da yaşanan Kürt ayaklanmasında iki grubun ayaklanmanın nasıl yönetileceği konusunda anlaşmaya varamaması Irak hükümetinin elini güçlendirmiştir. 76 Molla Mustafa nın ayaklanma esnasında Amerika ve İngiltere nin desteğini aramaya çalışması KDP içindeki sol eğilimli gruplarla var olan gerilimi daha da artırmıştır. 77 KDP içerisinde Barzani nin temsil ettiği aşiretler ile sol hareket arasındaki çatlak Baas destekli rejimin 1963 darbesiyle iktidara gelmesinin ardından da devam etmiştir. Aslında Baas Partisi nin ittifakı ile gerçekleştirilen 1963 darbesi gerek Barzani gerekse İbrahim Ahmed ve Celal Talabani tarafından memnuniyetle karşılanmıştır. Barzani yeni iktidarın Kürtlere özerklik vereceğini düşünürken, Celal Talabani ise Baas ile olan ideolojik yakınlıklarından ötürü yeni rejimin ülkedeki Kürt sorununa daha olumlu yaklaşacağını ummuştur. Ancak Irak merkezi yönetimindeki karışıklıklar ve Barzani nin taleplerinin kabul edilemez olduğuna karar verildikten sonra yeni idarenin izlediği şiddet politikası 1968 da gerçekleştirilen Baas darbesine kadar bu konuda herhangi bir ilerleme kaydedilmemesine sebep olmuştur Baas darbesinin ardından ise KDP ve Baas Partisi arasında Bazzaz 73. Bkz Kürdistan Demokrat Partisi websitesi Michael M. Gunter, Historical Dictionary of Kurds(Lanham: Maryland, 2011), s Gunter, a.g.e., s Bkz. David McDowall, A Modern History of the Kurds (I.B.Tauris Co. Ltd: London,2007), s Richard F Nyrop (ed), Iraq: a country study(us Government Printing Office: Washington, 1979), s A.g.e, s

40 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Anlaşması imzalanarak, okul ve üniversitelerde Kürtçe eğitime izin verilmiş, Süleymaniye de ilk Kürt üniversitesi açılmış ve Nevruz ulusal bayram ilan edilmiştir. 78 Ancak bu olumlu atmosfer uzun sürmemiştir. Kürtlere özerklik verilmesine ilişkin yapılan görüşmeler Kerkük konusunda kilitlenmiştir. Irak hükümeti 1957 nüfus sayımının geçerli olmasını isterken, Molla Barzani ise Türkmenleri önemli sayıda gösteren bu sayımı kabul etmemiştir. Bunun üzerine Irak rejimi Kürtler arasındaki bölünmüşlükten yararlanarak, görüşmeleri KDP dışındaki Kürt gruplarla devam ettirmiştir. Söz konusu görüşmelerde Irak rejimi Kürtlerin özerklik talebini kabul etmiş ve anlaşma metnini Molla Barzani ye imzalaması için göndermiştir. Molla Barzani nin metni belirtilen zaman dilimi içinde imzalamayıp dış destek araması KDP nin iki partiye bölünmesiyle sonuçlanmıştır yılları arasında Irak rejimi ile Kürtler arasındaki savaş KDP nin İran dan sağladığı destek sayesinde bir türlü Baas rejiminin istediği gibi sonuçlanmayınca, Bağdat Kürtlere olan desteğin kesilmesi için İran ile anlaşma yolu aramıştır. Kürt isyanının başarılı olması durumunda bunun kendisini de olumsuz etkileyeceğinden çekinen İran, Bağdat ın pürüzlü konularda Tahran nın taleplerini kabul eden bir anlaşmayı da kabul etmesi üzerine Kürt isyanına olan desteğini kesmiştir. Böylece Kürt isyancılar üzerine yürüyen Irak ordusu bir ay gibi bir süre içinde ayaklanmayı bastırmıştır. 80 Yenilginin ardından İran a sığınan Barzani nin bıraktığı siyasal boşluktan istifade etmek isteyen Celal Talabani ve destekçileri, kurdukları Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) ile Kürt siyasi hayatına dahil olmuştur. 81 Kürt sorununda yeni bir baskı dönemi 1980 lerle birlikte başlamıştır. Saddam karşısında tek vücut olarak hareket etme ihtiyacının artması üzerine 1986 yılında KDP, KYB ve Irak Komünist Partisi (IKP) hep birlikte hareket ederek Kuzey Irak ta pek çok kentin kontrolünü sağlamışlardır. Kürtlerin İran desteği ile sağladıkları bu başarıya Saddam ın yanıtı ise acımasız olmuştur. Saddam ın kuzeni Ali Hasan El Mecit komutası altında arasında gerçekleştirilen Enfal Operasyonu nda Kürtler üzerinde kimyasal silah kullanımı da dahil olmak üzere her türlü şiddet uygulanmıştır. Saddam güçlerinin bu operasyonlarında binlerce Kürt öldürülmüş ve pek çok köy yok edilmiştir. Tarihe Halepçe Katliamı olarak geçen kimyasal silahlarla Halepçe şehrinde 5000 civarında insanın öldürülmesi Enfal Operasyonunun bir parçası olarak gerçekleştirilmiştir Charles Tripp, A History of Iraq(Cambridge University Press: Cambridge, 2000), s Nader Entessar, The Kurds in Post-Revolutionary Iran and Iraq, Third World Quarterly, 6(4), 1984, s Phebe Marr, The Modern History of Iraq, (Boulder: Westview Press, 2011), s Bkz.Barnabas Christobal, Kurdistan Democratik Party, Cede Publishing, : The Halabja Massacre, Wildcat English, No. 13, Yaz/Sonbahar

41 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER Saddam ın 1990 da Kuveyt i işgal etmesi Kürtler için yeni bir dönemin kapısını açmıştır. Başta ABD olmak üzere, Batılı devletlerin ve Arap devletlerinin tepkisini çeken saldırı BM yetkisiyle oluşturulan uluslararası koalisyon gücünün müdahalesiyle bir savaşa dönüşmüştür. Savaş esnasında ABD Irak içerisindeki muhalif gruplara Baas rejimine karşı ayaklanma çağrısında bulunmuştur. 83 Ancak ABD ve müttefiklerinin Irak ordusunun Kuveyt ten çekilmesine vesile olduktan sonra Bağdat ta bir rejim değişikliğine gitmeden operasyonu bitirmesi, Saddam güçlerine Kürt ve Şii bölgelerine yönelme fırsatını vermiştir. Kürtler üzerinde kullanılan fosfor bombaları yine binlerce sivil Kürtün ölümüyle sonuçlanmıştır. 84 Saddam ın Kürtlere yönelik saldırısı uluslararası aktörleri Kuzey Irak ta uçuşa yasak bölge ilan etmeleri doğrultusunda harekete geçirmiştir. ABD, İngiltere ve Fransa öncülüğünde düzenlenen operasyonda Saddam güçleri Kuzey Irak tan çekilmiş ve bölgede Kürdistan Bölgesel Yönetimi kurulmuştur. 85 Bölgesel yönetimin kuruluşunu takip eden 1992 seçimleri Ortadoğu tarihinde oldukça tarihi bir öneme sahiptir. Seçimlerde KDP nin %51, KYB nin ise %49 oranlarında birbirlerine çok yakın oy alması Celal Talabani ile Mesud Barzani yi güç paylaşımı esasına dayalı bir koalisyon yönetimi kurmaya sevk etmiştir. 86 Ancak iki grup arasındaki anlaşmazlıklar tekrar silahlı çatışmalara ve ayrılığa yol açmıştır. Bu da Kürt bölgesinin KDP nin etkili olduğu Erbil ve KYB nin kontrol ettiği Süleymaniye yi merkez alan iki yönetime bölünerek yönetilmesi sonucunu doğurmuştur. 87 Buna rağmen bile iki parti arasındaki derin ihtilaf yatışmamıştır te KDP ve KYB arasında başlayan ve üç yıl süren iç savaşın ardından ABD nin arabuluculuğunda ateşkes anlaşması imzalanmıştır. 88 ABD nin Irak ı işgalinin ardından KDP ve KYB Kürt Bölgesi ndeki ikili yönetimi sonlandırma konusunda 2003 yılında anlaşmaya varmışlardır yılında yapılan seçimlerde KDP nin lideri Mesud Barzani Kürdistan Bölgesel Yönetimi nin Cumhurbaşkanı, Neçirvan Barzani ise Başbakanı olmuştur. KYB lideri Celal Talabani ise Irak Cumhurbaşkanı olarak göreve başlamıştır yılında Neçirvan Barzani başbakanlığı bırakıp yerini KYB den Berham Sakih e devretmiştir. KDP : The South Iraq and Kurdistan uprisings, Libcom, The Crimes of Saddam Hussein: Suppression of the 1991 Uprisings, PBS Frontline, 24 Ocak Kenneth Katzman, The Kurds in Post Saddam Iraq, Congressional Research Service, 1 Eylül 2009, ss Michael M Gunter, A de facto Kurdish state in Northern Iraq, Third World Quarterly, 14(2), 1993, ss Michael M. Gunter, A de facto Kurdish State in Northern Iraq, Third World Quarterly, 14(2), 1993, s The Middle East and North Africa 2003, Regional Surveys of the World, Iraqi Kurds establish joint leadership, Hurriyet Daily News, 3 Mayıs

42 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU ve KYB 2005 yılında Irak parlamento seçimlerine Kürt İttifakı adı altında birleşerek girmiştir. 90 KDP 2009 yılında Kürt Bölgesel Yönetimi seçimlerinde en çok oyu alan parti olmuştur. Bu seçimlere Kürdistan listesi altında birlikte giren KDP- KYB ittifakı oyların %57 sini alarak Kürt Ulusal Parlamentosuna 59 milletvekili göndermiştir. 91 Son yıllarda hem KDP ye hem de KYB ye yönelik yolsuzluk ve kayırmacılık (nepotizm) tartışmaları Kürdistan ve Irak ın gündemini ciddi şekilde meşgul etmiştir. Ayrıca Kürdistan bölgesinde farklı siyasi hareketler ve medya üzerinde yoğunlaşan baskılar da hem içeride hem de dışarıda eleştiri konusu haline gelmiştir. 92 Söz konusu eleştiriler özellikle Arap Baharı etkisi altında bölgede çıkan gösterilerde somutluk kazanmıştır. Ekonomik ve siyasi sıkıntılar nedeniyle sokaklarda barışçıl gösteri yapan gruplara polisin orantısız güç kullanarak ölümlere neden olması Kürt Bölgesel Yönetimi nde demokrasinin durumu hakkında ciddi endişelere neden olmuştur Kürdistan Yurtseverler Birliği Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB), KDP de uzun yıllar boyunca hizmet eden Celal Talabani tarafından 1975 yılında kurulmuştur. KYB, günümüzde Kürt milliyetçiliği temelinde siyaset yapan sosyal demokrat bir parti olarak kendini konumlandırmıştır. Süleymaniye ve çevresinde güçlü bir siyasi tabanı olan KYB, toplumsal desteğini genel olarak şehirli, eğitimli ve sol entelektüellerden sağlamıştır. İlk kuruluş yıllarında ise, geleneksel, aşirete dayalı ve gerici gördüğü KDP karşısındaki pozisyonunu ilerici ve sosyalist bir parti olarak belirlemiştir. KYB nin ilk oluşum safhasında başlıca iki oluşumun önemli payı vardır: Noşirvan Mustafa nin liderliğini yaptığı Marksist-Maoist Komola ve Ali Askeri nin liderliğini yaptığı Kürdistan Sosyalist Hareketi. Celal Talabani KDP den ayrıldıktan sonra Irak Komünist Partisi nden de ciddi destek almıştır. 90. Joel Wing, Kurdistan Democratic Party About To Assume Kurdish Premiership, AKNews, 1 Şubat Electoral Commission announces final results of Kurdistan Region elections, Kurdistan Regional Government, 8 Ağustos The Iraqi Kurdistan challenge, Al Jazeera, 30 Temmuz 2010; Iraqis protest in Kurdish region, capital, Reuters, 19 Eylül Gabriel Gatehouse, Iraqi Kurds struggle with democracy, BBC News, 12 Ocak 2012; iraqi kurdistan 2011: a year of demonstration and political debate, Niqash, 29 Aralık

43 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER KYB nin kurulmasına varan gelişmelerin kaynağı bizzat KDP içerisinde yaşanan anlaşmazlıklar olmuştur. İlk olarak Mustafa Barzani nin liderliği esnasında liderlik ile parti politbürosu arasında görülen sosyal köken ve anlayış farklılıkları giderek ayrışmayı ve peşinden de rekabet halinde iki farklı hareket olarak mücadele etmelerini doğurmuştur. Nitekim bu iki grup arasındaki çekişme, ihtilaf ve işbirliği Irak Kürtlerinin yakın tarihini belirleyen en temel etken olagelmiştir. KYB kurulmadan önce KDP içerisinde başlayan sosyalist/ilerici/kentli-aşiretçi/ muhafazakar/kırsal gerilimi sosyalist bileşenlerin KDP den ayrılarak KYB yi kurmasının ardından da devam etmiştir. Hatta iki parti arasındaki gerginlik zaman zaman sıcak çatışma ve iç savaşa da dönüşmüştür. Her ne kadar KYB nin en temel destekçileri şehirli sınıflar olsa da, parti özellikle 1980 ler boyunca tabanını genişleterek köylü kesimlerin ciddi desteğini de toplamıştır. Bunda partinin sol eğilimli siyasetinin rolü büyüktür. Saddam ın Kuveyt i işgal etmesinin ardından Kuzey Irak ta oluşturulan uçuşa yasak bölge ve ardından kurulan Kürdistan Bölgesel Yönetimi, KYB nin önceki yıllar boyunca elde ettiği toplumsal desteği seçimlerde somut bir güce dönüştürmesini kolaylaştırmıştır. KYB, 1992 de Kürt Bölgesi nde yapılan seçimlerde oyların %49 nu alarak KDP ile birlikte yönetimin eşit ortağı olmuştur. 94 Ancak iki grup arasındaki anlaşmazlıklar tekrar silahlı çatışmalara ve ayrılığa yol açmıştır. Bu da Kürt bölgesinin KDP nin etkili olduğu Erbil ve KYB nin kontrol ettiği Süleymaniye yi merkez alan iki yönetime bölünerek yönetilmesine yol açmıştır. 95 Ancak Kürt Bölgesi nin ikiye bölünerek yönetilmesi, taraflardan birinin Saddam la, diğerinin de İran la ittifak yaptığı bir iç savaşla sonuçlanmıştır yılında ABD nin arabuluculuğunda KYB ile KDP arasında imzalanan Washington Anlaşması yla iç savaş sona erdirilmiştir. Takip eden dönemde KYB ile KDP arasındaki yakınlaşma devam etmiş, ABD nin 2003 Irak işgalinden sonra ise bu iki grup, aralarındaki ihtilafa nokta koyarak Kürt Bölgesel Yönetimi nin iki başlı idaresine son vermiştir yılında imzaladıkları anlaşma, Kürdistan Bölgesel Yönetimi ndeki üst düzey makamların iki parti arasında dönüşümünü öngörmüştür. 96 Ancak her konuda tam anlamıyla bir birleşme hala sağlanabilmiş değildir. Her iki partiye bağlı olan peşmerge güçleri hala birleştirilememiştir. KYB nin karar alma organı 32 üyeden oluşan Liderlik Konseyi dir. Konsey, genel Başkanı ve 11 üyelik Siyasi Büroyu seçer. ABD nin Irak işgali sonrasında KDP 94. Michael M Gunter, A de facto Kurdish state in Northern Iraq, Third World Quarterly, 14(2), 1993, ss Michael M. Gunter, A de facto Kurdish State in Northern Iraq, Third World Quarterly, 14(2), 1993, s Bkz. David McDowall, A Modern History of the Kurds, (I.B.Tauris: London,2007) 41

44 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU lideri Barzani, Kürdistan Bölgesel Yönetimi nin Cumhurbaşkanı seçilirken, KYB lideri Celal Talabani ise Irak Cumhurbaşkanı olmuştur. Halen KYB nin genel başkanlığı görevini yürütmekte olan Celal Talabani nin partinin karar alma mekanizmalarında ciddi ağırlığı bulunmaktadır. 97 KYB 2005 te yolsuzluk iddialarıyla karşı karşıya gelmiştir. Kürt Bölgesel Yönetimi ndeki doğal kaynakların ihalelerinde parti yöneticilerinin yolsuzluğa karıştıkları ve haksız kazanç sağladıkları iddiaları partinin göz yumamayacağı boyuta ulaşmıştır. 98 Yolsuzluk iddiaları karşısında Celal Talabani mal varlığını açıklamak zorunda kalmıştır. Partinin kurucularından Nevşirvan Mustafa nın yolsuzlukla suçladığı KYB den ayrılarak Gorran (Değişim) Hareketi ne öncülük etmesi partinin toplumsal desteğinde ciddi bir kırılmaya neden olmuştur yılında yapılan seçimlerde Gorran Hareketi, Bölgesel Yönetim deki oyların %25 ini, Süleymaniye de ise oyların %51 ini alarak KYB ye ciddi bir darbe indirmiştir. KYB nin tarihsel olarak en güçlü olduğu Süleymaniye deki etkisini kaybetmesi parti içerisinde ciddi bir endişeye neden olmuştur. Gorran Hareketi ni kendisine yönelik bir tehdit olarak gören KDP de bu tartışmalara katılarak, KYB ye Süleymaniye ve çevresinde yeniden güç kazandıracak inisiyatiflerinde destek vermiştir. Gorran Hareketi iki parti arasındaki ittifakı güçlendirmenin yanı sıra, KDP ve KYB arasında 2004 ten beri var olan güç dengesini de KDP lehine değiştirmiştir. Nitekim KYB nin 2009 seçimlerindeki oy kaybı, iki parti arasında eşit güç dağılımını öngören 2004 anlaşmasının tartışılmasına neden olmuştur yılı içinde başlayan Talabani nin yerini kim alacak tartışmaları Talabani nin felç geçirmesinden sonra daha fazla yoğunluk kazanmıştır. Çoğunlukla hemfikir olunan görüş, KYB Genel Sekreterliğine Kusret Resul Ali nin, Irak Cumhurbaşkanlığı görevine de Behram Salih in geçeceği yönündedir Kürdistan Sosyalist Demokrat Partisi KDP den ayrılarak kurulan ve liderliğini Mahmut Osman ın yürüttüğü Kürdistan Sosyalist Demokrat Partisi, Kürt Bölgesel Yönetimi nde faaliyet gösteren sol eğilimli bir siyasi partidir yılında yapılan seçimlere, içinde Kürt İslami hareketlerin de yer aldığı Hizmet ve Reform İttifakı ndan giren parti Kürt Ulusal Parlamentosu nda iki sandalye kazanmıştır. Parti son zamanlarda eleştirilerini Kürdistan ın birliği için yeterli çaba göstermemeleri nedeniyle KDP ve KYB üzerinde yoğunlaştırmıştır. 97. Bkz. Kürdistan Yurtseverler Birliği Partisi internet sitesi Scott Carpenter and Michael Rubin, Kurdistan s Troubled Democracy, Washington Post, Nisan 18,

45 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER Irak Kürdistan Komünist Partisi 1993 te Irak Komünist Partisi nin Kürt üyeleri tarafından kurulan Irak Kürdistan Komünist Partisi, 2004 e kadar Kerim Ahmed tarafından yönetilmiş, bu tarihten itibaren parti liderliği Kemal Şakir e geçmiştir. Parti, kuruluşundan itibaren federal bir Kürt yönetimini hedeflemiş ve Kuzey Irak ta bulunan Keldaniler, Asurîler, Türkmenler gibi pek çok etnik grubun kültürel özelliklerini korumasını ve kendi yerel yönetimlerine sahip olmasını savunmuştur ABD müdahalesine emperyalist işgal nitelemesiyle oldukça sert tepki veren partinin bu dönemde Kuzey Irak genelindeki bazı kentlerde askeri kamplarının bulunduğu belirtilmektedir. 99 Ancak partinin lider kanadından yapılan açıklamalar, amacı her ne olursa olsun terörist eylemleri desteklemeyecekleri yönünde olmuştur yerel seçimlerinde Erbil de yüzde 10 oranında oy alan Komünist Parti, Kürdistan Demokrat Vatansever Birliği İttifakı ile girdiği 2005 seçimleri sonucunda oluşan Kürt Bölgesel Yönetimi Parlamentosu nda yer almış, yine aynı dönem kabinede bir bakanla temsil edilmiştir. 100 Irak Kürdistan Komünist Partisi ayrıca, KDP ve KYB arasındaki çatışmaları ve rekabeti sona erdirmek için çeşitli girişimlerde de bulunmuştur. 101 Partinin Regay ve Kaldu Aşur adında periyodik yayınları bulunmaktadır Gorran (Değişim) Hareketi 2007 yılında Irak ın Süleymaniye kentinde kurulmuştur. 103 Partinin lideri eski KDP liderlerinden Noşirvan Mustafa, partinin resmi sözcüsü Dr. Şaho Said, Kürdistan parlamentosundaki lideri Kardo Muhammed dir. Noşirvan Mustafa KDP ya katılmadan önce Marksist gençlik hareketi Komala yı kurmuş ve liderliğini üstlenmiştir. 99. Profile: Kurdish Satellite Parties, BBC, 13 Ocak 2003, Borzou Daragahi, Iraqi opposition leaders gather for key meeting in northern Iraq, AP, 22 Şubat 2003, Iraqi communists call for peaceful solution, 30 Ocak 2003, The New Iraqi Press 2003, Hasan Cemal, Noşirvan Mustafa: Türkiye de savaşla bir yere varılmaz, T24, 17 Kasım 2012, 43

46 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU 2009 Kürdistan seçimlerine Kürdistan İttifakı dışında katılan parti Kürdistan Parlamentosu nda 25 sandalye kazanmış ve oyların %25 ini kazanarak seçimlerden ikinci sırada çıkmıştır. Yerel seçimlerde ise KDP nin kalesi Süleymaniye de oyların yüzde 51 ini almıştır. Yine 2010 Irak seçimlerine de bağımsız bir blok olarak katılan Gorran Hareketi, Bağdat Parlamentosu nda da 8 sandalye elde etmiştir. Gorran Hareketi, Irak ta KDP ve KYB arasında sıkışmış Kürt siyasetinde üçüncü bir yol olmak iddiasıyla ortaya çıkmış ve KYB nin oylarının büyük çoğunu kazanmayı başarmıştır. Ayrıca hareketin KDP nin güçlü olduğu Erbil bölgesinde de ciddi bir etkinliği vardır. Partinin önde gelenleri KYB nin Talabani sonrası tutunamayacağını ve tabanının yoğun olarak Gorran a geçeceğini ileri sürmektedir. 104 KYB geleneğinden gelen Noşirvan Mustafa, bölge siyasetinde İran a yakın duracağı sinyallerini vermektedir. Kendi partisini kurduktan sonra ilk dış ziyaretini İran a yapmış ve orada kırmızı halı muamelesi görmüştür Kürdistan İslam Birliği Irak ın Kürdistan bölgesinde Müslüman Kardeşler çizgisinde faaliyet gösteren siyasi ve toplumsal harekettir. 6 Şubat 1994 tarihinde siyasi bir partiye dönüşen hareketin lideri Salahaddin Bahaddin dir. Uzun yıllar hareketin genel sekreterliği görevini de yürüten Bahaddin, 2012 yılında düzenlenen son kongrede aday olmamış ve koltuğunu partinin ileri gelenlerinden Muhammed Ferec e bırakmıştır. Ferec partinin aynı zamanda Kürdistan Parlamentosu grup başkan vekili olarak görev yapmaktadır. İttihadı İslami, 2009 yılında Irak Kürdistan seçimlerine Hizmet ve Reform Listesi nin çatısı altında katılmış, bu liste Erbil Parlamentosu nda 13 sandalye elde etmiştir Irak seçimlerine Kürdistan İttifakı dışından katılan parti, Bağdat Parlamentosu nda 4 sandalye elde etmiştir. Grubun Irak hükümeti içerisindeki tek bakanı Göç ve Mülteciler Bakanı Dindar Necman dır. 105 Kürdistan İslam Birliği ni, Kürt bölgesindeki diğer İslami hareketlerden ayıran en önemli noktalar, partinin silahlı bir örgütlenmeye karşı çıkması ve 1991 Kürt ayaklanması sonrasında Kürtlerin sürekli kendi arasında çatışmalarına yönelik eleştirisidir. Parti ayrıca bağımsız bir Kürdistan fikrine uzun yıllar siyasi ve coğrafi nedenlerle karşı çıkmıştır Gorran Hareketi resmi sayfası için bkz Kürdistan İslam Birliği resmi sayfası için bkz İttihadu l İslami el Kurdistani, Al Jazeera, 3 Ekim 2004, 44

47 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER Kürdistan da İslami Hareket Irak ın Kürdistan bölgesindeki en eski siyasi ve toplumsal hareketlerden birisidir yılında kurulan hareketin genel merkezi Halepçe kentinde bulunmaktadır. Diğer İslami Kürt hareketlerinin liderlerinin çoğu bu hareket içerisinden çıkmıştır Kürt Bölgesi seçimlerinde aldığı % 5.1 lik oyla üçüncü parti olan İslami Hareket in liderliğini uzun süre Şeyh Osman Abdülaziz, daha sonra da Şeyh Ali Abdülaziz yapmıştır yılında Şeyh Ali vefat edince yerine Şeyh Sıddık Abdülaziz geçmiştir. İslami Hareket, 2001 yılında Süleymaniye bölgesinde etkin olan KYB ile şiddetli silahlı çatışmalara girmiş, bu çatışma sonrası hareket büyük bir darbe almıştır. Ayrıca hareketin içerisinde liderlik kavgaları çıkmış ve hareketin kendi içinde yaşadığı geniş çaplı bölünmeler de zayıflama sürecini hızlandırmıştır. Hareket içi bölünmelerde özellikle Abdülaziz ailesinin hareketin içerisindeki etkisini koruma çabaları önemli rol oynamıştır yılında KYB ile tekrar uzlaşan hareket, KYB nin etkin olduğu Süleymaniye hükümetinde 2 bakanlık elde etmiştir Kürdistan seçimlerine Kürdistan İttifakı içerisinde giren İslami Hareket, Kürt parlamentosunda 2 sandalye kazanmıştır. İslami Hareket, 2010 Irak seçimlerine de Kürdistan listesi altında KDP ve KYB ile birlikte katılmış, ancak Bağdat Parlamentosu nda herhangi bir sandalye elde edememiştir Kürdistan İslami Cemaati Irak ın Kürdistan bölgesinde Müslüman Kardeşler çizgisinde faaliyet gösteren siyasi ve toplumsal harekettir yılında Kürdistan da İslami Hareket grubundan Molla Ali Bapir liderliğinde kopanların öncülüğünde kurulmuştur. Müslüman Kardeşler den farklı olarak bir dönem Kürt bölgesine özgü şartlar nedeniyle silahlı kanada sahip olan hareket, silahlı kanadını 2003 sonra El Cemaatu l İslamiyye fi Kurdistani l Irak, Al jazeera, 3 Ekim 2004, 45

48 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU sı kaldırmıştır. 108 Genel merkezi Erbil de bulunan partinin liderliğini Molla Ali Bapir yürütmektedir. İslami Cemaat, 2009 yılında Irak Kürdistan seçimlerine Hizmet ve Reform Listesi çatısı altında katılmış, bu liste Erbil Parlamentosu nda 13 sandalye elde etmiştir Irak seçimlerine Kürdistan İttifakı dışından katılan parti, Bağdat Parlamentosu nda 2 sandalye elde etmiştir Feyli Kürtleri Tarihsel olarak nüfusları İran-Irak sınırında yoğunlaşmış olan Feyli Kürtleri günümüzde çoğunlukla Bağdat ve Diyala şehirlerinde yaşamaktadır. Şii bir Kürt topluluk olan Feylilerin Irak taki nüfusunun 2,5 ila 3 milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir. Bunlara İran da yaşayan Feyliler eklendiğinde toplam nüfusları 6 milyonu bulmaktadır. 109 Irak devletinin kurulmasının ardından önemli bir ekonomik gelişme sağlayan Feyliler, kısa sürede Irak rejiminin hedefi haline gelmişlerdir yılında İran ile Irak arasında meydana gelen sınır meselesinde Irak devleti tarafından İranlı oldukları ileri sürülen Feyliler büyük bir göçe zorlanmışlardır. Aynı şekilde 1970 lilerin ortalarında Irak başkanı Ahmet Hasan döneminde yaklaşık 40 bin Feyli, İran unsuru olmakla suçlanarak İran a sürülmüştür. Sürgünler Saddam Hüseyin in iktidarda olduğu 1980 li yılları boyunca da devam etmiştir de yaşanan İran-Irak savaşında Irak a karşı İran la işbirliği yapmakla suçlanan Feyliler İran a göçe zorlanmış, mallarına el konmuş ve vatandaşlıktan çıkarılmışlardır ile 1990 yılları arasında yüzbinlerce Feyli yerinden edilmiş, onbinlercesi yargılanma olmaksızın tutuklanmış, binlercesi kaybolmuş veya öldürülmüştür. 110 Feylilerin rejimin sistematik baskı ve zulmüne uğramasının temelde üç nedeni vardır. Bunlardan ilki Kürt ve Şii kimliklerinden ötürü Irak rejimlerinin Sünnileştirme ve Araplaştırma politikaları önündeki en büyük engel olarak görülmeleridir. Diğer bir neden ise Irak devletinin kurulmasının ardından elde ettikleri ekonomik başarıdır. Özellikle Yahudilerin Bağdat tan sürülmesinin ardından Bağdat pazarını ele geçiren Feyliler, kayda değer ekonomik gelişme sağlayarak toplumsal 108. El Hareketu l İslamiyye fi Kurdistan, Al Jazeera, 3 Ekim 2004, Iraq: Information on the Kurdish Feyli (Faily/Falli) families, including their main area of residence and their relationship with other Kurdish groups and the Iraqi regime, The UN Refugee Agency, 1 Ekim Gorran Takes up Case of Feyli Kurds, AKNews, 14 Mart

49 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER hayatta etkin roller üstlenmişlerdir. Son olarak Feylilerin maruz kaldığı ayrımcılık Feyli toplumunun muhalif olan yapısıyla da ilintilidir. Irak taki birçok topluluğa nazaran daha fazla dışa açık, liberal ve eğitimli olmaları Feylilere ülkede ciddi bir siyasal ve ekonomik nüfuz kazandırmıştır. Irak rejimine muhalif olan oluşumları destekleyen Feyliler, Kürdistan Demokrat Partisi başta olmak üzere Kürdistan Yurtseverler Birliği, Irak Komünist Partisi ve Ulusal Kürt hareketlerinde varlık göstermişlerdir yılında Amerika nın Irak ı işgali Irak taki tüm gruplar gibi Feyliler açısından da yeni bir dönem başlatmıştır. Feylilere yapılan insan hakları ihlallerinin kabul edildiği bu dönemde İran a sürülmüş bulunan Feylilerin bir kısmı Irak a geri dönmüştür. Ayrıca 2009 yılında başlayıp 2010 da sonuçlanan Feyli davasında Irak Mahkemesi, Feyli Kürtlerine karşı işlenen suçlar nedeniyle Saddam Hüseyin in Dışişleri bakanı Tarık Aziz i 10 yıl hapis cezasına çarptırmış, üç kişiye ise idam cezası vermiştir. 111 Günümüzde Feylilerin en temel talepleri arasında eski rejimin ırkçı politikaları neticesinde uğradıkları zararın tazmin edilmesi ve yeniden Irak vatandaşlığına kabul edilmeleri yer almaktadır. Feyliler her ne kadar eski rejimin baskılarına topluca maruz kalmış olsalar da günümüzün siyasi koşullarında yekpare bir görüntü sergilememektedirler. Feyli toplumunun bir kısmı Şii kimliklerinden ötürü Şii partilerde, bir diğer kısmı ise Kürt kimliklerinden ötürü Kürt siyasi hareketleri içerisinde faaliyet göstermektedirler. Irak genel seçimlerine Feyli Kürtleri İslami Birlik Partisi ve Özgürlükçü Feyli Kürtleri Örgütü adı altında iki grupla katılan Feyliler 2009 Irak bölgesel seçimlerine ise Hukuk Devleti İttifakı ndan girmiştir. 1.4 TÜRKMENLER Irak Türkmen Cephesi Irak Türkmen Cephesi (ITC) Iraklı Türkmenleri temsil etmek ve haklarını korumak amacıyla 5 Nisan 1995 te kurulmuştur. Kuruluşunda Türkiye nin, özellikle de işadamı İhsan Doğramacı nın büyük desteği bulunan 112 ITC, Türkmen partileri ve sivil toplum kuruluşlarının çatı organizasyon Tariq Aziz given additional 10-year jail term for persecution of Shia Kurds, Guardian, 28 Kasım Raber Tal at Jawhar, The Iraqi Turkmen Front (Presses de l Ifpo, The Lebanese Center for Policy Studies, 2010), ss

50 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU dur. Daha önce KBY Ticaret ve Sanayi Bakanı Sinan Çelebi nin de başkanlığını yürüttüğü ITC, Mayıs 2011 den bu yana Erşat Salihi tarafından yönetilmektedir. Cephenin organizasyon yapısı başkan, yönetim kurulu ve Türkmen Meclisi nden oluşmaktadır. 113 Merkezi Kerkük te olan ITC nin 71 kişilik bir Türkmen Meclisi ile 9 kişilik bir Yürütme Kurulu vardır. ITC nin Irak içerisinde Bağdat, Diyala, Musul ve Erbil de; Irak dışında ise Türkiye, İngiltere, Almanya, ABD, Suriye ve Belçika da temsilcilikleri bulunmaktadır. ITC bünyesinde 24 saat yayın yapan Türkmeneli TV, iki yerel radyo istasyonu ve haftada iki defa yayınlanan Türkmeneli gazetesi vardır. Buna ek olarak 6 dilde yayın yapan ve ITC Türkiye Temsilciliği tarafından yönetilen bir internet sitesi de yayın yapmaktadır. 114 ITC, Eğitim ve Kültür Dairesi ne bağlı olarak Irak ın pek çok şehrinde okulları aracılığıyla eğitim-öğretim faaliyetleri ve kültürel etkinlikler düzenlemektedir. Cephenin siyasi çalışmalarını koordine eden Siyasi ve Dış İlişkiler Dairesi ve ITC yetkililerini ve binalarını koruyan Güvenlik Dairesi de Irak ta faaliyetlerin yürütülmesini sağlamaktadır. 115 ITC nin amaçları Ekim 1997 de Erbil de düzenlenen ilk kurultayında dünyanın muhtelif ülkelerinden faaliyet gösteren Türkmen derneklerinin temsilcilerinin katılımıyla belirlenmiştir. Buna göre ITC nin amaçları, Irak ın toprak bütünlüğü içerisinde Türkmenlerin ve diğer milletlerin meşru haklarına kavuşması; Irak ta demokratik, insan hak ve özgürlüklerine saygılı çoğulcu parlamenter bir sistemin kurulması; Irak ta yaşayan tüm etnik, mezhebi ve dini azınlıklar arasında eşitliğin sağlanması ve siyasi ve idari yapının eşit haklar ilkesi esaslarına göre düzenlenmesi olarak belirlemiştir. 116 Irak ın toprak bütünlüğünü savunan ITC, federasyon fikrine ve Kerkük ü hariç tutarak Irak ın bölgelere ayrılmasına karşı çıkmaktadır. Cephe, Iraklıların etnik grup veya mezhep farklılıklarına göre değil Iraklılık üst kimliğinde birleşmesi gerektiğini dillendirmiştir. Irak Anayasası nın Kerkük ün statüsünü belirleyen 140. Madde yi Kerkük ün KBY ye katılımı olarak gören ve buna karşı çıkan ITC, Irak ın bölgelere ayrılması halinde Türkmenlerin de bağımsız bir bölgeye sahip olması gerektiğini savunmuştur. ITC, Kerkük ün statüsünün referandumla belirlenmesi Şemsettin Küzeci, 15 Yıllık Irak Türkmen Cephesi (ITC) -1, Kerkük Gazetesi, 24 Nisan İnci Muratlı, Irak Türklerinin Siyasi Tarihi, TURAN-SAM, 29 Ocak A.g.e Şemsettin Küzeci, 15 Yıllık Irak Türkmen Cephesi-2, Kerkük Gazetesi, 27 Nisan

51 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER ne karşı çıkmakta ve Kerkük ün Kürtlerin yönetimine geçmesi durumunda bölgede yaşayan bütün azınlıkların haklarının gasp edileceğini savunmaktadır. 117 Irak Türkmen Cephesi hâlihazırda daha önce Kerkük e şimdi ise Selahattin e bağlı Tuzhurmatu ve Musul a bağlı Tela fer ilçelerinin il olması için çabalamaktadır. Cephe böylelikle Musul ve Kerkük te değiştirilmeye çalışılan nüfus oranlarının Türkmenler için oluşturduğu dezavantajın ortadan kaldırılabileceğini düşünmektedir. 118 Irak Türkmen Cephesi, ilk olacak 31 Ocak 2005 seçimlerine katılmış ve 93 bin oyla 3 sandalye kazanmıştır. Aralık 2005 seçimlerinde ise 82 bin oyla sadece 2 sandalye kazanmış ve Türkmen adayların farklı listelerden aday olduğu 2010 seçimlerinde 300 bin civarında oy almıştır. Irak Türkmen Cephesi nin 2013 yerel seçimlerine Musul da Vali Nuceyfi nin listesinde girdiği bilinmektedir Irak Türkmen İslam Birliği 1990 lı yıllarda Irak ta Türkmen siyasi hareketi geliştikçe farklı ideolojiler ve mezhepler arasındaki ayrım da belirginleşmiştir. 119 Bu doğrultuda Irak Türkmen İslam Birliği (TİB), 1991 de Iraklı Şii Türkmenler tarafından Şam da kurulmuştur. Halen partinin liderliğini kurucusu Abbas Beyati yürütmektedir. Birliğe ait altmış kadar sosyal ve kültürel kuruluş, çeşitli dergi ve gazete bulunmaktadır. 120 Beyati, Saddam rejiminin düşmesinden sonra parti merkezini Şam dan Bağdat a taşımıştır. Parti nin Kerkük, Musul, Diyala, Kerbela ve Selahaddin de de temsilcilikleri vardır. Irak ın işgali sonrasında yaşanan çatışma sürecinde Irak Türkmen İslam Birliği, Kerkük te Hıristiyanları hedef alan bazı silahlı saldırılardan sorumlu tutulmuştur. 121 Irak siyaset sahnesinde Şiilerin iktidar olanağı ve gücü arttıkça Mukteda 117. Raber Tal at Jawhar, The Iraqi Turkmen Front (Presses de l Ifpo, The Lebanese Center for Policy Studies, 2010), ss İnci Muratlı, Irak ta Son Perde Ýnerken Türkmenler, 21.yy Dergisi, Kasım 2009, s Raber Tal at Jawhar, A historical overview of the Iraqi Turkmen s political responses, El İttihad El İslamiyye Li Turkmen El Irak, 22 Şubat 2009, Turkoman Islamic Union: Bring Christians killers to justice, 49

52 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Es Sadr ve Yüksek İslam Konseyi ile güçlü bağlara sahip Şii Türkmenler de güçlenmiştir. 122 Mezhep temelli siyasi ittifaklar geliştiren Irak Türkmen İslam Birliği, 2005 seçimlerinde Iraklı Şiilerin Ulusal Irak İttifakı na katılmıştır. 123 Partinin başkan yardımcısı Casim Muhammed Cafer, 2005 te kurulan geçiş hükümetinde İskân Bakanlığı, 2006 da ve 2010 da kurulan Nuri El Maliki hükümetlerinde ise Gençlik ve Spor Bakanlığı görevlerini üstlenmiştir seçimlerinde TİB Nuri el Maliki nin liderliğini yaptığı Hukuk Devleti İttifakı nda yer almıştır. 124 TİB in Irak siyasi haritasında, Türkmenler arasında Irak Dava Partisinin bir kolu olarak algılandığını söylemek yanlış olmayacaktır. 125 Irak Türkmen İslam Birliği, diğer Türkmen Partiler gibi Kerkük teki Türkmen varlığının korunması konusunda çaba sarf etmektedir. Parti lideri Beyati, Kerkük sorununun çözümü için gereken unsurların, Kerkük ü oluşturan halkların birbirine karşılıklı güveni ve Kerkük için oluşturulacak idari bir formül olduğunu söylemiştir. 126 Türkmenlerin sorunlarına sahip çıkmakla birlikte etnik milliyetçi bakış açısından uzak duran TİB Arapça nın Irak ın resmi dili olarak kalmasını savunmakta ve dini açıdan da Şii mezhebini ön planda tutan bir tavrı benimsemektedir. Irak ı hem İslam hem de Arap dünyasının bir parçası görmekle beraber TİB Irak ı dini ve etnik açıdan heterojen bir ülke olarak kabul etmektedir. TİB, 1991 yılında yayın hayatına atılan aylık El-Delil Gazetesini çıkartmaya devam etmektedir. Ayrıca TİB, www. iuiturkmen.net adlı internet sitesinden de sesini duyurmaya çalışmaktadır Türkmen Kardeşlik Hareketi 1989 da Saddam ın Kerkük teki etnik gruplara yönelik baskısı sonucunda kurulan Irak Türkmen Kardeşlik Partisi (ITKP), 1991 den itibaren Kuzey Irak ta Kürt Bölgesel Yönetimi nde faaliyet göstermeye başlamıştır. Türkmen Kardeşlik Hareketi, 2002 yılında Türkmen Kültürel Birliği, Türkmen Milli Kurtuluş Partisi, Irak Türkmenleri Birlik Partisi ve Türkmen Demokratik Parti ile bir araya gelerek Türkmen Ulusal Birliği ni kurmuştur. Birliğin temel hedefi, Kürdistan Bölgesel Yönetimi nde Türkmenlerin ve Kürtlerin bir arada kardeşçe yaşamasının sağlanması olarak 122. Jawhar, Irak Türkmen İslam Birliği Resmi Web Sayfası, Mete Çubukçu ve Taha Özhan, İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri, SETA Analiz, Nisan ORSAM, Irak taki Türkmen Varlığı, Rapor No: 9, Mart 2011, s Lawmaker Rules out Solving Kirkuk Issue According to Articles 140, 23, 30 Mayıs 2009, ORSAM, a. g. e., s

53 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER belirtilmiştir. 128 Türkmen Ulusal Birliği, Kürt partilerle, özellikle KDP ile daha uyumlu bir politika geliştirmiştir. Ancak Kerkük ün statüsü konusundaki anlaşmazlıklar nedeniyle bu olumlu hava zaman zaman bozulmaktadır. 129 ITKP Başkanı Velid Şerike, partisini ve bölgesel Kürt yönetimi ile işbirliği yapan diğer Türkmen siyasi oluşumlarını yerli veya milli olarak değerlendirmekte, diğer Türkmen oluşumlarını ise Türkiye ve İran ın Irak üzerindeki emellerine alet olmakla itham etmektedir. Şerike ayrıca Irak Türkmenlerinin mücadelesinin Irak içinde ve Irak taki diğer yerli unsurlarla işbirliği halinde yürütülmesi gerektiğini,- Türk milliyetçiliğine veya Şii dayanışmasına endeksli bir siyasetin Türkmenlere zarar vereceğini savunmaktadır. Irak ın bölünmesine karşı çıkan Şerike, Türkmenler için de bir özerk bölgenin söz konusu olabileceğini söylemektedir. Kerkük ü hiçbir etnik gruba ait olmayan bir kardeşlik şehri olarak gören Şerike ye göre Türkiye nin Türkmen politikası Türkmenleri bölmekte ve onlara zarar vermektedir. Şerike bir gazeteye verdiği röportajda aylık olarak Barzani den 2900, Talabani den ise 1600 dolar aldığını söylemiştir. 130 ITKP nin yayın organları olarak Arapça ve Türkmence basılan aylık Kardeşlik Yolu gazetesi, Türkmence yayın yapan Rüya radyosu ve Doğru Yol adlı yerel televizyon kanalı faaliyet göstermektedir. Parti 2005 teki Irak genel seçimlerine Kürt İttifakı ile birlikte katılmış, parti listesinden sadece Şerike seçilebilmiştir. Şerike nin Kerkük ten aday gösterildiği 2010 genel seçimlerine yine aynı ittifak içinde iştirak eden İTKP hiç bir varlık gösterememiş, Şerike de sadece 417 oy alabilmiştir DIĞER PARTILER Asurî Demokratik Hareketi Irak taki etnik siyasi partilerden olan Asurî Demokratik Hareketi (Zouva),. ülkedeki Asurîlerin haklarını korumak, siyasi ve sosyo-kültürel hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla 1979 da kurulmuştur. Partinin kuruluşundaki en büyük etken, 128. Profile: Turkoman parties, BBC, 12 Ocak 2003, Iraqi Turkoman Form Coalition Organization, Gareth Stansfield ve Hashem Ahmadzadeh, Kurdish or Kurdistanis?, Reidar Visser ve Gareth Stansfield (ed.), An Irak of Its Regions Cornerstones of a Federal Democracy (New York: Colombia University Press,2008), s Irak ta Türkmen Varlığı, ORSAM Rapor, No: 9, Mart 2011, s A.g.e., s

54 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Baas rejiminin azınlıklara yönelik baskıcı politikaları olmuştur. Saddam Hüseyin in başlattığı yoğun Araplaştırma politikası ve Arapça dışında hiçbir dile ve kültüre müsamaha gösterilmemesi sonucunda Asurîlerin siyasi oluşumları hız kazanmıştır. Yasadışı kurulan ve yer altında faaliyet göstermek zorunda kalan partinin ideolojisi, Hıristiyanlık öncesi Asurî medeniyetini, Asurî etnik kimliğini, kültürünü ve dilini yaşatmak olarak şekillenmiştir. 132 Irak devleti içindeki kimlik sorununa ilişkin rejimle yapılan müzakerelerin sonuçsuz kalması üzerine Asurîler kırsalda milis güç olarak örgütlenmeye başlamıştır. Bu süreç dâhilinde, Asurî Demokratik Hareketi de 1982 de Yunadim Kanna liderliğinde silahlanarak kuzeyde Kürtlerin başlattığı silahlı direnişe 1984 te katılmış, 1990 ların başlarında da Kürdistan bölgesel yönetimine dâhil olmuştur. 133 Hareket, Kuzey Irak ta Kürtler için oluşturulan otonom bölgede 1992 de yapılan ilk seçimlerde Hıristiyanlara ayrılan beş sandalyeden dördünü kazanmıştır. Geri kalan 100 sandalyenin Barzani nin Kürdistan Demokratik Partisi ve Talabani nin Kürdistan Yurtseverler Birliği arasında eşit paylaşıldığı düşünülünce parlamentodaki dengeler açısından Asurîlere ayrılan 5 sandalye önem kazanmıştır. 134 Irak taki iki büyük Hıristiyan topluluğunu, Katolik Keldaniler ve Doğu nun Asur Kilisesi (Nasturiler) oluşturmaktadır. Keldaniler, kimliklerini mezhep temelli kurgularken Nasturiler etnik temelli kimlik tanımlamasını tercih etmektedir. Dini kimlik olarak Nasturilerin kurduğu Asurî Demokratik Hareketi, Asurî, Keldani ve Süryanilerin tek bir etnik topluluğa (Asurî) mensup olduğunu ve aralarındaki isim farklılığının mezhep farklılığından ileri geldiğini söyleyerek etnik anlamda Asurî milliyetçiliğini savunmaktadır. Ancak Asurîlik, Süryani Ortodokslar için birleştirici bir tanımlama olmamıştır. Partinin Asur milliyetçiliği temelinde Asurî, Keldani ve Süryani toplumlarını temsil ettiği iddiası, Keldaniler tarafından da reddedilmekte, hareketin diğer halklarla diyalog kurmaktan kaçınarak sadece Nasturileri temsil ettiği ileri sürülmektedir. 135 Yine de Irak ın iki büyük Hıristiyan topluluğu olan Katolik Keldaniler ve Nasturiler, 1994 te bir anlaşmaya vararak birtakım dini ritüellerde birlik kararı almıştır. Dini eksende yapılan bu anlaşma, siyasi düzleme de yansımış, 2003 te Asurî Genel Konferansında Keldo-Asurî ismiyle Irak Hıristiyanlarının birliğine vurgu yapılmıştır Herman Teule, The Christian Minorities in Iraq, Christiane Timmerman ve Johan Leman (ed.), In Between Spaces, Christian and Muslim Minorities in Transition in Europe and Middle East (Brüksel: Peter Lang Publication,2009), s David McDowall, A Modern History of the Kurds (New York: I.B Tauris, 2007), s Liam Anderson ve Gareth Stansfield, The Future of Iraq: Dictatorship, Democracy, or Division (New York: Palgrave Macmillan,2004), s Hanna Hajjar, Where is the Assyrian Democratic Movement (Zowaa) heading to?, Gareth Stansfield, Iraq: People, History, Politics (Cambridge: Polity Press, 2007), s

55 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER Asurî milliyetçiliğinin temelini tarihi anayurtları olarak kabul ettikleri Mezopotamya bölgesindeki Ninova topraklarında Asurî vatanını tekrar kurmak ülküsü teşkil etmektedir. Irak taki en büyük Asurî partisi olan Asurî Demokratik Hareketi de Ninova ovalarında Bağdat yönetimine bağlı bir Asurî otonom bölgesi kazanımını hedeflemektedir. Bu bağlamda Asurî Demokratik Hareketi 1970 lerden itibaren Baas rejimine karşı Kürtlerle geliştirdiği işbirliğinde daha fazla pay almak istemektedir. 137 Asurî Demokratik Hareketi nin kurulmasında önemli bir motivasyon kaynağı olan Asurî kimliğinin asimile edilme tehlikesi de diğer bir sorunu teşkil etmektedir. Asurîlere uygulanan asimilasyon politikasına somut bir örnek olarak eski başbakan yardımcısı ve Saddam a en yakın isimlerden Tarık Aziz gösterilmektedir. Asurî sorununu çözeceğini vaat eden Tarık Aziz, bir süre sonra Yuhanna olan soyadını Aziz le değiştirerek Asurî kimliğini reddetmiş ve tüm Iraklıların Arap olduğunu söylemiştir dekihalepçe katliamı sırasında Kürt köylerinin yanı sıra Asurî köyleri de kimyasal silah saldırısına hedef olmuş, 2000 den fazla Asurî hayatını kaybetmiştir. 139 Kuzey Irak ta pek çok bölgede Kürtlerle ortak yaşam alanına sahip olan Asurîler, Irak rejimine karşı Kürt hareketi ile işbirliği yapsalar da daima kimliklerini koruma çabasında olmuşlardır. 140 Saddam rejiminin devrilmesinin ardından Asurî Demokratik Hareketi, bu kez Kuzey Irak taki bölgesel yönetim yerine Bağdat taki merkezi yönetimle işbirliğini tercih etmiştir. Ancak bu durum Kürt-Hıristiyan ittifakına engel olmamış, Zouva Kürt parlamentosunda iki sandalye ile temsil edilmeye devam etmiştir. Uzun süre tek Asurî partisi olarak kalan Asurî Demokratik Hareketi, bu süre içinde sadece Kürt partiler içindeki bazı Asurî siyasilerle rekabet etmiştir. 141 Bununla birlikte, 2005 ten bu yana Kürt-Hıristiyan ittifakında Hıristiyanları temsilen Kürdistan Bölgesel Yönetimi başbakanı Barzani ile yakın ilişki içinde olan Sarkis Agacan kuzeydeki Hıristiyanlar arasında ön plana çıkmıştır. 142 Asurî Demokratik Hareketinin Kürt partilerle ilişkisi, 2005 seçimleriyle oldukça zayıflamıştır. Bu seçimlerde Zouva, Kürt partilerle hareket etmek yerine Şii ağırlıklı Birleşik Irak İttifakı nda yer almıştır. Zouva, KDP nin güvenlik güçlerinin Musul ve Erbil deki Asurîleri bezdirme politikası izlediğini savunmaya başlamıştır. Bu sebeple Hareket, Kürdistan Bölgesel Yönetimi çatısı altında yaşamak yerine Musul un doğusunda Asurî bölgesel yönetimi kurarak Asurîlerin etnik kimliklerini koruyabileceklerini sa Augin K. Haninke, Assyrians Don t Want to Be a Part of a Part of Iraq, 25 Kasım 2011, Lincoln Malik, A progressive and pragmatic program, James Minahan, Encyclopedia of the Stateless Nations: A-C (Westport: Greenwood Publishing,2002), s Gareth Stansfield ve Hashem Ahmadzadeh, Kurdish or Kurdistanis?, Reidar Visser ve Gareth Stansfield (ed.), An Irak of Its Regions Cornerstones of a Federal Democracy (New York: Colombia University Press,2008), s McDowall, s Teule, s

56 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU vunmaktadır. Kürt liderler açısından ise Asurîler bölgede Hıristiyan varlığının korunmasını önemseyen ABD siyasetçilerini etkileme kapasiteleri dışında önemli görünmemektedir. 143 Kültürel olarak ayakta kalmak için siyasi hakların önemini vurgulayan Asurî Demokratik Hareketi, yeni dönemde Arap, Kürt ve Türk komşularıyla iyi geçinmek istediğinin de altını çizmeye başlamıştır. 144 Asurî, Keldani ve Süryani Hıristiyanların temsilcisi olma iddiasını taşıyan Asurî Demokratik Hareketi, parlamentoda temsil edilen tek Asurî partisidir. Parti programı, Irak Anayasası nın farklı etnik grupların idari, siyasi, kültürel ve eğitsel haklarını garanti altına alan 125. maddesinin öneminin altını çizmektedir. Parti lideri Yunadim Kanna, Avrupa ve Amerika kıtalarında yaşayan Asurî diasporası ile güçlü ilişkilere sahiptir Keldani Süryani Asurî Halk Meclisi Keldani Süryani Asurî Halk Meclisi (KSAHM), Kürdistan Demokrat Partisi nin önemli isimlerinden olan Katolik Keldani Sarkis Agacan tarafından 2007 de Erbil de kurulmuştur. KSAHM, o güne kadar Asurîlerin tek siyasi temsilcisi olan Asurî Demokratik Hareketi ne karşı rakip siyasi bir güç olarak gelişmiştir. Partinin kendine ait İştar Televizyonu ve aylık dergileri bulunmaktadır. KSAHM ın temel hedefi, Asurîlerin temel haklarının güvenceye alınmasını sağlamak ve Asurîlerin anavatanı olan Ninova ovalarında Asurîlere ait otonom bir yönetim kurmaktır. Musul ü ve Ninova ovalarını içine alan ve Asurîlerin Ninova olarak adlandırdığı bölgedeki Hıristiyanlar ağırlıklı olarak Keldani Süryani Asurî Halk Meclisi adayı lehine oy kullanmaktadır. 146 Irak taki etnik ve dini azınlıkların sosyal, ekonomik ve siyasi hayata katılımını temel hedeflerinden biri olarak gösteren KSAHM, Irak ın zengin tarihi ve kültürel yapısının bir bütünlük içinde yeniden canlandırılması için kadim Irak tarihinin önemine sık sık vurgu yapmaktadır. KSAHM, Irak Anayasasında devlet dini ola Stansfield ve Ahmadzadeh, s Lincoln Malik, A progressive and pragmatic program, David Kenner ve Andrew Swift, The Definitive Guide to the Iraqi Elections, FP, 4 Mart 2010, George Fink, Iraq s Assyrian Christians; More of the same old, New York Times, 17 Şubat

57 1. IRAK TA SİYASİ PARTİLER rak İslam ın yazılmasının demokrasi ile bağdaşmadığını savunmaktadır. Irak taki dini ve etnik azınlıkların şiddet ve terör mağduru olduğunu ifade eden KSAHM, azınlıkların ülkedeki karar alma mekanizmalarından, önemli görevlerden ve güvenlik birimlerinden uzak tutulmasına karşı çıkmaktadır. 147 KSAHM, Irak taki Keldani, Süryani ve Nasturi Hıristiyanların ortak etnik kökeninin Asurî olduğunu belirterek farklı kiliseler üzerinden yapılan siyasi kimlik tanımlamasının ülkedeki Hıristiyanları bölerek güçlerini zayıflattığını savunmaktadır Antwan Alsana, Minorities rights in Iraq, 23 Ağustos 2011, Saving Christians in Iraq, History is at heart of current effort to fortify the faithful, 11 Ağustos 2011,

58

59 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER 2.1 ŞİİLER Nuri el-maliki Başbakan Nuri Kamil Muhammed Hasan el-maliki, 20 Haziran 1950 de Babil bölgesindeki Hille şehrinde Şii bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Lisans derecesini Bağdat ta bulunan Usul ed-din (İslam Araştırmaları) Koleji nden, yüksek lisans derecesini ise Süleymaniye deki Selahaddin Üniversitesi nde Arap Edebiyatı bölümünden alan el-maliki, daha sonra Hille şehrine dönerek eğitim müdürlüğü yapmıştır. 149 Siyaseten aktif bir aileden gelmektedir. Dedesi 1920 de İngilizlere karşı isyana katılmış, babası da gençlik yıllarında Nasırcı bir Arap milliyetçisi olarak siyasi faaliyetler içinde yer almıştır. Genelde Arap dünyasının seküler Arap milliyetçiliği ile yaşadığı hayal kırıklığı, özelde babasının buruk tecrübesi Nuri el-maliki nin İslami siyasi oluşumlara ilgi duymasına vesile olmuştur. 150 Bu ilginin sonucu ola PM: Nouri Al-El Maliki, İslamic Dava Partisi resmi internet sitesi: Ned Parker, Raheem Salman, Notes from the Underground: The Rise of Nouri al-maliki, World Policy Journal, Spring 2013, Erişim Tarihi: 24 Mart

60 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU rak, 1970 de Saddam Hüseyin e karşı Şii muhalefetini temsil eden Dava Partisi nde aktif siyasete başlamıştır. 151 Şubat 1979 daki İran Devrimi nin ardından Şii siyasi oluşumlarının kendilerini daha görünür kılmaları Baas güvenlik güçlerinin bu oluşumlar üzerinde baskı ve şiddetinin artmasını birlikte getirmiştir. 152 Böyle bir ortamda, yasaklı olan Dava Partisi ne mensup olduğu gerekçesiyle güvenlik güçlerinin hedefi haline geldiği için 21 Ekim 1979 da Ürdün e gitmek durumunda kalan el-maliki hakkında Saddam Hüseyin tarafından idam kararı çıkarılmıştır. Ürdün üzerinden Suriye ye geçen el-maliki, 1979 dan 13 Ocak 1982 ye kadar Cevad takma adıyla Suriye de yaşamış ve gerilla hücrelerinin oluşturulması ve eğitilmesi, gazete çıkarılması ve partinin Şam ofisinde yöneticilik de dâhil olmak üzere pek çok faaliyetin içinde yer almıştır. 153 Suriye deki silahlı örgütlenme çalışmalarının başarılı görünmesi üzerine İran ın Ahvaz şehri yakınlarında Dava Partisi ne ait bir askeri eğitim kampında hizmet etmesi için çağrılmıştır. İran ın Dava Partisi ni tamamiyle kendi kontrolü altına alma çabaları ve bu sonuç vermeyince parti içinden bir grubu ikna etmeyi başararak ayrı bir parti kurdurup kampı Dava nın elinden alması gibi İranlılarla yaşanan çeşitli olumsuz tecrübeler Maliki ve diğer Dava yöneticilerinde İran a karşı mesafeli bir tavır oluşmasına neden olmuştur. 154 Ebu Esra mahlasını kullanan el-maliki, Eylül 1989 da tekrar Şam a dönmüş ve Nisan 2003 te Saddam Hüseyin iktidarı düşene kadar burada kalmıştır yılında Iraklı muhaliflerin oluşturduğu Şam merkezli Ortak Hareket Komitesi nde bir dönem başkanlık yapan Nuri El Maliki, Avrupa ve İslam ülkelerine ziyaretler düzenleyerek Irak muhalefetine destek bulmaya çalışmıştır. 156 Çabalarının ilk sonucu Körfez Savaşı sonrası 11 Mart 1991 de ABD nin sponsorluğunda 157 Beyrut Konferansı nın düzenlenmesi olmuştur. Bu konferansa Irak tan 17 siyasi parti ve sivil toplum kuruluşunun yanı sıra Lübnan, Suriye, İran ve Kuveyt ten de delegeler katılmıştır. 158 Sürgünde olsa da Irak siyasetinden uzaklaşmayan Maliki, Saddam Hüseyin rejimi düştükten sonra Irak a dönmüş, Dava Partisi nin yönetim kuruluna seçilmiş ve parti liderlerinden birisi olarak ön plana çıkmıştır. Irak ın Amerikan işgali altında olduğu yıllarında Nuri el-maliki, devlet kurumları 151. Michael M.Gunter, Historical Dictionary of the Kurds (Scarecrow Press, 2011), s Parker, Salman, a. g. e PM: Nouri Al-El Maliki, İslamic Dava Partisi resmi internet sitesi: Parker, Salman, a. g. e PM: Nouri Al-El Maliki, İslamic Dava Partisi resmi internet sitesi: Pierre Tristam, Nouri al El Maliki, Iraq s Prime Minister: A Profile, About.com, Maliki-profile.htm.Erişim tarihi: 20 Ocak PM: Nouri Al-El Maliki, İslamic Dava Partisi resmi internet sitesi: 58

61 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER ve ordudan Baasçıların temizlenmesi için kurulan komitede yer almış ve bu komitenin başkan yardımcılığını yürütmüştür Ocak 2005 te yapılan ve Dava Partisi genel sekreteri İbrahim el-caferi nin başbakan seçildiği ilk seçimlerde el-maliki de anayasayı yapacak kurucu meclis niteliği olan parlamentoya girmiş ve anayasa taslağını hazırlayan komitede başkan yardımcısı olarak görev almıştır. Anayasanın 15 Ekim de düzenlenen referandum ile onaylanmasının ardından 15 Aralık 2005 te dört yıl süreli tam dönemli meclis üyelerini seçmek için genel seçimler yapılmış, Şii bloğu olan Birleşik Irak İttifakı (BIİ) seçimden birinci parti olarak çıkmıştır. Yeni dönemde hükümeti kuracak kişi olarak BIİ tekrar İbrahim el-caferi yi seçmiştir. Geçmiş dönemde mezhep çatışmalarının önüne geçmede zaafiyet gösterdiğine inanılan El-Caferi nin tekrar başbakanlığa gelmesine Sünni Araplar, Kürtler, Amerikan ve İngiliz hükümet yetkilileri olumlu bakmamışlardır. 160 Hatta ABD nin Bağdat Büyükelçisi Zalmay Halilzad alternatif iktidar bloku oluşturma çabaları içine girmiştir. Bunun üzerine BIİ, Amerikalı yetkililere aralarında Nuri el-maliki nin de olduğu dört yeni ismi aday göstermiştir. Bu adaylar arasında en fazla Iraklı kimliğine sahip çıktığına ve İran dan en fazla bağımsız olduğuna inanılan el-maliki nin yeni hükümeti kurması kararlaştırılmıştır. 161 Nisan 2006 da Cumhurbaşkanı Celal Talabani, BIİ adayı Nuri el-maliki yi hükümeti kurmakla görevlendirmiştir. 20 Mayıs 2006 da güvenoyu alan El-Maliki hükümeti, Saddam rejimi devrildikten sonra Irak ta geçici olmayan ve tam dönem görev yapması öngörülen ilk hükümet olmuştur. 162 Başbakanlığı öncesinde çok ön plana çıkmamış olan el-maliki hakkında Bush yönetiminin Ulusal Güvenlik danışmanı Stephen Hadley lider olmak isteyen ama nasıl yapacağını bilemeyen birisi olarak beni etkiledi demiştir. 163 Maliki, başarısının Amerika nın kuklası olmanın sonucu olduğunu ileri sürenlere Kendimi Amerikan dostu görüyorum, fakat Amerika nın Irak taki adamı değilim cevabını vermiştir Nouri al-el Maliki, Erişim tarihi: 20 Ocak Toby Dodge, Iraq: From War to a New Authoritarianism, (London, The International Institute for Strategic Studies, 2013), Kindle baskısı. Michael Eppel, Kürtlerin el-caferi ye itiraz gerekçesinin onun Kürtlerin federalist eğilimlerine karşı olması ve bunu dizginlemek amacıyla Kürt Bölgesel Yönetimi ne karşı Türkiye ye yakınlaşması olduğunu belirtmektedir. Kurdish Leadership in Post-Saddam Iraq: National Challenges and Changing Conditions, içinde Amatzia Baram, Achim Rohde, ve Ronen Zeidel (der), Iraq between occupations: perspectives from 1920 to the present (New York: St. Martin s Press, 2010), s David Ignatius, In Iraq s Choice, A Chance For unity, Washington Post, 26 Nisan 2006; Parker, Salman, a. g. e Ülke rehberi: Irak, BBC Türkçe, 15 Nisan 2009, Yochi J. Dreazen, Nuri Kamal al-el Maliki, Strong Man, National Journal, 14 Ekim 2011, Maliki-strong-man , Erişim tarihi: 20 Mart Borzou Daragahi, `Not America s Man In Iraq, Premier Says, LA Times, 28 Ekim 2006, Erişim tarihi: 20 Mart

62 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Nuri El Maliki, iktidarının ilk zamanlarında hem Amerikan askerlerine ve Iraklı güvenlik güçlerine saldırılar düzenleyen Şii ve Sünni silahlı grupların isyanları, hem de bu grupların arasında her geçen gün artan mezhep çatışmaları gibi iki devasa sorunla karşı karşıya kalmıştır. 165 Özellikle iktidarı paylaştığı Irak İslam Yüksek Konseyi nin güvenlik güçlerine entegre edilmiş eski milis güçlerine ve Sadr grubunun milis güçlerine karşı harekete geçmekte gecikmiş ve hatta onları yer yer koruyucu bir tavır da sergilemiştir. Amerikan ordusunun da desteğiyle ilk kez, önce 2007 nin yazında Bağdat ve civarında, ardından da 2008 in başlarında güney vilayetlerinde Şii milislere karşı operasyonlar düzenlenmeye başlamıştır yılında Sadr a bağlı Mehdi Ordusu ve ondan kopan gruplar arasındaki çatışmalar tırmanınca, Maliki hükümetiyle Sadr arasında anlaşmazlıklar artmış, Amerikan askeri güçlerinin aktif desteği sayesinde El-Maliki, Sadr ın Mehdi Ordusu nu ve ondan kopan diğer milis gruplarını Sadr şehri ve güney vilayetlerinde bastırmaya muvaffak olmuştur. 166 Maliki, Mehdi Ordusu nu bastırdıktan sonra ABD ile Amerikan askerlerinin Irak tan çekilmesi ve ikili ilişkilerin geleceğine ilişkin konuları belirleyen Kuvvetlerin Statüsü Anlaşmaları nı (KSA) yapmıştır. 167 Nitekim Sadr güçleriyle çatışırken Maliki Amerika nın desteğini almış, KSA ya da Irak devletinin gerek gördüğü takdirde teröristlere ve terörist eylemlere karşı Amerikan birliklerinden yardım isteyebilmesini mümkün kılan maddeler konmuştur. 168 Bu anlaşmaların hemen ardından 31 Ocak 2009 da yerel seçimler yapılmış, Irak halkı gözünde popülerliği artan el-maliki nin Hukuk Devleti İttifakı (HDİ), Bağdat ve Basra gibi büyük şehirleri alarak seçimlerden galip çıkmıştır. 169 Yerel seçimlerden başarılı çıkan el-maliki, 7 Mart 2010 genel seçimlerine Şii bloğu BIİ ile girmeme kararı almış ve kendisinin liderliğini yaptığı HDİ ile seçimlere girmiş ve 89 sandalye kazanarak ikinci olmuştur. Irak Anayasası nın 73. maddesine göre hükümeti kurma görevinin seçimlerde en fazla temsilci kazanmış bloğa verilmesi şartı nedeniyle, seçim sonuçlarına göre dezavantajlı bir duruma düşmüş olan Maliki nin ikinci dönem başbakanlığının önünü iki gelişme açmıştır. Birincisi, 165. Adeed Dawisha, Iraq: A Political History from Independence to Occupation,(Princeton: Princeton University Press, 2011), s ; Dodge, a. g. e., 2. Bölüm Marisa Cochrane, The Fragmentation of the Sadrist Movement, Institute for the Study of War, Iraq Report 12, s. 23, Faik Uyanık, El Maliki ve Sadrcıların çatışma nedenleri, BBC Türkçe, 26 Mart 2008, Nouri al-el Maliki, Biography.com, Maliki , Erişim tarihi: 20 Mart Ufuk Ulutaş ve Furkan Torlak, Çekilme Sonrası Irak ta Düzen Arayışı, SETA Analiz, Aralık 2011, s Irak ta yerel seçimlerin galibi El Maliki, NTV, 6 Şubat 2009, Erişim tarihi:20 Mart

63 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER 28 Mart 2010 da Irak Federal Mahkemesi tarafından verilen karardır. Bu karara göre, seçimlerden sonra oluşturulacak bir koalisyon, Anayasa nın 73. maddesindeki şartı karşılama için yeterli olduğudur. İkincisi de, Mayıs 2010 da HDİ ile diğer Şii bloğu Irak Ulusal İttifakı nın Ulusal İttifak (Uİ) adı altında yeni bir blok oluşturmasıdır. Ancak yeni blok içinde kimin başbakan olacağı üzerinde bir türlü anlaşma sağlanamaması hükümet krizini Kasım ayına kadar geciktirmiştir. Gerek Amerikan hükümetinin arabuluculuğu ve baskıları, gerekse Maliki nin Kürdistan İttifakı nın 19 şartını kabul etmesi sonucunda, Irakiye listesinin de dâhil olduğu oldukça geniş tabanlı bir hükümetin el-maliki başbakanlığında kurulmasına 10 Ekim 2010 da imzalanan Erbil Anlaşması nın taraflar arasında imzalanması suretiyle karar verilmiştir Ekim de Cumhurbaşkanı seçilen Celal Talabani, 25 Ekim de el-maliki yi hükümeti kurmakla görevlendirmiş ve yeni hükümet 22 Aralık ta Irak Parlamentosu ndan güvenoyu almıştır. 171 İlk hükümetini 2006 da kuran Maliki, başbakanlığının ilk yılında zayıf bir liderlik performansı göstermiştir. Ancak 2007 yılından itibaren pozisyonunu güçlendirmeye ve siyasi gücü kendi elinde yoğunlaştırmaya başlamıştır. Bu yöndeki ilk girişimlerinden biri kurumsal yapıyı saf dışı bırakmak suretiyle aile fertlerini, yakın çevresini ve kendisiyle ittifak bağı olan kişileri önemli mevkilere atayarak ordu ve güvenlik kuvvetlerini kontrolü altına almak olmuştur. Bunu yargıyı ve ardından da diğer bağımsız kurumları kendi denetimi altına alması izlemiştir. Başbakanlık ofisini devlet gücünün merkezi haline getirerek politikaların oluşturulması ve uygulanması sürecinde kabine ve parlamentonun etkisini azaltmıştır. 172 Maliki ye bu imkânı sağlayan en büyük faktör, muarızlarının onu anayasaya aykırı davranmakla suçlamasına rağmen, bizzat anayasanın kendisi olmuştur. Altı ay gibi kısa bir sürede anayasayı hazırlamak için seçilen Kurucu Meclis in ciddi olarak anayasa üzerinde çalıştığı süre birkaç haftayı geçmemiş ve ortaya aceleyle yazılmış ve birçokboşluk barındıran bir metin çıkmıştır. Maliki de güvenlik, yargı ve diğer bağımsız kurumları kendi denetimi altına alıp otoriter rejimini tesis ederken bizzat anayasadaki boşluklardan istifade etmiştir/ etmektedir. 173 Maliki, ikinci başbakanlık döneminde gücünü perçinlemek için siyasi elitler arasındaki bölünmeleri körüklemiş, siyasetçilerin davranışlarını belirleyen kuralların eksikliğini manipüle etmiş ve yönetimin her tarafına yayılacak şekilde alternatif 170. Kenneth Katzman, Iraq: Politics, Governance, and Human Rights, 15 Ocak 2013, Congressional Research Service, s A. g. e., s Dodge, State and society in Iraq, s Zaid al-ali, Iraq: ten years of hubris and incompetence, Open Democracy, 22 Mart 2013, Erişim tarihi: 24 Mart

64 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU bir informel güç yapılanması oluşturmuştur. Erbil anlaşmasının maddelerini ya hiç uygulamamış ya da keyfi olarak yorumlayıp kendi çıkarlarına uygun şekilde uygulamıştır. Atamalar yapılana dek İçişleri, Savunma ve Ulusal Güvenlikten Sorumlu Devlet Bakanlığı görevlerini de üstlenmiştir. Ancak iki yıl sonra Savunma ve Ulusal Güvenlikten Sorumlu Devlet Bakanlıklarına vekâleten ve anlaşmaya aykırı şekilde atamalar yapmış ve kendisi vekaleten İçişleri Bakanlığı nı yürütmeye devam etmiştir. 174 Amerikan askerlerinin çekilmesinin ardından düzenlediği basın toplantısında Erbil Anlaşmasını reddetmiş, geniş tabanlı koalisyon hükümetini bozarak Şii partilere dayalı çoğunluk hükümetine gidebileceği tehditini savurmuştur. Erbil Anlaşması nın en önemli unsuru olan ve bütün önemli siyasalarda veto hakkına sahip olan Stratejik Siyasa Ulusal Konseyi ise hayata geçirilememiştir. İleride kurumlar ve yargı ile ilgili bölümde de göreceğimiz gibi, iyice uysallaştırılmış yüksek yargı organını var olan bağımsız kurumsal denetim kurumlarını zayıflatmada ve başbakanın etkisine açık hale getirmede kullanmıştır. Yargı bu süreçte iki yönlü işlev görmüştür: Birincisi, yaptığı yorumlarla, bağımsız denetim kurumlarını başbakanın etki alanına sokmuş, ikinci olarak da bu kurumların başlarındaki etkili kişileri yolsuzluk davalarıyla saf dışı etmede kullanılmıştır. 175 Hakkında gücü kendi elinde toplamaya çalıştığı yorumları yapılan Maliki, 176 bu durumla İkinci bir Saddam dönemi mi başlıyor? sorusunu gündeme taşımıştır. Şii Başbakan Nuri El Maliki nin, Amerikan birliklerinin 15 Aralık 2011 de Irak tan çekilmelerinin hemen ardından 18 Aralık ta Cumhurbaşkanı Yardımcısı Sünni Tarık el-haşimi hakkında, teröre destek verdiğini iddia ederek tutuklama kararı çıkarması, mezhepler arası gerilimi yeniden tırmandırmış ve ikinci Saddam endişelerini de güçlendirmiştir. 177 Bu endişeler el-haşimi ye gıyabında idam cezası verilmesi ve Rafi el-isavi ye yönelik de benzer bir operasyona gidilmesi üzerine daha da artmıştır. Her geçen gün giderek marjinalleştirilen Sünni kesim el-isavi operasyonundan sonra Aralık 2012 de başlamış olduğu merkezi hükümete karşı protestolarını sürdürmeye devam etmektedir. Irak Bölgesel Kürt Yönetimi Başkanı Mesud Barzani, Dünyanın neresinde bir kişinin hem ordunun başında, hem başbakan, hem savunma bakanı, hem istihbarat 174. Dodge, State and society in Iraq, s Dodge, Iraq: From War to a New Authoritarianism, Kindle Daniel Serwer ve Sam Parker, El Maliki s Iraq between Two Elections, USIP, Mayıs 2009, s Taha Dağlı, Ortadoğu nun denklemi: Sünni-Şii-Kürt kutuplaşması, Sabah, 7 Şubat 2012, 62

65 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER başkanı, hem de ulusal güvenlik konseyi başkanı olduğu görülmüştür diyerek bu tepkiyi dile getirmiştir. 178 Ayrıca Kürt Bölgesel Yönetimi ile de her geçen gün ilişkiler kötüye gitmektedir. Petrol gelirleri, sınır konusundaki anlaşmazlıklar ve ihtilaflı topraklar civarında merkezi hükümetin askeri varlığının artırılmasına ilaveten bütçe konusundaki anlaşmazlıklar ilişkileri normalleşmeyi zorlaştıran bir noktaya çekmektedir İbrahim Caferi Ulusal İttifak Lideri 7 Nisan 2005 ve 20 Mayıs 2006 tarihleri arasında Irak Başbakanı olan İbrahim Caferi, 1947 yılında Kerbela da doğmuştur. Ailesi tekstil ticareti ve otelcilikle uğraşan orta sınıf Şii bir aşirete mensuptur yılında Musul da tıp fakültesinde öğrenimine başlayan Caferi, 1968 de öğrenciliği sırasında Komünizm ve Baas sosyalizmiyle mücadele etmek için 1957 yılından beri faaliyet gösteren ve Irak ın ilk Şii partisi 180 olan Dava Partisi ne katılmıştır. 181 Saddam Hüseyin rejimine karşı şiddeti de içeren şekillerde sert bir muhalefet yapan Dava Partisi, 1970 lerin sonunda rejim tarafından zalimce bastırılmaya çalışılmış, partinin önde gelenleri idam edilmiş ve 77 bin üyesi öldürülmüştür. 182 İbrahim Caferi bu baskı sonucunda 1980 de önce İran a, sonra 1984 te Suriye ye ve 1989 da İngiltere ye yerleşmiştir. Sürgünde olduğu süre boyunca partinin sözcülüğünü de yapan Caferi, Saddam rejimine karşı yurt dışında bulunan özellikle Şii muhalifleri örgütlemeye ve organize etmeye çalışmıştır. 183 İbrahim Caferi, Saddam rejiminin devrilmesinden hemen sonra 2003 te, pek çok muhalif lider gibi Irak a geri dönmüştür. Dönüşünün ardından önce Irak Geçici 178. Barzani den El Maliki ye sert suçlama, Dünya Bülteni, 21 Mart 2012, Erişim tarihi: 21 Mart Portre: Celal Talabani ve İbrahim Caferi, Radikal, 11 Nisan 2005, A wily politician known for playing his cards close to his chest, Guardian, 22 Şubat 2005, Sharon Otterman, IRAQ: Ibrahim Jaafari, CFR, 7 Nisan 2005, Portre: Celal Talabani ve İbrahim Caferi, Radikal, 11 Nisan 2005, Portre: Celal Talabani ve İbrahim Caferi, Radikal, 11 Nisan 2005, 63

66 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Hükümet Konseyi ne seçilen Caferi, Haziran 2004 te Amerika tarafından vekaleten Irak cumhurbaşkanlığına atanan Gazi El Yaver in iki başkan yardımcısından biri olmuştur yılında yapılan bir kamuoyu anketinde İbrahim Caferi, iki Şii din adamı Ayetullah Ali El Sistani ve Mukteda El Sadr dan sonra en popüler ve sevilen üçüncü kişi seçilmiştir. 185 Bu Irak ta kurulacak hükümetlerde belirleyici aktör olan Amerika nın da gözünden kaçmamış, halkın tercihi dikkate alınmıştır. 186 Nitekim Caferi, 30 Ocak 2005 te yapılan ve Birleşik Irak İttifakı nın 140 sandalye elde ederek birinci bitirdiği kurucu parlamento seçimlerinden sonra Cumhurbaşkanı Celal Talabani tarafından başbakan olarak hükümeti kurmakla görevlendirilmiştir Mayıs 2005 te geçiş hükümetini kuran Caferi yeni anayasayı hazırlayan kadronun da başında yer almıştır. 188 İbrahim Caferi, başbakan seçildikten sonra bir dergiye verdiği röportajda Amerika nın Irak ı Saddam dan kurtardığını ve sonsuza kadar buna müteşekkir olacaklarını ifade etmiştir. 189 Irak ın seçilmiş ilk başbakanı unvanına sahip olan Caferi, bazı analistlere göre mütevazı ve ılımlı bir politikacıdır. Zira başbakanlığı süresince siyasette ve toplumda kadınların daha aktif roller üstlenmesi gerektiğini ifade etmiş, ülkedeki etnik ve dini ayrışmanın iyileştirilmesi savunmuş, İslam ın siyasetteki rolüne dair ılımlı bir duruş benimsemiş ve din adamlarının siyasette etkin olmasına karşı çıkmıştır. 190 Dava Partisi üyelerinin genelinin algısına göre de Caferi, dindar bir insan olmaktan çok seküler yanı ağır basan bir kişidir. 191 Dava Partisi üyelerinde hâkim olan bu kanaate rağmen Caferi, selefi İyad Allavi tarafından İran la yakın ilişkileri olan siyasal İslamcı bir siyasetçinin gerçekte ılımlı düşüncelere sahip olamayacağı şeklinde eleştirilmiştir. İbrahim Caferi, seçim döneminde her ne kadar seçilen başbakanın sadece Şiilerin değil bütün Irak ın başbakanı olacağını söylese de 192 görevde kaldığı süre boyunca Sünniler, Kürtler ve Şiiler arasında anlaşmazlıklar tırmanmış, bu da Aralık 2005 seçimlerin ardından Kürtler ve Sünni Arapların 184. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, (Boulder: Westview Press, 2011), s.271, Sharon Otterman, IRAQ: Ibrahim Jaafari, CFR, 7 Nisan 2005, ve Martin Asser, Profile: Ibrahim Jaafari, BBC News, Portre: Celal Talabani ve İbrahim Caferi, Radikal, 11 Nisan 2005, Mohamed El-Shibiny, Iraq :A Lost War, (New York: Pallgrave Macmillan, 2007), s Ufuk Ulutaş ve Furkan Torlak, Çekilme Sonrası Irak ta Düzen Arayışı, SETA Vakfı, Aralık 2011, s.9, Ibrahim al-jaafari: Prime minister from January 2005 to April 2006, CBC News Online, 27 Nisan 2006, Sharon Otterman, IRAQ: Ibrahim Jaafari, CFR, 7 Nisan 2005, El-Shibiny, s Martin Asser, Profile: Ibrahim Jaafari, BBC, 64

67 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Caferi nin tekrar başbakan olmasına itiraz etmesine neden olmuştur. Bu itirazlara ABD tarafından da destek verilmesinin ardından Caferi önce 20 Mayıs 2006 tarihinde başbakanlığı, Mayıs 2007 tarihinde de Dava Partisi liderliğini Nuri El Maliki ye kaptırmıştır. 193 Başbakanlığı ve parti liderliğini kaybetme sürecinde Dava Partisi ile ihtilaf yaşayan İbrahim Caferi 2008 yılında Milli Islah Hareketi (MIH) adında yeni bir parti kurmuştur. 194 Caferi, MIH ın siyasi, sosyal ve kültürel bütün öğeleri bünyesinde barındırarak, mezhepçilik ve mezhep kotaları ile mücadele edeceğini ifade etmiştir. 195 Caferi nin liderliğindeki MIH 2009 daki yerel seçimlerde Irak genelinde 23 sandalye kazanmıştır. İbrahim Caferi 7 Mart 2010 ya yapılan genel seçimlere Ammar El Hekim ve Mukteda El Sadr ın da içinde olduğu Irak Ulusal İttifakı ya birlite girmiştir. İttifak bu seçimlerde yüzde 17,98 oy oranıyla 70 sandalye kazanmıştır. 196 Eski Maliye Bakanı Rafi el-isavi nin evi ve ofisine yapılan baskından sonra başlayan gösteriler ve Bölgesel Kürt Yönetimi ile Maliki arasında yaşanan sorunlardan sonra ülkedeki gerilim ortamını yatıştırmak için İbrahim el-caferi Ocak 2013 tan başlayarak ülkedeki çeşitli siyasi aktörlerle görüşmeler yapmak üzere teşebbüslerde bulunmuştur. El-Caferi böyle bir çaba içine girmesinin nedenini ülkedeki siyasi liderleri bir müzakere masasına oturtmak süretiyle ülkenin sorunlarının çözümüne ortaklaşa çalışmak olarak açıklamıştır. Ancak gerek Sünni muhalefetin önemli kısmı gerekse Kürt siyasi liderleri el-caferi nin başbakanlığı döneminin zihinlerinde acı bir hatıra bıraktığını ve onun da el-maliki ile aynı kumaştan olduğunu söyleyerek el-caferi nin girişimlerine fazla sıcak bakmamışlardır. 197 Son zamanlarda el-caferi nin Türkiye nin Bölgesel Kürt Yönetimi ve Irak taki Sünni kesimle olan yakın ilişlerinden ve Suriye muhalefetine olan desteğinden rahatsız olduğunu ifade eden görüşleri basında yer bulmuştur Marina Ottaway ve Daniel Kaysi, Who Will Be the Next Prime Minister? Carnegie Endowment, 5 Nisan 2010, El-Shibiny, s Iraqi National Alliance, National Reform Movement, Carnegie Endowment, İbrahim Caferi Resmi İnternet Sitesi: Milli Islah Hareketi National Reform Movement, 19 Nisan 2011, An Alternative Prime Minister, The Majalla, 16 Ocak 2013, Erişim tarihi: 25 Mart İbrahim Caferi den Türkiye ye Suçlama, Onedio, 1 Mart 2013, Erişim tarihi:21 Mart

68 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU İyad Allavi El Irakiyye Lideri Irak eski Başbakanı ve El Irakiye Bloğu nun lideri olan İyad Allavi, 1945 yılında Bağdat ta, siyasette de aktif olan, tüccar ve Şii bir ailenin çocuğu olarak doğmuştur. O dönemde Bağdat ın en iyi okullarından birisi olan, Cizvitler tarafından kurulmuş ve Ahmet Çelebi ve Adil Abdulmehdi gibi Irak siyasetinde etkin isimlerin de eğitim aldığı Bağdat Koleji nde okumuştur. 199 İyad Allavi, henüz 12 yaşındayken Baas Partisi ne katılarak Komünizm e karşı gösteriler organize eden grupların içerisinde yer almıştır. Allavi, siyasi faaliyetlerine Bağdat Üniversitesi ndeki tıp eğitimi süresince de devam etmiştir. 200 Baas Partisi 1968 de bir darbeyle iktidara geldiğinde Saddam Hüseyin, parti içerisinde bir güç odağı olmaya ve yerini sağlamlaştırmak adına tehdit olarak gördüğü isimlere saldırmaya başlamıştır. Allavi, bu yıllarda partide elitist bir yaklaşımın benimsendiğini ve istihbarat örgütlenmesine gereğinden fazla önem verildiğini düşündüğü için Saddam Hüseyin le problemler yaşadığını belirtmiştir. 201 Bu anlaşmazlıkların yanında Saddam a muhalefet eden bazı kişilerin öldürülmesi üzerine İyad Allavi 1971 yılında Londra ya yerleşmiş, burada kaldığı zaman zarfında 1976 da Londra Üniversitesi nde yüksek lisansını ve 1979 da Guy s Hastanesi nöroloji bölümünde uzmanlığını tamamlamıştır. 202 İyad Allavi 1970 yılında Saddam Hüseyin ve diğer Baas önde gelenleri ile ilişkisini kopardığını söylese de 203 muhalifleri, Allavi nin Baas ile olan ilişkisinin 1970 lerin ortalarına kadar devam ettiğini belirtmektedirler den 1975 e kadar geçirdiği dört yıllık sürede Avrupa da yaşayan Iraklı göçmenlerden Baas Partisi ne destek toplamaya çalışmış ve partinin İngiltere deki temsilciliğini yapmıştır. Allavi burada Irak Büyükelçiliği nin yürüttüğü faaliyetlerin dışında parti temsilcisi olarak istihbarat görevinde bulunmuş ve Iraklı öğrencilerin partiye karşı tutumlarını 199. John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, İyad Allavi, resmi internet sayfası: John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, İyad Allavi, resmi internet sayfası: Anthony Shadid, Iraq s Last Patriot, The New York Times, 4 Şubat

69 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER gözlemlemiştir. 204 Allavi nin bu dönemde İngiliz istihbaratı MI6 ile ilişkide olduğu ve MI6 aracılığı ile de CIA ile temasa geçtiği belirtilmektedir. 205 Saddam Hüseyin bu dönemde Allavi nin İngiliz istihbaratı ile birlikte çalıştığı ve Iraklı göçmenleri kendisine karşı örgütlediği düşüncesinden hareketle onu Irak a geri çağırmış, fakat Allavi bu teklifi kabul etmemiştir. Baas Partisi yle yaşadığı uyuşmazlıklara bu son olay da eklenince Allavi 1975 te partiden istifa etmiştir. 206 Allavi, Saddam Hüseyin in emriyle 4 Şubat 1978 de Londra daki evinde gece vakti baltalı bir saldırıya uğramış 207 ve bu saldırıda başından, göğsünden ve sağ bacağından yaralanmıştır. İyad Allavi, yaralarının iyileşmesi için 1 yıl boyunca tedavi görmüş ve bu sürede gerek kendisi gerekse ailesi çeşitli tehditler almıştır. 208 Allavi tedavisinden sonra Saddam Hüseyin e karşı muhalifleri örgütlemeye çalışmış, bu amaçla 1980 lerde Ortadoğu da sürgünde bulunanlarla toplantılar yapmış ve Irak ordusundaki isyan eden askerlerle bağlantılar geliştirmiştir. 209 Irak ın Kuveyt i işgalinin ardında Allavi, siyasi ortamın müsait olduğu kanaatiyle taraf değiştiren Baasçılar ve güvenlik görevlileriyle Irak Ulusal Uzlaşma Hareketi ni (UUH) kurmuştur. Sürgündeki eski Baasçılar ile rejime muhalif subaylar ve eğitimli orta sınıf zümreden oluşan laik ve milliyetçi bir oluşumdur. 210 CIA ve MI6 başta olmak üzere Batılı istihbarat servisleriyle sıkı bağlantıları olan hareket bir süre sonra el-müstakbel (Gelecek) radyosunu faaliyete geçirmiştir. Haziran 1996 da Beyaz Saray ın onayı ve CIA nın finansal desteğiyle darbe planları yapmış, fakat Saddam Hüseyin in planı öğrenmesiyle, darbe gerçekleşmemiştir. 211 Bu girişimde UUH den 30 asker idam edilmiş ve 100 tanesi de tutuklanmıştır. 212 Bu planın başarısızlıkla sonuçlanmasından sonra Allavi Londra ya dönmüş, fakat Saddam ı devirme planından vazgeçmemiş ve bu yolda Amerika, İngiltere ve Ürdün tarafından desteklenmiştir. 11 Eylül 2001 den sonra ABD nin Irak ı işgal 204. John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, Shadid, a. g. e David Ignatius, A Big Man To Watch In Baghdad, The Washington Post, 1 Şubat 2004, Profile: İyad Allawi, BBC, 27 Mart 2010, David Ignatius, A Big Man To Watch In Baghdad, The Washington Post, 1 Şubat 2004, Profile: İyad Allawi, BBC, 27 Mart 2010, Iraq s Secular Opposition: The Rise and Decline of al-iraqiya, International Crisis Group, Middle East Report No: 127, 31 Temmuz 2012, Erişim tarihi: 24 Mart John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, Erişim tarihi: 15 Mart Profile: İyad Allawi, BBC, 27 Mart 2010, 67

70 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU edeceğine dair haberler üzerine İngiliz ve Amerikan hükümetlerine Irak la ilgili istihbarat bilgileri vererek işgal hazırlıklarına destek vermiştir. 213 Saddam rejiminin 2003 te yıkılmasından sonra ABD tarafından kurulan Geçici Irak Hükümeti ne seçilmiştir Ekim inde dönüşümlü başkanlık yapmış ve 28 Mayıs 2004 te oybirliği ile geçici başbakanlık görevine getirilmiştir. Kuzeni Ali Allavi, Fransızların İyad Allavi yi gölgelerin adamı olarak tanımladıklarını belirtirken kendisi Allavi yi gizemli, anlaşılması zor, gençlik yıllarında Baasçı sonrasında da Saddam a karşı Batı istihbaratlarıyla çalışan bir adam olarak tanımlamaktadır. Ali Allavi, kendisinin savunma bakanlığı görevinde bulunduğu Geçici Irak Hükümeti ne bu özelliklerinden dolayı İyad Allavi nin başbakan seçildiğini ileri sürmüş ve İyad, iktidarı sağlamayı bir istihbarat oyunu olarak gören bir zihniyete sahip demiştir. 214 Allavi nin Amerikalılar tarafından seçilmesinde onun diğer dini ve etnik gruplarla iyi ilişkileri olan seküler bir Şii olmasının da etkili olduğunu düşünenler bulunmaktadır. 215 İşgal sonrası Irak a döndükten sonra, Şiiler tarafından eski Baasçı, halkın geneli tarafından CIA in adamı, dini liderler tarafından da aşırı seküler bulunduğu için Irak içerisinde fazla popülaritesi olmayan Allavi, 216 geçici yönetim dönemindeki başbakanlığı sırasında silahlı grupların üzerine giderken mezhepler arasında ayrım yapmaması takdir toplamıştır. 217 Seküler, mezhepçilikten uzak ve Iraklı kimliğine vurgu yapan bir Şii lider olması onu Sünniler nazarında, özellikle 2010 seçimleri öncesinde birleştirici bir figür haline getirirken, aşağıda göreceğimiz gibi, çoğunluğu Sünni ve bir kısmı eski Baasçı siyasetçilerden olan bir listenin kuruluşuna öncülük etmesi ve başında olması Şiilerce bıyıksız Saddam olarak nitelendirilmesine yol açmıştır. 218 İyad Allavi, 2009 yılında Irak Cumhurbaşkanı Yardımcısı Tarık El-Haşimi ve Sünni siyasetçi Salih el Mutlak ile beraber Irak Ulusal Hareketi ni (El Irakiye İttifakı) kurmuştur. Allavi, Irak ta farklı dini ve etnik grupların olmasını problem olarak görmediğini fakat siyasal sistemin farklılıkları kapsamada sorunlu olduğunu sa David Ignatius, A Big Man To Watch In Baghdad, The Washington Post, 1 Şubat 2004, John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, Erişim tarihi: 15 Mart John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, Erişim tarihi: 15 Mart David Ignatius, A Big Man To Watch In Baghdad, The Washington Post, 1 Şubat 2004, Iraq s Secular Opposition: The Rise and Decline of al-iraqiya, s Shadid, Iraq s last patriot. 68

71 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER vunmuştur. 219 El Irakiyye de farklı mezhepten üyelerin olması da bu konuda Allavi nin tutarlılığının göstergesi olarak algılanmıştır. 220 Allavi, 2010 seçimlerinde de bu politikayla hareket ederek Şii ve Sünni temsilcilerden oluşan Irakiye İttifakı yla seçime girmiş ve 91 sandalye kazanarak birinci olmuştur. Etnisite ve mezhep farkı gözetmeksizin oluşturulmuş grup, Irak ın geleceği açısından önemli görülmüş ve ABD ve Türkiye tarafından da desteklenmiştir. 221 Aylarca süren hükümet oluşturma çabaları sonucunda Allavi nin partisi el-maliki başbakanlığındaki hükümete büyük koalisyon ortağı olarak katılmıştır. Allavi kabinede yer almamış ve Erbil Anlaşması na göre oluşturulması öngörülmüş Stratejik Siyasa Ulusal Konseyi nin başına geçirilmesi kararlaştırılmıştır. Ancak bu müessese hiç bir zaman kurulamamıştır. Amerikan askerlerinin çekilmesinin ardından Başbakan el-maliki nin el-irakiye ittifakının önde gelen isimleri olan Tarık el-haşimi, Salih el-mutlak ve Rafi al-isavi gibi isimlere karşı yargıyı ve güvenlik güçlerini kullanarak giriştiği sindirme ve saf dışı bırakma operasyonları üzerine Irakiye ittifakı ile Başbakan arasında gerilimler yaşanmış, fakat Allavi nin liderliğini üstlendiği ittifak üzerinde bağlayıcı bir etkisinin olmaması ve ittifak içindeki unsurların öncelikle kendi çıkarları doğrultusunda hareket etmeyi tercih etmesi nedeniyle el-maliki nin sistem üzerindeki hâkimiyeti her geçen gün sağlamlaşmıştır. Irak Temsilciler Meclisi ndeki en kalabalık grubun lideri olan Allavi zaman zaman yurt dışında yaptığı görüşmelerle ve dünya kamuoyuna yönelik kaleme aldığı yazılarla Irak taki durumun vahametine dikkatleri çekmeye çalışmaktadır. Bu çabalarının bir parçası olarak 18 Mart 2013 te Türkiye ye gelen Allavi bir dizi önemli görüşme yapmış 222 ve basına açıklamalarda bulunmuştur. Kendilerinin hükümetin en büyük ortağı olmalarına rağmen devre dışı bırakıldıklarını, bütün kararların başbakan ve danışmanlarınca alındığını, muhaliflerin korkutma, kaçırma ve hapse atma gibi yollarla sindirildiklerini ve ülkenin hızla iç savaşa doğru gittiğini vurgulayan Allavi, Maliki nin Türkiye ye yönelttiği Irak ın içişlerine müdahale eleştirisinin yersiz olduğunu belirtmiştir John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, Erişim tarihi: 15 Mart Profile: İyad Allawi, BBC, 27 Mart 2010, Mete Çubukçu ve Taha Özhan, İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri, SETA VAKFI, Nisan 2010, s FM Davutoğlu meets with Allawi for talks on Iraqi crisis, Syria, Today s Zaman, 18 Mart 2013, Erişim tarihi: 26 Mart Irak Hükümetinde Yetki Paylaşımı Sorunu, Haberciniz.com, 20 Mart 2013, Erişim tarihi: 23 Mart

72 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU 21 Mart 2013 tarihinde yayınlanan yazısında Allavi, 2010 seçimleri sonucunda yapılan güç paylaşımı anlaşmasıyla ülkede demokratikleşme yolunda yeni bir sayfa açılmasını ummalarına rağmen Başbakan el-maliki nin bu anlaşmayı çiğnemesiyle insan hakları ihlallerinin arttığı ve siyasallaştırılmış yargı organları vesilesiyle gücün tamamen kendi elinde toplandığı bir ülkenin meydana getirdiğini dile getirmiştir. Irkçılık ve mezhepçiliğin ülkedeki siyasi ortamın normal bir veçhesi haline geldiğini ifade eden Allavi, bu gidişe dur denmezse ülkede iç savaşın kaçınılmaz olacağı öngörüsünde bulunmuştur. Nisan 2013 te yapılacak yerel seçimler için dünya kamuoyunu gözlemci olmaya davet ettiği yazısında güç paylaşımı, mutabakat ve denetime açıklık ilkeleri üzerine kurulmuş bir idarenin tek kurtuluş yolu olduğuna vurgu yapmıştır. 224 Başbakan Maliki nin Irakiye ittifakına karşı son hamlesi bizzat Allavi ye karşı, Allavi nin Bağdat taki evinin güvenlik korumasının kaldırılmasını emretmesi olmuştur. Bu girişim Irakiye yetkililerince ve yorumcularca Allavi ye yönelik örtülü bir tehdit olarak yorumlanmıştır Ammar El Hekim Irak Yüksek İslam Konseyi Başkanı Seyyid Ammar El Hekim 1972 yılında Necef te doğmuştur. Köklü Şii bir aileye mensup olan El Hekim in dedesi 20. yüzyılda Irak ın önde gelen Şii liderlerinden Ayetullah Muhsin, babası ise Irak Yüksek İslam Konseyi nin (IYİK) kurucusu Abdülaziz El Hekim dir li yıllarda Ammar El Hekim in yedi amcası ve 62 akrabası Baas rejimine karşı olduklarından dolayı rejim tarafından idam edilmiştir. 227 Bu baskılar sonucunda El Hekim ve babası Abdülaziz El Hekim, 1979 yılında İran a gitmiştir. Ammar El Hekim, yükseköğrenime kadar Tahran da çeşitli özel okullarda eğitim almış, daha sonra Kum da bulunan Arap 224. Ayad Allawi, Iraqi hope dies last, Project Syndicate, 21 Mart 2013, Erişim tarihi: 25 Mart Maliki orders security forces protecting Allawi s house to withdraw, All of Iraq News Agency, 25 Mart 2013, Erişim tarihi: 26 mart Current ISCI Leader-His Eminence Ammar Alhakim, ISCI Resmi İnternet Sitesi: Erişim tarihi: 16 Mart Profile: Ammar al-hakim, Al Jazeera, 7 Mart 2010, 70

73 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER İslam Üniversitesi İslami İlimler fakültesinde lisansını tamamlamıştır. El Hekim, mezuniyetinden sonra aynı üniversitede dil bilimi, mantık, felsefe ve tefsir dersleri de vermiştir. Evli ve beş çocuk babasıdır. Siyasetin yanı sıra sosyal ve kültürel alanlarda da etkin bir şahsiyet olan Ammar El Hekim, 2003 yılında El Hekim Vakfı nı kurmuştur. Merkezi Necef te olan, Irak ın genelinde 80 den fazla şubesi bulunan ve insan hakları, insani yardım, kalkınma ve dinler arası diyalog gibi konularda faaliyetlerde bulunan vakfa BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafından temsilci statüsü verilmiştir. 228 Şii El Hekim in sosyal ve siyasi anlamda etkin olması nedeniyle, yıkılan Saddam rejiminin güvenlik ajanları tarafından kendisine 14 kez suikast girişiminde bulunulduğu iddia edilmiştir. 229 Ammar El Hekim, 2009 yılında babasının vefatından sonra partinin Şura Konseyi tarafından IYİK liderliğine seçilmiştir. IYİK geleneksel olarak Irak ta kuzeyde Kürt, ortada Sünni ve güneyde Şii olmak üzere üç bölgesel yönetime ayrılması gerektiğini savunmaktadır. 230 Fakat El Hekim in 2010 seçimleri öncesinde bölgesel yönetim söylemi seçmenlerden destek bulamayınca babasının çizgisinde birkaç değişik yaptığı göze çarpmaktadır. 231 Bu bağlamda partinin uzun yıllardır destek verdiği Kerkük ün Kürt bölgesel yönetimine katılması meselesinde El Hekim, Kerkük küçük bir Irak tır demiş ve gerek mezhebe gerekse ırka dayalı yönetim anlayışına karşı olduğunu belirtmiştir. 232 Şii bir lider olarak El Hekim, Irak ta farklı din ve ırka mensup bütün grupların temsil edilmesi ve yönetimde söz sahibi olması gerektiğini ifade etmiş, 233 bununla birlikte Saddam taraftarları hariç; zira onların elleri kana bulanmıştır demiştir Irak parlamento seçimlerinde partinin içinde bulunduğu Ulusal Irak İtilafı %18,2 oy oranıyla üçüncü sırada yer alarak 70 sandalye kazanmıştır. Partinin lideri olduktan sonra El Hekim in yaptığı bir diğer değişikliğin de partinin İran politikasında olduğu ileri sürülmektedir. El Hekim in Irak Arap ve İslam dünyasının bir parçasıdır sözü IYİK in İran dan uzaklaşmasının bir işareti olarak 228. El Hekim Vakfı Resmi İnternet Sitesi: Current ISCI Leader-His Eminence Ammar Alhakim, ISCI, Erişim tarihi: 16 Mart Elena Derby ve Anthony H. Cordesman, The Uncertain Politics behind Iraq s Elections, CSIS, s.14, 12 Nisan 2010, Erişim tarihi: 16 Mart Shatha Al Juburi, The softening tone of the Islamic Supreme Council of Iraq, Open Democracy, 1 Aralık 2009, Türkiye bölgeye mezhepsel bakmadı, Dünya Bülteni, 26 Ocak 2012, Babak Dehghanpisheh, The Shiite Split-Up, The Daily Beast, 3 Mart 2010, Erişim tarihi: 16 Mart Shatha Al Juburi, The softening tone of the Islamic Supreme Council of Iraq, Open Democracy, 1 Aralık 2009, 71

74 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU yorumlanmıştır. 235 El Hekim in sadece İran a değil aynı zamanda diğer bölge ülkeleriyle de aktif bir temasta olması bu değişime kanıt olarak kabul edilmektedir. Başbakan el-maliki Türkiye yi Irak a yönelik mezhepçi politika izlemek ve ülkenin içişlerine karışmakla suçlamışken El Hekim ise Türkiye nin Irak ın içişlerine karışmadığını söylemiştir. 236 Ancak son zamanlarda İran ın resmi yayın organlarında ve bu ülkeyi destekleyen yayınlarda El-Hekim in Türkiye nin Irak politikasından rahatsız olduğunu ima eden yayınlar göze çarpmaktadır Hadi el Amiri Irak Ulaştırma Bakanı 1954 te Irak ın Diyale kentinde dünyaya gelen Hadi el-amiri, lisans eğitimini Bağdat Üniversitesi İstatistik bölümünden 1976 da tamamlamıştır. Irak taki Şii siyasetin önemli isimlerinden biri olan Amiri Bedir Partisi nin Genel başkanıdır. Bedir örgütü, aslında Saddam la mücadele döneminde Şii siyasi parti olan Irak Yüksek İslam Konseyi nin askeri kanadı olarak kurulmuştur. Saddam baskılarının arttığı dönemde İran desteğinin koordinasyonunu sağlayan Amiri, Bedir örgütünde gönüllü askerlerin eğitimi ve silahlanmasını organize etmiştir. Saddam döneminde ciddi baskılara maruz kalan el-amiri, İran a göç edip burada Saddan rejimi aleyhine siyasi ve askeri faaliyetlerde bulunmuştur. İran Devrimi nin ardından Irak taki mücahit gruplarına katılan Hadi el-amiri, bu faaliyetleri sebebiyle Saddam ın hedefinde olmuştur. Irak ın güneyinde bölgesel bir federasyon kurulması gerektiğine dair çağrıda bulunan ilk Şii liderlerden biri olan Amiri, İran ile yakın ilişkileri ve Tahran tarafından desteklenmesi ile bilinmektedir da Suudi Arabistan da 19 ABD linin ölümüne neden olan terör saldırısında İran Devrim Muhafızları nın da parmağı olduğunun iddiası, Amiri nin 2011 de Irak ın Beyaz Saray ı ziyaret eden heyette yer alması sonrası büyük tartışmalara yol 235. Shatha Al Juburi, The softening tone of the Islamic Supreme Council of Iraq, Open Democracy, 1 Aralık 2009, Iraklı dini lider Maliki ye katılmadı, NTV, 27 Ocak 2012, Hakim Advises Turkey to Change Course of Action on Iraq, Fars News Agency, 19 Ocak 2013, Erişim tarihi: 24 Mart

75 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER açmıştır. Nuri el-maliki nin heyetinde bulunan Amiri nin Irak ta birçok ABD li askere düzenlenen bombalı saldırılarda parmağı olabileceği iddia edilmiştir. 238 Öte yandan Suriye ye İran tarafından silah gönderimi ve bunun Irak üzerinden yapıldığı iddialarının da merkezinde olan Amiri, bu iddiaları yalanlasa da Suriye konusunda İran a paralel politikalar izlediği gözlemlenmektedir. 239 Suriye de binlerce Şii nin savaşmaya hazır olduğunu söyleyen 240 Hadi el-amiri nin Suriye deki iç savaş konusundaki görüşlerine dair önemli ipuçları sunmaktadır Hüseyin El-Şehristani Başbakan Yardımcısı Hüseyin İbrahim Salim el-şehristani, 1942 de Kerbela da dünyaya gelmiştir. Şehristani, lisans eğitimini kimya mühendisliği alanında Londra Emperyal Koleji nde, yüksek lisans ve doktora eğitimini ise Toronto üniversitesinde tamamlamıştır. Rusya da nükleer reaktörler tasarlama ve inşa etme konusunda eğitim alan Şehristani, kimya alanından ziyade siyasette aktif olmuştur. 241 Şehristani, Saddam döneminde kimyasal ve nükleer silah üretimi konusundaki teklifleri reddetmesi sebebiyle Saddam tarafından hapse mahkûm edilmiştir da hapse atılmadan önce Irak Atom Enerjisi Komisyonu nda bilim danışmanlığı yapan Şehristani, 1973 te Musul Üniversitesi nde ve Bağdat Üniversitesi ne hocalık yapmıştır yılları Üniversitesi nde Bağdat Üniversitesi Radioizotopi Üretimi Bölümü başkanlığını yapmış, yıllarında aynı üniversitede Nükleer Kimya Bölümü ne başkan olmuştur Ashish Kumar Sen, Ex-Iran Guard commander visits White House with Iraq leader, The Washington Times, 12 Aralık 2011, Khaled Waleed, Interview with minister of transport: we ll stop iranian planes, Niqash, 22 Mart 2012, Samia Nakhoul ve Suadad al-salhy, Thousands of Shi ites ready to fight in Syria, Iraqi says, Reuters, 21 Şubat 2013, Hussein Al-Shahristani, The Free Library, A.g.e. 73

76 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Mayıs 2006 da Irak Petrol Bakanı olarak atanan Şehristani, 2010 da ise Elektrik Bakanlığı yapmıştır. Erbil ile Bağdat arasında yaşanan gerginlikler sonrası tekrar Petrol Bakanı olamayan Şehristani, 2012 den itibaren Maliki nin yardımcısı olarak Enerjiden sorumlu Başbakan Yardımcılığı na atanmıştır. Şehristani, Nisan 2013 te Irak ta ortaya çıkan hükümet krizinde Zebari nin yerine vekâleten Dışişleri Bakanı olarak atanmış, 243 ancak Zibari nin göreve dönmesi sonucu bu vekâlet pratikte gerçekleşmemiştir. Irak taki en önemli Şii siyasi aktörlerden biri olan Hüseyin Şehristanî, özellikle enerji ve petrol konularında Irak ın kilit karar alıcılarından birisi konumunda olmuştur. Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile petrol konularındaki anlaşmazlıklar yaşayan Şehristani, zamanında Saddam a karşı oluşturulan Şii-Kürt koalisyonunun en etkin karakterlerinden birisi olarak öne çıkmıştır. Bir dönem İran a göç etmek zorunda kalan Şehristani nin Tahran la da güçlü ilişkileri vardır. Ancak petrol meselelerinde ABD ile yakın temasta hareket ettiği de bilinmektedir Hudayr el-huzai Irak Cumhurbaşkanı Vekili ve Yardımcısı Hudayr Musa Cafer el-huzai, 1947 de Irak ın Meysan kentinde dünyaya gelmiştir. Huzai, genç yaşta İslami ilimler alanında uzmanlaşmış, Bağdat Üniversitesi nde Arap Dili ve Kuran ilimleri alanında lisans yapmış, Mısır da Arap Edebiyatı alanında yüksek lisans, Hindistan da İslam Düşüncesi Felsefesi alanında doktora yapmıştır. Huzai, ikinci bir doktorayı Kuran İlimleri alanında Tahran Üniversitesi nde yapmış, aynı üniversitede öğretim görevlisi olarak çalışmış 245, 2000 yılında Kanada ya göç etmiştir li yılların başlarında İslami Davet Partisi saflarında siyasi faaliyetler yürüten Huzai, Saddam Hüseyin yönetimi tarafından tutuklanmış, hapishaneden kaçması sonrası idama mahkûm edilmiştir. Maliki ye yakın isimlerden birisi olan Huzai, teşkilat olarak Maliki in Dava Partisi nden ayrı olan Dava Partisi Irak Örgütü nün bir üyesi olmuş, bir dönem bu örgütün siyasi büro başkanlığını yapmıştır Irak ta kabine değişikliği, Haber 7, 24 Nisan 2013, Iraq oil minister Shahristani staked future on oil auctions, The National, 9 Temmuz 2009, Hudayr Musa Cafer el-huzai, A.g.e. 74

77 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER 2005 te Irak Parlamentosu nda milletvekili seçilen Huzai, Birleşik Irak İttifakı nda yer almıştır. Daha önce Başbakan Maliki tarafından Eğitim Bakanı olarak atanan Huzai, Adil Abdulmehdi nin istifasının ardından 2011 den itibaren Cumhurbaşkanı yardımcılığına getirilmiştir. 247 Huzai, Aralık 2012 de rahatsızlanan Cumhurbaşkanı Celal Talabani nin yerine vekâleten Cumhurbaşkanlığı yapmaya başlamış; böylelikle fiilen Irak Cumhurbaşkanlığı da Şii Arapların kontrolüne girmiştir Hemmam Hammudi Irak Meclisi Dış ilişkiler Komisyonu Başkanı Irak siyasetinin önemli figürlerinden biri olan Hemmam Hammudi 1952 de Bağdat ın Kerrade ilçesinde dünyaya gelmiştir. Hammudi nin ailesi Irak ın ünlü Arap kabilelerinden Rabia kabilesine mensuptur ve bu aile Osmanlı dönemi, İngiliz işgali ve Irak ın bağımsızlığı olmak üzere tarihin birçok döneminde Irak ta önemli bir rol oynamıştır. Hammudi nin dedesi Irak ta ilk ticaret odasını kuran şahıstır. 248 Hammudi, eğitimini Bağdat Üniversitesi nde Felsefe ve hukuk alanlarında tamamlamış, yüksek lisansını psikoloji ve eğitim bilimleri üzerine, doktorasını ise ABD deki Londra Üniversitesi nde İslam Ekonomisi alanında tamamlamıştır. Hammud, daha sonra İslami ilimler alanında kendisini geliştirmiştir. Irak Ulusal İttifakı çatısı altında Irak İslam Yüksek Konseyi nin bir üyesi olan Hammudi, aynı zamanda milletvekili ve Irak Parlamentosu Dış ilişkiler Komisyonu Başkanı dır. 249 Hammudi 2005 te Irak anayasasını oluşturan komisyonun başkanlığını yapmış, özellikle anayasanın yazım sürecinde gerek Irak taki Sünni grupları gerekse de Sadr grubuna telkinlerde bulunmuştur. Hammudi nin özellikle mezhepçilik tartışmalarında bağımsız hareket eden ender Şii kökenli yöneticilerden biri olduğu belirtilmekle birlikte anayasa yazım sürecinde Şiilerin çıkarlarını korumaya çalıştığı da ifade edilmiştir A.g.e The Sheikh Dr. Humam Hamoudi, 26 Ocak 2012, A.g.e Bkz. 75

78 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Bakır Zubeydi Eski Maliye Bakanı Bakır Cebr Solağ El Zubeydi, 1946 da Irak ın Meysan kentinde dünyaya gelmiştir. Zubeydi, Bağdat Üniversitesi nden 1970 de inşaat mühendisi olarak mezun olmuştur te henüz öğrencilik yıllarında siyasi faaliyetlere katılan Zubeydi öğrenci hareketlerinde yer almıştır yılında ailesine yönelik idam ve tutuklama operasyonu sonrası Irak tan kaçmıştır. Zubeydi, 1990 da sürgünde iken Beyrut ta Nidau r Rafidin Gazetesi ni çıkartmış ve 2003 e kadar bu gazeteyi yönetmiştir. Şam ve Beyrut ta yaşayan Zubeydi, Irak İslam Yüksek Konseyi nin Arap ilişkileri temsilciliğini yapmıştır. 252 Irak işgali öncesi Londra, Beyrut ve Selahaddin de düzenlenen Irak muhalefeti konferanslarının tertip heyetinde yer almıştır te Irak işgali sonrası İmar ve İskân Bakanlığı görevine ( ) getirilen 253 Zubeydi, 2005 yılında Başbakan İbrahim Caferi kabinesinde İçişleri Bakanı olmuş, Sünni Araplara yönelik operasyonlar yürütmekle suçlanmıştır da Başbakanı Nuri El Maliki kabinesinde Maliye Bakanlığı görevine getirilmiştir. 2. Maliki hükümeti döneminde koltuğunu koruyamayan Zubeydi, Ammar El Hekim in başkanlığını yaptığı Irak İslam Konseyi ne bağlı Irak Meclisi Vatandaş Bloğu Grubu Başkanı ve milletvekilidir. Zubeydi, Sünni Arap bölgelerinde düzenlenen Başbakan Maliki karşıtı gösteriler döneminde protestocuları yatıştırmaya çalışmış, sorunların parlamento içerisinde çözülmesi gerektiğini savunmuştur. Irak taki bombalı saldırıların tekrar tırmanmasını kınayan Zuheydi, Irak parlamentosunu acil toplantıya çağırarak Irak ta artan tansiyonunun yatıştırılması gerektiğini ifade etmiştir. 255 Zubeydi nin ismi, 2010 seçimleri sonrası başbakanlık için geçmiş 256, Irak İslam Yüksek Konseyi nin Başbakanlık için gündemde tuttuğu bir isim olmuştur Interior Minister Bayan Jabr, CBS, Iraq s post-war cabinet, BBC, 1 Ocak 2003, A.g.e Interview bayan Jabr, PBS, Bkz. 76

79 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Kusay El-Suheyl Meclis Başkan 1. Yardımcısı Kusay Abdulvahhab Ali El-Suheyl 257, 1965 yılında Basra da dünyaya gelmiştir. İlk ve orta öğrenimini Basra da tamamlayan Süheyl, Bağdat Üniversitesi Jeoloji bölümü mezunudur ve bu bölümlde Su Kaynakları alanında doktora yapmıştır. Bağdat ve Basra Üniversitelerin jeoloji bölümlerinde dersler vermiştir. 258 Irak ın 2003 te işgali sonrası parlamentoya Sadr grubu milletvekili olarak seçilmiştir. Daha sonraki seçimde de milletvekilliği sandalyesini koruyan Süheyl, Irak parlamentosu Tarım ve Su Komitesi üyesi olarak görev yapmıştır. Aynı zamanda Ulusal Siyasi Konsey de bir buçuk yıl Sadr hareketini temsil etmiştir yılındaki parlamento seçimlerinde milletvekili olarak yeniden seçilen Süheyl, Sadr yanlısı siyasi konseyin ikinci başkanı olarak görev yapmıştır. Kusay el-suheyl Irak parlamentosunda Meclis Başkan birinci yardımcısı olarak görev yapmaktayken, Haziran 2013 te Sadr yanlısı hareketin içinde yaşanan bir tartışma nedeniyle görevinden istifa etmiş, 260 ancak arabulucuların çabaları sonrası görevini sürdürmeye devam etmiştir. 2.2 SÜNNİ ARAPLAR Usame el-nuceyfi Irak Meclis Başkanı Usame Abdulaziz el-nuceyfi, 1956 yılında Kuzey Irak ın Musul kentinde varlıklı ve nüfuzlu bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. 261 Kendisi de nüfuz sahibi olan Nuceyfi Sünni bir 257. Iraqi parliement, Doktor Kusay El Süheyl, Ali Abel Sadah, Iraqi First Deputy Speaker, 26 Haziran 2010, Iraq s Qusai Al-Suhail submits resignation, KUNA, 24 Haziran 2013, Parliament approves Nujaifi as speaker, Khaleej Times, 11 Kasım 2010, Erişim tarihi: 13 Mart

80 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Arap olan 262 Usame el-nuceyfi, başkenti Musul olan Neyneva bölgesinin 2009 yılından bu yana valiliğini yürüten Asil el-nuceyfi nin kardeşidir. Nuceyfi, eski Başbakan İyad Allavi nin liderliğini yürüttüğü muhalefet partisi Irak Ulusal Hareketi nin (Irak İttifakı) üst düzey üyelerinden birisidir yılında Musul Üniversitesi ni elektrik mühendisi olarak bitiren Nuceyfi, 12 yıl Irak Elektrik Bakanlığında çalıştıktan sonra 1992 yılında kendi şirketini kurmuştur yılında ilk defa parlamentoya seçilen Nuceyfi, İbrahim el-caferi öncülüğünde kurulan Irak Geçiş Hükümetinde Sanayi Bakanlığını yürütmüştür. 263 Arap milliyetçisi olarak bilinen el-nuceyfi nin fikirleri nedeniyle bölgedeki Kürtlerle çok sık ters düştüğü söylenmektedir. 264 Mart 2010 da yapılan genel seçimlerin ardından anlaşmazlıklar nedeniyle ancak Aralık 2010 da kurulabilen yeni hükümet ile birlikte Meclis Başkanlığına seçilmiştir. 265 El-Nuceyfi nin Meclis Başkanı seçilmesinden bu yana Irak siyasetinde çok daha aktif ve etkin bir role sahip olduğu görülmektedir. Geleneksel olarak Irak ta bölgesel yönetimlerin oluşturulmasına bölünmeye yol açacağı gerekçesiyle karşı çıkan Sünnilerin aksine el-nuceyfi, ülkede özerk bölge yönetimlerine olumlu bakan en önemli isimlerden biridir. Sünnilerin bölgesel yönetim kurabileceklerine dair birçok açıklamada bulunan el-nuceyfi, bu yüzden sık sık eleştirilmiştir. Irak ta yaşayan Sünnilerin ikinci sınıf vatandaş muamelesi gördüklerini, kendilerini yönetimin bir parçası olarak hissetmediklerini ve bu yüzden korku içinde oldukları yönündeki açıklamalarıyla bu meseleyi gündeme getiren Meclis Başkanı, sorunun bir an önce çözülmemesi durumunda ayrılmayı düşünebileceklerini ya da haklarını garanti altına almak için birtakım faaliyetlere girişebilecekleri yönünde açıklamalarda bulunmuştur. Ayrıca el-nuceyfi bu kötü gidişattan verdiği sözleri yerine getirmeyen ve zamanla siyasi gücü neredeyse tamamen tekeline geçirmiş olan Başbakan el-maliki yi birinci derecede sorumlu tutmuştur. El-Nuceyfi bu sözleri nedeniyle özellikle Şiiler tarafından eleştirilmiş ve ülke içerisinde mezhepçiliği körüklemekle 266 ve Irak ın güçlenmesini istemeyen Suudi Arabistan ın yazdığı bir komplo senaryosunu uygulamaya koymakla suçlanmıştır. 267 Nitekim Ekim 2011 de Sünni nüfusun yoğun olarak yaşadığı Selahad A government begins to emerge, The Economist, 18 Kasım Sunni Arab MP Osama al-nujaifi named Iraqi parliament speaker, Now Lebanon, 11 Kasım 2010, Erişim tarihi: 13 Mart Parliament approves Nujaifi as speaker, Khaleej Times, 11 Kasım 2010; Kurdistani coalition walks out Iraqi parliament over Najifi statement, Kuna, 25 Eylül 2006, Erişim tarihi: 14 Mart Sunni Arab MP Osama al-nujaifi named Iraqi parliament speaker, Now Lebanon Fears of a Sunni opt-out, Al-Ahram Weekly On-line, 7-13 July 2011, Erişim tarihi: 13 Mart Jaffar el-rikabi, Is Iraq edging closer toward partition?, Open Democracy, 15 Kasım 2011, Erişim tarihi: 26 Aralık

81 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER din bölgesi özerkliğini ilan edince el-nuceyfi ye olan eleştiriler de artmıştır. 268 Son zamanlarda cereyan eden ve Kürt Bölgesel Yönetimi ile Bağdat arasında silahlı çatışmaya dönüşme ihtimalini de içinde barındıran toprak ihtilafında tarafları ortak noktada buluşturmak için el-nuceyfi nin yoğun gayret gösterdiği hesaba katılacak olursa, kendisinin bölgesel yönetim konusundaki açıklamalarının el-maliki yönetiminin keyfi icraatlarına duyduğu tepkinin sonucu olduğu söylenebilir. 269 Bu bağlamda El-Nuceyfi ülkede demokrasinin yerleşmesinde önem taşıyan ve hükümetten bağımsız olması gereken denetim üzerinde Maliki nin her geçen gün hegemonya kurmasını da eleştirmiştir Aralık 2011 de ABD askerlerinin ülkeden tamamen çekilmesiyle birlikte Irak ta siyasi krizin başladığı sıralarda The New York Times da yayınlanan ve Irakiye İttifakı nın önde gelen isimleri İyad Allavi ve Maliye Bakanı Rafi el-isavi ile birlikte Usame el-nuceyfi nin de yazar olarak geçtiği Irak ı İç Savaştan Nasıl Korumalı? 271 başlıklı yazıda, Irak ta kimlik üzerinden yürütülen siyasetler nedeniyle demokratikleşmenin gerçekleşmediği ve Başbakan Maliki nin otoriter ve tek parti rejimi kurmaya çalıştığı ifade edilmişti. Irakiye İttifakı liderleri makalede ABD sonrası Irak la ilgili felaket senaryoları çizerken ABD den bir birlik hükümeti kurulması yönünde destek beklediklerini ifade etmişlerdi. Ancak Meclis Başkanı el-nuceyfi nin makamından yapılan açıklamada, makale kendisinin bilgisi dışında yazılmış olduğu ve birilerinin Nuceyfi ismini ekleyerek onun liderliğinin itibarını zedelemek istediği ifade edilmiştir Aralık 2012 de Maliye Bakanı Rafi el-isavi nin evi ve ofisi basılarak bir aile mensubuna ilaveten 150 civarında koruma görevlisi ve memurun tutuklanmasının ardından ilk tepki verenlerden biri Irakiye ittifakının önemli isimlerinden biri olarak Meclis Başkanı el-nuceyfi olmuştur. El-Nuceyfi nin partisi el-isavi nin partisi ile aynı zamanda 20 Nisan 2013 yerel seçimlerinde işbirliği yapmak için Aralık 2012 de kurulmuş ve liderliğini el-nuceyfi nin yaptığı siyasi partiler ittifakında ortaktır. 273 İttifak konusunda Kürt Bölgesel Yönetimi Başkanı Mesud Bar Bilgay Duman The head of the Iraqi Parliament, Osama Al Nujaifi s visit to Turkey, Today s Zaman, 22 Kasım Iraqi leadar reports progres in Arab-Kurt row, Your Middle East, 24 Kasım 2012, Erişim tarihi: 26 Aralık Ali Abel Sadah, Speaker Accuses Maliki of Meddling In Iraq s Independent Commissions, Al-Monitor, 7 Mart Erişim tarihi: 24 Mart How to Save Iraq From Civil War, The New York Times, 27 Aralık Ammar Karim Iraq row festers as speaker denies op-ed,, Agence France-Presse, 30 Aralık Tobby Dodge, State and society in Iraq ten years after regime change: the rise of a new authoritarianism, International Affairs, Cilt: 89, Sayı: 2,

82 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU zani ile de görüşen el-nuceyfi Başbakan el-maliki nin istifa etmeye yanaşmaması durumunda kendisinden güvenoyu çekilerek hükümetin düşürülmesi gerektiğini beyan etmiştir. 274 Usame el-nuceyfi, Türkiye nin de yakından tanıdığı bir isimdir genel seçimlerinin ardından 10 ay sonra hükümetin kurulmasını sağlayan güç paylaşımı sonucunda el-nuceyfi nin meclis başkanı olmasında Türkiye nin etkisi olduğu iddia edilmektedir. 275 Nuceyfi, Irak Ulusal Meclisi başkanlığına seçildiğinden bu yana Türkiye ye üst düzey birçok ziyaret gerçekleştirmiştir. 276 Başbakan Maliki ve ona müttefik çevrelerden ara sıra yükselen Türkiye nin Irak ın içişlerine karıştığı yönündeki eleştirilere itiraz eden Nuceyfi, çeşitli vesilelerle Türkiye nin ekonomi ve diğer tüm alanlarda her zaman Irak ın yanında olduğunu söylemiştir Salih el-mutlak Başbakan Yardımcısı Irak Ulusal Hareketi nin (Irakiye İttifakı) üst düzey üyelerinden biri olan Salih el-mutlak, 1947 yılında Irak ın güneyindeki Nasıriye bölgesinde doğmuştur. 278 Tarım uzmanı olan el-mutlak, 1968 de Bağdat Üniversitesi nde lisans, 1974 de de İskoçya nın Aberdeen Üniversitesinde doktora eğitimini tamamlamıştır. Saddam döneminde Baas Partisi ne katılmış ve zamanla önemli üyelerden biri olmuştur yılında parti yönetimiyle yaşadığı bir ihtilaf üzerine partiden ihraç edilmiştir. Bunun üzerine kendini bir süre ticari tarımcılığa vermiş ve ülkenin en önde gelen tarım ürünleri yetiştiricilerinden ve dağıtımcılarından biri olmuştur Nuceyfi den Bağdat ile Erbil arasında Mekim Diplomasi, Dünya Bülteni, 24 Aralık 2012, ve Destini Decision wanted, Nujaifi to Barzani Aswat al-iraq, Erişim tarihi: 24 Aralık Cengiz Çandar, Mezopotamya Ekspresi: Bir Tarih Yolculuğu, İstanbul: İletişim, 2012, s Bilgay Duman The head of the Iraqi Parliament, Osama Al Nujaifi s visit to Turkey, Today s Zaman El Nuceyfi Türkiye ye arka çıktı, Dünya Bülteni, 01 Şubat 2013, Erişim tarihi: 14 Mart Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment, Erişim tarihi: 19 Mart 2012, Larry Laplov, The Return of the Baathists, The Daily Beast (Newsweek), 27 Mart 2009, Erişim tarihi: 3 Ocak

83 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER 2003 yılındaki Amerikan işgalinin ardından tekrar siyasete atılan el-mutlak, 2005 te Irak anayasanın yapılması sürecinde oluşturulan komitede ülkedeki Sünni toplumu temsil eden iki kişiden biri olmuştur. Baas Partisi nde eskiden aktif görev almakla beraber lider kadroda yer almamış olması, el-mutlak ın ülkenin yeniden yapılanması sürecinde tecrübesinden istifade edilebilecek kişilerden biri olarak değerlendirilmesini sağlamıştır. Ancak el-mutlak, anayasayı ülkedeki üç bölgeye siyasi özerklik veren federalizmi içerdiği ve böylelikle Irak ın Arap kimliğine vurgu yapmadığı için kabul etmek istememiştir. 280 Ocak 2005 te, el-mutlak lideri olduğu Irak Ulusal Diyalog Cephesi 281 ile Sünni toplumun çoğunluğunun Kurucu Meclis seçimlerini boykot etme kararına uymayarak seçimlere iştirak etmiştir. Anayasayı yapacak olan mecliste Sünniler sadece 17üye ile temsil edilmişlerdir. İşgal sonrası dönemde de Baasçılarla bağlantılarını sürdürdüğü iddiaları nedeniyle Saddam sonrası Irak siyasetinden, özellikle Şiiler tarafından tasfiye edilmeye çalışılmıştır. 282 Mutlak ın Baas ın Irak ın gelmiş geçmiş en iyi partisi olduğu yönündeki açıklamaları muarızlarınca çok eleştirilmiştir. 283 Baas a yakınlığının bilinmesine rağmen el-mutlak ın 2003 sonrası Irak siyasetinde yer alabilmesi kendisinin Washington la olan iyi ilişkilerine bağlanabilir. Gözlemciler, o dönemde ABD nin el-mutlak üzerinden İran güdümündeki Şii çoğunluğa karşı bir denge oluşturduğunu iddia etmişlerdir. 284 El Mutlak, Aralık 2005 te gerçekleştirilen parlamento seçimleri öncesi Irak ın en büyük Sünni birliği Tevafuk ittifakına katılmayı reddetmiştir. Lideri olduğu Irak Ulusal Cephesi nin başını çektiği Irak Ulusal Diyalog Cephesi (Hivar) koalisyonunu kurmuştur. Cephe, Irak ın merkezî bir hükümet tarafından yönetilmesi, toprak bütünlüğünün korunması ve devlet ile din işlerinin birbirinden ayrılması taraftarıdır genel seçimlerinde parlamentoda 11 sandalye kazanan Irak Ulusal Diyalog Cephesi nin lideri Salih El Mutlak a Meclis Başkanlığı ve dört milletvekiline ise bakanlık teklif edilmiş, fakat cephe seçimlerde yolsuzluk yapıldığını iddia ederek bu teklifleri kabul etmeyip muhalefette kalmayı tercih etmiştir. 286 Diyalog Cephesi 2009 yerel seçimlerinde genel seçimlere nazaran daha iyi performans göstermiştir Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment Nada Bakri, The Rise and Fall of a Sunni in Baghdad, The New York Times, 18 Ocak Regierungskrise im Irak, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 19 Aralık Allawi, The Occupation of Iraq, s Mohammad Hussainy, Debaathication vs. reconciliation? The decision to ban Saleh al-mutlaq from standing in the Iraqi election, Open Democracy, 27 Ocak Iraqi Front for National Dialogue, Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment Iraqi Front for National Dialogue, Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment. 81

84 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Sorumluluk ve Adalet Yüksek Milli Komisyonu, başta Salih el-mutlak olmak üzere eski Baas partisine mensup ya da yakın olduğu iddia edilen çoğu Sünni 500 kişiyi 2010 yılının Mart ayındaki genel seçimlere katılmaktan men etmiştir. 287 Başkanı (Ahmet Çelebi) ve başkan yardımcısı (Ali el-lami) Şii ve Irak Ulusal İttifakından aday olan bu komisyonun bağımsız karar vermekten uzak olduğu pek çok Sünni siyasetçi tarafından dile getirilmiş, el-mutlak da komisyonun verdiği kararları İran ın Irak seçimlerine müdahalesi olarak nitelemiştir. 288 Buna rağmen el-mutlak seçimleri boykot etmemiş ve el-irakiyye listesini dışarıdan desteklemiştir. 289 Seçim sonrasında uzun zaman alan hükümet kurma çalışmaları ABD Başkanı Barack Obama nın müdahalesi sonucu imzalanan 10 Kasım 2010 tarihli Erbil Anlaşması ile bir çözüme bağlanmıştır. 290 Böylece Aralık 2012 de bir ulusal birlik hükümeti kurulması sağlanmış ve anlaşmanın bir parçası olarak aralarında Salih el-mutlak ın da olduğu üç Sünni politikacının siyaset yasağı kaldırılmıştır. 291 Yasaklı durumu sona eren el-mutlak yeni hükümette başbakan yardımcısı görevini üstlenmiştir. Aralık 2011 in sonlarında, son ABD askerlerinin de Irak tan çekilmesiyle patlak veren hükümet krizinde el-mutlak, verdiği röportajlarda Maliki nin gelmiş geçmiş en büyük diktatör olduğunu söyleyerek başbakanın Saddam Hüseyin den bile daha kötü olduğunu iddia etmiştir. Bunun üzerine el-maliki, yardımcısı Salih el-mutlak tan güvenoyunu çekerek parlamentonun da bu yönde bir karar almasını, aksi takdirde kendisinin istifa edeceği çağrısında bulunmuştur. Ancak el-maliki nin bu çağrısının ardından Irakiyye İttifakı meclis ve kabine toplantılarını 2012 yılının Şubat başına kadar boykot ederek bu yönde karar alınmasını engellemiştir. 292 Bu kritik dönemde el-mutlak, İstanbul da Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ve Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu ile bir araya gelip görüşmelerde bulunmuştur. 293 Bu süreç, Cumhurbaşkanı Yardımcısı Tarık el-haşimi nin, Başbakan el-maliki ye yönelik suikast suçlamaları nedeniyle aranmasına paralel olarak gelişmiştir Hoda Abdel-Hamid, Iraq s witch hunt continues, Al Jazeera, 15 Ocak 2010; Iraq s Uncertain Future: Elections and Beyond, International Crisis Group, Report No: 94, February 2010, p A.g.e., s. 29, dipnot Sunni politician decides against election boycott in Iraq, USA Today, 25 Şubat 2010, Erişim tarihi: 3 Ocak Kenneth Katzman, Iraq: Politics, Governance, and Human Rights, Congressional Research Service, 13 December 2012, s A. g. e., s.13; Iraqi lawmakers lift ban on Sunni politicians, WashingtonTimes, 18 December Katzman, Iraq: Politics, Governance, and Human Rights, s. 16. Sunni backed ministers end cabinet boycott but rifts remain, Al Arabiya News, 7 Şubat Kritik isimden Ankara ziyareti, Milliyet, 7 Şubat Mohammed Tawfeeq & Arwa Damon, Political turmoil flares in Iraq as U.S. pulls out, CNN, 17 Aralık

85 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Başbakan el-maliki ye yönelik güvensizlik oyu temin etme arayışlarının netice vermememesinin ardından, Maliki, aralarında el-mutlak ın da olduğu bazı önde gelen Sünni liderlerle ilişkileri geliştirme arayışına girmiştir. Kasım 2012 de el-maliki nin liderliğini yaptığı Hukuk Devleti İttifakı üyelerinden Sami el-askeri nin yaptığı açıklamaya göre, İttifak ile el-mutlak ve Maliye Bakanı Rafi el-isavi arasında, bu iki Sünni liderin de ittifaka dâhil olması yönünde görüşmeler yapılmıştır Aralık 2012 de Rafi el-isavi nin koruma görevlilerinin Başbakan el-maliki ye bağlı güvenlik kuvvetlerince tutuklanması üzerine ülkedeki Sünnilerin genelinden gelen tepkilere rağmen Salih el-mutlak hükümette kalmaya devam etmiştir. El-Maliki nin El-İsavi ye yönelik bu operasyonunun ardından ülkenin çeşitli merkezlerinde hükümet aleyhine geniş katılımlı gösteriler yapılmaya başlanmıştır. 30 Aralık ta Anbar vilayetinin Ramadi şehrindeki göstericileri ziyarete giden el-mutlak göstericilerin bir kısmının tepkisiyle karşılaşmış ve korumaları göstericileri dağıtmak için silah kullanmak zorunda kalmıştır. Bir kişinin ölümü ve altı kişinin yaralanmasına yol açan bu hadisenin ardından el-mutlak yaptığı açıklamada, göstericileri ve onların haklı taleplerini desteklediği, ama bazı art niyetli kişilerce kendisine yapılan saldırı karşısında korumalarının silaha başvurmak zorunda kaldığını ifade etmiştir. 296 Salih el-mutlak ın yer yer Maliki ye yönelik eleştirilerine rağmen Maliki ile ilişkilerini en iyi şekilde sürdüren Sünni siyasetçilerin başında gelmesi hakkında sert eleştirilere de sebep olmaktadır Ocak 2013 de hükümetten istifa ettiği söylentilerinin çıkmasına rağmen halen hükümetin an aktif bakanlarından biri olarak görevini sürdürmektedir. Son zamanlarda kabine toplantılarını protesto eden Sadr grubuna mensup iki bakanın toplantılara dönmesi için Mukteda el- Sadr ile görüşmelerde bulunması, Kürt milletvekilleri ve Irakiye bloğu tarafından boykot edilen 2013 bütçesinin oylanmasında kendine yakın Irakiye milletvekillerinin Meclis e gelmesini sağlayarak toplantı için gerekli sayıya ulaşılmasında kritik rol oynaması ve hükümetin düşürülmesi çabalarına destek vermemesi nedeniyle el-mutlak ın aslında Başbakan Maliki ile iyi bir işbirliği içinde olduğu ve Maliki nin onu Irakiye bloğunu zayıflatmak için kullandığı iddialarına neden olmak Askari: talks with Saleh al-mutlaq and al-issawi to join SLC, Shafaq News, 6 Kasım 2012, Erişim tarihi: 12 Ocak Irak ta koruma dehşeti: 1 ölü, Dünya Bülteni, 30 Aralık 2012, Erişim Tarihi: 12 Ocak Protests continue in Iraq, The Common Ills, 22 Mart 2012, Erişim tarihi: 24 Mart

86 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU tadır. 298 El-Mutlak ın son tutumları bazı gözlemcilerce el-irakiye İttifakı nın sonu olarak yorumlanmıştır. Ulusal Diyalog Cephesi nden bir yetkilinin de Mart ayı içinde yaptığı bir basın toplantısında artık ittifakın öldüğünü söylemesi bu yorumu doğrular niteliktedir Rafi el-isavi Gelecek Hareketi Lideri Irakiye İttifakı nın önemli isimlerinden biri olan Rafi Hiyad el-isavi, 1966 yılında Felluce de doğmuştur ve Anbar bölgesinin etkin aşiretlerinden biri olan El-Bu İsa ya mensuptur. Tıp doktoru olan el-isavi, Felluce hastanesinde başhekimlik yapmıştır. 299 Iraklı Sünnilerin en önemli temsilcilerinden biri olan el-isavi 300, Irak Uyum Cephesi nden (Tevafuk) girdiği 2005 seçimlerinin ardından kurulan El-Maliki hükümetinin Dışişlerinden Sorumlu Devlet Bakanlığını yürütmüş fakat 2007 yılında Irak Uyum Cephesinin diğer dört bakanıyla birlikte hükümetten istifa etmiştir yılında yeniden hükümete katılan el-isavi, bu kez Başbakan Yardımcılığı görevine getirilmiştir seçimlerine Irakiye İttifakı listesinden başkanlığını kendisinin yürüttüğü Gelecek Hareketi ile giren el-isavi, Aralık 2010 da kurulan hükümette Maliye Bakanı olmuştur. 302 Kamuoyunda özellikle uzlaştırmacı özelliğiyle bilinen El-İsavi, desteklemediği bir hükümette görev yapmış olması nedeniyle karşıtlarınca hükümeti içeriden yıkma niyetinde olmakla suçlanmıştır. Batılı bir diplomat kendisi hakkında olumsuz hiçbir şey bulamadıklarını ifade ederek el-isavi için Irak ın en temiz siyasetçisi demiştir. Irak ta ABD askerlerinin çekilmesinin ardından gün yüzüne çıkan siyasi kriz esnasında kendisi hakkında daha önce de ifade edilen Felluce de El-Kaide ye destek verdiği yönündeki iddialar, başta Başbakan Maliki olmak üzere, muarızla National Dialogue bloc refuses to overthrow the government, Shafaq News, 22 Mart 2013, Erişim tarihi:24 Mart 2013; Stephen Wicken, Ahmed Ali, Tensions on the border and in parliament, Institute for the Study of War, Update No.10, Erişim tarihi: 24 Mart New York Times Rewrites Fallujah History, Global Policy Forum, 16 Kasım Jack Healy & Michael R. Gordon, A Moderate Official at Risk in a Fracturing Iraq, The New York Times, 30 Aralık Huda Al-Jasim A talk with Iraqi Deputy Premier Rafi Al Issawi, Asharq Alawsat, 10 Ocak

87 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER rınca yeniden gündeme getirilmiştir. Bu iddialar üzerine Irak taki Amerikan kuvvetleri kumandanı General Ray Odierno bizzat Maliki ye gönderdiği bir mektupla, İsavi hakkında ABD gizli servisleri tarafından oldukça kapsamlı bir araştırılma yapıldığını ve iddiaların asılsız olduğunu tespit ettiklerini belirtmiştir. 303 Aralık 2011 de kendisinin yanı sıra, Irakiye İttifakı nın iki önemli ismi olan Tarık el-haşimi ile Salih el-mutlak a yönelik baskıların artması sebebiyle, el-isavi de İrakiye listesinden gelen diğer bakanlar gibi kabine toplantılarını 8 Şubat 2012 tarihine kadar boykot etmiştir. 304 El-İsavi ayrıca 1 Ocak 2012 de kendisine yönelik düzenlenen bir suikast girişiminden kurtulmuştur. 305 Ülkede siyasi krizin başladığı sıralarda The New York Times da yayınlanan Irak ı İç Savaştan Nasıl Korumalı? 306 başlıklı yazının müellifleri olarak Irakiyye İttifakının önemli isimlerinden İyad el-allavi ile Usame el-nuceyfi nin yanı sıra Rafi el-isavi nin de adı geçmektedir. Irak ta siyasetin kimlik üzerinden yürütülüyor olması nedeniyle demokratikleşmenin gerçekleşemediğini ve Başbakan el-maliki nin otoriter bir tek parti rejimi kurmaya çalıştığını öne sürerek ABD den bir birlik hükümeti kurulması için destek arayan bu makaleyi Meclis Başkanı el-nuceyfi, kendisinin bilgisi dışında yazılmış ve isminin kullanılmış olduğunu söyleyerek reddetmiştir. 307 Ancak Rafi el-isavi buna yönelik hiç bir açıklamada bulunmamıştır. Nisan ayından Eylül ayına kadar süren Başbakan el-maliki ye yönelik güvensizlik oyu sağlama çabalarının sonuçsuz kalmasının ardından el-maliki aralarında el-isavi nin de bulunduğu bazı Sünni liderlerle arasındaki gerginliği yumuşatma arayışına girmiştir. Kasım 2012 de el-maliki nin liderliğini yaptığı Hukuk Devleti İttifakı üyelerinden Sami el-askeri yaptığı açıklamada, İttifak ın Başbakan Yardımcısı Salih el-mutlak ve el-isavi yi de kendine dâhil etmek için, bu iki Sünni liderle görüşmelere başladığını belirtmiştir. 308 Ancak 20 Aralık 2012 de Başbakan el-maliki ye bağlı güvenlik kuvvetleri Rafi el-isavi nin ev ve ofisine baskında bulunarak el-isavi nin aile fertleri, koruma görevli Jack Healy & Michael R. Gordon, a. g. e Kenneth Katzman, Iraq: Politics, Governance, and Human Rights, Congressional Research Service, 13 December 2012, s Essawi escapes assassination attempt north of Baghdad, National Iraqi News Agency, 1 Ocak How to Save Iraq From Civil War, The New York Times, 27 Aralık Ammar Karim Iraq row festers as speaker denies op-ed,,agence France-Presse, 30 Aralık Askari: talks with Saleh al-mutlaq and al-issawi to join SLC, Shafaq News, 6 Kasım 2012, Erişim tarihi: 12 Ocak

88 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU leri ve memurlardan oluşan 150 kişiyi tutuklamıştır. Bu hadisenin ardından Sünni Arap siyasetçiler ile Başbakan Maliki arasında yeni bir siyasi gerilim doğmuş ve Sünnilerce ülkenin çeşitli yerlerinde hükümet karşıtı gösteriler düzenlenmeye başlamıştır. 309 El-İsavi ye karşı bu operasyonun sebebinin Sünnilerin 20 Nisan yerel seçimleri için oluşturdıkları yeni ittifakı yıpratmak olduğu iddia edilmektedir Ocak 2013 te Rafi el-isavi nin konvoyu Abu Gureyb ten Felluce ye yolculuk ettiği sırada bombalı saldırıya uğramış, sekiz kişinin öldüğü bu saldırıdan el-isavi yara almadan kurtulmuştur. 311 el-isavi, 1 Mart 2013 de Ramadi şehrinde el-maliki hükümetine karşı birkaç aydır devam eden gösteriye katılarak göstericilerin önünde Iraklı kanına ve Irak halkına saygı duymayan bir hükümette olmayı umursamıyorum diyerek istifasını açıklamıştır. Bu istifa Şii ağırlıklı Bağdat hükümetinden ilk üst düzey Sünni siyasetçinin ayrılışı olması açısından özel önem taşımaktadır. 312 El-İsavi nin istifası üzerine Sünni din adamları ve kanaat önderleri diğer Sünni siyasetçileri de hükümetten çekilmeye çağırmışlardır. Hakkındaki yolsuzluk iddiaları nedeniyle kendisi için tutuklama emri bulunan İsavi, Irak ı terketmeyerek Anbar vilayetinde yaşamakta ve kabilelerin koruması altında bulunmaktadır Tarık El-Haşimi Cumhurbaşkanı Eski Yardımcısı Sünni bir Arap olan Tarık Ahmet Bekir el-haşimi, yılında Bağdat ta doğmuştur. El-Haşimi, yıllarında askeri akademide eğitimini tamamladıktan sonra 33 yaşına kadar orduda subay olarak hizmet vermiştir. Subay olduktan sonra öğrenimine devam eden el-haşimi, lisans öğrenimini 1969 yılında El Mustan Irak Maliye Bakanlığı na baskın, Dünya Bülteni, 20 Aralık 2012, Erişim tarihi: 16 Ocak Dodge, a. g. e Iraq Finance Minister Escapes Assassination Attempt, AFP, 13 Ocak 2013, Erişim tarihi:15 Ocak Iraqi finance minister announces resignation, Al Jazeera English, 2 Mart 2013, Erişim tarihi: 24 Mart TarıkEl-Haşimi nin resmî websitesi: 86

89 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER sıriyw Üniversitesi nde ekonomi alanında tamamlamış ve 1978 yılında yüksek lisans derecesini almıştır. El-Haşimi, aktif siyasi hayatına entellektüel kaynağını Müslüman Kardeşler Hareketi nden alan İslamcı Irak İslam Partisi (IİP) nde başlamıştır. 314 Erken siyasi hayatında partinin planlama komitesinde görev alan el-haşimi, Saddam sonrası dönemin en güçlü Sünni liderlerinden biri olmuştur. El-Haşimi, 2009 yılında genel sekreteri olduğu, ülkenin en büyük Sünni siyasi grubu olan Irak İslam Partisi nden ayrılmıştır. 315 El-Haşimi aynı zamanda, 2005 yılı seçimlerine katıldığı koalisyon olan ve kısaca Tevafuk olarak bilinen Irak Uyum Cephesinin liderliğini Adnan el-dulaymi ile birlikte yürütmüştür. 316 Aralık 2005 te yapılan seçimlerinin ardından 2006 yılında Cumhurbaşkanı yardımcılığı görevine gelen el-haşimi, 2010 yılı seçimleri öncesinde Yenilik (Tecdid) Listesini kurmuş ve seçimlere İyad Allavi başkanlığındaki Irakiyye koalisyonunun önemli bir saçayağı olarak katılmıştır 317. El-Haşimi Irak ta özerk bölgelerin oluşturulmasına karşı çıkmakta ve güvenlik güçlerinin Şii milislerden temizlenmesi ile eski Baasçıların tasfiyesinin geri alınmasını desteklemektedir. 318 ABD askerlerinin Irak tan çekilmesinin ardından ülkede patlak veren krizde el-haşimi, Nuri el-maliki hükümeti tarafından terör olaylarında parmağı olduğu ve bu yönde delil ve tanıkların bulunduğu gerekçesiyle suçlanmış ve hakkında tutuklama emri çıkarılmıştır. 319 El-Haşimi, içlerinden birisinin ölümüne sebep olan korumalarına işkence yapılması suretiyle elde edilen itiraflara dayalı hakkındaki iddiaları yalanlamıştır. 320 Wikileaks tarafından sızdırılan Amerikan Dışişleri belgelerine göre de, Irak hükümeti 2006 dan beri el-haşimi aleyhine delil üretebilmek için sistematik olarak tutukladığı kişilerden işkence yoluyla el-haşimi ye karşı kullanılabilecek bilgiler elde etmeye çalışmıştır. 321 el-haşimi, tutuklama emrinin ardından Erbil e geçerek Bölgesel Kürt Yönetimi ne sığınmış, Barzani de Başbakan Maliki nin iade talebini reddetmiştir. Böylece, Maliki hükümetinin giderek otori Irak ta başlıca siyasi partiler, BBCTURKISH.com, Erişim tarihi: 3 Ocak 2013; Iraqi Accord - Iraqi Islamic Party, The Carnegie Endowment, Erişim tarihi: 3 Ocak TariqEl Hashimi, Platform for Global Challenges Board Members. Erişim tarihi: 4 Nisan 2012; Iraqi Accord - Iraqi Islamic Party, The Carnegie Endowment Kenneth Katzman, Iraq: Post-Saddam Governance and Security, Richard N. Dalonge (ed.), Economics and Geopolitics of the Middle East (New York: Nova Science Publishers, Inc., 2008), s The biggest loser, Niqash, 7 Nisan Dina Guirguis, Who is Who in Iraqi Politics -Tariq al-hashimi, Council on Foreign Relations, 13 Aralık Iraq issues arrest warrant against vice president on terrorism charges, The Washington Times, 20 Aralık Dodge, a. g. e., s Toby Dodge, The resistable rise of al-maliki, Open Democracy, 22 Mart 2012, Erişim tarihi: 31 December

90 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU terileşmesi ve keyfilik arzetmeye başlaması, Kerkük ün statüsü konusunda yaptığı açıklamaları ve Arap ülkesi olan Irak ın cumhurbaşkanının Arap olmasının zaruri olduğunu savunması nedeniyle Kürtlerden tepki görmüş olan el-haşimi nin 322 Kürt siyasi liderlerle ilişkisinin düzelmesine ve gelişmesine vesile olmuştur. Nisan ayında Türkiye ye sığınan el-haşimi için Temmuz 2012 de oturma izni çıkarılmıştır. 323 El-Haşimi ye yönelik söz konusu suçlamalar özellikle Iraklı Sünniler tarafından, Bağdat taki Şii ağırlıklı hükümetin kendilerine karşı bir siyasi hamlesi olarak nitelendirilmiştir. 324 Daha sonra yaptığı bir açıklamada el-haşimi, hâkim karşısına çıkmaya hazır olduğunu fakat Bağdat taki mahkemelerin taraflı olacağı gerekçesiyle ancak Kürdistan bölgesinde mahkeme karşısına çıkmayı kabul edeceğini söylemiştir. 325 El-Haşimi, birçok kez, sürgünde olmasına rağmen Cumhurbaşkanı yardımcılığı görevini sürdürmekte olduğunu ifade etmiştir. Bağdat dışında bulunduğu zaman zarfında Sünni Körfez ülkelerinin desteğini almak için bu ülkelere ziyarette bulunan el-haşimi, ilk önce Nisan ayının başında Katar a resmî bir ziyarette bulunurken 326 ardından Suudi Arabistan a gitmiştir. El-Haşimi her iki ziyarette de üst düzey kabul görmüştür. 327 Irak Cumhurbaşkanı yardımcısı en son İstanbul a gelmiştir. 328 Eylül 2012 de görülen davasında el-haşimi, Şii liderlere suikast düzenlemekle görevli ölüm timleri kurmaktan yargılanmış ve Irak mahkemesi tarafından gıyabında idam cezasına hükmedilmiştir. 329 Kasım ve Aralık 2012 de hakkındaki diğer davalardan da verilen cezalarla birlikte, el-haşimi toplam beş defa idam cezasına çarptırılmştır Aralık 2012 de Irak Cumhurbaşkanı Celal Talabani, hakkında 322. Salah Hemeid, Iraqi election..., Al-Ahram Weekly, March 2010, Erişim tarihi: 3 Ocak El-Haşimi nin ismi 2010 yılı sonrası hükümet kurulması pazarlıklarında cumhurbaşkanı adayları arasında geçmiştir. Bu durum el-maliki ile arasında 2008 yılında Kerkük vilayetine merkezi hükümetin ordu birimlerinin konuşlandırılması olayının ardından çeşitli anlaşmazlıkların yaşanmasına rağmen Mesud Barzani yi el-maliki başbakanlığında yeni bir hükümetin kurulmasına iten faktörlerden biri olmuştur. Barzani ve Irak Kürtlerinin geneli için cumhurbaşkanlığı makamına bir Kürt ün seçilmesi olmazsa olmaz şartlardan birisi olmuştur. Bkz. Çandar, a. g. e., s El-Haşimi ye Ankara oturma izni verdi, NTVMSNBC, 30 Temmuz 2012; El-Haşimi ye idam cezası, Hürriyet, 10 Eylül Vice President of Iraq Voices Sunnis Anger as He Denies Orderin Killings, The New York Times, 20 Aralık Iraqi VP refusesto face court in Baghdad, Aljazeera, 25 Aralık Qatar says Iraq s fugitive Vice President Tariq al-hashemi arrives for official visit, The Washington Post, 1 Nisan Mohammed Jamjoom, Fugitive Iraqi vice president in Saudi Arabia, CNN, 4 Nisan Tarık El-Haşimi İstanbul a geldi, ntvmsnbc, 10 Nisan Türkiye ye sığınan El-Haşimi ye idam cezası, Radikal, 10 Eylül El-Haşimi ye beşinci idam, Dünya Bülteni, 14 Aralık 2012, Erişim tarihi: 3 Ocak

91 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER verilen idam kararından ötürü, Irak Ceza Kanunu nun 90. maddesi gereği Tarık el-haşimi nin cumhurbaşkanı yardımcılığı görevinin düştüğünü açıklamıştır. 331 Tarık el-haşimi, Cumhurbaşkanı Talabani nin 18 Aralık 2012 tarihinde beyin kanaması geçirmesinin ardından yaptığı açıklamada, Irak anayasasına göre cumhurbaşkanının görev yapamaz hale gelmesi durumunda yardımcısının görevi devralacağını ifade etmiş ve Talabani nin sağlık sorunları önceden bilindiğini ve kendisinin başa geçerek ülkeyi yönetme ihtimalinin önüne geçmek için siyasi konumumunun zayıflatılmaya çalışıldığını söylemiştir Aralık ta Maliye Bakanı Rafi el-isavi nin makamının basılarak korumalarının gözaltına alınmasına ilişkin olarak yaptığı açıklamasında da el-haşimi, yaşananların beklenen gelişmeler olduğunu, kendisine karşı oynanan senaryonun tekrarlandığını belirtmiş ve bununla Sünnileri siyaset sahnesinin dışına itmenin amaçlandığı iddiasında bulunmuştur. Haşimi, Ramadi, Felluce, Anbar, Musul ve Samarra kentlerinde 2012 yılının son günlerinde başlayan ve devam etmekte olan Irak hükümeti aleyhine düzenlenen gösterileri de Irak Baharı olarak nitelemiştir Esil El-Nuceyfî Musul Valisi Musul un en köklü ailelerinden birine mensup olan Esil Nuceyfi, 1958 de Musul da doğmuştur. Osmanlı döneminde Musul idaresiyle yakın ilişki içerisinde olan ailenin Nineva iline bağlı El-Hamedaniye kazasında geniş topraklara sahip oldukları bilinmektedir. Nuceyfi, tarım ve hayvancılığın yanı sıra yine turizm ve lojistik sektörlerinde faaliyet gösteren El Nuhayl Trade Company ve El Mamur Real Estate şirketlerin sahibidir. Beş çocuk sahibi olan Nuceyfi, Musul Üniversitesi Mühendislik ve Hukuk bölümlerinden mezun ol Talabani den Haşimi açıklaması, Dünya Bülteni, 2 Aralık 2012, Erişim tarihi: 3 Ocak El Haşimi ye Talabani komplosu, A Haber, 19 Aralık 2012, Erişim tarihi: 3 Ocam Bu konuda el-haşimi nin bakışını destekler bir yorum için bkz: Veysel Ayhan, Irak ta Olası bir Cumhurbaşkanlığı Krizi, Politik Akademi, 16 Şubat 2013, Erişim Tarihi: 22 Şubat Haşimi den Erdoğan ın cesur politikalarına övgü, Hürriyet, 29 Aralık

92 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU muştur. 334 Türkiye ye yakınlığı ile de bilinen Esil Nuceyfi 335, aynı zamanda eski maden ve sanayi bakanı olan ve 2010 dan bu yana Irak Meclis Başkanı olan Usame Nuceyfi nin kardeşidir. Irak ın en önde gelen Sünni Arap isimlerden biri olan Esil Nuceyfi, başkenti Musul olan Nineva nın valisidir. Nisan 2009 da Musul valisi olan Nuceyfi, aynı zamanda El-Hadba Hareketi lideridir. 31 Ocak 2009 yerel seçimlerinde yaklaşık bir milyon Nineve seçmeninin % 48 inin oyunu alarak ülke çapında en fazla oy alan isim olmuştur. 336 El-Hadba koalisyonuyla 37 koltuklu İl Meclisi nin 19 unu kazanan Nuceyfi, Irak İslam Partisi nin ve Yezidilerin vekilleriyle koalisyona giderek yeni mecliste 24 koltuk sahibi olmuş, Kürt ağırlıklı Nineve Kardeşlik Listesine karşı mecliste güçlü bir konum kazanmıştır. 337 Kürdistan Demokrat Partisi ile Kürdistan Yurtseverler Birliği nin Nineva Kardeşlik Listesi yle kazandıkları 2005 Yerel Seçimleri ardından Musul da oluşan Kürt hakimiyeti, 2009 Yerel Seçimleri sonrasında Esil Nuceyfi öncülüğündeki Sünni Arapların seçimleri kazanmasıyla son bulmuştur. Bu gelişme, Musul un çeşitli etnik grupların çatışma hattında bulunan coğrafik konumu dikkate alındığında önemli bir değişim olarak yorumlanmıştır. 338 Ancak 2013 yılında gerçekleşen 3. yerel seçimlerde Sünni Arapların kendi aralarında yaşadığı anlaşmazlıklar sonucu Nuceyfi nin kazandığı sandalye sayısı 8 e düşmüştür Cemal El-Kerbuli Çözüm Partisi Genel Başkanı Irak ın önemli Sünni siyasi aktörlerinden olan Cemal El Kerbuli, Sünni Arapların oluşturduğu el-hal/ Çözüm Partisi nin lideridir. Duleym aşiretine bağlı ve Enbar ilinde yerleşik olan al-karabla aşiretinin lideri Kerbuli, 1965 yılında Bağdat ın güneyinde olan Babil iline bağlı Mu Ninewa: Bio of Likely Incoming Ninewa Governor, Wikileaks, 15 Mart 2009, Stephen Farrell, Election: Preliminary Results, The New York Times, 5 Şubat 2009, Ninewa: Bio of Likely Incoming Ninewa Governor, Wikileaks, 15 Mart 2009, Adel Kamal, New Ninawa Governor Rejects Kurdish Alliance, Niqash, 24 Şubat 2009, Mehmet Özkan, Furkan Torlak, Irak ta yeni denge arayışları, Star Gazetesi, 13 Temmuz 2013, 90

93 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER sayyip te doğmuştur. Akademik öğrenimini Bağdat Üniversitesi Tıp Fakültesinde tamamlayan Kerbuli nin tıp alanında lisansı bulunmaktadır. 340 Siyasi faaliyetleri öncesinde sosyal ve insani yardım kuruluşlarında faaliyetlerde bulunan Kerbuli, önce Irak Kızılay ında gönüllü olarak çalışmış, daha sonra Irak Kızılayı Genel Başkanı olmuştur. 341 Siyasi çalışmalarına 2003 yılında Irak ın işgaliyle başlayan Kerbuli, 2008 yılında Ulusal Kalkınma ve Reform Hareketi Partisi ni (El-Hal, Çözüm) kurmuştur. Çözüm Partisi, Kerbuli tarafından sadece Sünni seçmeni değil çeşitli mezhep ve etnik grupları içinde barındırabilecek bir platform şeklinde tasarlanmıştır Irak parlamento seçimlerine İyad Allavi öncülüğünde Irak Ulusal Hareketi (el-irakiye Listesi) koalisyonuna dâhil olan parti, listenin elde ettiği 91 sandalyeden 13 üne sahip olmuştur. 343 Diğer taraftan Kerbuli, siyasi ve sosyal faaliyetlerinin yanı sıra çeşitli yolsuzluk iddiaları ve mahkemelerle da gündeme gelmiştir. Bu iddialar içerisinde özellikle sahte bir Alman şirketi üzerinden para aklaması ve başkanı olduğu Irak Kızılayı nda yolsuzluklar yapması öne çıkmaktadır yılında para aklama iddiaları sonucunda hapse giren Kerbuli, bir ay sonrasında tekrar serbest kalmıştır. 344 Hapisten çıkma sürecinde özellikle Kerbuli nin Irak işgaline ve ABD varlığına yönelik tutumunda görülmüştür. Yolsuzluk iddialarından aklanabilmek için ABD li idareciler tarafından kaleme alınan bir rapor sunan Kerbuli, raporun kendisinin suçsuz olduğunu ispat ettiğini savunmuş, netice olarak ABD nin yardımıyla hapis mahkûmiyetinden kurtulmuştur yılının başlarında Kerbuli hakkında Irak kamuoyunda bakan olacağına dair iddialar gündeme gelmiştir. Buna göre Başbakan Yardımcısı Salih el-mutlak, istifa eden Maliye Bakanı Rafi el-isavi yerine Kerbuli ye teklif etmiştir. Ancak bu iddia el-mutlak ın ofisi tarafından bir kamuoyu açıklamasıyla yalanlanmıştır p p

94 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Muhammed El Ceburi Milli Eğitim Bakanı Muhammed Ali Muhammed Temim El Ceburi, 1 Temmuz 1974 Kerkük te dünyaya gelmiştir yılında Bağdat Üniversitesi Hukuk Fakültesi ve Musul Üniversitesi Sanat Tarihi bölümlerinden lisans derecesini aldıktan sonra 1998 yılında Musul Üniversitesi Arap Tarihi bölümünden yüksek lisans ve 2001 yılında aynı üniversitenin Modern Tarih bölümünden doktora derecesini almıştır. 347 Bir dönem Kerkük Üniversitesi rektörlüğü yapmıştır seçimlerine Irak Ulusal Diyalog Cephesi nden Kerkük adayı olarak girmiş ve milletvekili seçilmiştir. Seçimlerde başarılı olan El Ceburi, Milli Eğitim Bakanlığı görevine getirilmiş ve Irak ın ulusal eğitim stratejisinin belirlenmesine önemli katkılarda bulunmuştur. 23 Nisan 2013 te, Irak ordusunun Kerkük ün Havice ilçesinde oturma eylemi yapan göstericilere ateş açması sonucunda Milli Eğitim Bakanlığı görevinden istifa eden Temim, 22 Mayıs ta görevine geri dönmüştür. 348 Muhammed El Ceburi, Kürtlerin devlet tarafından 1973 ile 2003 yılları arasında yerlerinden edildiklerini savunmakta, partisinin eski rejimin bu politikasını bir ayrımcılık olarak değerlendirdiğini ifade etmektedir. El Ceburi, yerlerinden edilen ailelerin tazminatları ödenerek geri dönmelerini istediklerini, bununla beraber Kerküklü Araplara karşı herhangi bir saldırının da kabul edilmez olduğunu söylemektedir. Muhammed El Ceburi, Baas Partisi döneminde sadece Kürtleri değil Arap ve Türkmenlerin de Kerkük te göçe zorladığını ifade etmektedir Biography of the Minister, Republic of Iraq, Ministry of Education Ministerial Boycott Of Iraq s Cabinet Over Protests Breaking Down, Musings on Iraq, 23 Mayıs Salim Matar, Hiwar ma a al-nahib Mohamad Ali Tamim: hakayeek Moujala a n Arab Kirkuk, 8 Şubat 2008, 92

95 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER 2.3 KÜRTLER Celal Talabani Irak Cumhurbaşkanı ve KYB Lideri Kürtler arasında Celal Amca adıyla anılan Celal Talabani Irak Kürt hareketine en uzun süre hizmet vermiş en önemli siyasi figürlerdendir. Irak Yönetim Konseyi nin üst düzey üyelerinden olan Talabani 2005 yılında Irak Cumhurbaşkanı seçilerek. Irak ın Arap kökenli olmayan ilk cumhurbaşkanı olarak tarihe geçmiştir. Talaban aşiretinden gelen Talabani 1933 yılında, Irak Kürdistanı nın Sorani bölgesindeki Kelkan köyünde doğmuştur. Bölgenin köklü ailelerinden birine mensuptur. Aile, bölgenin dini hayatına yön vermiş Kadiri tarikatına mensup şeyhleri ile de bilinmektedir. Talabani, Kürt hareketinin önemli fikir ve aksiyon adamlarından biri ve kendisinin de fikir babası olan İbrahim Ahmed in kızıyla evlidir. 350 Köysancak ve Erbil de orta öğrenimini tamamlayan Talabani, Bağdat Üniversitesi Hukuk Fakültesi nden mezun olmuştur. Siyasi kariyerine oldukça genç yaşta başlayan Talabani, 1947 de Kürdistan Demokrat Partisi ne katılmış, 1950 lerin başlarında da partinin Kürdistan Öğrenci Birliğini kurarak liderliğini yürütmüştür. Kısa sürede partinin Merkez Komitesine seçilerek üst düzey görevlerde bulunmuştur. 351 Uluslarararası Komünist hareket tarihinde önemli bir yeri olduğu kabul edilen 1955 Dünya Gençlik Kongresi ne katılmıştır de Çin e ve Sovyetler Birliği ne giden Talabani, Çinli liderlerle ve Moskova da sürgünde bulunan Mustafa Barzani ile tanışmıştır yılında Abdülkerim Kasım hükümetine karşı gerçekleşen Kürt ayaklanmasına katılan Talabani, Kerkük ve Süleymaniye cephesinden sorumlu olmuştur. Talabani nin Kürt hareketi içinde sivrilmesinde en fazla katkısı olan faktör, bir diplomatik figür olarak öne çıkmış olmasıdır yılında Kahire ye giderek Cemal Abdülnasır ile görüşmüş ve onun desteğini kazanmıştır. 352 Kasım ı deviren darbeden sonra 1963 yılında Abdul Selam Arif hükümetiyle görüşmeleri gerçekleştiren Kürt delegasyonunun başkanlığını yapmıştır Gunter, a. g. e., s Çandar, a. g. e., s. 69; «The Role Of Talabani & Regional Reaction». APS Diplomat Operations in Oil Diplomacy. 11 April 2005, Çandar, a.g. e.,

96 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Celal Talabani KDP içinde İbrahim Ahmed ve çizgisine yakın olmuştur. Irak Kürt hareketi içerisinde, 1940 ların ortasından beri Mustafa Barzani ve İbrahim Ahmed isimleri etrafında toplanan iki farklı temayül vardır. Molla Barzani gelenekçi ve muhafazakâr bir sosyal yapı ve kesimin önderidir. Sosyal tabanı aşiretler ve büyük toprak sahibi Kürtlerdir. İbrahim Ahmed ise daha çok Kürt toplumunun kentli, okumuş ve kendini yeni hissettirmeye başlayan entellektüel kesimine hitap eden önemli bir solcu aydındır. KDP nin Genel Sektereri olan İbrahim Ahmed Genel Başkan Mustafa Barzani ve destek aldığı kesimleri sağcı, feodal ve gerici olarak görmektedir. 353 Mustafa Barzani nin liderliği esnasında karşımıza çıkan bu liderlik ile parti politbürosu arasındaki sosyal köken ve anlayış farklılıkları giderek ayrışmayı ve peşinden de doğan rekabet neticesinde iki farklı hareket olarak mücadele etmelerini doğurmuştur. KYB kurulmadan önce KDP içerisinde başlayan sosyalist/ilerici/kentli-aşiretçi/muhafazakâr/kırsal gerilimi, kendini sosyalist kabul edenlerin KDP den ayrılarak KYB yi kurmasının ardından da devam etmiştir. Hatta iki parti arasındaki gerginlik zaman zaman sıcak çatışma ve iç savaşa da dönüşmüştür. İki grup arasındaki asıl kopuş Molla Mustafa nın Baas hükümetini devirerek iktidara gelen Abdüsselam Arif ile yakın ilişkiler geliştirmesiyle yaşanmıştır. Molla Mustafa Barzani ile Abdüsselam Arif arasında imzalanan anlaşmada Kürtlere özerk bir yönetim verilmesine dair hiçbir bahis geçmemesi, KDP içinde Talabani ve İbrahim Ahmed in başını çektikleri sosyalist grubun tepkisini çekmiştir. Molla Mustafa nın tepkilere askeri tehditle karşılık vermesi ise partinin bölünmesiyle sonuçlanmıştır. 354 Ancak KYB nin ayrı bir hareket ve parti olarak ortaya çıkması 1975 yılında Irak Kürt hareketinin Irak merkezi hükümetince hezimete uğratılmasından sonra olmuştur. Celal Talabani bundan bir yıl önce merkezi hükümete karşı askeri mücadeleye KDP yanında katılmıştır. 355 KYB, Saddam rejiminin 1988 de Halepçe de Kürtlere yönelik kullandığı kimyasal silahlardan büyük zarar görmüştür. Türkiye bu dönemde Barzani yi desteklerken, İran Talabani nin tarafını tutup güç dengesi sağlamaya çalışmıştır. Kuzey Irak ı terk etmeye zorlanan Talabani İran a sürgüne gitmek durumunda kalmıştır. Barzani nin liderliğindeki KDP ile Talabani nin liderliğindeki KYB arasındaki mücadele 2000 li yılların başına kadar Irak ın Kürt siyasetini belirleyen en önemli unsur olmuştur A. g. e., s David McDowall, A Modern History of the Kurds (London: I.B. Tauris, 2007) s Profile: Jalal Talabani, BBC, 26 Kasım A.g.e. 94

97 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER 1991 yılındaki Körfez Savaşı Talabani nin siyasi kariyerinde yeni bir sayfa açmıştır. Batılı güçler tarafından ilan edilen uçuşa yasak bölge KDP ve KYB arasında yakınlaşmayı beraberinde getirmiştir. Ancak söz konusu yakınlaşma uzun sürmemiştir. Nitekim 1992 yılında Kuzey Irak ta yapılan seçimlerin ardından kurulan KYB-KDP ortak yönetimi, 1994 te iki grup arasında patlak veren iç savaşa engel olamamıştır. Kürdistan Bölgesel Yönetimin liderliği için yapılan seçimlerde Barzani ve Talabani nin aynı anda aday olmasıyla başlayan gerginlik, 1994 te KYB nin KDP yi ortak yönetim merkezi Erbil den sürmesiyle iç savaşa dönüşmüştür. 357 Savaş esnasında Barzani Erbil i geri almak için Bağdat taki merkezi hükümetten destek alırken, Talabani İran dan yardım almıştır. ABD nin arabuluculuğunda uzun yıllar süren barış görüşmeleri 1998 de imzalanan barış anlaşmasıyla sonuçlanmıştır. 358 ABD nin işgalinin ardından Saddam sonrası Irak ta Kürtlere federal bir statü sağlamaya çalışan Talabani, bu anlamda tüm çabasını ABD nin desteğini elde etmek üzerinde yoğunlaştırmıştır. Amerikan işgalinin ardından Irak Ulusal Parlamentosu tarafından 2005 yılında Irak Cumhurbaşkanı olarak atanan Talabani, 2010 yılında yapılan seçimlerde yeniden cumhurbaşkanlığına seçilmiştir. Cumhurbaşkanlığı süresinde Bölgesel Kürt Yönetimi ile Irak hükümeti arasında dengeleyici bir rol oynamaya çalışmıştır. Ancak bu rol son dönemde Mesud Barzani ile Maliki arasında yaşanan gerilimin artmasıyla işi giderek zorlaşmıştır. Barzani nin Maliki hükümetinin giderek otoriterleşmesine dair dile getirdiği eleştiri ve tepki Talabani tarafında sessizlikle karşılanmıştır. Barzani nin kızgınlığı karşısında Talabani nin sessizliği aslında iki lider arasında Irak taki siyasi kargaşa ve Kürdistan yönetiminin bağımsızlığı konularına ilişkin ciddi görüş farklılıklarının işareti olarak yorumlanabilir. 359 Örneğin Barzani nin Kürdistan bölgesel yönetiminin bağımsızlığı için yaptığı görüşmeler Talabani tarafında destek bulmamıştır. Talabani nin Kürdistan ın bağımsızlığı karşısında takındığı tutum kendisinin Kürtler nezdindeki milliyetçi imajını sarsmıştır. Bundan en çok fayda sağlayan ise Barzani dir. Nitekim Talabani nin partisi KYB kendisine yönelik rüşvet, yolsuzluk ve adam kayırma suçlamalarında bulunan reformist Gorran hareketi karşısında güç kaybetmektedir. Değişim anlamına gelen Gorran hareketi KYB den ayrılan Neşirvan Mustafa liderliğinde kurulmuş ve 2009 seçimlerinde Kürdistan da oyların % 23 ünü, KYB nin kalesi Süleymaniye de ise %50 sini alarak büyük bir başarıya imza atmıştır Irak taki başlıca etnik örgütlenmeler, BBC Türkçe, 29 Ocak Iraq: Country Report 2004, Country Information and Policy Unit Immigration& Nationality Directorate Home Office, United Kingdom, Ekim 2004, Kamal Chomani, President Talabani s Silence, The Kurdistan Tribune, 13 Nisan Patrick Cockburn, Reformist gains in Kurdish vote shake Iraq s quiet North, The Independent, 27 Temmuz

98 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU İran a yakın olan Talabani Maliki yi karşısına alamazken, Türkiye ye yakın Barzani ise Maliki karşısında rahatlıkla tutum ortaya koyabilmektedir. 361 İki lider arasındaki pozisyon farklılığı özellikle Irak Cumhurbaşkanı yardımcısı Tarık El-Haşimi nin Kürdistan bölgesine sığınmasıyla tavan yapmıştır. Barzani Türkiye nin de El-Haşimi ye olan desteğine paralel bir pozisyon benimseyerek ona destek olurken, Talabani nin konu hakkındaki sessizliği El-Haşimi nin izinsiz ülkeden ayrıldığı açıklamasıyla bozulmuştur. 362 Böylelikle Talabani Maliki ye yakın bir duruş sergilemiştir. Zaten El-Haşimi de tedavi için geldiği İstanbul da Talabani den bu süreç zarfında yeterince destek görmediğini ifade etmiştir. 363 Kürtlerin bu konudaki bölünmüşlüğü yalnızca liderlerle sınırlı kalmamış, Talabani aşireti Kuzey Irak ta saklanan El-Haşimi nin adalete teslim edilmesi çağrısında bulunmuştur Mesud Barzani KYB ve KDP lideri 1946 yılında babası Molla Mustafa Barzani ve arkadaşlarının Kürdistan Demokrat Partisi ni kurduğu gün İran ın Mahabad şehrinde doğmuştur. Molla Mustafa Barzani, 1946 da Sovyetler Birliği nin desteğiyle kurulan ve aynı yıl bu ülkenin İran dan çekilmesiyle yıkılan, BM tarafından tanınmamış bir Kürt devleti olan Mahabad Cumhuriyeti nin önde gelen komutanlarından biriydi. 365 Baba Molla Mustafa Barzani Sovyetler e giderken, oğul Mesud Barzani Irak ta dedesi tarafından büyütülmüştür yılında Irak ta yapılan darbenin ardından ülkeye davet edilen Molla Mustafa, Irak a geri dönerek siyasi faaliyetlerini sürdürmüştür. Ancak Kürtlere verilen birçok sözün yerine getirilmemesi üzerine 1961 yılında tekrar silahlı ayaklanma başlatmıştır. Politik şartlar nedeniyle Mesud Barzani lise eğitimi için özel öğrenim görmek zorunda kalmıştır Rebwar Karim Wali, Barzani s Turkey Visit Exposes Regional Tensions, Rudaw, 26 Nisan Talabani: El-Haşimi Ülkeyi İzinsiz Terk Etti, Güncel Yorum, 7 Nisan El-Haşimi: Celal Talabani den beklediğim desteği göremedim, Zaman, 18 Mayıs Talabani ye aşiretinden El-Haşimi yi ver çağrısı, Alaturka, Mahabat Cumhuriyeti hakkında daha fazla bilgi için bkz Kerim Yildiz, The Kurds of Iraq: Past, Present and Future, London: Pluto Press, 2007; Michael M. Gunter, Historical Dictionary of the Kurds, Scarecrow Press, Birleşik Kırallık: Plymouth, Michael M. Gunter, a.g.e, s David Romano, Kurdish Nationalist Movement: Opportunity, Mobilization and Identity, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, s

99 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Kürt hareketinin içinde doğan Mesud Barzani çok genç yaştan itibaren Kürt siyasi ve askeri meselelerinde önemli görevler yürütmüştür. İlk siyasi çalışmalarına babasının özel kalemi olarak başlayan Barzani, 1963 te henüz 17 yaşındaykenpeşmergelere katılmıştır yaşına geldiğinde (1970 yılında) babasıyla birlikte Baas iktidarı ve Kürtler arasında Kürtlere dört yıl içerisinde özerklik hakkı verilmesini öngören ve Mart Manifestosu olarak da bilinen 11 Mart anlaşmasının müzakere heyetinde görev almıştır de dört yıl önce İran istihbarat örgütünün yardımlarıyla kurulmuş olan Kürt istihbaratının başına getirilen Mesud Barzani, bu tarihten itibaren Sovyetler destekli Baas rejimine karşı dışarıdan gelen silah ve mali yardımın aktarılmasında kilit rol üstlenmiştir yılına gelindiğinde, babası Molla Mustafa ve kardeşi İdris le beraber Kürt hareketinin önde gelen isimlerinden olmuşlardır yılında KDP Merkez Komitesine ve politbürosuna seçilen Mesud Barzani babasının hastalığının ağırlaşmasından sonra kardeşiyle beraber KDP içindeki bir avuç karar verici içerisinde yer almıştır yılında Irak taki Kürt hareketinin Irak merkezi hükümetince hezimete uğratılmasından sonra, yılları arasında babasıyla beraber ABD nde sürgünde yaşayan Mesud Barzani, Kürt hareketinin tekrar organize edilmesi ve faal hale getirilmesinde anahtar bir rol üstlenmiştir yılında babasının ölümü üzerine kardeşi İdris ile birlikte Kürdistan Demokrat Partisi nin (KDP) yönetimini üstlenen Mesud Barzani, kardeşinin de 1987 yılında ölmesinin ardından partinin kontrolünü tamamen ele geçirmiştir. 371 Oldukça temkinli ve pragmatik bir lider olarak tanınan Barzani, liderliğini mutabakata dayandırmaya özen göstermiştir yılında İran ve Irak savaşında Irak ın mağlup olması için İran la işbirliğine girmesi 373 Barzani nin siyasi hayatında bir dönüm noktası olarak adlandırılabilir. Savaş sırasında Mesud Barzani nin başkanlık ettiği KDP, Irak ta Kürt nüfusunun yoğun olduğu bölgelerde kontrolünü artırırken, Celal Talabani nin önderliğindeki Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) ile zaman zaman iç savaşa dönüşen bir 368. Bkz. Masoud Barzani, Kurdistan Regional Government website, Inga Rogg ve Hans Rimscha, The Kurds as parties to and victims of conflicts in Iraq, International Review of the Red Cross, 89(868), Aralık 2007, s Bryan R. Gibson, In his father s shadow, The Majalla, 11 Temmuz 2012, Erişim Tarihi: 23 Mart Bkz Kurdistan Regional Government, Profile: Massoud Barzani, BBC News, November 26, Romano, a.g.e. p

100 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU rekabete de girmiştir. 374 Kürt toplumunun geleneksel değerlerini yansıtan Barzani ve partisi KDP Irak Kürdistanı nın Suriye, İran ve Türkiye sınırındaki Kuzey ve Kuzeybatı kısımlarını kontrol ederken, daha şehirli bir figür olan Talabani ve KYB si İran sınırındaki bölgede daha hâkim olmuştur. İki grup arasındaki ilişkilerde 1994 yılının bahar ve yaz aylarında vuku bulan silahlı çatışmalarda yüzlerce kişinin hayatını kaybetmesi söz konusu olabildiği gibi, ortak çıkarlar söz konusu olduğunda aralarında işbirliği yapıldığı da gözden kaçmamaktadır. Kuveyt in 1991 de Irak tarafından işgalinin ardından patlak veren Birinci Körfez Savaşı nın ardından kurulan ve Irak muhalefetini tek bir çatı altında toplayan Irak Ulusal Konseyi nin yürütme komitesi üyeleri arasında Mesud Barzani de yer almıştır. 375 Irak ın Körfez Savaşı nda yenilmesinin ardından Barzani, Bağdat taki rejime karşı Kürt ayaklanmasını başlatmıştır. Bağdat rejimi ile Kürt isyancılar arasındaki çatışmaların seyri Kuzey Irak ta uçuşa yasak bölge ilan edilmesiyle Kürtlerin lehine gelişmiştir. Batılı güçlerin Kürtleri koruyan müdahalesi, Kürdistan daki boşluğu doldurmak için sahneye çıkan iki grup arasındaki rekabeti kızıştırmıştır. Bu rekabette Mesud Barzani Irak rejimine karşı gerilla savaşını yürüten liderden Saddam Hüseyin in kontrolü dışındaki Kürt bölgelerinde sivil nüfustan sorumlu devlet adamlığına evrilmiştir. 376 Irak merkezi hükümetinin silahlı güçlerinin Irak Kürdistanı ndan çekilmesiyle birlikte Kuzey Irak özerk bir yönetime kavuşmuştur. Ancak ne Mesud Barzani nin liderlik ettiği KDP ne de Celal Talabani nin önderliğindeki KYB resmen bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Bunda bölgesel güç dengelerinin rolü önemlidir yılında Kuzey Irak ta yapılan seçimlerde her iki parti ve liderlerinin birbirlerine çok yakın oranlarda oy alması Talabani ile Barzani yi güç paylaşımı esasına dayalı bir koalisyon yönetimi kurmaya sevk etmiştir. 377 Ancak iki grup arasındaki anlaşmazlıklar bir iç savaşla sonuçlanmıştır yılında Talabani nin İran ile yakınlaşmasından endişe duyan Barzani, bu yakınlaşmayı dengelemek için Bağdat ile anlaşma yapmıştır. 378 Zira Barzani İran ın muhafazakâr İslami karakterinden rahatsızlık duyduğu için İran a mesafeli yaklaşmıştır. Söz konusu anlaşmayla Erbil e giren Irak güçleri şehri Barzani ye teslim etmişlerdir. Barzani birliklerinin Süleymaniye şehrini kontrolünü KYB den almalarıyla tavan yapan karşılıklı çatışma Ali-Fuat Borovalı, Kurdish Insurgencies, the Gulf War, and Turkey s Changing Role, Conflict Quarterly, Sonbahar1987, ss Kerim Yıldız, The Kurds of Iraq: Past, Present and Future, London: Pluto Press, 2007, s Ibid Michael M Gunter, A de facto Kurdish state in Northern Iraq, Third World Quarterly, 14(2), 1993, ss John Roberts, The Kurdish Crisis of 1996, IBRU Boundary and Security Bulletin, Sonbahar 1996, p

101 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER lar Amerika nın arabuluculuğunda 1998 yılında yapılan ateşkes ile yatışmıştır. 379 Söz konusu anlaşma 2002 yılında Kürt parlamentosunun iç savaş sırasında kayıp veren ailelere özür dilemesiyle pekiştirilmiştir. Amerikan ın Irak ı işgali Barzani ve Iraklı Kürtler açısından yeni bir dönemi başlatmıştır işgalinden sonra Irak Yönetim Konseyi nin üyesi olan Barzani 2004 yılında Konsey in başkanı olmuştur. Daha sonra yapılan seçimlerde Irak Kürdistan Parlamentosu tarafından Kuzey Irak ın bölgesel Kürt Yönetimi nin başkanı seçilmiştir yılında ilki gerçekleşen başkanlık seçimlerinde oyların yüzde 69,9 unu alarak yeniden başkan seçilen Barzani Kürdistan daki siyasi konumunu güçlendirmiştir. 381 Uluslararası seçim gözlemcileri tarafından izlenen seçimler serbest ve adil olarak değerlendirilmiştir. 382 Irak ta son dönemde pozisyonunun giderek güçlendiren Barzani, Kürdistan ın bağımsızlığı konusunda yaptığı açıklamalar ile adından sıklıkla söz ettirmektedir. Bağdat taki siyasi sürecin başarısızlıkla sonuçlanması durumunda Kuzey Irak taki bölgesel Kürt yönetiminin bağımsızlık ilan edeceğini ifade eden Barzani, yılının Nisan ayında düzenlendiği ABD ve Türkiye ziyaretleriyle uluslararası destek aramaya çalışmıştır. Barzani söz konusu ziyaretlerinde gerek Amerikalı gerekse Türk siyasilere Maliki ye karşı siyasi denge sağlanamaması durumunda bağımsızlık ilan edeceğini bildirmiştir. 384 Barzani son dönemlerde Türkiye ile oldukça yakın ilişkiler geliştirmiştir. Gelişen ilişkilerin en ivme kazandırıcı unsuru ekonomik ilişkiler olmuştur yılında 5 milyar doları bulan ticaret hacmi, bölgede faaliyet gösteren 1000 in üzerinde Türkiyeli firmanın varlığıyla artış eğilimini korumaktadır. 385 Türkiye nin yabancı şirketler içindeki payı %53 e ulaşmış durumdadır. 386 Öte yandan Türkiye ile Kuzey Irak arasında imzalanan petrol anlaşmasının gereğince Temmuz 2012 de iki taraf arasında petrol ticareti yapılmaya başlanmıştır. 387 Barzani nin başkanlığı döneminde artan ekonomik ilişkiler, yakın zamanda siyasi alana da sirayet etme Iraq: Country Report 2004, Country Information and Policy Unit Immigration& Nationality Directorate Home Office, United Kingdom, Ekim 2004, Iraqi Kurdistan leader sworn in, BBC News, June 14, Two main Iraqi Kurd parties won 57 percent of parliamentary vote, Barzani wins re-election, Kurdnet, 30 Temmuz Democracy Thrives in Kurdistan, The Washington Post, 27 Nisan Massoud Barzani Skillfully Marches Towards Kurdish Independence, Al Monitor, 20 Nisan Haşim Söylemez, Barzani inisiyatif alıyor, Aksiyon Dergisi, 23 Nisan Türkiye-Kuzey Irak ticareti 5 milyar dolara tırmandı, Sabah, 11 Ocak Selman Maltaş, Kuzey Irak ile entegrasyona doğru, Milat Gazetesi, 6 Mayıs Kuzey Irak ile petrol ticareti başladı, Zaman, 12 Temmuz

102 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU ye başlamıştır. PKK ya karşı mücadelede Türkiye ye destek veren Barzani, Nisan 2012 Türkiye ziyaretinde PKK nın silahlı mücadeleye devam etmesi halinde baskı, nasihat ve diğer yöntemleri kullanarak örgütün Irak ta kalmasına izin vermeyeceğini açıklamıştır. 388 Barzani ayrıca PKK nın silah bırakması için de bizzat çaba harcamıştır. 389 Barzani nin Türkiye ye yakınlaşmasında Irak ın iç siyasi gelişmeleri de etkili rol oynamıştır. Irak Başbakanı Maliki nin giderek otoriterleşmesi karşısında Türkiye yi Irak taki İran etkisini dengeleyebilecek bir aktör olarak gören Barzani, bu noktada Bağdat yönetimi tarafından hakkında tutuklama kararı çıkartılan Irak Cumhurbaşkanı Tarık El-Haşimi yi Kuzey Irak ta ağırlamıştır. 390 Maliki karşısında Iraklı Sünniler, Kürtler ve Türkiye arasında oluşan yakınlaşma, Barzani nin Irak siyasetindeki ağırlığını artırmıştır Kusret Resul Ali, KBY Başkan Yardımcısı ve KYB 1. Genel Sekreter Yardımcısı 1952 yılında Irak ın Erbil kentinde Şiwaşok köyünde dünyaya gelmiştir yılında Kürdistan Demokrat Partisi (KDP)saflarına katılmış ve örgütün yönetici kadroları arasında yer almıştır. Bu dönemde Irak ta başlayan Kürt ayaklanmasına katılmış ve aktif rol oynamıştır yılında Komala Partisi ne katılan Kusret Resul, öğrenci hareketlerinin öncüsü olmuş, 1976 yılında Kerkük te Kürdistan Öğrencileri Grubu nu kurmuştur yılında Irak makamları tarafından tutuklanmış, uzun süre hapiste kalmış ve ağır işkencelere maruz kalmıştır. 391 Kusret Resul Ali, hapishane yılları sonrası Peşmerge Güçleri nin saflarına katılmış ve Peşmerge hareketinin finansmanına da yardımcı olmuştur yılında Komala Partisi nin Teşkilatlanma Başkanı olarak görev alan Kusret Resul, Erbil içerisinde gizli hücreler oluşturmuştur yılında önce Komala Partisi, ardından da 388. Cevdet Aşkın, Barzani PKKya karşı neden sertleşti, Radikal, 21 Nisan Barzani PKK ya silah bıraktırmak için devrede, NTV MSNBC, 28 Haziran Barzani: El-Haşimi yi Bağdat a teslim etmeyiz, Sabah, 16 Mart 2012; Göknur Akçadağ, İran - Maliki - Esad İttifakına Karşı Türkiye -El-Haşimi - Barzani İttifakı, TurkishNY, 9 Mayıs Kusret Resul Ali Naib Reisu İglim Kurdistan, Rudem, 9 Temmuz 2008, 100

103 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER KYB nin yönetim kuruluna girmiş, yılları arasın Komala nın merkezi yönetim ve örgütlenme sorumluluğunu devam ettirmiştir. 392 Kusret Resul, 1984 yılında KYB nin 4. Bölge Sorumlusu olmuş, 1985 yılında bir çatışma sırasında ağır yaralanmıştır yılında 3. ve 4. Bölgelerin birleştirilmesi sonrası kurulan genel bölgenin başına geçmiştir yılında Mart ayaklanmasına katılan Resul, Erbil Bölgesi nin kurtarılması sorumluluğunu üstlenerek ayaklanmada kritik bir rol oynamıştır. Yine aynı yıl Irak ordusu kuvvetlerine karşı Kerkük teki çatışmaları da yönetmiştir yılında Kürt hareketlerin oluşturduğu Kürdistan Cephesi nin Erbil sorumlusu olan Kusret Resul, 1992 yılında Kürdistan Parlamentosu na milletvekili olarak seçilmiştir. Kürdistan Bölgesel Yönetimi nin (KBY)ikinci 1993 te kurulan ikinci hükümetinin Başbakanı olmuş, 1996 yılında ise KYB kontrolü altındaki bölgelerin Başbakanlığı görevine getirilmiştir. Kusret Resul, 2001 yılında KYB Siyasi Büro Yürütme Direktörü olmuştur yılında KYB tarafından KBY Başkan Yardımcılığı görevine aday gösterilen Resul, aynı dönemde KYB nin Genel Sekreter 1. Yardımcılığı görevine getirilmiştir. 394 Resul, KBY Başkan Yardımcısı ve KYB Genel Sekreter Yardımcısı sıfatlarıyla yurtdışı gezileri düzenlemiş, ABD Başkanı George Bush ile görüşmüştür. Kusret Resul un 6 oğlu, 1 kızı dünyaya gelmiş, ancak oğullarından üçü Saddam Hüseyin döneminde öldürülmüştür. Kürtçe, Arapça, Farsça ve başlangıç düzeyinde İngilizce bilmektedir. 395 Kusret Resul ün Irak Cumhurbaşkanı ve KYB lideri Celal Talabani den sonra KYB nin başına gelebilecek isim olduğu ve Talabani nin vasiyetinin de bu yönde olduğu ifade edilmektedir. 396 Kusret Resul Ali başkanlığındaki bir heyet 15 Şubat 2013 tarihinde Türkiye yi ziyaret etmiş ve görüşmelerde bulunmuştur. Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu ile görüşmesi esnasında Kusret Ali, KBY ile Türkiye arasındaki ilişkilerden memnuniyetini ve bu ilişkileri her alanda geliştirmek istediklerini ifade etmiştir. Ayrıca görüşme esnasında Türkiye nin gelişmiş demokrasisi vesilesiyle bölgede ayrıcalıklı bir konumda olduğunu belirten heyet, Türkiye deki reformları ve Kürt sorununun 392. A.g.e A.g.e A.g.e A.g.e Et Talabani evsa en yetevella Kusret Resul zaamete l hizbi fi hali rahilih, al Najaf News, 12 Mart 2012, Kamal Chomani, Post Talabani, Kurdish Tribune, 22 Aralık 2012, Erişim tarihi: 25 mart

104 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU çözümü konusunda atılan adımları yakından takip ettiklerini ve desteklediklerini belirtmiştir. Kürt basınına ayrıca Kerkük teki referanduma ilişkin Bağdat hükümeti ile Erbil arasında yaşanan anlaşmazlıkta Türkiye nin sorun çıkarmayacağını temenni ettiklerini de söylemiştir. 397 Kusret Resul son Türkiye ziyaretinin hemen öncesinde İran ı da ziyaret etmiştir. Bu ziyaret esnasında Kürt heyetine Kudüs Kuvvetleri Kumandanı Kasım Süleymani bazı telkin, vaad ve uyarılarda bulunmuştur. KBY nin Türkiye ye çok yakınlaştığını söyleyen Süleymani, heyeti Türkiye nin bir müttefiki haline gelmeme, bağımsızlık konusunda ısrarcı olmama ve Irak Şiilerinden uzaklaşmama konularında uyarmış ve kendilerinin Maliki yi Kürtlerle ilişkileri çatışma noktasına getirmeme konusunda frenleyecekleri sözünü vermiştir. Bunlara ilaveten Süleymani, Talabani sonrası dönemde Irak Cumhurbaşkanlığı için kendilerinin tercihinin Behram Salih olduğunu dile getirmiştir Neçirvan Barzani KBY Başbakanı 1966 yılında Kuzey Irak ın Barzan bölgesinde doğan Neçirvan Barzani, Molla Mustafa Barzani nin torunu, ölümüne kadar KDP nin liderliğini kardeşi Mesud Barzani ile birlikte üstlenmiş İdris Barzani nin de oğludur yılında binlerce Kürt gibi Neçirvan Barzani nin ailesi de İran a sürgüne gönderilmiştir. Tahran Üniversitesi Siyaset Bilimi Bölümü nde okurken babası İdris in ani ölümü üzerine eğitimini yarıda bırakarak Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) içerisinde aktif siyasi rol üstlenmeye başlamıştır. Mesud Barzani nin kızı Nebile Barzani ile evli olan Başbakan Barzani nin iki kızı ve üç oğlu vardır. Kürtçe, Farsça ve İngilizce nin yanısıra orta derecede Arapça bilmektedir yılında KDP nin Merkez Komitesi ne seçilen Neçirvan Barzani, 1993 yılında Siyasi Büro da görev almaya başlamıştır Körfez Savaşı ndan sonra Irak hükümetiyle olan müzakerelere katılmış, 1996 yılında KDP nin hakim olduğu Kürdistan bölgelerinden sorumlu Başbakan Yardımcısı olarak atanmıştır. KDP nin 397. Turkish FM receives vice-president of Iraqi Kurdistan, Kurdnet, 15 Şubat 2013, Iran warns Iraqi Kurdistan... a. g. e. 102

105 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER gençlik örgütlerinden istihbarat birimlerine uzanan çeşitli departmanlarında görev alması Neçirvan Barzani ye siyasi kariyerinde ciddi bir tecrübe kazandırmıştır. Bu tecrübe Barzani ye 1999 yılında Erbil deki Kürdistan Bölgesel Yönetimi nin başbakanlık görevini getirmiştir. 399 Neçirvan Barzani, 2005 yılında Kürt Partileri arasındaki birleşme sürecini takiben oluşturulan Kürdistan Bölgesel Yönetimi nin başbakanı seçilmiştir. KDP nin Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) ile gerçekleştirdiği güç paylaşımı sonucunda Barzani nin görev süresinin 2008 yılında bitmesi beklenirken, KYB nin kendi içindeki istifalar sonucu başbakan adayı belirleyememesi, Neçirvan Barzani nin 2009 a kadar başbakanlık görevini sürdürmesine neden olmuştur. 400 Kurduğu hükümette güç paylaşımı ilkesine riayet eden Barzani İçişleri, Maliye, Adalet ve Savunma olmak üzere dört önemli bakanlığa biri KDP den biri KYB den olmak üzere iki bakan atamıştır. 401 Ancak KYB nin özellikle 2009 seçimlerinde gösterdiği başarısızlık KDP ve KYB arasındaki güç paylaşımının ne derece sürdürülebilir olduğu tartışmalarını beraberinde getirmiştir yılının Mart ayında yapılan seçimlerde PUK kendi içerinden çıkan Gorran Hareketi karşısında güç kaybına uğramıştır. Ancak seçimlerdeki başarısızlığa rağmen Mesud Barzani yükselmekte olan Gorran Hareketi karşısında KDP ve KYB nin siyasal hakimiyetini sürdürmek amacıyla bölgesel yönetiminde güç paylaşımına sadık kalarak, 2009 seçimlerinin ardından başbakanı KYB den atamıştır. Böylelikle Neçirvan Barzani nin ardından 2009 yılında başbakan KYB li Behram Salih olmuştur. Bu dönem zarfında Neçirvan Barzani her ne kadar hükümette resmi bir göreve sahip olmasa da, KDP nin başkan yardımcısı olarak Kürt siyasi hareketindeki ağırlığını devam ettirmiştir. Özellikle bölgesel yönetimin ekonomik faaliyetlerinde ciddi bir etkinliği vardır. KDP nin müstakbel başkan adayı olarak anılmaktadır. Ancak, amcasının oğlu ve istihbarattan sorumlu Kürdistan Güvenlik Teşkilatı nın Başkanı Mesrur Barzani ile Neçirvan Barzani nin arasında siyasi rekabet olduğu genel kabul gören bir durumdur. KDP nin son kongresinde ikisine ait rakip listeler kapışmış; fakat Mesrur Barzani rakip listedeki isimlerin aday gösterilmesini engelleyerek parti içinde daha fazla ağırlığı olduğunu göstermiştir. Mesrur un katıldığı KDP Siyasi Büro toplantılarına Neçirvan ın gelmediği rivayet edilmektedir Michael M. Gunter, Historical Dictionary of the Kurds, Scarecrow Press, Birleşik Kırallık: Plymouth, 2011, s Kenneth Katzman, The Kurds in Post-Saddam Iraq, Congressional Research Centre, Eylül 2009, p Michael M. Gunter, Re-Evaluating th Kurdish Question, J. Craig Jenkins ve Esther E. Gottlieb eds., Identity Conflicts: Can Violance Be Regulated?, New Jersey: Transaction Publishers, 2007, ss

106 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Bu arada Neçirvan henüz 18 yaşında olmasına rağmen siyasette oldukça aktif olan oğlu İdris i de ileride parti içinde iyi bir pozisyon için hazırlamaktadır. Neçirvan ın de Kürt Bölgesel Yönetiminde ve Peşmerge güçlerinde önemli pozisyonlarda bulunmaktadırlar. 402 Neçirvan Barzani nin liderliği altında Kürdistan Bölgesel Yönetimi daha çoğulcu ve serbest seçimlerin düzenli aralıklarla yapıldığı bir siyasi yapı hüküm sürse de demokratikleşme açısından ciddi sorunların yaşandığı hem insan hakları örgütlerince hem de bölge içindeki muhalif seslerce dile getirilmektedir. İnsan Hakları İzleme Komitesi 2012 yılı içinde yaklaşık 50 gazeteci ve siyasi muhalifin keyfi olarak gözaltında bulundurulduğunu, tutuklama izni olmaksızın güvenlik görevlilerince tutuklandıklarını ve yargıç karşısına çıkarılmaksızın belirsiz bir süre için alıkonulduklarını açıklamıştır. Çeşitli gerekçelerle tutuklanan veya gözaltına alınanlardan en az 7 kişinin de hapis cezasına çarptırıldığı Komite raporunda belirtilmektedir. Barzani ayrıca Bölgesel Yönetim deki medyayı yozlaştırmakla suçlanmaktadır. İktidardaki iki partinin de kendilerine ait medya organlarının yanısıra, bağımsız medyayı sindirmede ve siyasi muhaliflere saldırmada kullanmak amacıyla birer gölge medya oluşturdukları bazı kritiklerlerce iddia edilmektedir. Bu bağlamda Neçirvan Barzani nin Rudaw medya şirketine petrol gelirlerinden ve hükümet fonlarından büyük miktarda kaynak aktarıldığı gündeme gelmiştir. 403 İddialara göre Rudaw ve Aras Yayıncılık gibi medya organlarının sahibi Barzani dir. 404 Ayrıca KDP ve KYB nin işbirliği sonucu, diğer muhalefet partilerinin tümünün itirazlarına rağmen Neçirvan Barzani döneminde kurulan Milli Güvenlik Kurulu bölgenin otoriter bir rejime kayma temayülünün işareti olarak görülmektedir. Konsey parlamentoya karşı sorumlu olmadığı gibi, konsey başkanı da doğrudan Bölgesel Yönetim Başkanı tarafından seçilecektir itibariyle bölgenin bütün projeler için bütçesi 450 milyar dolarken, sadece bu Konsey için 318 milyar dolar bütçe ayrılmıştır. 405 Kürdistan bölgesinde petrol gelirlerinin ve nispi istikrarın sayesinde ekonomik refahın gelişme gösterdiği, kişi başına düşen milli gelirin ciddi 402. Irak Kürt siyaseti üzerine yazan bir Iraklı Kürt gazeteci ile görüşme sonucu alınan bilgi Kamal Chobani, Nechirvan Barzani s association with media corruption the Rudaw Company as an example, Kurdistan Tribune, 4 Haziran 2012, Erişim tarihi: 25 Mart Iraklı Kürt gazeteci ile görüşme Kamal Chobani, Kurdistan heads toward a totalitarian regime, Kurdistan Tribune, 10 Temmuz 2013, Erişim tarihi: 25 Mart

107 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER artış kaydettiği, geniş ölçekli kalkınma, eğitim, altyapı ve kamu hizmeti faaliyetlerinin bölgenin gelişiminde önemli rol oynadığı 406 pek çok gözlemci tarafından kabul edilmekle birlikte önemli sorunların derinleşerek devam edegeldiğine dair eleştiriler bizzat bölgenin içinden gelmektedir. Bu eleştirilere göre, bölgenin yönetiminde sözü geçen siyasetçiler ve bürokratlar aynı zamanda bölgenin önde gelen işadamları ve zenginleri arasında yer almaktadır. Hükümete ait arazi ve binaların çoğu pek çok gencin konut yetersizliği yüzünden evlenemediği bir ortamda, Başbakan Barzani nin de aralarında olduğu nüfuzlu kişilerce yağmalanmıştır. Yapılan reformlar yüzeysel kaldığı gibi, kayırmacılık ve petrol gelirleri üzerindeki suistimaller hat safhaya varmıştır. Kürt bölgesinin en zengin kişilerinden biri olduğu rivayet edilen Neçirvan Barzani, petrol, inşaat, telekomünikasyon, sigara ve demir-çelik sektörlerinde faaliyet gösteren birçok şirketin sahibi olarak bilinmektedir. İddialara göre, şirketlerin bir kısmı doğrudan kendi ismine kayıtlı olmayıp yakın çevresinde çok güvendiği kişilere ait görünmektedirler. Barzani hakkında Erbil in ticari ve ekonomik açıdan en stratejik mevkisini kendi mülkiyeti altına geçirdiği de iddia edilmektedir. 407 Neçirzan Barzani nin en büyük başarısızlıklarından biri olarak düşünce ve ifade özgürlüğü önündeki kısıtlamaların devam etmesi ve sivil toplumun güçsüz bırakılması da sayılmaktadır. 408 Ayrıca peşmerge güçleri hala birleştirilememiş olup güvenlik alanında iki başlılık devam etmektedir. Eğitim ve sağlık alanlarına da gereken önem gösterilmediğinden bölgede hala okul yetersizliği yaşanmakta ve kolera salgını gibi ciddi bulaşıcı hastalıkların önü alınamamaktadır. Irak merkezî hükümetinin siyasetini ülkedeki ana unsurlar arasında gerilim çıkaran bir politika olarak değerlendiren Neçirvan Barzani, bölgenin Türkiye ve İran la olan ilişkilerine büyük önem vermektedir. Hükümette olmamasına rağmenyılında PKK nin düzenlediği Çukurca saldırısı sonrasında Türkiye yi ziyaret eden Barzani, ziyareti sırasında saldırıları kınamış, Kuzey Irak ın Türkiye nin terörle mücadelesinde yanında olduğunu vurgulamıştır. 409 Türkiye ile ilişkileri ileri seviyede tutma arzusu 2012 yılında yeniden başbakanlığa atanmasının ardından da resmi temaslarla devam etmiştir. Mayıs 2012 de Türkiye ye bir ziyaret düzenleyen Barzani, Türkiye ile artan ticaretten duyduğu memnuniyeti ifade ederek ilişkilerin 406. Rubin, a. g. e Iraklı Kürt gazeteci ile görüşme Kamal Chomani, Hello Nechirvan Barzani, Kurdistan Tribune, 24 Kasım 2012, Erişim tarihi: 25 Mart Bilgay Duman, Nechervan Barzani s visit to Turkey, Today s Zaman, 26 Ekim,

108 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU daha da geliştirilmesi gerektiğini dile getirmiştir. 410 Türkiye nin bağımsız bir Kürt devleti kurulmasına sıcak bakmadığı halde iki taraf arasında oluşan yakın ilişkinin son yedi yıl içinde oluşan karşılıklı anlayış üzerine oturduğunu söylemekte ve Türkiye nin bölgesel yönetim için bir umut kapısı olduğuna değinmektedir. 411 Türkiye yi en son 25 Mart 2013 tarihinde ziyaret eden Barzani, Türkiye deki Kürt sorununa çözüm sürecine destek verdiklerini açıklamıştır. Barzani, İran la Kürt bölgesel yönetimi arasındaki yakın ilişkide komşuluktan kaynaklanan ekonomik ilişkilerin yanısıra Halepçe Katliamı nı bütün dünyaya duyurmada İran ın oynadığı önemli role özellikle vurgu yapmaktadır. 412 Ancak ABD nin Irak tan İran ı bölgede güçlendirecek şekilde ayrılmasını Irak içinde bugün yaşanan sorunların sebeplerinden biri olarak görmektedir. 413 Neçirvan Barzani ye göre Irak ın bugün karşı karşıya olduğu sorunlar daha Amerikalılar Irak ta iken yaşanmaya başlanmış, fakat ABD bunların düzeltilmesi için hiçbir gayret göstermemiştir. Sanki Irak ın anahtarını başkalarına devretmek niyetiyle gelmiş gibi hareket ettiğinden bugün yaşananların ahlaki sorumluluğu ABD ye aittir. Ayrıca bu da yetmezmiş gibi, her şeyi güçle çözmeye çalışan ve verdiği sözlerin hiçbirini tutmayan Maliki nin ordusunu F16 uçakları ve M1 tankları ile donatması, Irak taki çözümsüzlüğe katkıda bulunmaktan başka bir işe yaramamaktadır Berham Salih KYB Genel Sekreter Yardımcısı 15 Eylül 1960 tarihinde Irak ın Süleymaniye kentinde dünyaya gelen Berham Salih, yılında Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) nin saflarına katılmıştır. Salih, Kürt Hareketi ne katıldığı gerekçesiyle 1979 yılında iki kez tutuklanmış, bu dönemde Kerkük te bulunan özel bir soruşturma ekibi tarafından işkenceye maruz kalmıştır. Hapisten çıkmasının ardından lise eği Neçirvan Barzani Türkiye de, Hürriyet, 17 Mayıs, Jay Newton-Seal, An Interview with Nechirvan Barzani: Will There Be an Independent Kurdistan? Time, 21 Aralık Nechirvan Barzani appreciates Iran for introducing Halabja genocide, Kurdpress, 17 Aralık 2013, Jay Newton-Seal, a. g. e A. g. e Berham Salih in resmi sitesi: 106

109 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER timini tamamlamış, ancak yoğun baskılar sebebiyle Irak dışına çıkıp İngiltere nin başkenti Londra da yaşamaya başlamıştır li yıllar boyunca KYB nin Londra da dış ilişkilerini yürüten Berham Salih,. bu dönemde yükseköğretime de başlamış, 1983 te Cardiff Üniversitesi nden İnşaat Mühendisi olarak mezun olduktan sonra 1987 de Liverpool Üniversitesi nde İstatistik ve Bilgisayar Uygulamaları alanında doktorasını tamamlamıştır. Salih, eğitimi sonrası İngiltere de çeşitli şirketlerde danışman olarak çalışmıştır. 417 KYB nin 1992 de düzenlediği ilk kongrede parti yönetimine seçilmiş ve ABD de KYB nin dış ilişkilerini yürütmekle görevlendirilmiştir de Kürdistan Bölgesel Yönetimi (KBY) bölgesinde düzenlenen seçimler sonrası kurulan yönetimin de ABD temsilcisi olma görevini üstlenmiştir. KYB nin ve KBY nin Batı ülkelerindeki ilişkilerinin geliştirilmesi için çalışan Salih, Irak ta Saddam Hüseyin rejimi yıkılmadan önce Irak muhalefetinin yürüttüğü faaliyetlere de aktif olarak katılmıştır yılları arasında KYB temsilcisi olarak KBY Hükümeti Başbakanı olarak görev alan Berham Salih, 2004 yılında Irak Başbakan Yardımcısı olmuştur yılında kurulan Geçici Irak Hükümeti nde ise Planlama Bakanlığı yapmıştır. Salih, geçici hükümet sonrası kurulan Nuri el Maliki kabinesinde tekrar Başbakan Yardımcılığı görevine getirilmiş, kurulan Ekonomi Komitesi ne hükümet adına başkanlık yapmıştır yılında KBY de düzenlenen seçimlerde Kürdistan Listesi ne KDP ve KYB adına başkanlık etmiştir. Kürdistan Listesi nin kazandığı seçimler sonucu da tekrar KBY Başbakanlığı görevine getirilmiştir. 419 Bu görevini 2012 yılı başlarında tekrar bir önceki Başbakan Neçirvan Barzani ye devretmiştir. 420 Berham Salih in Irak Cumhurbaşkanı Celal Talabani den sonra KYB nin aynı makama adaya gösterebileceği isim olduğu konuşulmaktadır. 421 Nitekim Salih, parti içinde pozisyonu daha kuvvetli olduğu rivayet edilen Kusret Resul Ali yle birlik Siyretun Zatiyye, el Mevkıu r resmi Berham Salih, A.g.e A.g.e A.g.e Reisu İglimi Kurdistan yukellifu Neçirvan Barzani, Kurdistan Regional Presidency, 7 Mart 2012, Et Talabani evsa en yetevella Berhem Salih ciaseti l cumhuriyye, al Najaf News, 12 Mart 2012, 107

110 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU te 422 KYB Genel Sekreter Yardımcılığı makamını paylaşmaktadır. Talabani den sonraki Irak Cumhurbaşkanlığı için İran ın tercihinin de Behram Salih olduğu Kürt basınında haber yapılmıştır. Kusrat Resul Ali ve Salih in de aralarında olduğu KYB heyetinin 12 Şubat 2013 te İran a yaptığı ziyaret esnasında bu temenni kendilerine Kudüs Kuvvetleri kumandanı Kasım Süleymani tarafından iletilmiştir. 423 Irak taki pek çok siyasetçi gibi Salih de teröre hedef olmuş ve Nisan 2002 de El-Kaide ye yakınlığı ile bilinen Ensar el-islam örgütünün üstlendiği bir suikast girişimine maruz kalmıştır. Saldırıda Salih in 5 yardımcısı ve 1 koruma görevlisi hayatını kaybetmiştir. 424 Irak dünyada en fazla yolsuzluk olan ülkeler sıralamasında en üst sıralarda yer almaktadır. Merkezi yönetime göre daha verimli bir yönetim olduğuna dair düşüncelere rağmen Kürt Bölgesel Yönetimi de bu durumdan yeterince payını almaktadır. Bu bağlamda Behram Salih in Başbakanlığı dönemine ilişkin Hewelati gazetesinde Nisan 2012 de yayınlanan bir belge gündeme gelmiştir. Bu belgeye göre, KYB Genel Sekreterliği nin talebi ve KBY Başbakanı Salih ve Maliye ve Ekonomi Bakanı Beyiz Talabani nin onayı ile Ocak 2011 den başlayarak 15 ay süre ile KBY hazinesinden Cumhurbaşkanı Celal Talabani nin ofisine yaklaşık 12 milyon dolarlık bir kaynak aktarımı olmuştur. 425 Birbirlerinden ayrı bütçeleri olan bu iki yönetim arasındaki bu kaynak aktarımı Kürt basınında tartışmalara yol açmıştır. Bu durum, Salih in başbakanlığı döneminde meydana gelen 2011 Süleymaniye gösterilerinin ışığında değerlendirildiğinde daha fazla anlam kazanacaktır. Saddam rejiminin yıkılmasının ardından Irak ın Kürt bölgesinde nispeten daha istikrarlı bir yönetim ve ekonomik büyüme görülse de pek çok konuda bölge halkının rahatsızlıkları devam etmiştir. Halkın önemli bir kısmı kayırmacılık, yolsuzluk, yoksulluk, işsizlik, gelir dağılımındaki büyük eşitsizlikler, elektrik ve sağlık gibi kamu hizmetlerinin sağlanmasında gösterilen zaafiyetler ve benzeri pek çok sorundan ciddi derecede şikâyetçi duruma gelmiştir. Aydınlar, eğitimli kesimler, tarafsız basın ve muhalif siyasetçiler ise gazetecilere karşı işlenen insan hakları ihlalleri, düşünce ve ifade hürriyetine getirilen ve gittikçe artan kısıtlamalar ile 422. Kamal Chomani, Post Talabani, Kurdish Tribune, 22 Aralık 2012, Iran warns Iraqi Kurdistan against thinking about independence or closer ties with Turkey, Kurdnet, 13 Şubat 2013, Erişim tarihi: 25 Mart Dr. Barham Salih, Brookings Institute, Kamal Chomani, Jalal Talabani and Dr Barham Salih in $12 million scandal, 19 Nisan 2012, Erişim tarihi: 25 Mart

111 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER hâkim partilerin gitgide daha otoriter bir tavır benimsemeleri gibi durumlara tepki göstermişlerdir. Mali ve siyasi gücün iki partinin elinde yoğunlaşması giderek toplumun daha geniş kesimlerince sorgulanır olmuştur. İktidarı oluşturan partilere mensup olmayanların iş bulma imkânlarının oldukça sınırlı olduğu bir ortam oluşmuştur. Tunus ve Mısır da diktatörlerin devrilmesine yol açan isyan dalgası, bu iki ülkeye göre siyasi ve ekonomik bakımdan daha iyi durumda bulunan Irak Kürt bölgesine de yansımış ve halkın tepkisini dışa vurmuştur. Diğer ülkelerde olduğu gibi her sosyal kesimden insanın iştirak ettiği bu gösterilerde çekirdek gücü gençler oluşturmuştur Şubat 2011 de başlayan gösteriler 19 Şubat ta güvenlik güçlerinin şiddete başvurması sonucu bastırılmıştır. Olaylar sırasında 10 kişi hayatını kaybetmiştir. Hükümetin olayları bastırmak için şiddete başvurması muhalefetin Berham Salih e karşı güvensizlik oylaması talebine yol açmıştır. Hükümetin güvenoyu almasına rağmen, meşruiyeti ciddi şekilde sorgulanır hale gelmiştir. Bütün muhalif güçler gösterilere destek vermekle birlikte KYB den ayrılarak yeni bir siyasi aktör olarak ortaya çıkan Gorran (Değişim) Hareketi öncü işlevi görmüştür. Eylül 2012 de kendisiyle yapılan bir röportajda Kürt Baharı da denen bu olaylarla ilgili fikri sorulduğunda, Salih in olaylara getirdiği yorumun olumsuz olmaması dikkat çekmektedir. Salih son 20 yıl içinde KDP ve KYB nin Kürt toplumu için elde ettikleri başarıların küçümsenemeyeceğini, aslında Kürt Baharının 20 yıldır yaşandığını belirtmiştir. Ancak bu, sorunların olmadığı anlamına gelmemektedir. Süleymaniye gösterilerinde yer alanların büyük çoğunluğunun gençler olduğunu ve bunların da çoğunluğunu da 1991 den sonra doğanların oluşturduğunu belirterek onların olaylara bakış tarzının çok farklı olduğunu ve bunun da haklı görünmesi gerektiğini söylemiş ve geçmiş başarıların bugün için kâfi görülemeyeceğini, her ne kadar Erbil deki bir insan Bağdat takine göre daha iyi şartlarda yaşasa da, bölgede kayırmacılığın ve yolsuzlukların önüne geçilmesi gerektiğini ve bir liderlik değişiminin şart olduğunu söyleyerek daima reformcu bir çizgi üzerinde olmaları gerektiği üzerinde vurgu yapmıştır. 427 Behram Salih, Türkiye ile KBY arasındaki iyi ilişkileri çok olumlu bulmakta ve önemsemektedir. Bu ilişkilerin gelişmesinde Bağdat ın olumsuz tavırlarının katkısının büyük olduğunu belirten Salih, Türk yatırımlarının ve ticaretinin bölgenin ekonomik büyüme ve kalkınmasına katkıda bulunduğunu ifade etmektedir. Bu Kamal Chomani, Jake Hess, Pro-democracy demonstrations in northern Iraq/south Kurdistan, 2 Mart 2011, Open Democracy, Erişim tarihi: 25 Mart Andrew Parasiliti, Former KRG Prime Minister says Iraqi politics more polarized than ever, Al-Monitor, 12 Eylül 2013, Erişim tarihi: 25 Mart

112 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU gün Türkiye ile Bağdat arasında ilişkilerde bir gerilim olsa da, gelecekte Kürt bölgesinin oluşturacağı köprü sayesinde ilişkilerin düzeleceğine inanmaktadır. Türkiye deki Kürt sorununun çözümünü siyasette gören Salih, bu konuda umutsuz olmadığını, Irak Kürt Yönetimi ile Ankara arasındaki iyi ilişkilerin ve Türkiye nin demokratik bir ülke olmasının çözümün gerçekleşmesine katkı sağlayacağını söylemiştir Eylül 2012 de yapılan Adalet ve Kalkınma Partisi Kongresi ne Irak Cumhurbaşkanı Celal Talabani yi temsilen Berham Salih katılmıştır. 429 Berham Salih, siyasi çalışmalarının yanısıra kültürel ve entelektüel hayata yaptığı katkılarla da bilinmektedir. Salih, Ümit Vaat Edenler sloganıyla yola çıkmış olan Irak Forumu Akil Adamlar Heyeti Başkanı dır. Bu forum Irak ölçeğinde başarılı üniversite öğrencilerini destekleme misyonuna sahiptir. Salih ayrıca Süleymaniye de kurulan Amerikan Üniversitesi ne de öncülük etmiş ve Mütevelli Heyeti Başkanı olmuştur Hoşyar Zebari Irak Dışişleri Bakanı Irak ın Kürt kökenli dışişleri bakanı olan Hoşyar Zebari 1953 yılında Akra şehrinde doğmuş ve Musul da büyümüştür. KDP nin en önde gelen siyasi figürlerinden biri olan Zebari nin İngiltere nin Essex Üniversitesi nden Sosyoloji yüksek lisans derecesi bulunmaktadır ile 1980 yılları arasında Kürt Öğrenci Birliği nin İngiltere şubesinin başkanlığı görevini yürüten Zebari, 1979 yılında KDP nin merkez komitesine seçilmiş ve 1980 ile 1988 yılları arasında Saddam rejimine karşı yürütülen Kürt direnişine katılmıştır. KDP nin siyasi bürosuna üye seçilen Zebari 1990 lı yıllarda KDP nin dış ilişkiler başkanlığını ve partinin ABD ve İngiltere temsilciliğini yapmıştır. Zebari 1998 yılında ABD nin arabuluculuğunda KDP ve KYB arasında sağlanan barış anlaşması sürecinde önemli bir rol üstlenmiştir yılında Irak Yönetim Konseyi tarafından Dışişleri Bakanı olarak atanan Zebari, halen bu görevi sürdürmektedir Andrew Parasiliti, a. g. e Barham Salih to represent Jalal Talabani in Turkey s AKP conference, Kurdnet, 28 Eylül 2013, Erişim tarihi: 25 Mart Siyretun Zatiyye, el Mevkıu r resmi Berham Salih, Sawsan Abu-Husain, Asharq Al-Awsat Interview: Iraqi FM Hoshyar Zebari, Asharq Alawsat, Mart 13,

113 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Zebari yalnızca Kürt hareketinin değil, Irak muhalefetinin de önemli bir siyasi figürüdür yılında Irak Ulusal Kongresi nin yürütme kuruluna seçilen Zebari, Irak muhalefetinin dış ilişkiler bürosunun başkanı olmuştur yılında Kongre nin Liderlik Konseyi üyesi olmasının ardından 2002 yılında Irak Muhalefeti Koordinasyon Komitesi nin üyesi olmuştur. 432 Hoşyar Zebari nin bağlı olduğu Kürdistan Demokrasi Partisi nin ABD yi bir müttefik olarak görmesi Zebari nin dış politika pratiğine de yansımıştır. İşgal sonrası dönemde, seçimlerle işbaşına gelen iktidarlar zamanında Irak ın dış politikası tabii olarak iktidar merkezinde daha güçlü bir rol oynayan Şii Arapların arzuları doğrultusunda İran a yönelik olumlu bir tavır almıştır. Öte yandan Zebari de bakan olarak aldığı inisiyatifle ABD, Avrupa, Arap ülkeleri ve Irak ın komşularına yönelik yürüttüğü politikalarla bir anlamda Irak ta Amerikan işgali sonrasında artan İran etkisini dengelemeye çalışmıştır. 433 Bu bağlamda Irak hükümetinin Suudi Arabistan ve özellikle de Kuveyt ile olan iyi ilişkileri dikkati çekmektedir. Bunda Maliki tarafından pasifize edilememiş bir Kürt Dışişleri Bakanı olarak Zebari nin olumlu rolü olmuştur. Zebari çeşitli vesilelerle İran ın Saddam sonrası dönemde Irak üzerinde nüfuz kurmada başarılı olduğunu söylemiş 434 ve bundan duyduğu rahatsızlığı ifade etmiştir. 435 Bağımsız bir devlete sahip olmanın Kürtlerin hakkı olduğunu düşünen Zebari ye göre. Kürt Bölgesel Yönetimi nin kendisini Irak tan ayırabilecek kapasitesi olmakla beraber şu anki aşamada uluslararası baskılar buna izin vermeyecektir. Fransız Le Monde gazetesine verdiği beyanatta Ben bir Arap devletinde Kürt bir bakanım. Bizim Irak ın içinde bir bölge olmaya bir itirazımız yok. Gururlu bir halk olarak kısa süre içinde bir devletimiz olursa daha iyi olur. Umarım kısa bir süre içinde bunu gerçekleştirebiliriz ifadelerini kullanmıştır. Zebari nin bu çizgisi Mesud Barzani öncülüğündeki KDP nin tutumuna paralellik arzetmektedir. 436 Zebari ya göre ABD ve müttefikkerinin Irak ta Saddam rejimini devirmek için girişmiş olduğu müdahale bütün olumsuzluklarına rağmen doğru bir girişim olmuştur. Müdahalenin açtığı yeni sayfa ile Irak bölgede bir model olmuş ve diğer 432. A.g.e Newsmaker: Hoshyar Zebari, 4 Temmuz 2004, erişim tarihi; 18 Temmuz Hoshyar Zebari: Iran seeks to spread its clout in Iraq by influencing Shiites, Salah Nasrawi, Iraq s ties with Iran alarm US, Al-Ahram Weekly, Kasım 2012, Erişim tarihi: 25 Mart Hoshyar Zebari advocates a Kurdısh State, Kurdistan Tribune, 11 Temmuz 2012, erişim tarihi: 11 Temmuz

114 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU bölge ülkelerinde de halkların hürriyet ve demokrasi taleplerini dile getirmek için herekete geçmelerine sebep olmuştur. Ayrıca, müdahaleye itiraz edenlerin beklentilerinin aksine Irak, Saddam sonrası dönüşüm sürecini iç savaş, ülkenin bölünmesi ve sekteryan savaş tecrübesi yaşamadan atlatmayı bilmiştir. 437 Zebari ye göre bölgede demokratikleşme açısından örnek konumda olan Irak ta birtakım önemli sorunlara kısa sürede çözüm bulunamamasının esas nedeni tarafsız bir arabulucunun ve ciddi bir ulusal diyaloğun eksikliğidir. Ancak Zebari bunların aşılabilecek sorunlar olduğunu düşünmektedir Babekr Bedirhan Şevket Zebari Irak Genel Kurmay Başkanı Çocukluğundan beri aktif olarak Kürt Ulusal Mücadelesinde yer alan Babekr Zebari, 1947 yılında aristokrat bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Irak Askeri Akademisi nden mezun olduktan sonra hava kuvvetlerinde eğitim alarak Irak ordusunda önemli görevlerde bulunan Zebari, 1973 yılında uçaksavar topçu birliği komutanlığından ayrılarak Barzani güçlerine katılmıştır. Peşmerge güçlerini yeniden örgütleyen Zebari, onları düzenli bir askeri birlik haline getirmiştir de Irak ordusunun peşmergeleri yenilgiye uğratmasının ardından İran a iltica ederek 1979 a kadar orada kalmıştır da Irak a dönmesinin ardından Kürdistan Demokrasi Partisi askeri güçlerinin başına geçmiş ve aynı zamanda partinin askeri biriminin de üyesi olmuştur yılında da partinin merkez komitesine seçilmiştir. Zebari 1991 Birinci Körfez Savaşı sırasında Saddam idaresine karşı yeniden ayaklanan Kürt birliklerinin Dohuk ve Musul bölgelerindeki kumandanlığını üstlenmiştir yılındaki müdahale sırasında Kuzey Irak taki Koalisyon güçlerine yardımda önemli bir rol oynamıştır. 30 yılını Saddam Hüseyin rejimine karşı mücadele ederek geçiren Zebari, Amerikan ın Irak ı işgali sonrasında geçiş dönemi Savunma Bakanlığı tarafından Irak ın 437. Hoshyar Zebari, A Conversation with Hoshyar Zebari, Council on Foreign Affairs, 21 Eylül 2011, Erişim tarihi: 25 Mart Sawsan Abu-Husain, Asharq Al-Awsat Interview: Iraqi Foreign Minister Hoshyar Zebari, Asharq Al-Awsat, 10 Şubat 2013, 112

115 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Genelkurmay Başkanı olarak atanmıştır. 439 Bu atanmanın arkasında ABD liderliğindeki koalisyon güçlerinin isyancılarla mücadelede Irak güçlerinin sadakatini sağlama amacı yatmıştır. Ayrıca böylesine üst düzey bir göreve koalisyon güçlerine karşı hiçbir isyanda bulunmayan Kürtlerden birinin atanması koalisyon güçlerinin ülkede istikrarı sağlamak için etnik ve mezhepsel azınlıkları dengeleyen karmaşık bir politika güttüğü şeklinde değerlendirilmiştir. 440 Zebari Amerikan güçlerinin Irak tan çekilmesinin öncesinde yaptığı açıklamalarla gündeme gelmiştir. Irak ordusunun 2020 yılına kadar yabancı tehditlere karşı kendini savunacak yeterlilikte olmadığını belirten Zebari, Amerikan askerlerinin bu tarihten önce çekilmesinin Irak ın güvenliğine zarar vereceğini ifade etmiştir. 441 Zebari Genelkurmay Başkanı olmasına rağmen ordu üzerinde kontrol ve idare kapasitesini büyük ölçüde kaybetmiş durumdadır. Başbakan Maliki kurduğu ve doğrudan kendisine bağlı yeni askeri kurumlar ve üst düzey komutanlıklara atadığı kendine yakın subaylar sayesinde ordunun denetimini büyük ölçüde kendi eline almış ve General Zebari yi neredeyse sembolik bir figür haline getirmiştir Safin Dizai KBY Hükümet Sözcüsü 1963 yılında Erbil de doğan Safin Dizai, ortaöğrenimi sırasında ailesiyle birlikte İngiltere ye sürgün edilmiştir. Maidenhead deki Güzel Sanatlar ve Tasarım Okulu nun Dekorasyon bölümünden mezun olmuştur. İngiltere deki eğitim yıllarında Avrupa Kürt Öğrencileri Birliği ne üye olmuş, daha sonra birliğin İngiltere şubesinin başına geçmiştir ile 2003 yılları arasında Kür Iraqi Interim Defense Minister Appoints Three Top Generals, The Coalition Provisional Government, Kenneth Katzman, Iraq: Politics, Governance, and Human Rights, Congressional Research Service, Ocak 24, Martin Chulov, Iraq tries to play down general s remarks over US withdrawal. Guardian, 12 Ağustos 2010, Erişim tarihi: 18 Temmuz Toby Dodge, Iraq s Road Back to Dictatorship, Survival, Cilt: 54, No: Bkz Safeen Mohsin Dizayee - Minister of Education, Kurdistan Regional Government, 113

116 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU distan Demokrat Partisi nin Türkiye temsilciliğini yürüten Dizai nin eşi Türkiyeli olup kendisi de iyi derecede Türkçe bilmektedir yılında KDP nin Merkez Komite üyesi olan Dizai, Irak ın işgali sonrasında kurulan Irak Yönetim Konseyinde 2003 ile 2004 yılları arasında görev yapmış, daha sonra KDP nin Halkla İlişkiler Bürosu nun başkanı olmuştur yılında yapılan seçimlerin ardından oluşturulan Berham Salih in Başbakan olduğu Kürdistan Bölgesel Yönetiminin (KBY) altıncı kabinesinin Eğitim Bakanı olarak atanmıştır de Neçirvan Barzani Başbakanlığı altındaki yedinci kabinenin kurulmasından sonra KBY Sözcülüğü görevini üstlenmiştir. Kerkük referandumunda yaşanan söz konusu ertelemelerin Kürt yönetiminde Bağdat ın amaçlarına dair birtakım soru işaretleri doğurduğunu belirten Dizai, Kerkük konusunda Kürtlerin bir kez daha aldatılmayı kabul etmeyeceğini ifade etmiştir. 446 Kürtlerin demokratik ve federal bir Irak ı tercih ederek Irak ı bir arada tutan unsur olduklarını söyleyen Dizai, Bağdat taki merkezi hükümeti de bu amaç doğrultusunda politikalar yürütürse desteklemeye devam edeceklerini belirtmiştir. 447 Dizai Türkiye de yürüttüğü görev icabı Türkiye siyasetini de yakından tanımaktadır. Bölgesel Kürt yönetiminin komşularla ilişkilerini iyileştirmek niyetinde olduğunu öne süren Dizai, Türkiye nin bu noktada önemine değinen çok sayıda açıklama yapmıştır. Dizai özellikle 2008 itibariyle Türkiye ile gelişen diplomatik ilişkilerde kilit rol oynamıştır. 448 Son yıllarda Ankara ile Erbil arasında diyaloğun üst seviyede olduğunu vurgulayan Dizai, PKK konusunun ikili ilişkileri geliştirmeye bir engel olmaması gerektiği kanaatindedir. 449 AK Parti nin Kürtlere ilişkin yürüttüğü politikaların Kuzey Irak ta memnuniyet yarattığını dile getiren Dizai, PKK sorununun yalnızca güvenlik perspektifiyle çözülemeyeceğini ifade etmiştir İlnur Çevik, Do Turkey have a dialogue with the Kurds of Iraq?, Kurdnet, 5 Mart 2007, Bkz Bkz Safeen Mohsin Dizayee - Minister of Education, Kurdistan Regional Government, Safeen Dizayee: Turks and Iraqi Kurds offer different approaches to solving PKK problem, New Anatolian, 25 Eylül 2007, A.g.e 448. First Turkish official contact with Kurdistan Regional Government, Kurdnet, 28 Mart Safeen Dizayee: Turks and Iraqi Kurds offer different approaches to solving PKK problem, New Anatolian, 25 Eylül 2007, Iraqi Kurdistan official welcomes improved ties with Turkey, Kurdnet, 17 Ocak 2009, 114

117 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Noşirvan Mustafa 22 Aralık 1944 te Irak ın Süleymaniye kentinde dünyaya gelen Noşirvan Mustafa nın ailesi, 1784 yılında kurulduğundan beri kentin seçkin ailelerindendir. Süleymaniye deki Kral Faysal Koleji nde okuyan Mustafa, 1967 de Bağdat Üniversitesi nden Siyaset Bilimi alanında lisans diploması almış, Kahire Üniversitesi nde Uluslararası Hukuk alanında yüksek lisansını tamamlamıştır yılında Viyana Diplomasi Akademisi nde Uluslararası ilişkiler alanında doktorasını tamamlayan 451 Noşirvan Mustafa, Kürtçenin yanısıra iyi düzeyde Arapça, Farsça, İngilizce ve Almanca bilmektedir yaşında KDP ye katılan Noşirvan Mustafa, kısa sürede partinin Gençlik Kolları Başkanı olmuştur. KDP ile görüş ayrılıkları yaşayan Mustafa, kendi taraftarları ile birlikte KDP den ayrılmış ve 1970 li yıllarda gizli bir örgüt olarak sosyalist çizgideki Komala Partisi ni kurmuştur. Viyana Üniversitesi ndeki eğitiminin son yıllarında KDP içerisindeki bölünme derinleştiğinde Mustafa da Kürt politikacıların Şam da düzenlediği ve KYB nin kuruluşuyla sonuçlanan toplantılara katılmıştır. KYB nin kuruluşuyla birlikte Celal Talabani partinin Genel Sekreteri, Noşirvan Mustafa da partinin Genel Sekreter Yardımcısı olmuştur. Kendi aralarındaki uzlaşma gereği Talabani davayı yaymak ve savunmak için çalışacak, Mustafa da partinin Kuzey Irak ta teşkilatlanıp örgütlenmesini sağlayacaktır. Nitekim KYB nin kurulması sonrası Komala Partisi de KYB saflarına katılmıştır yılları arasında Peşmerge Güçleri nin Komutanlığını yapan Noşirvan Mustafa, Irak Ordusu güçlerine karşı amansız bir mücadele vermiştir. Mustafa nın özellikle 1991 Kürt ayaklanmasındaki rolü büyük olmuş, adı Şeyh Berzenci, Şeyh Piran ve Şeyh Ubeydullah gibi Kürt ayaklanmalarını yöneten liderlerle birlikte anılmaya başlamıştır yılından itibaren gündelik Kürt politikasından uzak duran Mustafa, herhangi bir siyasi görev almamış, Londra ya giderek Kürt siyasi tarihi üzerine yazılar yazmaya başlamıştır Nawshirwan Mustafa, Facebook, Rojgar Merdoxi, Nawşirwan Mustafa, Suleymaniye olayları ve bazı Kuzey Kürdler (1) Newroz.com, 115

118 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Mustafa, Talabani ve Barzani arasında çatışmaların yaşanmasıyla birlikte Kürt politikasına dönüş yaparak Londra, Washington, Ankara ve Tahran da gerçekleşen görüşmelerde arabulucu rolü oynamıştır anlaşmasıyla birlikte Genel Sekreter Yardımcısı yetkilerini yeniden kullanmaya başlamıştır. Irak işgali sonrası derhal KYB nin Bağdat ofisini kurmuş, Geçici Yönetim Anayasası na Araplaştırılmış bölgelerin normalleştirilmesini öngören 58. Madde nin konmasıyla Arapların tersine göçünü zorunlu hale getirmiştir. Yine Irak anayasasına Kerkük ün statüsüne ilişkin 140. Madde nin eklenmesinde kritik rol oynamıştır. Neşirvan Mustafa, Celal Talabani ile yaşadığı anlaşmazlıklar üzerine 2006 yılında KYB den ayrılmıştır. Mustafa, 2007 yılı Mart ayında Süleymaniye de bir medya grubu olarak Wusha Şirketi ni kurmuştur. 453 Kürt politikasının dışarıdan değil içeriden değişmesi ümidiyle özgür bir medyanın oluşması anlayışını savunan Wusha, 24 saat haber yayını yapan Kurdish News Network adlı televizyon kanalını, Dangi Gorran adlı radyo kanalını, Rojname adlı haftalık gazetesini ve Sbeiy adlı haber sitesini kendi bünyesinde yapılandırmıştır yılı Mart ayında Talabani ye muhalefet ettikleri için KYB saflarında yapılan ayıklama operasyonuna da Rojname den ciddi tepki gelmiştir. Neşirvan Mustafa, 2009 yılında kendisiyle birlikte KYB den kopanlar, bazı KDP üyeleri ve diğer Kürt politikacılarıyla birlikte Değişim (Gorran) Hareketi ni kurmuştur. Kısa sürede Süleymaniye, Erbil ve Dohuk ta örgütlenmeyi başaran Değişim Hareketi, 2009 yılında gerçekleşen bölgesel seçimlerde bizzat Talabani nin bölgesi olan Süleymaniye deki oyların % 51 ini almayı başarmıştır. Değişim Hareketi bu seçimde aldığı toplam 445 bin oyla Kürt Parlamentosu nda 25 sandalye kazanmıştır Irak parlamentosu seçimlerine de bağımsız olarak katılan Değişim Hareketi, Erbil ve Süleymaniye den toplam 8 milletvekili çıkartmıştır. KYB lideri Celal Talabani, Değişim Hareketi nin kendi bölgesinde sağladığı bu başarıdan çekinmiş ve Mustafa ile anlaşma arayışına girmiştir. Talabani ayrıca müttefiki Barzani nin kendisine karşı Mustafa ile bir uzlaşmaya girmesinden de çekinmektedir. Bu nedenlerle Mustafa ya bir uzlaşma heyeti gönderen Talabani, bu çabasında başarılı olamamış, Mustafa Talabani, Değişim Hareketi ile değil halk ile uzlaşmalı açıklamasında bulunmuştur. 454 Önümüzdeki süreçte Mustafa liderliğindeki Değişim Hareketi nin Kürt politikasındaki belirleyiciliğini daha da artıracağı düşünülmektedir Wusha Şirketi nin resmi sayfası için: PUK leader Talabani seeks reconciliation with Gorran leader, Kurdistan Tribune, 7 Kasım 2011, 116

119 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Selahaddin Muhammed Bahaddin Sadık Kürdistan İslam Birliği Partisi Kurucusu 1950 yılında Irak ın İran sınırındaki Halepçe kazasında dünyaya gelmiştir. Babası Molla Muhammed ve Dedesi Molla Bahaddin, Süleymaniye nin önde gelen alimlerindendir. İlk eğitimini babasından alan Selahaddin Bahaddin,1968 yılında Öğretmen Okulu ndan mezun olmuş, yılları arasında okullarda ders vermeye devam etmiştir. 455 Selahaddin Bahaddin, Kuzey Irak ta erken dönemde nüveleri beliren Müslüman Kardeşler çizgisine yakın etkinliklerde bulunmuştur. Bu dönemde Kürdistan İslami Hareketi saflarına katılan Bahaddin, hareketin yönetici kadrosu arasında yer almıştır. 456 Bu süre zarfında faaliyetleri izlenen Bahaddin hakkında Baas Partisi ne ve Irak ordusuna katılmayı reddettiği için tutuklama kararı çıkarılmış ve öğretmenlikten atılmıştır. Selahaddin Bahaddin, 1980 li yıllarda Irak makamları tarafından kovuşturulduğu sırada ülkeden ayrılmak zorunda kalmıştır. Bu süreçte Kürdistan İslami Hareketi saflarında etkinlik gösteren Bahaddin yaklaşık 10 yıl boyunca sürgünde İran, Türkiye ve Körfez ülkelerinde ikamet etmiştir. Bahaddin, Irak a 1991 ayaklanmasıyla birlikte Baas Partisi nin Kuzey Irak tan çıkartılmasıyla dönebilmiştir. Selahaddin Bahaddin, 6 Şubat 1994 yılında Kürdistan İslam Birliği Partisi nin kuruluşunda önemli bir rol oynamıştır. Bahaddin, Müslüman Kardeşler çizgisinde siyasete atılan partinin ilk dört kongresinde üst üste Genel Sekreter seçilmiştir. Kürdistan İslam Birliği (KİB) Partisi Genel Sekreteri sıfatıyla Irak işgali sonrası kurulan 25 üyeli Yönetim Konseyi üyesiolmuş, daha sonra da kurulan Geçici Irak Ulusal Konseyi nde üye olarak etkinlik göstermiştir. 457 Partisi 2005 yılında gerçekleşen Irak parlamentosu seçimlerinde 5 milletvekili çıkarmıştır yılında düzenlenen Kürt Parlamentosu seçimlerine Kürdistan İslami Cemaati, Kürdistan Sosyalist Partisi ve Kürdistan Emekçiler ve İşçiler Partisi yle oluşturdukları Hizmet ve Reform Listesi çatısı altında katılan Selahaddin Bahad El Ekreadu bade amin mine l harbi ale l Irag, Al Jazeera, 31 Mart 2004, A.g.e A.g.e. 117

120 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU din, Kürt parlamentosunda koalisyon olarak 13 sandalye kazanmıştır yılında düzenlenen Irak parlamentosu seçimlerinde ise 243 bin oy alan Bahaddin in partisi toplamda 4 milletvekili çıkartabilmiştir. Bahaddin in partisi 2005 yılı seçimlerine göre 1 sandalye kaybetse de toplam oy oranını yaklaşık 100 bin kadar artırmıştır. 458 Selahaddin Bahaddin in aday olmadığı Mayıs 2012 de toplanan KİB nin 6. Kongresinde Muhammed Farac yeni Genel Sekreter olarak seçilmiştir. 459 KİB ve lideri Selahaddin Bahaddin in hem İran hem de Suudi Arabistan ile iyi ilişkileri bulunmaktadır. Iraklı Kürt gazeteci Kemal Çomani ye göre Türkiye ye daha yakın bir duruşa sahiptir. Bahaddin çeşitli vesilelerle AK Parti ile iyi ilişki içinde olduklarını ifade etmiştir. Bir diğer Iraklı Kürt gazeteci Abdullah Havez in iddiasına göre, Bahaddin Türk yetkililerin ricası üzerine Suriye Müslüman Kardeşler hareketi ile İran ve Suriye Kürtleri arasında görüşmelerin yapılmasını sağlamak için aracı olarak çaba göstermiştir. 460 Selahaddin Bahaddin KBY ye karşı oldukça eleştirel bir tavır içindedir. Bölgesel hükümeti gerekli reformları yapmakta gecikmekle suçlayan Bahaddin, bölgedeki gelecek seçimlerde İslamcı partilerin oylarının artıracağını tahmin etmektedir. Ayrıca İslamcı partilerin gelecek seçimlerde Gorran Hareketi ile ittifak yaparak seçimlere girmesinin en doğru tavır olduğunu savunmaktadır Ali Bapir Kürdistan İslami Cemaati Lideri 1 Temmuz 1961 yılında Irak ın Süleymaniye kentinde Kencare köyünde dünyaya gelmiştir. İlköğrenimini Sengser de tamamlayan Ali Bapir, Bağdat Üniversitesi nde İslami Çalışmalar Bölümü nde okumuş, ancak siyasi nedenlerle eğitimini tamamlayamamıştır. Bunun üzerine Bapir, 458. El Eminu l Amm li l İttihadi l İslami el Kurdistani yulinu ademe tereşşuhihi liriaseti l hizb, KURDIU, 6 Mart 2012, KİB nin Yeni Genel Sekreteri seçildi, kurdiu.org, Kamal Chomani, Nawshirwan Mustafa s first regional visit, The Kurdistan Tribune, Kurdistan Islamic Union has ties with AKP, Abdullah Hawez, Eager for new alliances, Assad s opponents look to Iraqi Kurdistan, Today s Zaman, 23 Ocak 2012, KRG officials neglect reform: former leader, Kurdpress, 7 Mart 2013, 118

121 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER İslami ilimler alanındaki eğitimine Erbil de devam etmiştir. 462 İran-Irak savaşı sırasında askerliğe çağrıldığı halde gitmediği için hakkında tutuklama kararı çıkarılan Ali Bapir, 1982 den itibaren takibata alınmıştır. Ali Bapir, siyasi faaliyetlerine ilk olarak 1978 yılında o dönem kurulan İslami Rabıta Hareketi ne katılarak başlamıştır. Bapir, 1987 de İslami Hareket in kuruluşunda aktif rol oynamış ve hareketin Siyasi Birim Şurası nda görev almıştır de diğer Kürt partilerle birlikte ayaklanmaya katılan Ali Bapir, özellikle cami cemaatinin ayaklanmaya katılması noktasında önemli bir rol oynamıştır. 463 Ali Bapir, 2002 yılında Kürdistan İslami Hareketi nden ayrılmış ve Kürdistan İslami Cemaati hareketini kurmuştur. Bapir, Irak işgali sonrası 10 Temmuz 2003 te Kuzey Irak a ABD Savunma Bakanı Yardımcısı Paul Wolfowitz in gelmesinden birkaç saat sonra ABD ordusu güçleri tarafından tutuklanmıştır. 22 ay tutuklu kalan Ali Bapir ancak 28 Nisan 2005 tarihinde serbest bırakılmıştır. 464 Ali Bapir, serbest bırakıldıktan sonra yapılan seçimle birlikte tekrar İslami Cemaat hareketinin emiri olarak görevlendirilmiştir. Bapir, 2005 yılında düzenlenen Kürt Parlamentosu seçimlerinde oy alarak 6 milletvekili çıkarmış ve seçimlerde ikinci parti olmuştur. Ali Bapir, diğer İslami grupların aksine bu seçimlere KDP ve KYB nin başını çektiği Kürdistan Listesi içerisinde katılmamıştır. Bununla birlikte aynı yıl gerçekleşen Irak parlamentosu seçimlerine Kürdistan Listesi içerisinde katılarak Irak parlamentosunda 2 milletvekili ile temsil edilme hakkı kazanmıştır yılında düzenlenen Kürt Bölgesel Yönetimi seçimlerinde Ali Bapir ve partisinin dahil olduğu Hizmet ve Reform Listesi ittifakı, Kürt parlamentosunda 13 sandalye kazanmıştır yılında gerçekleşen Irak Parlamentosu seçimlerinde ise 153 bin civarında oy alan Bapir in partisi 2 milletvekili çıkartmıştır.40 dan fazla yazılı eseri bulunan Ali Bapir in güçlü bir medrese eğitimi aldığı bilinmektedir. 465 Ali Bapir hakkında İran ın adamı olduğu iddiaları çeşitli medya organlarında yer almaktadır. Bapir in İran la iyi ilişkileri ve bağının olduğu doğrudur; fakat onu İran yanlısı politikaları izleyen birisi olarak görmek hatalıdır Ali Bapir, Miwash, 5 Kasım 2005, A.g.e A.g.e A.g.e. 119

122 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Hero İbrahim Talabani Kürdistan Çocukları Koruma Örgütü Başkanı Irak Devlet Başkanı Celal Talabani nin eşi ve aynı zamanda Kürt hareketinin önemli isimlerinden ünlü yazar ve avukat İbrahim Ahmed in kızı olan Hero İbrahim, 1948 yılında doğmuştur. Kürdistan Demokratik Partisi üyesi olan Hero İbrahim in babası İbrahim Ahmed, 1948 yılında hapse girmiş ve Hero nun çocukluk dönemi boyunca Ebu Garib hapishanesinde yatmıştır. 466 Hero nun ailesi 1951 de Kerkük e sürgün edilmiş, 1954 yılından Süleymaniye ye döndükleri 1953 yılına kadar ev hapsinde tutulmuştur. Hero nun eğitimini Bağdat ta devam ettirecek olması üzerine Hero nun ailesi 1958 yılında Bağdat a taşınmıştır. Fakat Irak ta gerçekleşen darbe ailesini İran a kaçmaya zorlamış, Hero ancak 1972 yılında Bağdat taki Al- Mustansiriya Üniversitesi Psikoloji bölümünden mezun olabilmiştir. Hero İbrahim aynı zamanda kitlesel Kürt göçlerinin yaşandığı 1991 yılında kurduğu Kürdistan Çocukları Koruma Örgütü nün de başkanlığı görevini yürütmektedir. 467 Hero İbrahim, Irak ta medya alanında oldukça aktif bir isimdir ve en büyük Kürt TV kanallarından Kurdsat TV nin de kurucusudur. Hero nun medya dünyasına ilgi duyması Irak eski lideri Saddam Hüseyin rejimine karşı mücadele ettiği dönemde başlamıştır. Hero İbrahim, Kuzey Irak taki Kürtlerin tasfiyesi için başlatılan Enfal operasyonunda kullanılan kimyasal silahla öldürülen peşmergelerin görüntülerini kaydederek görüntüleri medyaya taşımıştır. 468 Her ayın bir yarısını Bağdat taki devlet başkanlığı sarayında diğer yarısını da Irak Kürdistan bölgesinde halkın arasında yaşadığını ifade eden Hero İbrahim, bugün Süleymaniye de pek çok şirketin sahibidir. Hero, cep telefonu şirketi Asia Cell in ortağıdır; KürtSat uydu kanalı, yerel Hak TV kanalı ve bir gazetenin de patronluğunu sürdürmektedir Hero İbrahim , Iraqi first lady survives bombing, BBC, 4 Mayıs 2008, A.g.e Allegra Straton, Hero of the People, KURDNET, 22 Haziran 2006, 120

123 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Mesrur Barzani Kürdistan İstihbarat ve Güvenlik Müdürü Irak Kürdistan Bölgesel Yönetim lideri Mesud Barzani nin oğlu olan Mesrur Barzani, 1969 doğumludur. Mesrur Barzani, Kürdistan bölgesel hükümetinin güvenlik ve istihbarat kurumlarının çatı kuruluşu olan Kürdistan Güvenlik Ajansı başkanlığı görevini yürütmektedir. Mesrur Barzani, 1985 yılında henüz 16 yaşındayken Peşmerge olarak Kürt Direniş Hareketi ne katılmıştır yılında Khwakurk Savaşı nda Saddam Hüseyin in ordusuna karşı savaşta aktif olarak yer almıştır. Birinci Körfez savaşından sonra Saddam Hüseyin e karşı 1991 de gerçekleştirilen ayaklanmaya katılmıştır. 470 Lise eğitimini İran da tamamlayan Mesrur Barzani, 1992 yılında İngilizce dil eğitimi almak için bir yıllığına İngiltere ye gitmiştir. Sonrasında Washington D.C. deki Amerikan üniversitesinde Uluslararası ilişkiler alanında lisans eğitimi almıştır. Yüksek lisansını Barış ve Çatışma Kararları konusunda yapmış, Washington da kaldığı sürede Kürt hareketini anlatmak üzere birtakım çalışmalar yürütmüştür. 471 Bu çalışmaların sürekli hale gelmesi için Amerikan Üniversitesinde Barzani Akademik Programı nı kurmuştur yılında Irak a dönen Mesrur Barzani, bölgesel hükümetin koalisyon ortağı olan Kürdistan Demokrat Partisinin (KDP) 12. kongresinde Merkez Komite üyesi seçilmiştir. Kürdistan Demokratik Partisi nin yönetim kurulu üyesi olan Barzani, aynı yıl Koruma ve İstihbarat Dairesi Genel Müdürlüğü görevine getirilmiştir yılında 13. KDP kongresinde en fazla oyu alarak liderlik konseyine tekrar seçilen Barzani, KDP nin politbüro üyesi olmuştur. 472 Kuzey Irak taki bölgesel hükümetin ortağı olan KDP nin Eylül ayında yapılması planlanan seçimlerden sonra Neçirvan Barzani nin yerine Mesrur Barzani nin başbakanlık görevine getirileceği iddia edilmektedir. Kürtçe, İngilizce ve Farsça bilen Mesrur Barzani evli ve üç çocuk babasıdır Kürdistan Bölgesi nde yeni Başbakan Mesrur Barzani, Rojeva Kurdistan, 19 Temmuz 2013, Biography, Masrour Barzani, Historical Dictionary of the Kurds; Barzani, Masrour, 121

124 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Kubat Talabani KBY Koordinasyon ve Takip Bakanı 21 Temmuz 1977 de dünyaya gelen Kubat Talabani, Irak Cumhurbaşkanı Celal Talabani nin ikinci oğludur. İngiltere de Kingston Üniversitesi nden Makine Mühendisi olarak mezun olan Kubat, üniversite eğitimi sonrası Lancia, Suzuki ve Maserati otomobil fabrikalarında mühendis olarak çalışmıştır. Kubat ın gençlik yıllarında İngiltere de anne tarafından dedesi ve KDP nin de ilk Genel Başkanı olarak bilinen İbrahim Ahmed in yanında yetiştiği bilinmektedir. 473 Kubat Talabani, Musevi kökenli Sherri Kraham la evlidir. Kubat Talabani, yılları arasında KYB nin Washington temsilcisi olarak görev yapan Berham Salih in yanında önce özel asistan, daha sonra da KYB Temsilci yardımcısı sıfatıyla çalışmıştır. Irak işgali sonrası 2003 yılında bir yıllığına Irak a dönen Kubat Talabani, KYB Dış İlişkiler Sorumlusu sıfatıyla koalisyon güçleri ve Geçici Irak Yönetimi ile koordinasyon işlerini yürütmüştür. 474 Kubat Talabani, 2003 yılında KYB ve ABD güçleri arasında bir nevi irtibat subayı gibi çalışmıştır. Geçici Yönetim Yasası nın oluşumunda KYB adına müzakereci olarak bulunan Kubat, 2004 yılı Nisan ayında Amerika ya geri dönmüştür. Kubat, bu tarihten itibaren KYB nin ABD temsilcisi olarak göreve başlamıştır. Ancak bir süre KDP ve KYB nin oluşturduğu KYB nin de temsilciliği sorumluluğunu üstlenmiştir. 475 Washington D.C. deki son görevinde Kubat, KBY nin çıkarlarını temsil etme ve bu doğrultuda yürüttüğü lobi faaliyetlerinde bulunma işlevlerini yerine getirmiştir. Bu görevinden 2012 yazında ayrılarak Irak a dönen Kubat şu an KBY Başbakanlık ofisinde Koordinasyon ve Takip Bakanı olarak görev yapmaktadır Laura Rozen, Kurdistan s man in Washington, Washington Monthly, Haziran 2007, Qubad J. Talabani, The Huffington Post, A.g.e. 122

125 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER 2.4 TÜRKMENLER Erşad Salihi Irak Türkmen Cephesi Lideri ve Kerkük Milletvekili 1959 da Kerkük te doğan Erşad Salihi, ilk ve ortaöğrenimini aynı şehirde tamamlamış, 1978 de Bağdat Üniversitesi Fen Fakültesine girmiştir. Genç yaşlarda aktif siyasete başlayan Salihi, 1979 da Türkmen Milli Hareketine katılmak suçuyla Baas Partisi tarafından tutuklanmış ve 9 yıl siyasi mahkûm olarak Ebu Garib Hapishanesinde kalmıştır te Saddam Hüseyin rejiminin son bulmasının ardından Salih önce Irak Türkmen Cephesi nin Kerkük ün Musalla bölgesi temsilcisi olmuş, ardından Türkmen Cephesi nin Suriye sorumluluğunu üstlenmiştir. 476 Dört yıl bu görevi yürüten Erşad Salihi, 2008 de Kerkük temsilcisi olmuştur. Erşad Salihi, Mart 2010 da düzenlenen parlamento seçimlerinde Kerkük milletvekili olarak parlamentoya girmiş, Mayıs 2011 de ise Irak Türkmen Cephesi liderliğine seçilmiştir. Irak Türkmen Cephesinin liderliğine seçilmesinin ardından Salihi nin Kerkük teki evine saldırı düzenlenmiş, Türkmen lider ve ailesi saldırıdan yara almadan kurtulmuştur. 477 Erşad Salihi, Saddam dönemindeki Araplaştırma politikalarının ardından Kürdistan Bölgesel Yönetimi nin de Türkmenlere yönelik baskı siyaseti izlediğini savunmuş ve Irak taki Türkmenlerin yakın zamana kadar marjinalleşmeye itildiğine dikkat çekmiştir. Bu doğrultuda Salihi, bölgede izlenen politikaların Musul ve Kerkük başta olmak üzere Irak taki Türkmen varlığını yok etmeyi amaçladığını her fırsatta vurgulamıştır. 478 Irak taki Türkmenlerin haklarının savunulması için yoğun mesai harcayan Erşad Salihi, Kerkük te Türkmenlere yönelik şiddet eylemlerinin artması üzerine Irak Parlamentosu nda konuşmalar yaparak, Türkmenlerin sorunlarına değinmiş ve Türkmenlerin korunmasını, şiddet eylemlerinin önüne geçilmesi için gerekli tedbirlerin alınmasını talep etmiştir. Konuya ilişkin Başbakan Nuri El-Maliki ile de görüşen Salihi, Kerkük teki şiddet olayların araştırılması için Irak Parlamentosunda bir komisyon oluşturulmasını sağlamıştır ErşatSalihi, Erişim tarihi: 13 Mart 2012; Salihi büyük bir mücahit, Yeni Şafak, 18 Kasım Iraqi Turkmen leader survives attack in Kirkuk, Todays Zaman, 12 Mayıs Telafer in haritası değişecek, Yeni Şafak, 10 Eylül 2005; Kerkük te Türk varlığı yok oluyor, 18 Ekim 2005, Erişim tarihi: 13 Mart Bilgay Duman, Kerkük te Şiddet Hız Kesmiyor, 5 Ekim 2011, Erişim tarihi: 13 Mart

126 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Saddam döneminde çektikleri sıkıntıların 2003 ten sonra da devam ettiğini belirten Salihi, Kürt partilerinden KYB ile uzun süredir iyi ilişkileri olduğunu, fakat KDP den aynı anlayışı yakın zamana kadar göremediklerini belirtmiştir. Son zamanlarda KDP ile de sağlıklı ilişkilerin kurulduğunu ve bunun da Türkmenlerle Kürtler arasındaki ilişkilerin normalleşmesine yaradığına değinmiştir. Bu bağlamda, Başbakan Maliki tarafından kısa bir zaman önce oluşturulan Dicle Operasyon Kuvvetleri ne mevcut durum ve an itibariyle kuşkuyla baktıklarını; fakat eğer iki sene önce bu konuda tavır almaları gerekseydi bu kuvvetlere karşı tavırlarının daha farklı olabileceğine vurgu yapmıştır. Kürt tarafı ile yaşanan normalleşmeden memnuniyetini ifade eden Salihi bütün beklentilerinin henüz tam olarak karşılanmadığını da ifade etmektedir. Ancak bu normalleşmenin Türkmenlerin Kürtlere karşı tavırlarında bir değişmeye yol açtığına da dikkat çekmekte ve örnek olarak 2003 teki Kerkük konusunda Bağdat a daha yakın tutumları ile şu anki daha dengeli tavırları arasındaki farka işaret etmektedir. 480 Erşad Salihi, Irak Türkmen Cephesi liderliğinin ardından ilk resmi ziyaretini Kasım 2011 de Türkiye ye yapmıştır. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ile görüşmesinde Irak ın bütünlüğüne vurgu yapan Salihi, Türkmenlerin Irak Parlamentosu içinde siyasi güçlerini ispat etmeye başladığını ifade etmiştir. 481 Türkmen Cephesi Kerkük ün dahil olmadığı ve Neyneva ve Anbar da seçimlerin ertelendiği 20 Nisan yerel seçimleri için erteleme kararından evvel Irak Meclis Başkanı Usame el-nuceyfi liderliğinde kurulan ittifakın içinde yer alma kararı almıştır. İttifak el-nuceyfi nin Irakiyun Partisi, iki tane Anbar merkezli parti, Ebu Rişa nin Irak ın Uyanışı Konseyi ve Rafi el-isavi nin Gelecek Grubu nden oluşmaktadır Interview of the Head of the Iraqi Turkmen Front by Rudaw, Europe Turkmen Friendship, 14 Ağustos 2012, Erişim tarihi: 25 Mart TheHead of theiraqiturkmen Front (ITF) ErshadSalihi svisittoturkey, 24 Kasım 2011, Erişim tarihi: 13 Mart Sam Wyer, Irak Weekly Update, No: 50, Institute for the Study of War, 12 Aralık 2012, Erişim tarihi: 25 Mart

127 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Abbas Beyati Irak Türkmenleri İslam Birliği Lideri ve Türkmen Milletvekili Abbas Beyati 1962 de Diyala ilinin Karatepe kasabasının Amirli köyünde doğmuştur. Iraklı Şii Türkmen siyasetçi ve Irak Parlamentosu Kerkük milletvekili olan Abbas Beyati, Irak Türkmenleri İslam Birliği lideridir. Yüksek öğrenimine Kerkük Sağlık Yüksek Okulunda başlayan Beyati, siyasi faaliyetleri nedeniyle 1982 yılında Irak tan ayrılmak zorunda kalmış ve İran a gitmiştir. Sekiz yıl İran da kalmış ve bu süre zarfında Irak Dava Partisi saflarında yer almıştır yılında Şam a geçen Beyati, burada 1991 yılında Türkmen İslam Birliği ni kurmuş ve Saddam sonrası Irak ta Türkmen siyasetinin öne çıkan liderlerinden olmuştur. 483 Nuri el Maliki nin 2005 seçimleri için kurduğu Birleşik Irak İttifakı nın üyesi olan ve ittifakın yeniden yapılandırılması konusunda rol oynayan Beyati, ittifakın farklı unsurları içine alacak şekilde yeniden şekillenmesi taraftarı olmuştur. 484 Beyati ayrıca Irak Parlamentosu nda yeni anayasayı hazırlayan komisyonun üyeliğini de yapmıştır. 485 Mart 2010 seçimlerinde Irak Türkmen Cephesi İyad Allavi nin Irakiyye koalisyonu ile ittifak yaparken, Abbas Beyati nin Irak Türkmenleri İslam Birliği oluşumu Nuri el Maliki nin liderliğini yaptığı Hukuk Devleti İttifakı nda yer almıştır. 486 Abbas Beyati, Türkmenlerin kendi kendini yönetebilmeleri için Kerkük e özel statü verilmesi konusunda hem Irak siyasetinde hem de uluslararası alanda çaba harcamaktadır. Barzani liderliğindeki Kürdistan Bölgesel Yönetiminin Kerkük e özel statü verilmesine karşı olmasına rağmen, Beyati bu konuda Irak Başbakanı Nuri el Maliki nin desteğini sağlamıştır. Nitekim konuya ilişkin olarak Maliki, Kerkük ün federal hükümete ait bir kent olduğunu ve Kürt yönetiminin kontrol alanı dışında bulunduğunu ifade etmiştir Türkmen İslam Birliği Kerkük Temsilcisi Nurettin Kemal ile yapılan söyleşi, ORSAM Dış Politika Analizleri, 23 Temmuz 2010, Erişim tarihi: 27 Eylül 2012; Yeni Irak federasyon olacak, 11 Kasım 2003, Erişim tarihi: 16 Mart Abbas Beyati: ABD Baskılarına Boyun Eğmeyeceğiz, 12 Temmuz 2009, Erişim tarihi: 13 Mart Yeni Irak federasyon olacak, 11 Kasım 2003, Erişim tarihi: 16 Mart Mete Çubukçu, Taha Özhan, İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri, SETA Analiz, Nisan Bayatlı:Kerkük e Özel Statü Verilsin, Erişim tarihi: 16 Mart

128 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Fevzi Ekrem Terzioğlu Sadr Grubu Eski Milletvekili Fevzi Ekrem Terzioğlu, 31 Aralık 1960 da Kerkük e bağlı Tuzhurmatu da doğmuştur. İlk ve ortaokulu burada tamamlayan Terzioğlu, genç yaşta siyasi faaliyetlere katılmış, Baas Partisi karşıtı Tanzimat Teşkilatı nda yer almıştır. Siyasi nedenlerden dolayı Kerkük teki liselere alınmayan Terzioğlu, bundan dolayı eğitimine Bağdat ta devam etmiştir. 488 Bağdat ta Türkmen Kardeşlik Ocağı, Bağdat Türkmen Radyosu, Yurt Gazetesi ve Birlik Dergisinin çalışmalarına katılan Terzioğlu, liseyi bitirdikten sonra Bağdat Teknoloji Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi nde öğrenimine devam etmiştir. Bu süreçte sanatsal faaliyetlerle Türkmenlerin sesini duyurmaya çalışan Terzioğlu nun yazıları Irak ve Suriye gazetelerinde yayınlanmış, Azerbaycan için yazdığı destan Azerbaycan Bayrağı ödülüne layık görülmüştür. 489 Kerkük Gençleri Başkanlığı yapan Ekrem Terzioğlu, Selahaddin vilayeti meclis üyeliğinde bulunmuş, Irak Türkmen Cephesi ne bağlı olarak Selahaddin de Enformasyon sorumluluğu yapmıştır. Terzioğlu bir takım sorunlar yaşadığı için Irak Türkmen Cephesi nden ayrılarak Mukteda Sadr ın grubuyla anlaşmıştır. 490 Terzioğlu Sadr Grubuyla birlikte hareket etmesinin nedenlerinden birisi olarak grubun Irak ta mezhep çatışmasını önleme gayretinde olduğunu belirtmiştir seçimlerinde Erbil den aday olan Terzioğlu, milletvekili seçilememiştir. Sadr Grubunun Irak Parlamentosu ndaki Türkmen temsilcisi olan Terzioğlu, Türkmenlerin Irak işgali sonrası Irak ta siyasi anlamda zor bir dönemden geçtiğini, pek çok hizmetten mahrum bırakıldıklarını ve özellikle Telafer ve Tuzhurmatu da yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olduklarını söylemiştir. Terzioğlu, pek çok kez koruma istemelerine rağmen Maliki Başbakanlığındaki merkezi hükümetin Türkmenlerin sorunlarına karşı duyarsız davrandığını ifade etmiştir Bilgay Duman ve Ogün Duru, Türkmen Milletvekili Fevzi Ekrem Terzioğlu İle Yapılan Söyleşi, İktidar Muhalefet, 1 Haziran Ibid Furkan Torlak, Türkiye Türkmen ilişkilerinde dönüm noktası, Kerkük Vakfı, 25 Ağustos 2006, İbrahim Khalil, Iraq s Turkmens appeal for protection, Turkmen Friendship, 17 Eylül 2007, 126

129 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Irak ta bölünmeyi kesinlikle kabul etmeyeceklerini söyleyen Terzioğlu, ülkenin kuzeyinde Kürtlerin egemenliklerini ilan ettikleri bağımsız bir yapının kurulmaya çalışıldığını ve Barzani nin Kerkük ü de sınırlarına dâhil etmek istediğini söylemektedir. Terzioğlu bu amaç doğrultusunda Kerkük te demografik yapının değiştirildiğini savunmakta, Irak dışından gelen/getirilen Kürtlere nüfus cüzdanı verilerek seçimlerde Kerkük vatandaşı olarak oy kullanmalarının sağlandığını ileri sürmektedir ile 2011 arasında Türkiye nin Irak taki bütün gruplara eşit yaklaştığını fakat son iki yıldır Türkiye nin değiştiğini öne süren Ekrem Terzioğlu, Türkiyeli ve Iraklı siyasilerin medya üzerinden atışmalarını doğru olmadığını, bunun Irak halkını inciterek hiç kimsenin çıkarına olmadığını söylemektedir. Terzioğlu, Türkiye nin bütün gruplara eşit davranma politikasını devam ettirmesi durumunda daha da kazanacağını savunmaktadır Sinan Çelebi KBY Ticaret ve Sanayi Bakanı Kürdistan Bölgesel Yönetimi Ticaret ve Sanayi Bakanı Sinan Abdulhalık Çelebi, Kuzey Irak ın önde gelen Türkmen siyasetçilerinden biridir yılında Erbil de doğan Çelebi, 1972 yılında mimari mühendislik bölümünde lisans okumuş, Ortadoğu Teknik Üniversitesi nden yüksek lisansını tamamlamıştır. 494 Irak Mühendislik Danışmanlığı Bürosu nun kurucusu olan Çelebi, mimar ve müteahhit olarak çalışmış ve İhsan Doğramacı Vakfı Başkan Yardımcılığı yapmıştır. 495 İhsan Doğramacı Vakfı nın Irak bölgesi başkanı olan Çelebi nin Irak vatandaşlığı yanı sıra Türk vatandaşlığı da bulunmaktadır. 496 Uzun yıllar Ankara da bulunan Sinan Çelebi nin aile üyelerinin çoğunun Ankara da bulunması 497 dolayısıyla Türkiye ile iyi ilişkileri vardır. Ticaret ve Sanayi Ba Furkan Torlak, Türkiye Türkmen ilişkilerinde dönüm noktası, Kerkük Vakfı, Ağustos Koray Çalışkan, Irak tan Erdoğan a çağrı: Taraf olmayın, Radikal, 21 Ağustos Sinan Abdulkhalq Ahmed Çelebi - Minister of Trade and Industry, Kurdistan Regional Goverment, 10 Kasım Ibid Minister Sinan Celebi tells British friends of Iraq about Turkmen history, Kurdish Globe, 28 Haziran BAGHDAD140 referans numaralı Wikileaks belgesi

130 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU kanlığı na getirilmesinde Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile Türkiye nin ekonomik ilişkilerinin güçlendirilmesinin hedeflendiği ileri sürülmektedir. 498 Çelebi nin görev süresi boyunca Türkiye ile ilgili yaptığı açıklamalar ve Türk yatırımcılarına çağrı ve davetleri de bu görüşü destekler niteliktedir. 499 Türkiye yi Irak için dünyaya açılan bir kapı olarak nitelendiren Ticaret ve Sanayi Bakanı Sinan Çelebi, Türkiye ile Kürdistan Bölgesel yönetimi arasında ekonomik ilişkiler kadar kültürel ilişkilerin de geliştirilmesi gerektiğini söylemektedir. Bakan Çelebi, kültürel anlamda entegrasyonun hızlanması için Türk üniversitelerinin KBY ye gelmesini arzuladığını ifade etmektedir DİNİ AZINLIKLAR Yunadim Kanna Asurî Demokratik Hareketi Lideri 1951 de Bağdat ta doğan Yunadim Kanna, Asurî Hıristiyandır. Lideri olduğu Asurî Demokratik Hareketi, 1979 da Irak Baas rejiminin Asurî halka uyguladığı baskı ve ayrımcılığa karşı kurulmuştur. 501 Zuva olarak bilinen ve Asurî milliyetçiliğinin güçlendirilmesini amaçlayan Asurî Demokratik Hareketi, Irak taki Keldani, Nasturi ve Süryani tüm Asurî Hıristiyanların haklarının savunulmasını hedefleyen etnik siyasi bir partidir. Bu doğrultuda hareketin öncelikli amacı, Asurî halkın Irak ın diğer bileşenleri gibi eşit vatandaşlık haklarına sahip olmaları ve tüm haklarının korunmasıdır. 502 Mühendis olan Kanna 1992 yılında kurulan ilk Kürt bölgesel hükümetinde Ulaşım ve İletişim Bakanı ve 1996 yılında kurulan kabinede ise Sanayi ve Ticaret Bakanı olarak görev almıştır yılında Irak ın işgalinden sonra kurulan Geçici Irak İdare Konseyi nin de tek Hıristiyan üyesi olarak görev üstlenmiştir BAGHDAD2909 referans numaralı Wikileaks belgesi Sinan Celebi, Minister of Trade and Industry, Kurdistan Regional Government, Iraq, The Free Library, 1 Ağustos Çetin Çetiner, Sadece yatırım değil kültürel entegrasyon, Yeni Şafak, 20 Şubat Assyrian Democratic Movement, Erişim tarihi: 15 Mart 2012; Iraqi Parliament Guide, Erişim tarihi: 15 Mart Yonadem Yousef Kanna Khoshaba, Erişim tarihi: 15 Mart

131 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Asurî Demokratik Hareketi nin, Asurîleri bir ulus olarak tanımadığı için Kürt Bölgesel Yönetiminin hazırladığı anayasadan hoşnut olmadığını ifade eden Yunadim Kanna, çok farklı isimlerde anılan ve farklı dinlere mensup olan ancak aynı kökenden gelen Asurîlerin tek bir ulus olarak kabul edilmesini savunmaktadır. 503 Bu talepleri siyasi platforma taşıyan Yunadim Kanna, 2005 Irak parlamento seçimleri için Keldani ve Nasturi mezheplerine mensup Asurî Hıristiyanlar tarafından oluşturulan Rafideyn ya da diğer adıyla Mezopotamya Koalisyonu nun liderliğini yapmış ve Bağdat milletvekili olarak meclise girmiştir. Irak ta Asurî kültürünü yaşatmak için Irak Eğitim Bakanlığı bünyesinde Asurî Eğitimi Genel Müdürlüğü nün kurulmasında önemli rol oynayan Kanna, Irak ta Asurîce nin Arapça ve Kürtçe nin ardından üçüncü resmi dil olarak kabul edilmesi için de çalışmalarını sürdürmektedir. 504 Yunadim Kanna liderliğindeki Asurî Demokratik Hareketi, ABD nin Irak ı işgalinin ardından yaşanan iç savaş ortamında hızla dışarıya göç veren Hıristiyan nüfusun Irak ta kalması için çaba sarf etmektedir. Hareket diğer yandan da Iraklı Hıristiyanlara yönelik düzenlenen saldırılara karşı uluslararası kamuoyu oluşturmaya çalışmaktadır. Kanna, Irak taki Asurîlerin silahlı saldırılardan korunması ve bölgedeki Hıristiyan nüfusun göçünün engellenmesi amacıyla önceleri Asurî otonom bölgesinin kurulmasını talep etmiştir. 505 Daha sonra ise otonomi fikrinden vazgeçerek Iraklı Hıristiyanların korunması için hukukun üstünlüğü ilkesine dayalı ve tüm vatandaşlarını koruyabilecek yetenekte bir yönetimden yana olduklarını ifade etmiştir. 506 ABD nin Irak ı işgali sonrası Irak siyasetinde ortaya çıkan çok sayıda Asurî siyasi parti içinde en önemlisi Kanna liderliğindeki Asurî Demokratik Hareketi iken, 2006 da İştar TV yi kuran Keldani Süryani Asurî Halk Meclisi lideri Sarkis Agacan, Asurî Demokratik Hareketi nin en büyük rakibi olmuştur Interview With Yunadem Kanna, 18 Ekim 2002, Erişim tarihi: 15 Mart Iraq s Parliament approves establishment of Directorate-General for Christian Syriac Education, 1 Eylül 2011, Erişim tarihi: 12 Mart Yonadan Kanna: Yes to Christian Provinance, No to Christian Province, 14 Ocak 2011, Erişim tarihi: 15 Mart Some Christians demand establishment of own province east of mosul, Erişim tarihi: 15 Mart

132 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Sarkis Agacan Mamendo Keldani Süryani Asurî Halk Meclisi Lideri Sarkis Agacan, 1962 de Erbil Diyana da doğmuştur. Asurî Nevçiya aşiretinden olan ailesi Hakkari Şemdinli asıllıdır. Irak ın en zengin isimlerinden ve en önemli Hıristiyan figürlerinden birisi olan Sarkis Agacan, Iraklı Hıristiyan Asurîler için yerleşim yerleri, kiliseler, yollar ve okullar kurulmasına öncülük etmiş, yüklü miktarda mali destek sağlamıştır. Bunun yanı sıra Agacan, Süryanice, Arapça ve Kürtçe olmak üzere üç dilde yayın yapan İştar TV nin de kurucusudur. 507 Agacan ın bölge Hıristiyanları için yaptığı hizmetler, Ağustos 2006 da Papa Benedict XVI, Ekim 2006 da da Doğu nun Asur Kilisesi (Nasturi) Patriği IV. Mar Dinha tarafından da ödüllendirilmiştir yılları arasında Kürdistan Demokratik Partisi (KDP) içinde siyasi büroda görev alan Agacan, bu dönemde Mesud Barzani ile yakın ilişkiler geliştirmiştir. KDP nin önde gelen isimlerinden biri olan Agacan ın bu partideki nüfuzunu Barzaniler ile geliştirdiği kişisel ilişkilere borçlu olduğu söylenmektedir. 509 Barzani nin yardımcılığını yürüten Agacan, 1992 de ilk kez yapılan Kürdistan Ulusal Meclisi seçimlerinde milletvekili olarak seçilmiş, arasında Kürdistan Bölgesel Yönetimi nin Ekonomi ve Finans Bakanlığını, arasında Erbil-Dohuk yönetiminin Başbakan Yardımcılığı görevini yürütmüştür. Agacan ayrıca, 2006 da Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi Ekonomi ve Finans Bakanı olarak atanmıştır de birdenbire ortadan kaybolan Agacan hakkında suikasta kurban gittiği ya da yolsuzluk nedeniyle KDP ile anlaşmazlığa düşüp ülkeyi terk ettiği yönünde haberler yayınlanmıştır da tekrar Erbil e döndüğünde ise Agacan ın tedavi için bir süre Irak dışında kaldığı açıklaması yapılmıştır Prominent Christian Figure Sarkis Aghajan Returns to Iraq, 23 Haziran 2009, Erişim Tarihi: 12 Mart 2012; Erişim tarihi: 13 Mart Sarkis Aghajan receives third award for helping Christians, 24 Ekim 2006, Erişim tarihi: 13 Mart Mukabele Hame ve Cedide Ma al ustaaz Sarkis Agacan, 24 Ekim 2007, Erişim tarihi: 13 Mart 2012; Kurdish Minister - Rich Star, or Pawn?, 12 Mart 2010, Erişim tarihi: 13 Mart Kuzeyde yeni bir devlet doğuyor, Milliyet, 14 Aralık Mystery Surrounds Disappearance of Assyrian Finance Minister, 5 Şubat 2009, Erişim tarihi: 13 Mart 2012; Prominent Christian Figure Sarkis Aghajan Returns to Iraq, 23 Haziran 2009, Erişim tarihi: 13 Mart

133 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Sarkis Agacan ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi arasındaki sıkı işbirliği, iki tarafın da kendi çıkarları için birbirini kullandığı yorumlarına neden olmuştur. Bu doğrultuda Agacan ın Iraklı Hıristiyanların haklarını korumak için hatta özerk bir Asurî devleti kurmak için Kürtleri ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi ndeki yetkilerini kullandığı söylenmektedir. Asurîlerin halihazırda bölgedeki Kürtlerle işbirliği arayışlarına ve Kürdistan özerk yönetimine dahil olmalarına rağmen, Sarkis Agacan ın Kürdistan Bölgesel Yönetiminde federalizmi savunması ve Asurîlere özerklik talebini dile getirmesiyle bu argüman desteklenmektedir. 512 Diğer yandan, Kürt yönetiminin de Agacan ı kendi çıkarları doğrultusunda kullandığı söylenmektedir. Bu görüşe göre de Kürdistan Bölgesel Yönetimi Hıristiyanların yoğun olarak yaşadığı Ninova Eyaletini kontrol etmek için bölgedeki Asurî milliyetçi hareketine karşı Agacan ı kullanmaktadır. 513 Irak Hıristiyanları arasındaki güç mücadelesinde avantajı kendi elinde tutmak isteyen Agacan ın finans ettiği milis güçleri, 2009 yerel seçimlerinde Ninova bölgesindeki Asurî adaylara saldırılar düzenlemekle suçlanmıştır. 514 Ülkedeki Keldani Katolik rahiplerin etkisini kırmak amacıyla 2010 yılında Hıristiyan topluluklara yönelik her türlü mali yardımı kestiği iddia edilen Agacan, 2012 kışında Irak ın en büyük Asurî şehri olan Bagdeda da çok amaçlı sosyal tesisin finansmanını üstlenmiştir DİASPORA Diğer bölümlerde kendilerinden söz ettiğimiz Tarık el-haşimi (bkz. Siyasi Aktörler) ve Şeyh Haris Ed Dari (bkz. Dini Yapı ve Aktörler) gibi isimler de aslında Irak dışında yaşamaktadırlar. Hatta Irak Parlamentosu na seçilmiş olmasına rağmen Irakiye Listesi lideri Iyad Allavi de Amman da yaşamakta ve ara sıra Bağdat a gelmektedir. Başbakan Nuri Maliki nin Bağdat taki evinden korumaları çekmesinden sonra Bağdat a gelip gelmeyeceği merak konusu olmuştur. Biz bu bölümde daha önceki bölümlerde ayrıca ele almadığımız isimlere yer verdik The Assyrian rights and the Kurdistan Region Option, 22 Şubat 2007, Erişim Tarihi: 13 Mart Kurdish Minister - Rich Star, or Pawn?, 12 Mart 2010, Erişim tarihi: 13 Mart Sarkis Aghajan Fund New Project in Baghdeda, 1 Ocak 2012, Erişim Tarihi: 26 Eylül

134 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Ayetullah Seyit Mahmut Haşimi Şahrudi Dava Partisi Kurucusu Ayetullah Seyit Mahmut Haşimi Şahrudi 1948 yılında doğmuştur. Irak a yerleşmiş İran asıllı bir ailenin oğludur. İlköğrenimini Necef te yaşayan İranlılara ait bir okulda tamamladıktan sonra, 1960 da Necef Havzasında dini eğitimine başlamıştır. Dava Partisi nin kurucuları arasında yer alan Şahrudi, 1974 de Saddam rejimi tarafından tutuklanarak iki ay hapiste tutulmuştur. Necef te bulunduğu yıllarda yine Necef te sürgünde bulunan Ayetullah Humeyni den de dersler alan Ayetullah Şahrudi, 1978 yılında Ayatullah Muhammed Bakır Sadr ın onayı ile müçtehit mertebesine ulaşmıştır. 516 İslam Hukuku ve Şii fıkhı üzerine uzmanlığı bulunan Şahrudi İran İslam Devriminden sonra, Baas rejiminin artan baskılarının mağduru olmamak için İran a gelmiştir. Ayetullah Humeyni, Şahrudi yi Irak Şii muhalefeti ve dini liderliği ile irtibat tesis etmekle görevlendirmiştir. Yine Humeyni nin tavsiyesi üzerine, Kum Havzası nda İslam hukuku ve usülü dersleri vermiştir. Yazdığı pek çok eser Şii havzalarında ders kitapları olarak okutulmuştur yılında Dini Lider Hamaney tarafından İran da Yargı Erki Başkanlığı na getirilen Şahrudi her ne kadar Irak kökenli olmasından dolayı itirazlara maruz kalsa da bu görevi 2009 yılına kadar yürütmüştür. Görevi sırasında İran ın Ceza kanununda hafifletmelere gitmiş ve bazı suçları suç kapsamından çıkartmıştır. İran güvenlik güçlerinin birtakım uygulamalarını sert bir dille eleştiren Şahrudi, güvenlik ekiplerini Irak taki Ebu Gureyb cezaevindeki Amerikan askerine benzetmiştir. 518 Adalet sistemine dair gösterdiği reformist tavrın aksine, siyasette muhafazakâr bir tavır sahibi olmuş ve politikalarını onaylamadığı ve reformist olarak bilinen 5. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi ile çatışmalar yaşamıştır Disclosure Dawa Party rejection to Shahroudi replacement of Sistani, Shafaq News, 31 Mayıs 2012, Erişim tarihi: 12 Mayıs 2013; Tim Arango, İran presses for official to be next leader of Shiites, The New York Times, 11 Mayıs Biography of Ayatollah Hashemi Shahroudi, Shafaqna, Erişim tarihi: 12 Mayıs İran yargısı başkanından sert eleştiriler, BBC, 6 Mayıs 2005, 132

135 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Görev süresi sona erdikten sonra Anayasayı Koruyucular Kurulu na atanan Şahrudi, Hatemi nin ikinci cumhurbaşkanlığı dönemi öncesinde çıkan anayasa krizinde etkinliğini göstermiştir. Altısı İran Dini Lideri Ayetullah Hamaney tarafından doğrudan atanan ve altısı da Yargı Erki Başkanı tarafından önerilen ve Meclis tarafından seçilen sivil hukukçulardan oluşan Anayasayı Koruyucular Konseyi üye seçimlerinde Meclis, Şahrudi başkanlığında önerilen altı kişiden yalnızca bir tanesini onaylamış ve diğerlerini aşırı muhafazakâr oldukları gerekçesiyle reddetmiştir. Bunun üzerine Hatemi nin yemin töreni ertelenmiş ve daha sonra Şahrudi tarafından önerilen listenin kabul edilmesiyle sorun çözülmüştür. 519 Krizin Cumhurbaşkanı Hatemi yi değil de Anayasayı Koruyucular Konseyi ne karşı olan reformcu parlamenterleri hedef aldığı iddiaları seslendirilirken Şahrudi nin reform yanlısı milletvekillerini Batı yanlısı gazeteci ve diğer liberalleri desteklemek suretiyle parlamentoyu zayıflattıklarını söylemesi bu iddiayı güçlendirmiştir. 520 Şahrudi nin bir yandan İran daki insan haklarının gelişimine katkı sağladığı düşünülürken bir yandan başkanlığı sırasında Avukatlar Barosu nun İran İstihbarat Bakanlığı tarafından izlenmesi ve yeterliliklerine dair istihbarat servisi tarafından onay verilmesi teklifini yapması, Şahrudi nin samimiyetini sorgulanır hale getirmiştir. 521 Yargı Erki Başkanlığı görevi 2010 da sona eren Şahrudi, 2011 in Temmuz ayında İmam Hamaney tarafından 5 yıllığına İhtilafları Çözme ve Güçler İlişkilerini Koordine Etme Yüksek Heyeti Başkanlığı na atanmıştır. Yönetim sisteminde talep edilen reformlara muhalefetiyle bilinen bu heyetin kurulması ve başına Şahrudi nin getirilmesi, Ayetullah Hamaney e kendini farklı dini ve siyasi gruplar arasındaki arasında yaşanan çatışmaların üzerinde durma imkânı bularak Şahrudi aracılığıyla ihtilafları kontrol etmesi olarak yorumlanmıştır. 522 Şahrudi nin Yargı Erki başkanlığı yapmasının yanı sıra asıl önemi, Iraklı olması ve başta Maliki olmak üzere Iraklı Şii siyasetçiler üzerinde etkisi olmasıdır. Ölümünden önce Lübnanlı Ayetullah Hüseyin Fadlallah ı merci olarak kabul eden Maliki başkanlığındaki Dava Partisi, Fadlallah ın ölümünden sonra başka resmi bir ismi manevi otorite olarak benimsememiştir. Ancak parti içinde Şahrudi yi 519. Hatemi nin önceliği dini demokrasi, NTVMSNBC, 8 Ağustos Reformist Islamic Revolution Mujahideen Organization rues Shahroudi s response to majlis, Payvand News, 8 Şubat 2001, Iran, Country Of Origin Information (Coi) Report, UK Border Agency, 28 Haziran 2011, s Iran s top leader names mediator in power struggle between Ahmadinejad and parliament, The National, 27 Temmuz 2011, 133

136 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU takip temayülünde olanların bir ağırlığı bulunmaktadır. 523 Hâlihazırda Irak ta çok etkin olan Ayetullah Ali El Sistani, Irak demokrasisini desteklemiş ve işgalin ilk günlerin itibaren İran daki gibi bir dini bir yönetime karşı olduğunu ve doğrudan seçimler yapılması gerektiğini ifade etmiştir. Bu noktada Şahrudi İran için daha da önem kazanmaktadır; zira İran ın Irak taki Büyük Ayetullahlık görevine Irak halkı üzerinde daha etkili olmasını sağlayacak sertlik yanlısı bir din adamı getirmeye çalıştığı iddia edilmektedir. 524 Ayetullah Şahrudi nin Necef Havzasının lideri olması durumunda, İran ın halen Irak üzerinde var olan siyasi etkisinin ayrıca Irak halkının geneli üzerinde dini bir tesir de sağlanması yoluyla çok yönlü bir hegemonyaya dönüşmesi mümkün olacaktır. Ayetullah Sistani nin 81 yaşında olması ve son yıllarda kamuoyunun önüne çıkmaması Sistani nin sağlığı konusunda endişeleri iyice artırmış ve İran ın son dönemlerde Irak a sürekli temsilci göndermesi de İran ın Sistani sonrası dönem için hazırlık yaptığı konusunda iddiaları güçlendirmiştir. Irak Başbakanı Nuri El Maliki nin Tahran ziyareti sırasında Ayetullah Şahrudi ile görüşmesi de bu noktada önem arz etmiştir. 525 Washington Institute for Near East Policy Şahrudi kendisini Sistani sonrasına hazırlıyor yorumunu yapmıştır. Bu bağlamda Şahrudi nin Irak taki dini kesimlerle yakından ilgilenmesi ve maddi anlamda Irak taki dini kurumlara yardımda bulunması da bunun göstergesi olarak değerlendirilmektedir. 526 Öte yandan Ayetullah seçiminin dindar Şiiler arasında gayet demokratik bir süreç olduğunu, Necef Havzası nın bu anlamda siyasi gelişmelerden muhafaza edildiğini ileri süren fikirlerin yanı sıra 527 dini lider seçilirken geçiş sürecinin sağlam mekanizmalar tarafından işletildiği ve buna sürece maddi ve siyasi gücüyle müdahale etmek isteyenlerin başarısız olacağı belirtilmiştir. 528 Buna ek olarak Necef Havzası nda yetişmesine rağmen Şahrudi nin 30 yıllık İran tecrübesinin onu değiştirdiği, Şahrudi nin siyasi aktivizminin ve resmi görevlerinin Necef geleneğine ters düştüğü 529 üzerine vurgu yapan gözlemciler, bunun da İran ın aksine din ve siyasetin kol kola 523. Hayder al-khoei, Why Iran-Sponsored Cleric can t Become Iraq s Next Religious Leader Niqash, 28 Haziran 2012, İran Şiilerin Ruhani Liderini Seçmek İstiyor, Sabah, 21 Mayıs İran yargısı başkanından sert eleştiriler, BBC, 6 Mayıs 2005, Tim Arango, Iran Presses for Official to Be Next Leader of Shiites, NY Times, 11 Mayıs 2012, Hayder al-khoei, Why Iran-Sponsored Cleric can t Become Iraq s Next Religious Leader Niqash, 28 Haziran Hayder al-khoei, Why Iran-Sponsored Cleric can t Become Iraq s Next Religious Leader Niqash, 28 Haziran Tim Arango, Iran Presses for Official to Be Next Leader of Shiites, NY Times, 11 Mayıs

137 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER olmadığı Necef te, Şahrudi nin Irak a dönse bile dini lider olarak kabul edilmesini zorlaştıracağı ileri sürmüştür. 530 Hizbullah ın lideri Hasan Nasrallah ın Şahrudi nin Kum daki öğrencilerinden birisi olması bu noktada dikkat çekicidir. Şahrudi nin bir başka öğrencisi Mehdi Haleji, Ayetullah Sistani nin tam aksine Şahrudi nin işadamı yönü, zengin olması ve lüks içerisinde yaşamasının dindar Şiilerin din adamlarından bekledikleri mütevazı hayatı karşılamadığına da dikkat çekmiştir. 531 İran devletinin tavrına paralel olarak Şahrudi, Suriye devrimi konusunda da tavrını açıkça ortaya koyarak Esed rejiminden yana olmuş ve hatta Suriye halkını desteklediği için Türkiye yi hedef alan demeçler vermiştir. Şahrudi, Türkiye nin bölge ülkelerinde liberal İslam ı teşvik ederek gelişmeleri kendi lehine çevirmeye çalıştığını iddia etmiştir Ali Allavi Eski Savunma ve Maliye Bakanı 1947 yılında Bağdat ta doğan Ali Allavi, 1968 yılında Amerika nın prestijli okulu Massachusetts Teknoloji Enstitüsü İnşaat Mühendisliği Bölümü nden (MIT) mezun oldu. Irak ın önde gelen isimlerinden Ahmet Çelebi nin yeğeni, Iyad Allavi nin ise kuzenidir. Saddam Hüseyin döneminde Londra da sürgünde yaşamıştır. Yüksek Lisansını London School of Economics ve Harvard Üniversiteleri nde tamamlayan Allavi, Dünya Bankasında bir müddet çalıştıktan sonra pek çok uluslararası finans kuruluşunda görev yaptı. Özel sektördeki deneyiminin yanı sıra Malezya İslam Üniversitesi, Oxford ve Princeton gibi çeşitli üniversitelerin Ortadoğu merkezlerinde çalışmalar yürüttü te Irak ın işgalinin ardından Irak ın tüm etnik unsurları eve çağrısına uyarak ülkesine döndü ve Maliye Bakanı oldu yılında Saddam sonrası dönemin ilk sivil Savunma Bakanlığını yaptı; 2005 yılında Şii Birleşik Irak İttifakı listesinden Geçici Ulusal Meclis e seçilerek İbrahim el Caferi hükümetinin Maliye Bakanı görevine getirildi yılında Irak ın içine girdiği süreçten duyduğu hayal kırıklığı içerisinde Londra ya geri döndü ve akademik çalışmalarına ağırlık verdi yılında Yale Üni Hayder al-khoei, Why Iran-Sponsored Cleric can t Become Iraq s Next Religious Leader Niqash, 28 Haziran Tim Arango, Iran Presses for Official to Be Next Leader of Shiites, NY Times, 11 Mayıs 2012, 532. Ayatollah Shahroudi: Turkey seeking to promote liberal Islam, ABNA, 25 Ağustos 2011, 135

138 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU versitesi Yayınlarından çıkan Irak ın İşgali: Savaşı Kazanmak, Barışı Kaybetmek adlı kitabı büyük dikkat çekti daki Körfez Savaşı nın ardından Irak siyasi hayatını detaylı bir biçimde irdeleyen bu kitap özellikle Amerikan işgali sırasında ve sonrasında Irak siyasetinde önemli roller üstlenen Allavi nin kaleminden yazılmış olması itibariyle ayrı bir öneme sahiptir. Allavi kitabında Iraklı muhalefetin yükselişinden Paul Bremer liderliğindeki Geçici Koalisyon Yönetimi ne, ülkedeki mezhep mücadelesinden 2007 yılında danışmanlığını yaptığı Nuri El Maliki yönetimine kadar pek çok farklı konuyu ele almıştır. İslam ın Sünni, Şii ve Vahhabi gibi farklı yorumlarıyla Irak ın toplumsal ve siyasal hayatındaki önemine odaklanan Allavi, bugünkü mezhep siyasetinin temelini açıklamada Iraklı ünlü sosyolog Ali El Vardi nin merkez-çevre perspektifine başvurmuştur. Vardi bu bağlamda Irak ın şehirli merkezi ile kabileci ve bedevi kesiminin oluşturduğu çevre arasında ayrım yapar. Irak ın modernleşme süreci ülkenin çevresinde etkin olan kabileci ve mezhepçi toplumsal yapıyı maskeleme görevi üstlenmiştir; ancak Irak ın siyasal evriminde modernleşme son derece sathi kalmıştır. 533 Modernleşmenin yaşadığı her türlü aksama çevredeki mezhepçi toplumsal örgütlenme biçimini yeniden diriltmiş ve güçlendirmiştir. Allavi arasında yaşanan savaşların başarısızlıkla sonuçlanmasıyla Irak ın yeniden mezhepçi fay hattına kaydığını belirtir. 534 Özellikle bir yandan BM yaptırımları altında şehirli orta sınıfın zayıflaması, diğer yandan Saddam ın kendi meşruiyetini sağlamak için Sünni İslami sembollere başvurması ülkedeki merkez-çevre dengesini çevre lehine çevirmiştir. Bu toplumsal taban kayması Şii ve Selefi İslami formların toplum genelinde yayılmasına neden olmuştur. Allavi ayrıca 2009 yılında yayınladığı İslam Medeniyetinin Krizi adlı kitabıyla yeniden isminden söz ettirdi. 535 Çevreden yayılan mezhepçi toplumsal örgütlenme biçiminin Amerikan işgalinin ardından güçlenerek devam ettiğini belirten Allavi, 2006 yılında El Kaide nin Şiilerin kutsal saydığı Askeri Camii ni bombalamalarının Şii-Sünni gerilimini tırmandırdığını ileri sürmektedir. 536 Allavi ye göre, Saddam ın devrilmesiyle ortaya çıkan siyasi boşluğun artan mezhepçilikle doldurulmaya çalışıldığı ortamda milis güçleri olmayan Sistani nin sağduyu çağrısı, yükselen Şii tepkisini dindirmede anlamsız kalmıştır. Şiilerin artan tepkisini milis güçleri ile harekete geçiren Sadr ise hükümetin güvenlik güçlerinin desteğini arkasına alarak pek çok Sünninin ölümüyle sonuçlanan saldırılar düzenlemiştir Ahmed H. Al-Rahim (2008), Inside Iraq s Confessional Politics, Journal of Democracy, 19(1), s Ali Allawi (2007), Occupation of Iraq: Winning the War, Losing the Peace, Yale University Press, ss Ali Allavi nin detaylı biografisi için bkz Ali Allawi, The Iraq Crisis and the Future of the Middle East Order, 4 Kasım 2009, 136

139 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Allavi ye göre Amerika nın Irak politikasının başarısızlığı, İslam ın ülkenin toplumsal ve siyasi örgütlenme biçiminde farklı formlarıyla oynadığı rolü anlamamış olmasından kaynaklanmaktadır. 537 İşte tam bu nedenle Amerikalılar Irak ı işgal ettiklerinde beklentileriyle uyuşmayan bir Irak toplumu ile karşı karşıya kalmışlardır. Irak toplumu ne neo-konların anladığı anlamda demokrasi ve özgürlüklere aç, ne de Amerika ya kendisini özgürleştirdiği için müteşekkirdi. Aksine Amerikalıların Irak ta karşılaştığı Irak toplumu dindar ve İsrail ve Batı karşıtıydı. 538 Amerika nın Irak öngörüsüzlüğü, akabinde pek çok taktiksel ve stratejik hatayı beraberinde getirdi. Allavi Amerika nın Irak a yönelik Saddam ın devrilmesi dışında bir planının olmamasını hala hayretle karşılamaktadır. 539 Bremer liderliğindeki geçici koalisyon yönetimde yaşanan yolsuzluklar ve yanlış politikalar Allavi nin yönelttiği eleştirilerden payını almıştır. Allavi özellikle Bremer in Irak devletinin ve bürokrasisinin Baassızlaştırılması politikasının eksikliklerini dile getirir. 540 Bilindiği gibi Bremer, Baas partisi yetkililerinin yönetimde olmasını yasaklamıştı. Söz konusu karar pek çok Sünni tarafından eleştirilmiş; ardından Bush yönetimi Şii ağırlıklı Irak yönetimine bazı eski Baaslı yetkililerin yeniden görevlerine getirilmesi çağrısında bulunmuştu. Allavi pek çok uzmanın aksine söz konusu Baassızlaştırma politikasının yeterince kapsamlı olmadığını, yalnızca üst düzey Baaslı yetkililerle sınırlı kaldığını ifade ederek Geçici Koalisyon Yönetimi nin reformlarını çekingen bulmaktadır. 541 Hâlbuki ona göre yapılması gereken Saddam dan kalan idari ve bürokratik yapının topyekûn revizyonuydu. Allavi nin eleştirileri yalnızca Amerika nın Irak politikasıyla sınırlı kalmamıştır. Iraklı siyasi elit, partiler, kurumlar ve bürokratlar da yazarın eleştirilerinin hedefindedir. Allavi Şii olmasına rağmen 2005 yılında iktidara gelen Şii çoğunluklu hükümetin ülkede mezhep ayrılığını derinleştiren uygulamalarının farkındadır. Kitabında Şii hükümetin güvenlik aygıtını Şiilerle doldurmasından ve yönetimi Baassızlaştırma politikasından bahseden Allavi, söz konusu politikanın Irak ın demokratikleşme sürecine yansımalarıının olumsuz olacağı görüşünü savunmaktadır. 542 Öte yandan Allavi, Sünni Arapların bundan sonraki siyasal süreçte Şiilerin demografik çoğunluklarından ötürü hâkim pozisyonda olmalarını kabul 537. Ali Allawi, a.g.e Louis Werner, Ali Allawi and his neocon exploiters, Middle East Times, 25 Nisan To Save Iraq, open up the Green Zone, The Sunday Times, 29 Nisan Ali Allawi, a.g.e. ss Rajiv Chandrasekaran, The Insider: The Occupation of Iraq: Winning the War, Losing the Peace, The Washington Post, 15 Nisan Edward Wong, Tribal Loyalties, The New York Times, 27 Mayıs

140 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU etmesi gerektiğinin altını çizmiştir. 543 Şii ve Sünni bürokrat ve siyasilerin mezhep ayrılıklarının ötesine geçerek Irak taki tüm kesimlerin haklarını koruyan ortak bir ulusal kimlik oluşturmalarının öncelik arzeden bir ihtiyaç olduğu üzerine vurgu yapmıştır. Ancak Allavi ye göre mevcut durum bunun yakın zamanda gerçekleşmeyeceği algısını güçlendirmektedir. Bürokrasideki adam kayırma uygulamaları, patronaj sistemi, yolsuzluklar ve mezhebe dayalı atamalar umutları her geçen gün azaltmaktadır Muhammed Abdullah Muhammed El Şehvani Irak Eski Milli İstihbarat Şefi Muhammed Abdullah Muhammed El Şehvani, 1938 yılı Nisan ayında Beni Hamdan kabilesinin bir üyesi olarak Musul da doğdu yılında Harp Akademisi nden 35. Dönem mezunu olarak diplomasını aldı. Irak Özel Kuvvetleri ve Hava Kuvvetleri kapsamında yurt içinde ve Amerika Birleşik Devletleri dâhil yurt dışında eğitim aldı. Özel Kuvvetler Komutanlığı nda eğitim verdi yılında Irak Savunma Bakanlığı Hava Kuvvetleri nden sorumlu Müsteşarlık görevine getirildi. 544 Şehvani Irak-İran Savaşı nda Irak Ordusu nun kahramanlarından biri olarak öne çıktı de Irak Kürdistanı ndaki bir dağlık bölgeyi ele geçiren İran birliklerine karşı, 150 helikopter eşliğinde giriştiği harekâtta başarılı olmuş ve stratejik açıdan önemli olan bölgenin yeniden Irak kontrolü altına alınmasını sağlamıştır. 545 Şehvani nin şöhreti Saddam Hüseyin in dayısının oğlu olan Orgeneral Adnan Hayrullah ın bir uçak kazasında ölmesinden sonra riske girdi. Ordu İstihbarat Müdürlüğü tarafından defalarca sorgulanan Şehvani, 1990 yılında Ürdün e, oradan da aynı yıl içerisinde İngiltere ye kaçtı Ali Allawi, For the First Time, A Real Blueprint for Peace in Iraq, 4 Kasım 2009, Furkan Torlak, Irak ın Gehlen i devre dışı mı kaldı?, Dünya Bülteni, 25 Ağustos 2009, Erişim Tarihi: 29 Mayıs Michael Isıkoff, David Corn, Hubris: The Inside Story of Spin, Scandal, and the Selling of the Iraq War (New York: Crown, 2006), s Torlak, Irak ın Gehlen i 138

141 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Birkaç yıl sonra Ürdün e geri dönen Şehvani, Amman da bir ithalat-ihracat şirketi kurmuş ve aynı zamanda Irak ta bir darbe gerçekleştirmek amacıyla Amman da Irak özel kuvvetleri ve hava kuvvetlerinden oluşan subaylardan gizli bir teşkilatı faaliyete geçirmiştir. Bu teşkilattan tanınmış silah tüccarlarından Sarkis Soğanalyan sayesinde haberdar olan CIA, el Şehvani ile bağlantı kurarak birlikte çalışmaya başlamıştır. CIA 1995 de Clinton yönetimini Saddam a karşı darbe girişimi için ikna etmeye çalışmış, ancak Ahmet Çelebi Amerikan yönetimini bu girişimden vazgeçmeye ikna etmiştir. Saddam ın istihbarat birimlerinin 1996 yılında bu teşkilatı deşifre etmmesinin ardından Şehvani nin üç oğlu Enmar, Esir ve İyad ın da içerisinde bulunduğu 85 subay idam edilmiştir. 547 Saddam ın istihbarat örgütü Şehvani ye Ürdün de 12 kez suikast denemesi gerçekleştirmiştir. CIA ile tekrar temasa geçen Şehvani, Amerika Birleşik Devletleri nde yine özel kuvvetler ve hava kuvvetleri bünyesinden daha önce kendi ağında olan 100 kadar Iraklıyı biraraya getirerek Nevada eyaletinde ilerideki bir operasyon için hazırlıklarını sürdürmüşlerdir. 548 Muhammed El Şehvani, Amerika nın Irak ı işgaliyle birlikte ülkesine geri dönmüş, kısa bir süre içerisinde Amerikan Valisi Bremer in himayesinde, kendi elemanlarıından destek alan bir istihbarat örgütü kurmuştur. Bu teşkilat içerisinde Saddam Hüseyin döneminden kalma unsurların etkin bir şekilde yer aldığı dikkati çekmiştir. Teşkilatın yoğun olarak Sünni Araplardan ve bir kısım Kürtlerden oluştuğu yer yer şikâyet konusu olmuştur. Iraklı kaynaklar bir yönüyle Şehvani yi, Nazi Almanyası nın yıkılmasının ardından Sovyetler Birliği ne karşı Amerikan saflarına katılan Reinhard Gehlen e benzetmiştir. Zira Şehvani, Saddam ın saf değiştiren teşkilatı ile birlikte kendisine himaye ve finans sağlayan Amerikalılara çalışmıştır. Şehvani, dış istihbaratta İran ve Suriye, iç istihbaratta ise özellikle Nuri El Maliki nin Dava Partisi ve Abdulaziz El Hekim in Yüksek Konseyi nin faaliyetlerini izlemiş, teşkilatı da Sadr grubunun faaliyetleri konusunda Amerikan güçlerini etkin bir biçimde bilgilendirdirmiştir. Basına sızan bazı raporlarda Maliki ve El Hekim in adamlarıyla ilgili fişlemeler yapıldığı ve Saddam döneminde bu parti üyeleri hakkında amîl (işbirlikçi, ajan) ifadesi kullanıldığı görülmuştür. Zamanla Şehvani, Başbakan Maliki açısından iki açıdan risk ifade etmeye başlamıştır. Birincisi, devlet içinde kontrol edilemeyen 547. Isıkoff, Corn, Hubris, s Isıkoff, Corn, Hubris, s

142 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU güçlü bir birim oluşması, ikincisi de, Şehvani nin aynı zamanda Irak hükümetine karşı olası bir darbeyi örgütleyebilecek bir subay olma kapasitesinde olmasıdır. Ağustos 2009 da Irak ta yüz kişinin ölümü ve yaklaşık bin kişinin yaralanmasıyla sonuçlanan bombalı saldırı sonrası Başbakan Nuri El Maliki, Irak Milli İstihbarat Teşkilatı (Cihaz El Muhaberat El Vataniyye) Şefi Muhammed El Şehvani yi güvenlik ve istihbarat zaafı yaşandığı gerekçesi ile görevden almıştır. 549 Ancak Maliki ile el Şehvani arasındaki asıl sorunun İran ın Irak üzerindeki nüfuzu üzerine olan anlaşmazlıkları olduğu da söylenebilir. El Şehvani, rivayetlere göre Maliki ye aralarında 19 Ağustos bombalamasının da olduğu bir dizi bombalamanın arkasında İran ın olduğunun delillerini sunmuş, Maliki de bunu reddetmiştir. 550 Aslında, Amerikan valisi Paul Bremer tarafından göreve getirilen Şehvani, Maliki tarafından defalarca görevden alınmaya çalışılmış, ancak her seferinde Amerikan vetosuyla görevinde kalabilmişti. Muhammed El Şehvani nin görevden alınması Amerika nın Irak ta önemli bir kalesini kaybetmesine sebep olmuştur. Bunun yanı sıra Suudi Arabistan, Mısır, Ürdün ve Türkiye açısından Irak güvenlik güçleri içerisindeki önemli bir denge unsuru tasfiye edilmiştir Sinan El-Şebibi Merkez Bankası Eski Başkanı Dr. Sinan El-Şebibi Irak Merkez Bankası na 2003 Eylül ve 2012 Ekim tarihleri arasında başkanlık etmiş Iraklı bir ekonomisttir. 1 Temmuz 1941 de Bağdat ta doğan El-Şebibi meşhur Iraklı şair ve edebiyatçı Muhammed Rida El-Şebibi nin oğludur. Dr. El Şebibi 1966 yılında Bağdat Üniversitesi İktisat bölümünden mezun olmuştur. Bunun yanısıra ekonomik kalkınma alanında bir diplomaya da sahiptir yılında Manchester Üniversitesi nde yüksek lisansını tamamlamış, 1975 yılında ise Bristol Üniversitesi nden ekonomi doktorasını almıştır. Nisan 1977 ve Aralık 1980 arasında Sinan El-Şebibi Irak Planlama Bakanlığı nda Hazırlık ve Koordinasyon Birimi Başkanlığını ve Mayıs 549. Torlak, a.g.e Saad El-Bezzaz tarafından basılan El-Zaman gazetesinden aktarılan haber: Intelligence Report: Iran Financing Al-Qaeda in Iraq, Memri Blog, Erişim tarihi: 10 Mayıs Torlak, a.g.e. 140

143 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER 1975 ile Mart 1977 arasında Irak Petrol Bakanlığı nda İthalat ve Pazarlama Birimi Başkanlığını yürütmüştür. İran-Irak savaşının başlangıcından sonra Cenevre ye taşınmış ve orada Aralık 1980 ve Ekim 2001 tarihleri arasında Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) bünyesinde yönetici ekonomist olarak çalışmıştır. 1 Ağustos 2002 de ABD Senatosu nun Dış ilişkiler Komitesinde Irak ta gerçekleşecek muhtemel bir askeri operasyon için danışılan isimlerden birisi olmuştur. El-Şebibi ye danışılan konular, Irak ekonomisinin durumu ve muhtemel bir askeri operasyondan sonra Irak ekonomisinin stabilizasyonu olmuştur. El-Şebibi 2003 Eylül de Irak Merkez Bankası na başkan olarak atandıktan sonra bankayı modern finansla tanıştırmıştır. Irak ın 2003 öncesinde kullanılan ve üzerinde bulunan Saddam resmiyle hatırlanan banknotları Ekim 2003 ile Ocak 2004 arasında yeni Irak dinarıyla değiştirmiştir. Dr. El-Şebibi kuruluşunda sermayesi 100 milyar dinar olan Irak Merkez Bankası nı hızla modernleştirmiş, dünya döviz piyasalarına uyumu sağlamış ve ülkedeki istikrarsızlığa rağmen Irak dinarının döviz piyasalarında istikrarını temin etmiştir. Irak taki güvensiz dış ortamın bankacılığı etkilediğini söyleyen El-Şebibi bir röportajında bulunduğu pozisyon sebebiyle hayatının büyük bir risk altında olduğunu belirtmiştir. 552 Belirsiz iç ve dış koşullara rağmen El-Şebibi Irak dinarını 1,170 ABD doları civarında tutmayı başarmıştır. Enflasyonu tek haneye indirmiş ve Merkez Bankası nın bağımsızlığının önemli bir savunucusu olmuştur yılında yaşanan gelişmeler, Merkez Bankası nın bağımsız statüsüne darbe vurmuştur. Ocak 2011 yılı başında Yüksek Federal Mahkeme den istediği görüşü alan Başbakan Maliki, diğer bağımsız kurumların üzerinde hâkimiyet kurmaya çalıştığı gibi, Merkez Bankası na da müdahale etmiştir. El-Maliki önce Mart 2012 de bu kurum üzerinde hükümet denetimi tesis etmiş, Ekim 2012 de ise kurumun başkanı Dr. El-Şebibi yi vazife gereği yurtdışında olduğu bir sırada görevinden uzaklaştırmıştır. 553 Ayrıca Dr. El Şebibi ve ekibinden 10 kişi hakkında görevini kötüye kullanmak, yolsuzluk ve döviz spekülasyonu yapmaktan dava açmıştır. 554 El-Şebibi Ocak 2011 de El-Maliki hükümetine bağımsız kurumlar üzerinde denetim hakkı veren Yüksek Federal Mahkeme kararına eleştirel yaklaşımı ile de bilinmektedir Sinan al-shabibi: Central Bank of Iraq, Time, 17 Aralık 2004, Erişim Tarihi: 9 Mayıs Power games in Iraq over ousted Central Bank chief, Albawaba, 24 Ekim 2012, Erişim Tarihi: 9 Mayıs Sinan Salaheddin, Sinan al-shabibi, Iraqi Central Bank Chief, Issued Arrest Warrant Over Corruption Allegations, Huffington Post, 18 Ekim 2012, Erişim Tarihi: 9 Mayıs

144 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Hamis el Hancer İşadamı Tam adı Hamis Ferhan Ali el Hancer El İsavi dir. Ürdün de ikamet eden Hamis el Hancer, Selahaddin vilayetinin Tikrit kentinde dünyaya gelmiştir. Genç yaşta Ürdün-Irak arasında ticarete başlamış, özellikle de Irak a BM ambargosunun uygulandığı dönemde ticari faaliyetlerini arttırmıştır. Devrik Irak lideri Saddam Hüseyin le yaşadığı anlaşmazlık sonucu Ürdün ün başkenti Amman a kaçmak zorunda kalmıştır. Irak işgali sonrası Ürdün ve diğer ülkelere göç etmek zorunda kalan ailelere ve Irak içerisindeki fakirlere yönelik yardımlarıyla öne çıkmıştır. Bilimsel kalkınma için Hancer Enstitüsü nü kurmuş, pek çok Iraklıya burs sağlayarak eğitim görmelerine vesile olmuştur. Merkezi Ürdün de bulunan Irak Stratejik Araştırmalar Merkezi nin onursal başkanı olan Hamis el Hancer, Arap dünyasında Irakla ilgili düzenlenen önemli konferans ve toplantılara destek vermiştir Irak seçimleri öncesi oluşturulan El Irakiyye grubunun kuruluşunda aktif rol oynamış ve ana sponsorları arasında yer almıştır. 555 Ancak 2012 ortalarında el Hancer ile Irakiye listesi lideri Iyad Allavi arasında sorunlar yaşanmaya başlamıştır. 556 Yine bu dönemde çıkan rivayetlere göre, el Hancer ile Başbakan Maliki arasında bir görüşmenin gerçekleşmesi için bazı temaslar söz konusu olmuştur Saad El-Bezzaz İşadamı ve gazeteci Saad El-Bezzaz, Arab-Sat, Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan Irak televizyonlarından biri olan ve seküler Sünni Araplara yakın bir duruş sergileyen El-Şarkiyye kanalının sahibidir. Sünni ve seküler bir görüşe sahip olan 555. Khanjar Khamis supports Iraqiya List without influencing decisions, Jamal Karbouli, Dahlaki describes disputes between Allawi, Khanjar as Personal ones, Iraqi News, 13 Haziran 2013, h ttp://goo.gl/su6zh Attempts to bring closer between Maliki and Khanjar Shafaq News, 29 Temmuz 2012, 142

145 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Saad El-Bezzaz hâlen Londra da yaşayan Iraklı bir işadamıdır yılında Musul da doğan el-bezzaz, Bağdat Üniversitesi Siyaset Bilimi bölümünü tamamladıktan sonra aynı üniversitenin Modern Tarih alanında ve Arap Birliği ne bağlı Arap Araştırmaları ve Çalışmaları Enstitüsü nde Uluslararası İlişkiler dalında yüksek lisans dereceleri almıştır yılları arasında Londra Irak Kültür Merkezi nin direktörlüğünü yürütmüştür ve bu dönemde İngiliz vatandaşlığı almıştır. Londra da yaşadığı dönemde Gizli Savaş: İran-Irak Savaşındaki Enformasyon Mücadelesi adlı kitabı kaleme almıştır yılları arasında Irak Haber Ajansı nın yöneticiliğini üstlenmiştir yıllarında Irak Televizyonu ve Radyosu Genel Direktörlüğü yapmıştır. El-Bezzaz bu vazifenin hemen arkasından yıllarında Al-Cumhuriyye gazetesinin editörlüğünü yürütmüştür. 559 Saddam Hüseyin in Kuveyt i işgaline muhalif olduktan sonra 1992 de Irak ı terk etmiştir. Saad El-Bezzaz Amman da kaldığı dönemde Savaş Doğuran Savaş (1992) ve Irak Sorununda Kürtler (1996) adlı kitaplarını kaleme almıştır. Irak ta yaşadığı yıllarla ilgili verdiği demeçte Batı da geçirdiği yılların ve İngiliz vatandaşlığına sahip olmasının Irak ta birçok grup tarafından kendisine şüpheyle yaklaşılmasına sebep olduğuna değinmiştir. 560 El-Bazzaz 1997 de İngiltere de Azzaman Yayıncılık şirketini kurmuştur. Bu yayıncılık şirketi günlük Azzaman Arapça gazetesini ve Azzaman al-jadeed Arapça aylık dergisini yayınlamıştır. Bu bağımsız gazete ve derginin Arap dünyasında, Avrupa da ve ABD de dağıtımı yapılmaktadır. Basımı ise Londra ve Bahreyn de gerçekleşmektedir. Amerikan işgalinin ardından El-Bezzaz ın 2004 yılında açtığı kanal, Saddam rejiminin devrilmesinden sonra Irak ta faaliyete geçen ilk medya şirketidir. Bu medya şirketi televizyon kanalının yanı sıra Azzaman yayınlarını da Irak ta aktif hale getirmiştir yılında İngiliz mahkemesinin iddialarına göre bu proje Irak ın ilk bağımsız medyası Suud rejiminin milyonlarca poundluk desteğiyle sürdürülmüştür. 561 Irak ta en çok okunan gazete olan Azzaman gazetesi 2006 da Maliki hükümetinin husumetini üzerine çekmiş ve ülkenin Şii nüfusuna karşı ayrımcı yayın yapmakla suçlamıştır. Irak hükümetinin kanalın Bağdat ofisini kapatması üzerine El-Bezzaz 558. Saad Albazzaz, CV, Erişim Tarihi: 9 Mayıs James Siver, My Life as Saddam s Editor, The Independent, 8 Temmuz Saad al-bazzaz: An Insider s View of Iraq, The Middle East Quarterly, Aralık 1995, Vol. 2, No: David Pallister, Media mogul accused of running Saudi-funded propaganda campaign, The Guardian, 26 Ocak 2005, Erişim tarihi: 9 Ocak

146 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU merkezini Dubai ye taşımıştır seçimlerinde açık bir şekilde Allavi in Irakiye listesini desteklemiştir. Irak ta ofisi kapatıldıktan sonra muhabir bulundurmayan kanal Irak içinden ücretli olarak anlaştığı kişilerden ulaştırılan haber ve görüntülerle Irak ta olanları aktarmaya çalışmaktadır. Saddam dönemi sonrasında Irak taki medya algısı değişmiştir. Irak taki çoğu ailenin uydu televizyonuna sahip olduğunu söylemek doğru bir tespit olacaktır. Bu sebepten ötürü El-Şarkiyye zamanla izlediği politika sebebiyle Şii ve Sünni izleyici kitlesi edindiği gibi, Suudi finansörlerin de desteğini kazanmıştır. 562 Uydu vasıtasıyla yayın yapan bir televizyon kanalını artık Irak tan uzak tutmak güç, belki de imkânsızdır. Bu yüzden her ne kadar Londra da ikamet etse de El-Bezzaz ın Irak taki belli bir etki alanının olduğu söylenebilir. El Bezzaz 2012 de yayınlanan Arap İş dünyasının 500 en güçlü ismi listesinde yer almıştır. OPEC yardımları ve Irak ekonomisi alanında yayınlanmış çeşitli akademik yayınları vardır Kenan Mekiye Iraklı Yazar 1949 yılında Bağdat ta doğan Kenan Mekiye, genç yaşta eğitimini sürdürmek için ABD ye gitmiş, Massachusetts Teknoloji Enstitüsü nde (MIT) mimarlık okumuştur. Ardından Mekiye İş Ortaklığını kurarak Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgesinde inşaat alanında hizmet vermiştir. Mekiye Brendeis Üniversitesi nde İslam ve Ortadoğu alanında dersler vermektedir. Sürgünde olan Iraklılar içinde önemli bir yere sahip olan Mekiye, özellikle ABD nin 2003 Irak işgaline verdiği destekle adından sıkça söz ettirdi. Savaşın en ateşli taraftarlarından biri olan Mekiye, işgal öncesi ABD Başkanı George Bush, Başkan yardımcısı Dick Cheney ve Dışişleri Bakanı Condoleezza Rice ile görüşen üç Iraklıdan biriydi. Mekiye nin 1989 yılında kaleme aldığı ve 1990 yılında ABD ve İngiltere de en çok satanlar listesinin başına oturan Korku Cumhuriyeti 563 adlı kitabı 2003 işgalini meşrulaştırma işlevi üstlendi Deborah Amos, Eclipse of the Sunnis: Power, Exile, and Upheaval in the Middle East (New York: Public Affairs, 2010, New York, s Kanan Makiya (1989), Republic of Fear: The Politics of Modern Iraq, University of California Press: Berkley. 144

147 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Mekiye, Korku Cumhuriyeti adlı eserinde Saddam rejimini siyaset, ekonomi ve güvenlik unsurlarıyla detaylı bir biçimde ele almıştır. Mekiye kitabında Saddam rejimini 1920 lerde Avrupa da ortaya çıkan totaliter rejimlerin Ortadoğu versiyonu olarak niteler. Ona göre Saddam Hüseyin rejimi Ürdün ve Suudi Arabistan daki klasik anlamdaki otoriter rejimlere benzemiyordu. Saddam rejimi daha çok Mussolini İtalya sı ya da Stalin döneminin Sovyetler Birliği ile kıyaslanabilecek düzeyde totaliter bir rejimdi. Irak, Saddam rejimi altında bizzat Saddam ın kendisi, Baas partisi ve onlara bağlı güvenlik güçleriyle toplumsal alanın her bir noktasını kontrol altında tutulduğu, toplumun rejimin yaydığı korku dalgası içinde sindirildiği bir ülkeydi. 564 Mekiye ye göre rejimin bıraktığı korku bugün hala Irak ta kendisini hissettirmektedir. Korku Cumhuriyeti ilk basıldığında pek fark edilmemiş; ama Saddam ın Kuveyt i işgal etmesi ve ardından Amerika nın savaşa girmesiyle 1990 yılında ABD ve İngiltere de en çok satan kitap olmuştur. Kitabın popülaritesinin artmasıyla birlikte Mekiye, Batı medyasında tanınan bir figür haline gelerek Irak ın sürgündeki toplumunun gayriresmi sözcüsü konumuna yükseltilmiştir yılında yayınladığı Zalimlik ve Sessizlik: Savaş, Despotluk, İsyan ve Arap Dünyası adlı bir başka kitabında Arap entelektüellerini Saddam rejiminin vahşetini görmezden gelmek ve Ortadoğu da yaşanan tüm problemlerin kaynağını Batı da bulmakla suçlamıştır. 566 Korku Cumhuriyeti 1990 yılındaki Körfez Savaşı nda ABD nin Saddam aleyhine başlattığı propagandanın en önemli araçlarından biri olmuştur. Mekiye bu kitabında Saddam ın devrilmesi gerektiğini ahlaki bir argümana dayandırmış; fakat dış güçlere müdahale çağrısında bulunmamıştır. Ancak ABD nin 2003 te Irak a müdahale etme ihtimali belirdiğinde Mekiye ABD yönetiminin söz konusu kararının en ateşli savunucularından biri olmuştur. Bu bağlamda bir yandan ABD yönetiminin Dick Cheney, Paul Wolfowitz ve Donald Rumsfeld gibi işgal yanlısı şahin kanadıyla görüşerek savaş yanlısı kesimin ABD nin Irak halkını özgürleştirmek için Irak a gideceği yönünde ikna çabalarında önemli bir rol üstlenmiştir. İşgal öncesi Beyaz Saray da Bush ve Condoleezza Rice ile görüşen Mekiye, görüşmenin ardından düzenlenen basın toplantısında aynen şöyle demiştir: Eğer Başkan (Bush) bu müdahaleye tek başına girse bile ki bu söz konusu değil, tarih onu eleştirenlerin üstesinden gelecektir. 567 Mekiye, diğer bir yandan güçlü insan hakları ve demokrasi argümanlarıyla demokrat ve liberalleri de savaş lehine harekete geçirmeye çalışmıştır A.g.e., bkz. Intoduction Jordan Michael Smith, Makiya has no regret about pressing the war in Iraq, Globe Correspondant, 17 Mart Kanan Makiya (1993), Cruelty and Silence: War, Tyranny, Uprising, and the Arab World, W.W. Nortan Company: New York Jordan Michael Smith, a.g.e. 145

148 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Irak ın işgalinin ardından patlak veren direniş, mezhep çatışmaları ve seçimlerden sonra oluşan hükümetlerin de istikrar sağlamada başarısızlıkları Mekiye nin işgaldeki rolünü daha da tartışılır kılmıştır. Hatta Paul Wolfowitz bile aralarında Mekiye nin de bulunduğu bir grubu ABD yi yanlış yönlendirdiği eleştirisinde bulunmuştur. Mekiye ise Irak ın işgaline verdiği desteğin arkasında durmuştur. Irakta işlerin beklendiği gibi gitmemesinden ABD nin işgalin ardından yaptığı hatalardan ziyade Irak ın siyasi elitlerinin sorumlu olduğunu iddia etmiştir. 568 Ona göre Irak ın Saddam rejimi altında demokratikleşmesi imkânsızdı; işgal en azından demokratikleşme fırsatına bir kapı aralamıştı, ama Iraklı siyasi grupların mezhep ayrımlarını bir yana bırakarak Irak ın ortak yararı için çalışmayı tercih etmemeleri mevcut durumu doğurmuştur. Mekiye, yaptığı bir hata varsa, o hatanın da, Irak elitinin ülkenin çıkarlarını düşünerek hareket edeceklerini varsaymasıdır. 569 Mekiye nin Irak işgalinin arkasındaki tavrı Arap Baharı na yaklaşımında da görülmektedir. 6 Nisan 2013 tarihinde New York Times ta kaleme aldığı makalede Mekiye, Arap devrimlerinin Irak ın işgalinin ardından ortaya çıkan siyasi kültür ve ahlaki değerlerin neticesinde yaşandığını iddia etmiştir. 570 Her ne kadar devrimciler bunu kabul etmek istemese de, Mekiye ye göre, Saddam ın devrilmesi Arap dünyasını sarsan otoriter rejimler karşıtı isyan hareketlerine zemin hazırlamıştır. Mekiye nin söz konusu argümanında kaçırdığı nokta Irak ı işgal ederek özgürleştirdiğini düşündüğü Amerika nın aynı zamanda Arap devrimlerine sahne olan ülkelerdeki otoriter rejimlere on yıllarca verdiği destektir. 571 Amerika nın desteğini alarak ülkelerindeki halkları her türlü özgürlükten mahrum bırakan bu rejimlere karşı başlayan halk hareketleri Irak ın işgalini meşru saymadıklarını ve onu örnek alınacak bir model olarak kabul etmediklerini görmezden gelmektedir. Mekiye son zamanlarda çalışmalarını kendisinin kurduğu Irak Bellek Vakfı üzerine yoğunlaştırmıştır. Vakıf faaliyetleri kapsamında Saddam Hüseyin rejimin işlediği insan hakları ihlalleri, katliamlar, ölümler ve işkenceleri belgeleriyle ortaya koymaya çalışıyor. Şu ana kadar Baas rejimine ait 10 milyon sayfaya yakın belge ve doküman toplayan Vakıf, Amerikan ve Irak hükümetlerince desteklenmektedir Kanan Makiya, The Road to Tahrir Square Ran Through Baghdad, Asharq Al-Awsat, 14 Nisan Dexter Filkins, Regrets Only, The New York Times, 7 Ekim Kenan Makiya, Arab Spring started in Iraq, The New York Times, 6 NisN Haytham Bahoora, On Iraq War Revisionism: Kanan Makiya and the Arab Revolutions, Jadalliya, 17 Nisan

149 2. IRAK TA SİYASİ AKTÖRLER Enes el-tikriti Kurtuba Vakfı Başkanı 1968 yılında Bağdat da doğan Enes el-tikriti, Müslüman Kardeşler in İngiltere deki lobi kuruluşlarından olan sivil toplum örgütü Kurtuba Vakfı nın (Cordoba Foundation) kurucusu ve başkanıdır. 572 Irak İslam Partisi lideri Usame el-tikriti nin oğludur. El-Tikriti henüz 2 yaşındayken ailesi ile beraber Londra ya yerleşmiş,- babası tanınmış muhaliflerden ve Müslüman Kardeşler mensuplarından olduğu için 33 yıl Irak ı ziyaret edemememişlerdir. Tercüme ve Yorumlama sahasında master derecesine sahip olan el-tikriti Leeds Üniversitesi nde bu alanda yarım-zamanlı olarak dersler vermektedir. 573 Ortadoğu nun ve İngiltere nin önde gelen çeşitli görsel ve yazılı medya organlarında siyasi konularda görüşleri alınmakta ve yazıları çıkmaktadır. Enes el-tikriti asıl İngiltere de kanaat önderi olarak yaptığı faaliyetlerle kendisini tanıtmıştır. Müslüman toplumun siyasi sürece daha aktif katılımı için çabalar yürütmüş ve Müslümanların İngiliz kamuoyunun geneliyle daha sağlıklı ilişkiler geliştirmesini teşvik etmiştir. El-Tikriti 2001 yılında ortaya çıkan savaş karşıtlığı hareketinin önde gelen isimlerinden biri olmuş ve İngiltere de giderek artan İslamofobi ve ırkçılık karşıtı kampanyalarda aktif liderlik rolünü üstlenen isimlerden olmuştur. Britanya Müslümanları Derneği sözcüsü ve Başkanı olarak Irak ve Afganistan daki savaşları ve Filistin deki İsrail işgalini protesto eden pek çok gösteriye önderlik etmiştir. 15 Şubat 2003 de Irak ın işgalini protesto etmek için düzenlenen ve şehir tarihinin en büyük gösterisi olan, tahminlere göre 2 milyona yakın kişinin katıldığı gösterinin de organizatörleri arasındadır. Enes El-Tikriti 2004 yılında George Galloway in Saygı Partisi ne katılmış ve Yorkshire ve Humberside bölgesinden Avrupa Parlamentosu seçimleri için aday olmuştur. El-Tikriti 2005 yılında İngiliz savaş karşıtları hareketi tarafından Irak ta İngiliz rehine Norman Kember ve iki 572. Vakfın resmi websitesi için bkz Kidnap envoy meeting Iraqi Sunnis, BBC News, 4 Aralık 2005, Erişim Tarihi: 10 Mayıs

150 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU arkadaşının serbest bırakılmasını sağlamak için görüşmeci olarak seçilmiştir yılında Britanya Müslümanlar Derneği inden bir grup arkadaşıyla ayrılan Enes el-tikriti Britanya Müslüman Girişimi adlı oluşumu faaliyete geçirmişlerdir. Bu ayrılıkta, önceki kurumda gelenekçiler ile yenilikçiler arasında İngiliz siyasetinde alınacak tavra dair görüş ayrıığı rol oynamıştır. Sol siyasi partiler içinde aktif siyasi mücadeleyi savunanlar Girişim içinde faaliyetlerine devam etmeyi tercih etmişlerdir. Enes el-tikriti öncülüğünde kurulan Kurtuba Vakfı, İslam ve Batı arasında yakınlaşma ve diyaloğu tesis etmeyi ve akıl ve hoşgörünün sesi olmayı amaçlamaktadır. Kurtuba nın şehir, medeniyet ve insanlık olarak gerçekleştirdiği deneyime yön veren ruhu günümüzde kılavuz edinen bir anlayışı benimsemiştir. Kurtuba Vakfı bağımsız bir halkla ilişkiler kurumu olmanın yanısıra bir araştırma ve düşünce merkezi olarak da işlev görmektedir. İngiltere de ve küresel bazda toplumlar ve dini gruplar arası meselelerin kabullenme ve anlamayı teşvik eden bir eylem ve diyalog ortamı içinde ele alınmasını ilke edinmiştir UK Muslim Brotherhood Leader Says Israel Puppet Master In Syria, The Global Muslim Brotherhood Daily Watch, 6 Mayıs 2013, Erişim tarihi: 10 Mayıs Who are We?, The Cordoba Foundation, 148

151 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu nun da sıkça ifade ettiği gibi Irak Ortadoğu nun mikrokosmosudur. Ortadoğu da olup da Irak ta olmayan siyasi, etnik ve mezhebi bir unsur neredeyse bulunmamaktadır. 576 Resmi verilere göre bugün Irak nüfusunun % 97 si Müslüman, % 3 ü ise Hıristiyan ve diğer dinlere mensuptur. Müslümanlar içerisinde de Şii Arap, Türkmen ve Kürtlerin toplam oranı % iken, Sünni Arap, Kürt ve Türkmenlerin oranı % civarındadır. 577 Irak, günümüz İslam dünyasında Şiilerin çoğunluğu oluşturduğu dört ülkeden biridir. 578 Irak taki Hıristiyan gruplar ise oldukça çeşitlilik arz etmekte, 13 farklı kilise Irak ta faaliyet göstermektedir. Bunlar Keldani Kilisesi, Doğu Asurî Kilisesi, Kadim Doğu Asurî Kilisesi, Ortodoks Süryani Kilisesi, Katolik Süryani Kilisesi, Ortodoks Ermeni Kilisesi, Katolik Ermeni Kilisesi, Ortodoks Rum Kilisesi, Katolik Rum Kilisesi, Kıpti Ortodoks Kilisesi, Advenist Kilisesi, Anglikan Ulusal Protestan Kilisesi, Asurî Protestan Anglikan Kilisesi dir. 579 Irak ta Müslüman Kürt, Arap ve Türkmenler ile Hıristiyanların dışında Yezidiler ve Sabiiler yaşamaktadır. 580 Irak ta tarihi boyunca Yahudilerin yaşadığı bilinmekle 576. Çözüm Süreci ve Irak Dersleri, Taha Özhan, Sabah Gazetesi, 4 Mayıs People and Society, Iraq, CIA World Factbook, Diğer üç ülke: İran, Azerbaycan ve Bahreyn A.g.e. 149

152 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU birlikte günümüzde sayılarının yok denecek kadar az olduğu ifade edilmektedir. İsrail in ilk kadın meclis başkanı Dalia Itzik, İsrail de Savunma Bakanlığı yapmış Yitzhak Mordechai ve Binyamin Ben-Eliezer, Seferat Yahudileri Başhahamlığı yapmış Ovadia Yusuf öne çıkan Irak kökenli Yahudilerden birkaçıdır yılında Irak ta sayıları 120 bini bulan Yahudilerin, Arap-İsrail savaşları sonucu İsrail e göç ettikleri bilinmektedir. 581 Irak ta Saddam Hüseyin, devrilmeden önce ülkedeki dini grupların faaliyetlerini devlet düzeyinde takip eden Vakıflar ve Din İşleri Başkanlığı bulunmaktaydı. Ancak Saddam Hüseyin in 2003 yılında devrilmesinden sonra Vakıflar ve Din İşleri Bakanlığı kaldırılmış ve Sünni, Şii ve Hristiyan ve diğer dinler olmak üzere toplam üç vakıf kurulmuş ve bu vakıflar doğrudan bakanlar kuruluna bağlı olarak hizmet vermeye başlamıştır. Bu çerçevede söz konusu vakıflar, yasal olarak tüm faaliyetleri için Bakanlar Kurulu ndan fon almaya başlamıştır. 582 Bunun dışında Şiilerin din adamı yetiştirme ve geleneksel faaliyetleri yürütme bakımından bir otorite olarak gördükleri Necef Havzası bulunmaktadır. Aynı zamanda Şiiler içerisinde devletin kurduğu üniversitelerde din eğitimi alan isimler de vardır. Sünniler ise devlet üniversiteleri ve sınırlı olarak medrese eğitimini tercih etmektedirler. Sünnilerin önde gelen din eğitim kurumlarından biri, altı vilayette faaliyet gösteren İmam-ı Azam Külliyesi dir. Ayrıca Irak işgali sonrası bazı Sünni Arap âlimlerin dini bir otorite olarak oluşturdukları Müslüman Âlimler Heyeti de faaliyetleriyle öne çıkmış bir yapıdır. Bu bölümde, dini grupların etkileşimde oldukları kurumlar ve bu kurumlarda öne çıkan bazı isimler ele alınacaktır. 3.1 ŞİİLER Necef Havzası Dini Merkezi Havza dini merkezleri Şii Müslümanların din adamları yetiştirmek için tesis ettikleri dini yüksek eğitim kurumlarıdır. Geçmişte bu merkezlerin en seçkin ve kıdemli alimleri Şii kitlelerce din üzerine yegane otorite olarak bilinirlerdi. Ancak son zamanlarda Mukteda el-sadr gibi dışardan bir din adamının öne çıkabilmesi 581. Israelis from Iraq remember Babylon, Lipika Pelham, BBC, 7 Mayıs 2007, Iraq, July-December, 2010 International Religious Freedom Report, U.S State Department, 13 Eylül 2011, Erişim tarihi: 9 Mayıs

153 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER havzalardaki en kıdemli alimlerin otoritesini sorgulanır kılabilmiştir. 583 Bu kurumlarda geleneksel İslami eğitim verilir. Irak ın Necef şehri ile İran ın Kum şehrindeki havzalar Şii Müslümanların dünyanın en önde gelen ve birbirleriyle rekabet içinde olan havzalarıdır. 584 Bunların yanı sıra dünya üzerinde Şii toplumların din eğitimi aldıkları küçük havzalar da bulunur, ancak bunların etkileri sınırlıdır. Necef Havzası dini ilimler merkezi Şii inancının en önemli dini âlimlerinden, Şii hukukunu sistematik hale getiren başlıca kişi olarak bilinen ve 1056 yılında Bağdat tan ayrılmak zorunda bırakılmış olan Şeyh Muhammed bin el-hasan el-tusi ( ) tarafından Necef şehrinde kurulmuştur. 585 Necef Havzası, Şii İslam tarihinin en eski ilim merkezi olarak kurulduğu yıldan günümüze yaklaşık 1000 yıldır, bazı dönemlerde üstünlüğü başka havzalara kaybetmiş olmakla birlikte, Şii eğitiminin en önemli merkezlerinden olmayı sürdürmüştür yüzyılın ortalarından itibaren, özellikle de 19. yüzyılda, Kerbela ile birlikte en önemli Şii ilim merkezi olma özelliğini kazanmıştır. 587 Bu derece önem kazanmalarına rağmen, bu merkezler İran etkisinden uzak kalamamışlar; yine ilginçtir ki bu havzalar kısıtlı da olsa İran ı da etkileyebilmişlerdir. İran dan gelen çok sayıda alim ve öğrenci Irak taki havzalarda yaşamışlardır. Irak taki havzalara İran da gösterilen yüksek saygı nedeniyledir ki, Irak taki Şii ulema 20. yüzyılın ilk çeyreğinde İran daki siyasi olaylara müdahele edebilmişlerdir. 588 Ancak bu üstünlük İkinci Dünya Savaşı nın sonundan itibaren ve özellikle Saddam Hüseyin rejimi sırasında İran daki Kum havzasına kaymıştır. Bu süreçte Kum merkezli Ayetullah Seyyid Hüseyin Burucerdi nin çalışmalarının özel bir yeri olmuştur. Osmanlı devletinin gevşek otoritesi altında izafi bir muhtariyete sahip olan Necef Havzası, Irak ın ayrı bir siyasi birim olarak ortaya çıkmasından sonra uzun yıllar boyunca Irak ta iş başına gelen yönetimlerin baskılarına maruz kalmış, dini törenler yasaklanmış, Şii âlimler rejim tarafından öldürülmüş, sürgüne gönderilmiş ya da ev hapsine maruz bırakılmış ve Şiilerce dini ehemmiyeti olan bina ve eserlere zarar verilmiştir. İkinci Dünya Savaşı nı izleyen dönemde Irak havzalarında eğitim alan öğrenci sayısında 1960 lar ve 1970 lerin başındaki kısa 583. Christopher Marcinkowski, Thinking Ahead: Shi ite Islam in Iraq and Its Seminaries (hazwah ilmiyyah), Position Paper, S. Rajaratham School of International Studies, Nanyang Technological University, Singapore, 2007, s Augustus R. Norton, al-najaf: Its Resurgence As a Religious and University Center, Middle East Policy Center, Erişim Tarihi: 4 Mart Hamid Dabashi, Shiism: A Religion of Protest, London: The Belknap Press of Harvard University Press, s Fadel Reda Ali al-kifaee, The Role of Hawza of Najaf and Ayetullah Ali al-sistani in Restructuring the Iraqi Governance System in Post-Baa athist Iraq, Basılmamış Master Tezi, The American University of Cairo, Arap-İslam dünyasının ise en eski dördüncü yüksek öğrenim kurumudur. Bkz. Norton, a. g. e A.g.e. s Marcinkowski, a. g. e., s

154 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU dönem dışında sürekli düşüş yaşanmıştır lerin sonunda Necef Havzası ndaki toplam hoca ve öğrenci sayısı 600 iken, 1985 de ise yalnızca 150 civarındadır. 589 İran Devrimi sonrasında Kum un Şii ilimlerin merkezi haline yükselmesiyle İran ın dünyadaki Şiiler üzerindeki etkisi artmıştır. Buna paralel olarak dini çalışmalarda Farsça nın etkisi de artmıştır. Kum lehine gelişen bu etki kaymasına rağmen, Ayetullah Seyyid Muhammed Bakır el-sadr ( ) örneğinde gördüğümüz gibi, Necef Havzası entellektüel açıdan önemini koruyabilmiştir. 590 ABD nin 2003 yılında gerçekleştirdiği Irak işgali sonrasında Necef Havzası yeniden Şii din eğitiminin merkezi olma yolunda bir canlanma dönemine girmiştir da Necef te 500 ü Irak dışından olmak üzere yaklaşık 5000 öğrenci bulunmaktadır. Günümüzde önde gelen Şii ulemasının çoğu Necef te yaşamaktadır. Ancak Kum ile mukayese edildiğinde, Necef gerek refah ve altyapı, gerekse eğitim kurumlarının ve öğrencilerin sayısı, kalitesi ve çeşitliliği açısından daha zayıf bir görüntü arzetmektedir. Bu sebepledir ki, Ayetullah Ali Sistani Necef te yaşamasına rağmen internet faaliyeti ( için merkez olarak Kum u seçmiştir. 591 Ulemanın asıl işlevinin iktidar ve güç sahibi olmak değil, halka atılacak en doğru adımı atmalarını sağlamak için rehberlik yapmak olduğunu düşünen Necef âlimleri arasında İran in resmi doktrini velayet-i fakih (fakihlerin yönetimi) 592 fazlasıyla revaç bulmaktadır. -Kum ulemasının İran devletinin ideolojik hegemonyası altında olduğu düşüncesi Necef te hâkimdir. Ayetullah Uzma el-hakim e göre merci nin görevi siyasetçilerin doğru istikamete yönelmelerinde yardımcı olacak nasihatlerde bulunmak ve rehberlik yapmaktır. Bu durum Necef ulemasının siyaseten pasif (dinginci, quietist) olmayı kabullendiği şeklinde yorumlanmamalıdır. İran örneğindeki din adamlarının yönetimden sorumlu olması Necef te genel kabul görmemekle beraber, Necef uleması siyasetçilere rehberlik yapmakta ve kendilerine danışılmasını beklemektedirler. Kesinlikle inzivaya çekilmiş birer mistik olmayıp ülkenin ve bölgenin siyasi gündemini yakından takip etmektedirler. Ayrıca devletten kendi bağımsızlıklarını korumak konusunda yeterince hassas davranmaktadırlar. 593 Havzalar yönetici veya siyasi elitlerce kurulan ve finanse edilen kurumlar olmayıp ulemanın gayretleri ile kurulmuş ve gelişmelerini sürdürmüşlerdir. Havza da Fı Norton, a. g. e Vali Nasr, The Shia Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future (New York: W. W. Norton and Company, 2007), s. 218;Marcinkowski, a. g. e., s Norton, a. g. e.; Nasr, a. g. e., s Hayrettin Karaman, Şia da İmamlık ve Velayet-i Fakih anlayışı, Norton, a. g. e. 152

155 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER kıh, Hadis, Kelam, İslam Tarihi, Felsefe, Mantık gibi dini derslerin yanı sıra Psikoloji, Siyaset Bilimi, Coğrafya ve Sosyoloji gibi diğer branşlar da öğretilmektedir. 594 Her ne kadar tüm havzaların uymakla yükümlü olduğu standart bir ders programı mevcut olmasa da, klasik olarak adlandırılan temel derslerden tüm öğrenciler yükümlüdür. Günümüzde Necef Havzası na gelen öğrencilerin yaklaşık yüzde 85 i lise öğrenimlerini tamamlamış olarak gelmektedir. Eğitimin başlıca üç aşaması vardır: Birinci aşama (mukaddemat): Yaklaşık 3-4 yıl sürer. Dersler küçük sınıflarda, eğitimlerinin üçüncü aşamasında olan havza elemanlarınca verilir. İkinci aşama (sutuh): 6 yıl civarında sürer. Öğrenciler genellikle derslerde fıkıh, usül ve felsefe alanlarındaki eserler üzerine çalışırlar. Üçüncü aşama (mezuniyet aşaması, ders el-haric): Eğitim daha çok fıkıh ve usül üzerinedir ve ders kitaplarının çalışılması ile sınırlı değildir. Dersler havzadaki kıdemli âlimlerce verilir. Belli bir konuya ilişkin görüşler sunulur ve onların analitik tartışması yapılır. Amaç öğrencinin entellektüel kapasitesini geliştirmektir. Müçtehit olmak isteyenler bu aşamada verilen bir imtihanı geçmek zorundadırlar. Öğrencinin sarf ettiği gayrete göre bu imtihanı geçebilecek derecede yetkinliğe ulaşmak 7 ila 10 yılı bulabilmektedir yılı itibarıyla, havzadaki üst düzey öğrencilere aylık 250 dolar civarında burs verilmektedir. 596 Necef havzasının dünya Şiileri nezdindeki önemi şehrin Şii inancı bakımından taşıdığı önemden de kaynaklanmaktadır. Necef, Hz. Ali Türbesi etrafında kurulmuş kutsal bir yerleşim birimidir. Din ve ticaret, şehrin tarih boyunca varlığını sürdüren iki temel faaliyeti olagelmiştir. Aslında ticaretin kaynağı da şehrin dini önemidir. Zira şehir her yıl milyonlarca ziyaretçiye ev sahipliği yapmaktadır. 597 Son 10 yıl içinde Necef Havzası ile birlikte Necef şehrinin de çehresi değişmeye başlamıştır. Hızla artan din turizminin etkisi altında şehirde ticari hayat canlanmış ve çevrede yatırımlar hızla artmıştır. Onlarca yeni otel yapılmış ve pek çoğu da inşaat halindedir. Restorasyon ve yenileme çalışmalarının yanısıra yeni altyapı yatırımları da devrededir. Özellikle İranlı yatırımcılar Necef e büyük ilgi göstermektedir. Necef Havzası ilim merkezi aslında günümüz anlamında dini eğitim veren bir üniversite olarak düşünülmelidir. Havza, her biri kıdemli bir âlimin himayesindeki 20 den fazla seçkin okuldan oluşmaktadır. Âlim hiyerarşisinin en tepesinde Merci olarak kabul edilen Ayetullah Uzma unvanına sahip âlimler yer alır. Necef 594. al-kifaee 595. Education at Hawzah, Hawzah Studies, Erişim tarihi: 5 Mart Norton, a. g. e Marcinkowski, a. g. e., s. 7,8; Najaf: Sistani s City, A Glimpse of Iraq, webblog, 153

156 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Havzası nda beş tane Ayetullah Uzma vardır. Bunların içinde, özellikle Irak Şiileri arasında en popüler olanı Ayetullah Ali Sistani dir. Onun dışında diğer Ayetullahlar Muhammed el-yakubi, Muhammed İshak el Feyyad, Muhammed Said el-hâkim ve Beşir Hüseyin el-necefi dir. 598 Bir alt sırada kıdemli din adamları olan müçtehitler bulunur ki bu unvana sahip kişiler dini meselelerde fikir verme ve onları yorumlama yetkisine sahiptir. Daha alt sırada ise müctehitlerin öğretilerini izleyen mukallitler bulunur. Necef Havzasında eğitim gören öğrencilerin masrafları havza tarafından karşılanır. Ciddi bir mali kaynağa sahip havzanın başlıca para kaynağını dindar Şii lerin yaptıkları bağışlar oluşturur. Kişisel bağışların yanı sıra devlet adamları da havzaya bağışlarda bulunmuşlardır. 599 Irak ın Cumhuriyet ilan edildiği 1958 den sonra, özellikle de Saddam rejimi döneminde Necef Havzası nın para kaynakları üzerinde kontroller artırılmaya çalışılmış, bu da Şiiler ile Irak rejimi arasındaki gerilimi tırmandırmıştır. 600 Necef Havzası nın sahip olduğu ekonomik güç, havzanın siyasi etkilere karşı bağımsız kalabilmesinde ve çoğunlukla muhalif saflarda yer almasında etkili olmuştur. Dolayısıyla havza âlimleri Şiiler üzerinde ciddi bir etkiye sahiptir. Necef, Amerikan işgalinin ardından Şii toplumu içinde önemli gerilimlere ve çatışmalara sahne olmuştur. 10 Nisan 2003 te, önemli Şii âlimlerinden 1992 yılında vefat etmiş Ayetullah Uzma Seyyid Ebu el-kasım el-hoi nin oğlu, Londra daki sürgün hayatından yeni dönen ve Amerikalılarla iyi ilışkiler içinde olan Seyyid Abdülmecit el-hoi Mukteda el-sadr a bağlı kişilerce Hz. Ali nin türbesinin yakınında öldürülmüştür. Yine Nisan 2003 te Ali Sistani nin evi el-sadr a bağlı militanlarca kuşatılmış, ancak Sistani ye bağlı büyük bir topluluğun yardıma gelmesi üzerine militanlar geri çekilmiştir. 29 Ağustos 2003 te Hz. Ali türbesinin oldukça yakınlarında, bir arabaya yerleştirilen bombanın patlaması sonucu eski Ayetullah Uzmalardan birinin oğlu olan Seyyid Muhammed Bakır el-hakim ve çevredeki 100 e yakın insan hayatını kaybetmiştir. Bu hadisenin diğer önemli tarafı, el-hakim in Irak ta önde gelen Şii siyasi partilerinden Irak İslam Devrimi Yüksek Konseyi başkanı olmasıdır yılı içinde de, Şii toplumu içindeki gerilim ve çatışmalar devam etmiş ve Sadr a bağlı Mehdi Ordusu çeşitli vesilelerle Amerikan işgal ve Irak güvenlik kuvvetleri ile çatışmalara girmiştir. Ayrıca 2006 dan sonra zaman zaman Necef i ziyarete gelenlere karşı bombalama eylemleri yapılmış ve birçok kişi hayatını kaybetmiştir. Belli aralıklarla Necef şiddet ve terör eylemle Norton, a. g. e Marcinkowski, a. g. e., s. 8, Marcinkowski, a. g. e., s. 8,

157 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER rine sahne olmakla birlikte, diğer bazı Irak şehirleriyle mukayese edilirse makul ölçüde istikrar ve sükûnete kavuştuğu söylenebilir Ayetullah Uzma Seyyid Ali Sistani Mercei Taklit Irak ın en önemli Şii lideri olarak kabul edilen Ayetullah Uzma Seyyid Ali Sistani 1930 yılında İran ın Şiiler için kutsal kabul edilen şehri olan Meşhed de doğmuştur. Din âlimleri ile tanınan bir aileden gelmektedir. Beş yaşındayken Kur an öğrenmeye başlayan Sistani, ilk dini ilimler öğrenimini ailesinin yanında aldıktan sonra öğrenimine daha ileri seviyede devam etmek için İran ın Kum şehrine gitmiştir. Kum da üç yıl kalmış ve dönemin en önde gelen âlimlerinden Ayetullah Hüseyin Burucerdi ile çalışmıştır yılında Irak ın Necef şehrine taşınarak, aralarında Şii İslam dünyasının en önde gelen âlimlerinden kabul edilen Ayetullah Ebu l Kasım el-hoi nin de olduğu Necef Havzası nın saygın dini âlimlerinden dersler almıştır. 602 Hocası el-hoi nin vefatının ardından Necef Havzası Dini Merkezi nin başına geçmiştir. İslam üzerine pek çok eseri vardır. Sistani, Necef Havzası nda İslam hukuku bilgisi en üst düzeyde olan merci unvanına sahiptir. İslam hukukunu yorumlama ve Şiilere günlük hayatlarında rehberlik etme otoritesi olan merciler sınırları aşan etkiye sahiptirler. Sessiz kişiliğiyle tanınan Sistani nin kamusal alanlardaki görünürlüğü nadirdir. İslami devlet anlayışını kabul etmekle beraber, İran da geçerli olan, din adamlarının sistem üzerinde egemen olduğu yönetim anlayışını Sistani kabul etmemektedir. Sistani, İran daki gibi din adamlarının siyasette resmi olarak rol üstlendiği bir hükümet modeline karşıdır. Ayetullah Humeyni ye göre devlet din adamları vasıtasıyla yönetilmeliyken, Sistani nin benimsediği Dingincilik (Quietism) anlayışına göre din adamları devletin günlük işleyişine müdahil olmamalı, siyasetten bağımsız bir otorite olarak hareket etmelidir. 603 Ayrıca Sistani ye göre, Irak ı yöneten kanunlar İslami hukukla çatışmamalıdır; bununla beraber serbest seçimler, din özgürlüğü ve diğer medeni haklar da vazgeçilmez esaslardır Norton, a. g. e Juan Cole, The Ayetollahs and Democracy ın Iraq, s. 34, Erişim tarihi: 29 Aralık 2012; Kifaee, The Role of the Hawza..., s Sharon Otterman, Iraq: Grand Ayatollah Ali al-sistani, Erişim tarihi: 29 Aralık

158 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Sistani nin İslam devleti anlayışında seçimler, dini özgürlükler ve temel özgürlükler garanti önemli yer tutar. İşgal öncesi Sistani nin ABD ile çatışmayı artıracak bir tutumdan uzak durmuş olması ve sessiz profili koalisyon güçlerinin onun gücünü ve önemini yanlış anlamalarına neden olmuş ve her yönden onaylayıcı bir tavır içinde olacağı beklentisini meydana getirmiştir. Nadiren açıklama yapan Sistani, destekçilerini koalisyon güçlerine karşı silaha başvurmamaları konusunda uyarmıştır. Ancak işgal sonrasında ABD ile görüş ayrılığına düşmüştür. Bu anlamda Irak ın ABD tarafından işgalinin ardından atanması düşünülen anayasayı yapacak komite üyelerinin şeçilmesi gerektiği onusunda bir fetva yayınlayarak Amerikan işgal yönetiminden farklı bir tavır almıştır. Ayrıca Sistani, hazırlanacak olan anayasanın onaylanması için referandum yapılması gerektiğini savunan tavrıyla halkın egemenliği ilkesini içselleştirmiş olduğunu ortaya koymuştur. Bu tavrıyla işgal sonrasında Irak ın siyasetini kendi atadıkları geçici komiteler veya meclislerle yönlendireceğini düşünen Amerikalıların planlarını geçersiz kılmıştır. 604 Kimilerine göre Sistani seçimleri taktik gereği desteklemektedir. Bu görüşü destekleyenler nüfusunun yüzde 60 ını Şiilerin oluşturduğu Irak ta seçimlerin Şii iktidarı güvence altına alan en temel siyasi araç olması nedeniyle Sistani nin seçimleri desteklediğini ileri sürmektedirler. Sistani ise seçimleri Irak halkının taleplerini siyasete yansıtabilecek en iyi araç olması nedeniyle desteklediğini belirtmektedir. 605 Ayetullah Ali Sistani, Saddam Hüseyin döneminde ciddi baskıya maruz kalmıştır. Açık bir siyasi faaliyette bulunmamasına rağmen rejime tehdit olarak algılanan Sistani ev hapsinde tutulmuştur. Irak taki varlığını sürdürebilmesi için oldukça düşük profilde bir hayat sürmesi, genç Şiiler ve Sadr gibi radikal liderler tarafından eleştirilmiştir. Sadr ın sert eleştirilerine ve saldırgan tutumuna sessiz kalan Sistani bu şekilde Sadr ın halk nezdinde saygınlığının kendiliğinden azalmasını sağlamıştır. Sistani nin Irak siyasetinde ve uluslararası aktörler nezdinde en güçlü çıkışını yaptığı olay ise Mukteda el-sadr milisleri ile Amerikan güçleri arasında meydana gelen ve üç hafta süren çatışmaları sona erdiren ateşkeste gerçekleştirdiği arabuluculuktur. Ateşkesin ardından tedavi için Londra ya gitmesi, siyasi bakımdan lider pozisyonunu Sadr a kaybetme endişesini doğurmuştur. Ancak bu endişe gerçekleşmemiş, Sistani nin Necef e dönmesiyle desteğini yeniden artırmıştır Babak Rahimi, Ayotullah Sistani and the Democratization of Post-Ba athist Iraq, USIP Special Report, s. 8, Erişim tarihi: 29 Aralık Ayrıca bkz. Norton, a. g. e Otterman, Iraq: Grand Ayatollah

159 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER Mukteda Es Sadr Hüccetü l-islam 1973 te Irak ta doğan Mukteda Es Sadr, Şii dini lider Muhammed Sadık Es Sadr ın oğludur. Mukteda nın banası, seküler felsefe ve ideolijilerle de aşinalığı ile bilinen, hatta din adamı olmasının yanısıra bir düşünce adamı olarak kabul edilen meşhur dini lider Ayetullah Muhammed Bakır Es Sadr ın yeğenidir. Bakır es Sadr Irak Şiileri arasında 20. yüzyılın etkin isimlerinden birisi olup 1958 de Şii Dava Partisi nin kurucuları arasında yer almıştır. Bakır ees Sadr ın Saddam Hüseyin tarafından 1980 de idam edilmesinin ardından Mukteda Es Sadr ın babası Ayetullah Muhammed Sadık Es Sadr ruhani liderliği üstlenmiştir. Ancak 1999 da Muhammed Sadık da iki oğluyla birlikte Saddam ın Baas rejimi tarafından öldürülünce yerine en küçük oğlu Mukteda Es Sadr geçmiştir. 606 Mukteda Es Sadr, henüz 30 yaşında olmasına ve Ayetullah unvanına sahip olmamasına karşın geniş kitlelere ulaşmada başarılı olmuştur. Sadr, özellikle Irak ın işgali sonrasında ABD karşıtlığı ile daha geniş kitleler tarafından tanınmaya başlanmış, ülkenin en etkin figürlerinden biri haline gelmiştir. 607 İşgal sonrası oluşturulan Sadr Hareketi de dini-sosyal bir halk hareketi olmuş, dini öğretiler ve geleneksel pratikleri birleştiren bir sosyal düzen kurmayı hedeflemiştir. 608 ABD işgalinin ilk dönemlerinde Sadr ın takipçileri yoksul Şii halkın yaşadığı banliyölerde halkın yiyecek ihtiyacını ve sağlık hizmetini karşılamıştır. Bağdat ın banliyölerinde yaşayan iki milyondan fazla yoksul Şii, Sadr öncülüğünde kendi belediyelerini, sağlık ve sosyal hizmetlerini kurmuş, Saddam Şehri adındaki bu bölgeye Sadr Şehri adını vermiştir. 609 Sadr, Amerikan karşıtı söylemini Cuma namazlarında verdiği vaazlarda da sürdürmüş ve halkı ABD işgaline karşı direnişe çağırmıştır. Bu doğrultuda Sadr, 2003 yılında kadar eğitimli asker ve civarında gönüllünün katılımıyla Mehdi Ordusu adı altında askeri bir birim kurmuş ve kendisine bağlı bu güçlerle ABD askerlerine karşı savaşmıştır Greg Bruno, Muqtada al-sadr, Council on Foreign Relations, 16 Mayıs 2008, Muqtada al-sadr, Profile: Moqtada Sadr, BBC, 19 Ocak 2011, Nimrod Raphaeli, Understanding Muqtada al-sadr, Middle East Quarterly, Fall 2004, Al-Mahdi Army / Active Religious Seminary / Al-Sadr s Group, 157

160 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Sadr a bağlı bir ordunun Amerikan askerleriyle çatışması, Sadr ın prestijini artırmış ve Sadr Hareketi ni yabancı işgaline karşı direnişin sembollerinden biri haline getirmiştir. Ayetullah Ali Sistani nin arabuluculuğu ile 2004 te sağlanan ateşkesin bozulmasının ardından 2006 ve 2007 de tekrar şiddetlenen mezhep savaşında Sadr ın kurduğu Mehdi Ordusu, Sünni Araplara yönelik şiddet kullanmakla suçlanmıştır de ABD Başkanı Bush Irak taki askeri birliklerin sayısını artırma emri verdiğinde Sadr Irak tan ayrılarak İran a yerleşmiş, Ayetullah olabilmek için Kum şehrinde dini eğitim almaya devam etmiştir. 611 Sadr, İran da olduğu dönemde dahi Irak taki yoksul Şii kitleler üzerindeki etkisini kaybetmemiştir de tırmanan şiddet ortamında silah bırakmayan Mehdi Ordusu na yönelik Başbakan Maliki nin sert tutumu ve İran ın ateşkes için devreye girmesiyle birlikte Sadr, Mehdi Ordusu nun operasyonlarını sonlandırması kararı almıştır. Sadr ayrıca, Mehdi Ordusu nun özel savaşçı bir birliği barındırmaya devam etmekle birlikte sosyal ve kültürel bir organizasyona dönüştüğünü açıklamıştır. 612 Dini ve sosyal bir oluşum olarak ortaya çıkan Sadr Hareketi, Irak siyasetinde de önemli rol oynamaktadır genel seçimlerine Şii rakipleri olan Irak İslam Yüksek Konseyi ve Dava Partisi nin Birleşik Irak Koalisyonuna katılan Sadr Partisi, 275 sandalyeli mecliste tek başına 32 sandalye kazanmıştır. 613 Sadr, seçimlerden ilk parti olarak çıkan Birleşik Irak Koalisyonunda hükümet için müzakereler devam ederken, Dava Partisi nden Nuri Maliki nin başbakan olarak atanmasında etkili olmuştur. Başlangıçta Maliki nin koalisyon hükümetinde yer alan Sadr Partisi, Temmuz 2007 de koalisyondan çekilmiş ve muhalefet safına geçmiştir yerel seçimlerinde Maliki nin ardından ikinci parti olarak çıkan Sadr, bu başarının ardından 2010 genel seçimlerinde dâhil olduğu Irak Ulusal Birliği ne 40 sandalye kazandırmıştır. 615 Sadr, 2007 de ayrıldığı Irak a Ocak 2011 de, ABD askerlerinin Irak tan çekilmesine birkaç hafta kala dönmüştür. Bağdat ve Washington arasında Irak taki ABD misyonunun uzatılmasına ilişkin müzakerelerin devam ettiği bu dönemde Sadr, çekilme olmadığı takdirde Mehdi Ordusunun tekrar faaliyete başlayacağı tehdidinde bulunmuştur Anti-U.S. cleric Muqtada Sadr returns to Iraq, Los Angeles Times, 5 Ocak Profile: Moqtada Sadr, 19 Ocak 2011, Greg Bruno, Muqtada al-sadr, Council on Foreign Relations, 16 Mayıs 2008, Moktada al-sadr, The New York Times, 27 Aralık Michael Schmidt ve Jack Healy, In Blow to Government, Sadr Followers Call for New Elections, The New York Times, 26 Aralık 2011, Profile: Moqtada Sadr, 19 Ocak 2011, 158

161 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER Mukteda Es Sadr, İran la olan bağlantısına her zaman dikkat çekmiş ve konuşmalarında sık sık İslam devleti kurma hedefine vurgu yapmıştır. Sadr ayrıca geleneksel olarak siyasetten uzak kalma eğiliminde olan Şii ruhani liderleri Irak ın yeniden yapılanmasında görev almaya çağırmıştır. 617 Sadr, bir Şii din adamı olarak Iraklı Şiiler üzerinde daha etkin hale gelebilmek ve Şii din adamları karşısında liderlik meşruiyeti sağlayabilmek için Ayetullah unvanını almak için çalışmaktadır. 618 Son dönemde Irak Kürt yönetimi ve merkezi yönetimi arasında arabuluculuk çalışmaları ile gündeme gelen Mukteda Es Sadr, Irak ın birlik ve beraberliğini savunmaktadır Seyyid Muhammed Cevad Şehristani Hüccetü l-islam Iraklı Şii din adamı Ayetullah Sistani nin İran temsilcisi, merkezi Kum da bulunan Uluslararası Ehli Beyt Kurumu Başkanı dır. Kerbela doğumludur ve Ayetullah Sistani nin damadıdır. Newsweek dergisi Şehristani nin İran da en etkili 20 isimden birisi olduğunu yazmıştır. Şehristani nin Ayetullah Sistani ile İran rehberi Ayetullah Hamaney arasındaki bağlantı olduğu ifade edilmekte ve Kum ile Necef arasındaki ilişkileri yönettiği belirtilmektedir. Şehristani ayrıca dünyanın çeşitli ülkelerinde Ayetullah Sistani ye bağlı olarak faaliyet gösteren bürolarının tamamının da yöneticisi konumundadır Seyyid Ahmed Safi Hüccetü l-islam Irak ın Necef kentinde bulunan Şii dini otoritelerinin Kerbela kentindeki vekili ve Kerbela kentinin Cuma imamıdır. Irak anayasasının hazırlanışı sırasında Necef teki Ayetullahlar tarafından görevlendirilmiş ve anayasayı hazırlayan ekip içerisinde yer almıştır Iraq: Al-Sadr s Political Ambitions, Council on Foreign Relations, 12 Ekim 2004, Profile: Moqtada Sadr 619. Kriz, Maliki yi yalnız bıraktı, Sabah, 29 Nisan

162 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU 3.2 SÜNNİLER Irak Sünni Vakfı Divanı 2003 yılında yeni düzenlemeyle Başbakanlık a bağlanan Sünni Vakfı, kuruluş amaçlarından bazılarını İslam dünyası ve diğer ülkelerle yakın ilişkiler kurmak, vakıf işlerini düzenlemek ve kontrol etmek, hayır kurumlarını denetlemek ve geliştirmek, İslam kültür ve mirasının korunması ve din eğitimi verilmesini sağlamak olarak belirtmiştir. 620 Vakfın yapılanması iki koldan yürütülmektedir: Merkezi düzenlemeler ve vakıf başkanı ile ilgili düzenlemeler. Vakfın merkezi yapılanması vakıf faaliyetlerinin yürütülmesinden sorumlu 13 bölümden oluşmaktadır. Bu bölümlerden bazıları İdare Servisi ve Maliye, İslami Eğitim Bölümü, İslami Kurumlar ve Hayır Bölümü, Hukuk Bölümü ve Hükümet Sözleşmeleri Bölümü dür. Vakıf başkanı ile ilgili yapılanma ise 4 alt birimden oluşmaktadır: Yönetim birimi, Büyük İmam Fakültesi, Zekât Fonu ve Bilimsel Konsey. 621 Vakfın başkanlığını 2005 ten bu yana Şeyh Ahmed Abdulğafur El Samarrai yapmaktadır. Vakfın bünyesinde Kur an ve sünnetteki bilimsel konulara açıklık getirmek üzere Kur an Mucizeleri Komitesi; İslami kurumlar arasında uzlaşma sağlamak ve gençleri hayır işlerine ilgisini çekmek amacıyla kurulan Spor Komitesi ve Bilimsel Komite olmak üzere üç komite bulunmaktadır. 622 Bunların yanı sıra vakfın bünyesinde Zekât Fonu bulunmaktadır. Irak taki bütün valiliklerde şubesi bulunan fon, zekât miktarının belirlenmesi ve toplanmasından sorumludur. 623 Sünni Vakfı Divanı, Müslüman Âlimler Heyeti ile birlikte Irak ta Sünnilerin oluşturduğu iki önemli dini oluşumdan biri kabul edilmektedir. Ancak bu iki oluşum, işgale karşı şiddet kullanarak mücadele etme konusunda farklı duruşlara sahip olmuşlardır. Kasım 2007 de Şeyh El Samarrai, Müslüman Âlimler Heyeti nin merkezi olarak hizmet gören Ümmü l-kura Camii nin kapatılmasına karar vermiş ve buna gerekçe olarak da Heyet in El-Kaide şiddetini olumlu karşılayan bir tavır 620. Ehdaf Divanî El Vakf Essanî, Sunni Affairs OfficialWeb Page, Erişim tarihi: 8 Mayıs Divanül Vakfu s Sünni, Sunni Affairs OfficialWeb Page, Erişim tarihi: 8 Mayıs Divanül Vakfu s Sünni, Sunni Affairs OfficialWeb Page, Erişim tarihi: 8 Mayıs Zekât, Sunni Affairs OfficialWeb Page, Erişim tarihi: 8 Mayıs

163 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER içinde olduğu gerekçesini göstermiştir. 624 Divan ın Heyet i eleştirdiği diğer hususlar da şunlardır: Heyet in el-kaide ye karşı merkezi hükümeti ve Amerikan askerleriyle işbirliği yapan aşiretleri eleştirmesi, bu aşiret üyelerine, siyasi sürece katılan Sünnilere ve sırf kimliklerinden dolayı Şiilere karşı kanlı saldırılar düzenleyen el-kaide yi kınamaması ve Sünnileri seçimleri boykot etmeye ve polis güçlerine katılmamaya çağırarak Sünni toplumun yeni siyasi yapılanmada marjinalleşmesine neden olması. 625 Din ve siyaset ilişkisinin hayli girift olduğu Irak ta dini kurumlar siyasetten tamamen bağımsız değildir. Bu bağlamda Sünni Vakfı, sosyal, kültürel ve ekonomik faaliyetlerin yanı sıra Saddam sonrası dönemde siyasi olarak da etkinlik göstermiştir. Sünnilerin büyük çoğunluğu Saddam rejimi devrildikten sonraki ilk seçimi boykot ederek oy kullanmamıştır. Sünni Vakfı Başkanı El Samarrai bu duruma müdahale ederek, 2009 daki yerel seçimler öncesinde 2000 den fazla din âlimi, camii imamı ve vaizin katıldığı bir konferansta oy vermenin bir görev olduğunu ifade etmiş ve Sünnilerin bu görevi yerine getirerek yönetimde söz hakkına sahip olmaları gerektiğini söylemiştir. 626 Dini faaliyetlerin Irak ın siyasi gündemindeki istikrarsızlıktan doğrudan etkilendiğini dikkate alan Vakıf Başkanı El Samarrai, 2010 seçimlerinden sonra hükümetin uzun süre kurulamamış olmasına ilişkin Irak ın hükümet kurmak için Amerika nın, Türkiye nin veya Suudi Arabistan ın yardımına ihtiyaç duyması aşağılayıcı bir durum açıklamasında bulunmuş ve Irak ın her anlamda yabancı müdahaleden kurtulması gerektiğini belirtmiştir. 627 Irak Sünni Vakfı nın mülkiyetinde geniş araziler bulunmaktadır. Vakıf bu arazileri Irak taki konut sorununun giderilmesine katkıda bulunmak için toplu konut inşaatına açmaya başlamıştır. Bu amaçla Ekim 2012 de Vakıf ile Marmara Mühendislik ve İnşaat A.Ş arasında, başkent Bağdat ın güneyindeki Cumhurbaşkanlığı Sarayı nın karşısında yapılması planlanan Dicle City Toplu Konutları nın yapım anlaşması imzalanmıştır Bill Roggio, Sunni clerics turn on Association of Muslim Scholars, Long War Journal, 17 Kasım tarihi: 3 Mart A. g. e Ayman Ameen, Sunni Waqf Endowment Calls on Preachers in Mosques to Encourage Iraqis to Participate in Elections, Mawtani, erişim tarihi 9 Mayıs Sunni Waqf: an insult that the government is formed by external blows to Iraq s politicians, Neno s Place, 9 Eylül 2010, Erişim tarihi 9 Mayıs Türk firmadan Bağdat a dev proje, Milliyet, 10 Ekim

164 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Şeyh Ahmed Abdulğafur El Samarrai Irak Sünni Vakfı Divanı Genel Müdürü 8 Mart 1955 te Samarra şehrinde doğmuş, ilk ve orta öğrenimini yine bu şehirde tamamlamıştır. Döneminin önde gelen İslam âlimlerinden dersler alan El Samarrai, 1997 yılında İslam Bilimleri Fakültesi nden lisans derecesini almıştır. El Samarrai daha sonra 2001 yılında Arap Tarihi ve İslam Mirası Enstitüsü nde yüksek lisansını ve 2003 yılında aynı bölümde doktorasını onur ödülü alarak tamamlamıştır yılından bu yana Bağdat ta bulunan Ummü -l Kura Camii nde Cuma vaazları veren El Samarrai, Irak içinde ve dışında İslami konularda 200 televizyon programı ve 250 bölümden fazla radyo programı yapmıştır. El Samarrai bu programlarda İslam da din ve devlet ilişkisi, kadın hakları, aile ve miras konularına yer vermiştir. Şeyh Ahmed Abdulğafur El Samarrai, 2003 te Saddam Hüseyin in devrilmesinden beş gün sonra Sünni kurumları savunmak ve desteklemek amacıyla kurulan Müslüman Âlimler Heyeti nin 630 kurucuları arasında yer almıştır. Heyetin kuruluşundan iki yıl sonra El Samarrai nin de aralarında olduğu 64 Sünni din adamı bir fetva imzalayarak yayınlamıştır. Bu fetva ile Irak Sünnileri ülkenin güvenliğini sağlamak ve kendi çıkarlarını korumak için güvenlik güçlerine katılmaya teşvik edilmiş, aksi halde yeniden yeniden yapılanan Irak ta bir azınlık olarak siyasi ve her alanda tecrit edilmeleri gibi bir sonuçla karşılaşacakları söylenmiştir. 631 Fetvayı dönemin Müslüman Âlimler Heyeti başkanı Haris El Dari imzalamamış ve Heyet El Samarrai ye, fetvanın imzalanmasında oynadığı rolden dolayı karşı eleştiriler yöneltmiştir. Bunun üzerine El Samarrai Müslüman Âlimler Heyeti nden ayrılmıştır Şubat 2004 te Irak Sünni Vakfı Divanı Genel Müdürlüğü ne atanan El Samarrai, 1 Ağustos 2005 te de Divan ın başkanlığına atanmıştır Siretül Zatî El Reisül Vakf, Official Webpage of Sunni Affairs, Erişim tarihi: 7 Mayıs Roel Meijer, The Association of Muslim Scholars in Iraq, MERIP, Erişim tarihi: 8 Mayıs Robert F. Worth, Clerics Urge Sunni Arabs to Join Iraq s Police and Army, The New York Time, 1 Nisan 2005, Erişim tarihi: 8 Mayıs Rod Meijer, Muslim Politics Under Occupation: The Association of Muslim Scholars and the Politics of Resistance in Iraq, Arab Studies Journal, Vol. 13/14, No. 2/1 (Fall 2005/Spring 2006), s Siretül Zatî: Ahmed Abdulgafur El Samarrai, Official Webpage of Al Samarraie, Erişim tarihi: 7 Mayıs

165 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER Şeyh Ahmed Abdulğafur El Samarrai nin bazı konulardaki tutumu Saddam Hüseyin iktidarı ve sonrasında farklılık göstermiştir. El Samarrai işgal öncesi Baas Partisi ne yakın durmuş ve konuşmalarında Şiileri uyarıcı ve kınayıcı açıklamalarda bulunmuştur. Ayrıca işgalin ilk zamanlarında Saddam Hüseyin in tarafında yer almış ve Amerikan birliklerinin Irak taki varlığına karşı çıkmıştır. El Samarrai, 2005 yılında Irak Sünni Vakfı başkanı olduktan sonraki dönemde, ülkede işgal güçlerinin varlığından olan hoşnutsuzluğunu dile getirmeye devam etmesine rağmen, Sünni kesimin yeniden şekillenen Irak ta marjinalleşmesinin önüne geçmek için ülkenin istikrara kavuşmasına katkıda bulunduğunu düşündüğü durumlarda diğer kesimlerle ve güç merkeziyle birlikte adım atmakta bir sakınca görmemiştir. Sünni Vakfı Başkanlığı na geldikten sonra ise El Kaide ye karşı eleştirel söylemlerini artırmış ve Şiilere karşı daha uzlaşmacı bir tavır sergilemeye başlamıştır. 634 Hatta Irak ın önde gelen Sünni âlimlerinden oluşan, ülkede el-kaide etkisini kırmak ve Müslümanlar arasında anlayış ortamını güçlendirmek gayesiyle fetva vermek için oluşturulan Irak Âlimler Konseyi nin kurulmasında öncülük yapmıştır. 635 Şii ağırlıklı Irak hükümetine karşı eleştirel olmaya devam etmekle beraber yapıcı işbirliğinden kaçınmayan el-samarrai ile Başbakan Maliki arasında Şubat 2007 de görevden alma krizi yaşanmıştır. Şii güvenlik görevlilerince tutuklu olan bir Sünni genç kadının tecavüze uğradığı iddialarının hükümetçe yeterince ciddiye alınarak incelenmediği eleştirisini yapması üzerine, Başbakan Maliki, El-Samarrai yi Sünni Vakfı divan başkanlığından azlettiğini açıklamıştır. El-Samarrai ise, Anayasa ya göre Başbakan nın Sünni bir kurumun yetkilisini görevden almaya hakkı olmadığını söylemiştir. 636 İkisi arasındaki sorun daha sonra el-maliki nin görevden alma kararını iptal etmesi ile son bulmuştur. 637 Haziran 2008 de kendisi ile yapılan bir röportajda Maliki hükümeti ilk işbaşına geldiğinde, Sünni kesimde ona karşı bazı kaygılar olduğunu, fakat Maliki nin ülkedeki her kesimle diyaloğa girerek bu endişelerin bir kısmının aşılmasını sağladığını ve hükümetin önceki hükümetlerden farklı olarak güvenlik meselesinde önemli mesafeler kaydettiğini söylemiştir. 638 Şeyh Ahmed Abdulğafur El Samarrai Haziran 2009 da, Irak Misak Topluluğu adında mezhepler arası bir parti kurmuş ve partinin Sünniler ve Şiileri bir ara Unity Alliance of Iraq: The Charter Gathering, Carnegie Endowment, Erişim tarihi: 8 Mayıs Suleiman al-khalidi, Iraqi Sunnis set up fatwa body to combat al Qaeda, Reuters, 9 Nisan 2007, Erişim tarihi: 4 Mart Mark Santora, Iraqi Official Fired for Criticizing Maliki in Rape Case, The New York Times, 21 Şubat 2007, Erişim tarihi: 3 Mar Kholoud Ramzi, Al-Samarrai: Awakening Councils Infiltrated by al-qaeda, Niqash: briefings from inside and across Iraq, 6 Ağustos 2008, Erişim tarihi: 4 Mart A. g. e. 163

166 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU ya getirerek şiddet ve mezhep ayrımcılığına son verme amacı taşıdığını belirtmiştir. 639 Irak Misak Topluluğu 2010 da yapılan parlamento seçimlerine kendisini mezhepçilikten uzak milliyetçi bir çizgide tanımlayan, Şii kökenli, yıllarında İçişleri Bakanı olan Cevad el-bulani nin lideri olduğu Irak ın Birliği ittifakına dâhil olarak katılmıştır. İttifak %2,7 oy oranıyla toplam 4 sandalye kazanmıştır. Farklı mezheplere mensup kişilerin oluşturduğu partilerin bir araya geldiği siyasi ittifakların seçimlerde rekabet etmesine rağmen, Irak ta mezhep siyaseti ve mezhep odaklı şiddet eylemlerigüçlü bir şekilde bu güne kadar devam etmiştir. 28 Ağustos 2011 tarihinde Bağdat ta meydana gelen ve Sünnileri hedef alan intihar saldırısında 29 kişi ölmüş ve aralarında Şeyh Ahmet Abdulğafur El Samarrai nin de olduğu 50 kişi de yaralanmıştır. 640 El Samarrai saldırıdan El Kaide yi sorumlu tutmuştur.örgütün daha önce Sünni Vakfı na bağlı imam ve hatip olmak üzere 400 din görevlisini öldürdüğünü, kendi şahsına 38 kez suikast düzenlediğini ve Ramazan ayında Müslümanlara ve camilere saygı göstermediğini ve ülkedeki değişik kesimler arasında uzlaşı ortamının gelişmesine katkıda bulunmaya çalışanları hedef aldığını söylemiştir Halil İbrahim Hammudi el Samarrai Dr. Halil el Samarrai, Irak ta önde gelen Sünni din adamlarındandır. Dr. Halil, merkezi Bağdat ta bulunan ancak Irak ın farklı kentlerinde de çeşitli bölümleri faaliyette olan İmam-ı Azam Külliyesi nin rektörüdür. 642 Bağdat İslam Üniversitesi nde eğitim görmüş olan Dr. Halil el Samarrai nin uzmanlık alanı Kuran-ı Kerim araştırmaları ve Arap uygarlık tarihidir. Dr. Halil el Samarrai, akademik bir göreve sahip olmasının yanısıra Iraklı Sünni Arapların dini eğitimlerini ve sosyal faaliyetlerini yürütmelerindeöncü isimlerden birisidir Irak işgali sonrası Irak ta kalmayı sürdüren Dr. Halil, Irak ta Hanefi din adamlarının yetiştirilmesi için çalışmalar yürütmüştür Unity Alliance of Iraq: The Charter Gathering, Carnegie Endowment, Erişim tarihi: 8 Mayıs Bağdat ta intihar saldırısı: 29 ölü, 50 yaralı, Zaman, 29 Ağustos 2011, Erişim tarihi: 7 Mayıs Irak taki saldırıdan El Kaide sorumlu tutuluyor, Zaman, 29 Ağustos 2011, Erişim tarihi: 8 Mayıs İmam-ı Azam Külliyetsi resmi sayfası için bkz

167 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER Dr. Halil el Samarrai nin eserleri arasında Kuran-ı Kerim Etütleri, Kuran da Taaccup Metotları, Zeyd b. Ali Kıraati, Nübüvvet Döneminde Medine-i Münevvere de Uygarlık Görüntüleri, Arap Düşünce Tarihi Etütleri, Batı Arap Tarihi, İbn-İ Batuta Seyahatnamesi nde İslam Dünyasında Siyasi Ortamı, Endülüs te Arap Tarihi ve Medeniyeti, Murabıtların Endülüs teki İspanyol Kralları Ve İslam Ülkeleriyle İlişkileri ve Endülüs Ülkeleri Gramercileri gibi telifler bulunmaktadır Müslüman Âlimler Heyeti 643 Iraklı bir grup Sünni Arap din adamı tarafından 2003 yılında, Saddam rejiminin düşmesinden beş gün sonra kurulmuş ve işgal sonrasında Şii Araplar için Necef in oynadığı role benzer biçimde Sünnilerin dini otoritesi olma iddiasını taşımıştır. Merkezi Bağdat taki Ümmü l Kura Camii dir. 644 Heyeti kuran Iraklı Sünni Arap din adamları arasında Dr. Muhsin Abdulhamid, Şeyh Haris el Dari, Şeyh Muhenned el Ğariri, Şeyh Abdulcelil el Fehdavi, Şeyh Beşşar el Feyzi, Şeyh Abdusselam el Kubeysi ve Şeyh Abdulkerim Cuma gibi isimler yer almıştır. Heyet Irak taki bütün Sünnileri temsil ettiğini iddia etse de daha çok Sünni Arap imam ve din adamlarını çatısı altında toplayan bir yapı olmuştur. İfade gücü yüksek ve diğer müslüman ülkelerde de saygı duyulan tanınmış üyeleri vardır. Siyasi olarak Sünni toplumda önemli rol oynamış olmasına rağmen, lider kadro kendilerinin bir siyasi parti veya hareket olduklarını inkâr etmiş ve amaçlarının Sünni toplumu bir çatı altında tutmak olduğunu belirtmiştir. 645 Irak ın en üst Sünni otoritesi olması gayesi ile kurulan Müslüman Âlimler Heyeti, siyasi, sosyal, ekonomik ve dini alanda faaliyetlerde bulunmakta, cami ve mescitlerin bakımından şehit ve yaralı ailelerinin ihtiyaçlarının karşılanmasına kadar pek çok konuda hizmet vermektedir. 646 Müslüman Âlimler Heyeti, Genel Sekreterlik, Şura Meclisi, aktif üyeler ve destekleyicilerden oluşmaktadır. Hareketin fiili yönetimi olan Genel Sekreterlik 13 üyeden müteşekkildir ve hareketin başkanlığını genel sekreter, vekili ve iki yardımcısı üstlenmektedir. Müslüman Âlimler He Müslüman Âlimler Heyeti resmi sayfası için bkz Roel Meijer, The Association of Muslim Scholars in Iraq, Middle East Research and İnformation Project, Yaz 2005, Erişim tarihi: 4 Mart A. g. e Association of Muslim Scholars, 165

168 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU yetinin başkanlığını Dr. Haris el Dari üstlenmiştir. Müslüman Âlimler Heyeti nin şura meclisi ise 50 üyeden oluşmaktadır. Heyetin el Basair adlı haftalık yayınlanan bir gazetesi bulunmaktadır. 647 Gazetenin başında Dr. Muhammed Beşşar el Feyzi ile Heyet Başkanının oğlu Dr. Müsenna el Dari bulunmaktadır. Ayrıca heyetin Felluce şubesince El Menabir adlı bir gazete çıkartılmaktadır. 648 Müslüman Âlimler Heyeti, Irak ın işgaline tepki göstermiş, Sünni Arapların işgal güçlerine karşı direniş hareketleri oluşturmalarını teşvik etmiş ve direniş hareketlerine yönlendirici konumda olmuştur. Heyet in siyasi açıdan önemli ölçüde öne çıkması 2004 Felluce krizi esnasında olmuştur. Heyet sadece direnişçilere destek olmakla kalmamış, pek çok camiyi kapsayan geniş bir dayanışma ağı kurarak kuşatma altındaki Felluce halkı için yiyecek ve yardım toplamıştır. Lider kadrosunun direniş fıkhı üzerine yazdığı, oldukça karmaşık unsurlardan oluşan ve direnişçilere mücadelelerini meşrulaştıracak ideolojik/entellektüel bir söylem sunan 649 Heyet, ayrıca işgal altında hür iradenin yansıtılmasının mümkün olmayacağını ileri sürerek Sünni halkı Ocak 2005 seçimlerini boykota çağırmıştır. 650 Ancak boykot kararı alınmadan önce Heyet temsilcileri Bağdat taki Amerikan elçiliğinin üst düzey görevlileri ile görüşmüş ve Amerikan askerlerinin çekileceği tarih belirlenmesi halinde seçimlere destek vereceklerini bildirmiştir. Boykot kararı Amerikan makamlarının teklifi reddetmeleri üzerine alınmıştır. 651 Bu süreçte Heyet merkezleri ve liderlerinin evleri güvenlik kuvvetlerince baskına uğramış 652 ve Heyet e yakın çeşitli din adamlarına yönelik tutuklamalar 653 ve suikastlar gerçekleştirilmiştir yılında yapılan Anayasa referandumunda ise boykot yerine halkı hayır oyu vermeye teşvik eden Heyet, yıl sonunda yapılan tam dönem meclisi oluşturmak için yapılan genel seçimde ise hiç bir siyasi oluşuma destek vermemekle beraber tarafsız kalmayı tercih etmiştir El Basair gazetesi resmi sayfası için bkz IMAH kısa tarihçe, Irak Müslüman Âlimler Heyeti, 8 Ocak 2007, Meijer, The Association... ; Meijer, Muslim Politics under Occupation..., s Iraqi groups call for election boycott, Al Jazeera English, 18 Kasım 2004, Erişim tarihi: 4 Mart US rejects AMS poll conditions,al Jazeera English, 10 Ocak 2005, Erişim tarihi: 4 Mart US forces surrounds AMS chief s house, Al Jazeera English, 14 Kasım 2004, Erişim tarihi: 4 Mart Muslim scholars arrested in Iraq, Al Jazeera English, 22 Ekim 2004, Erişim tarihi: 4 Mart Second Iraqi cleric assasinated, Al Jazeera English, 23 Kasım 2004, Erişim tarihi, 4 Mart 2013; Meijer, The Association

169 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER Ancak ülkede devam eden şiddet olayları Heyet ve liderlerine karşı olan baskıların artmasına neden olmuştur da Irak hükümeti tarafından kovuşturulan Şeyh Haris ed Dari hakkında tutuklama kararı çıkartılmıştır. 655 Heyet in Amerikan işgaline karşı uzlaşmaz tavrı ve Maliki hükümetine karşı tavizsiz muhalefeti Sünni Vakfı ile ilişlilerinin de bozulmasına sebep olmuş ve Vakıf Kasım 2007 de Şeyh El Samarrai Müslüman Âlimler Heyeti nin merkezi olarak hizmet gören Ümmü l Kura Camii nin kapatılmasına karar vermiştir Mart 2010 tarihinde Güvenlik Konseyi El-Kaide ve Taliban Yaptırımlar Komitesi, Heyet Başkanının oğlu ve sözcüsü Dr. Müsenna el Dari nin adını varlıkları dondurularak, seyahat yasağı ve silah ambargosu uygulanan kişilerin dahil olduğu konsolide listesine eklemeyi kabul etmiştir. 657 Heyet hem hükümetçe hem de Sünni Vakfı ileri gelenlerince El-Kaide terörüne destek vermekle itham edilmiştir. Ed Dari ve diğer Heyet önde gelenleri çeşitli vesilelerle bu ithamları reddetmiş, Şii düşmanlığı içinde olan el-kaide den farklı olarak Şiilere, hatta güvenlik görevlisi olanlarına karşı bile şiddet kullanılmasına cevaz vermediklerini, direnişin sadece işgalci güçlere karşı olması gerektiğini ve Irak halkının kanının her ne sebeple olursa olsun dökülmemesini savunduklarını defalarca belirtmişlerdir. Hatta Hz. Hüseyin in şehadetini bir simge olarak kendi söylemlerine dâhil etmişlerdir. Bu arada işgal güçlerine karşı mücadele eden Şii milislerin lideri Mukteda el-sadr ile de yer yer ittifak arayışı içinde olmuşlardır de, Ed Dari, el-kaide yi ayrım gözetmeden Iraklı kanı döken bir örgüt olarak tanımlayarak kınamış ve lideri Ebu Mus ab el-zerkavi yi de ulusal direniş dışında başka amaçlar taşıyan Iraklı olmayan bir yabancı olarak nitelemiştir. 658 Ed Dari 2007 de kendisi ile yapılan bir röportajda da, Müslüman Âlimler Heyeti nin mezhep temelli olduğu iddialarını eleştirmiş ve teşkilatın El Kaide ile bağlantılı olduğu söylentilerini yalanlayarak kendi İslam vizyonunun El Kaide ninkiyle örtüşmediğini ve kendilerinin işgale karşı yurtsever Iraklıların direnişini desteklerini, ama masum sivillerin öldürülmesine kesinlikle karşı olduklarını söylemiştir. 659 Heyet halen Irak ın kuzeyinde Maliki hükümetine karşı devam eden gösterilerin başlangıcının 25 Şubat 2011 gösterileri olduğunu kabul etmekte ve gösterileri bir devrim hareketi olarak nitelendirmektedir Kirk Semple, Iraq Issues Warrant for Arrest of Sunni Cleric, New York Times, 16 Kasım Riggio, a. g. e Security Council Al-Qaida and Taliban Sanctions Committee adds name of one individual to Consolidated List, Security Council Department of Public Information, 25 Mart 2010, Erişim tarihi: 5 Mart Meijer, The Association... ; Meijer, Muslim Politics under Occupation..., s Al-Qaeda Loses an Iraqi Friend, 14 Mayıs 2007, Prof. Dâri: Devrim, Hedeflerini Gerçekleştirinceye Kadar Devam Eder, Irak Müslüman Alimleri Heyeti Resmi Websitesi, 14 Şubat 2013, Erişim tarihi: 4 Mart

170 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Şeyh Haris Ed Dari Müslüman Âlimler Heyeti Başkanı Şeyh Haris Süleyman Ed Dari, 1941 yılında Anbar da doğmuştur. Kahire El Ezher Üniversitesinde dini eğitim alan Ed Dari, 1969 da tefsir, 1971 de hadis üzerine yüksek lisans derecesi almıştır de Hadis üzerine tamamladığı doktora tezinin ardından Bağdat Üniversitesi İslam Hukuku Bölümü nde dersler vermiştir. Sünni bir din adamı olan Ed Dari, aynı zamanda Zuba aşiretinin de lideridir. 661 Haris Süleyman Ed Dari, 1920 yılında İngiliz sömürge subaylarından Albay Gerard Leachman ı öldüren Şeyh Dari ile aynı aileden gelmektedir. 662 Ed Dari, 1990 ların sonunda Irak tan ayrılmak zorunda kalmış ve Saddam rejiminin yıkılmasının ardından dönmüştür. 663 Şeyh Haris Ed Dari, Saddam Hüseyin in devrilmesinin hemen ardından 14 Nisan 2003 te kurulan Müslüman Âlimler Heyeti nin başkanlığını yürütmektedir. Ed Dari Irak taki ABD işgalinin önde gelen muarızlarından olmuştur. İşgal güçlerinin geri çekilme tarihinin belli olmaması durumunda işgale karşı direnişi meşru bir hak olarak görmüştür. 16 Kasım 2006 tarihinde Irak hükümeti, Ürdün de bulunan Ed Dari hakkında, terör ve şiddeti tahrik ve teşvik suçu işlediği gerekçesi ile tutuklama emri çıkarmıştır. 664 Açıklamayı devlet televizyonundan bizzat İçişleri Bakanı Cevad el-bulani yapmıştır. 665 Tutuklama emri Sünni kesimin genelinin ve hükümet yanlısı olmayan bağımsız Şii çevrelerin tepkisini çekmiştir. 666 Tutuklama emrinin ilanının ardından Sünnilerin çoğunluk olarak yaşadığı bölgelerde hükümet karşıtı gösteriler olmuştur. Önemli Sünni siyasi oluşumlardan biri olan Irak İslam Partisi bu kararı ülkede milli uzlaşı çabalarına sıkılan bir kurşun olarak değerlendirmiş ve Sünni çevrelerin genelince karar kendilerini marjinalleştirme 661. Harith A-Dari, Profile: Dr Harith Sulayman al-dhari, Al Jazeera English, 11 Eylül 2004, Erişim tarihi: 2 Mart Leachman ın öldürülmesi, Irak ta Sünni ve Şii Arapları ve Kürtleri birleştiren İngiliz işgaline karşı meşhur 1920 isyanının başlamasını tetikleyen hadise olmuştur Meijer, The Association Iraqis react to al-dari warrant, Al Jazeera English, 18 Kasım 2006, Erişim tarihi: 2 Mart Kirk Semple, a. g. e Lydia Khalil, Harith al-dari: Iraq s Most Wanted Sunni Leader, Jamestown Foundation, 27 Aralık 2006, Erişim tarihi: 2 Mart Muhafazakar Amerikan düşünce kuruluşunun websitesinde çıkan bu yazı tutuklama kararını destekler içeriktedir. 168

171 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER çabalarının bir devamı olarak değerlendirilmiştir. Kazimiye havzası Şii âlimlerinden Hadi el-halisi de kararı hükümetin zihin karışıklığının ve dengeyi kaybetmiş olmasının bir işareti olarak değerlendirmiştir. El-Halisi bu kararın din adamlarının taciz edilmemeleri gerektiğini öngören Anayasa ya ve hükümet ile çeşitli toplum temsilcileri arasında bir ay önce imzalanan uzlaşma arayışının sonucu olarak ortaya çıkmış Mekke belgelerine de aykırı olduğunu belirtmiştir. 667 ABD nin Irak taki otoritesinin meşruiyetini kabul etmeyen Ed Dari, işgalin reddine yönelik çeşitli konferans ve toplantılara katılmış, işgal sonrası kurulacak ilk Irak hükümetinin tamamen Iraklı temsilcilerden oluşmasını ve hiçbir şekilde Amerikan müdahalesinin yer almaması gerektiğini savunmuştur. 668 Ed Dari, Amerikan askerlerinin Irak tan çekilmesi konusunda, ABD nin Irak ta bir kaos ortamı yarattığı, çekilme sonrasında ülkenin daha kötü bir hal alacağı yorumunu yapmıştır. Ed Dari ayrıca, Irak ın içinde bulunduğu tehlikeli durumun, işgalin bıraktığı kötü mirasın yanı sıra yönetimdeki kadroların yanlış idare ve uygulamalarının bir neticesi olduğunu dile getirmiştir. 669 Şeyh Haris Ed Dari, Başbakan ve Dava Partisi lideri Nuri El Maliki yi Irak ı tek adam ve tek parti iktidarı ile yönetmek istemekle suçlamaktadır. Maliki nin, kendisini bugüne kadar her koşulda destekleyen el-haşimi ye karşı tutumunu eleştiren Ed Dari, Irak ın en önemli yapı taşlarından birisi olan Sünni bileşenin Maliki tarafından göz ardı edildiğini ifade etmiş ve Maliki nin Iraklıların yerine İran ve ABD nin çıkarlarını gözettiğini savunmuştur. Iraklı Şiilerin de İran a karşı tepki içinde olduğunu söyleyen Ed Dari, Sünni liderlerin Irak siyasetinden dışlanmasının mezhep kavgası görünümünde siyasi bir savaş olduğunu ifade etmiştir. Ed Dari, Müslüman Âlimler Heyeti nin siyasi konumu hakkında ise Heyetin bugün ya da gelecekte siyasi sürece dahil olmayacağını belirterek tek arzularının tam bağımsız ve bütün bir Irak ta dindar bir devlet başkanı tarafından yönetilmek olduğunu ancak dini kurallara dayalı bir devletin kurulmasının bugünkü koşullarda mümkün görünmediğini kaydetmiştir. Şeyh Haris Ed Dari, yürürlükte olan anayasa ile garanti altına alınmış federasyon yönetimine de karşı çıkmaktadır. Federasyon kararının sadece Barzani ve Talabani nin çıkarına hizmet ettiğini savunan Ed Dari, Irak ın %10-12 sini oluşturan Kürtlerin arzularının tüm Irak halkının çıkarlarından üstün tutulmasının ülkenin birliğine, istikrarına, refah ve barışına aykırı olduğuna inanmaktadır Iraqis react to al-dari warrant 668. Muslim Ulama Council, Amerikalılar Irak ı Mahvetti, Yeni Asya, 26 Kasım Asharq Al-Awsat Interview: Sheikh Harith al-dari, 20 Mart 2012, 169

172 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU 3.3 DİĞER GRUPLAR Hıristiyanlar ve Diğer Dinlerin Vakıfları Divanı 671 Irak ta Hıristiyanlar ve Irak ta yaşayan diğer dinlerin mensuplarının dini ibadet ve faaliyetlerini düzenleyen resmi kurumdur. Vakıflar ve Dini İşler Bakanlığı nın ilga edilmesi sonrası 3 Eylül 2003 tarihinde kurulan Divan, herhangi bir bakanlığa değil doğrudan Bakanlar Kurulu na bağlıdır. Divan Başkanı da herhangi bir bakanlığa tabi olmamakla birlikte Daire Başkanı yetkilerine sahiptir. Divanın çalışanlarını ve ibadet yerlerini finanse ettiği bir bütçesi bulunmaktadır. 672 Divan günümüzde, Hıristiyan Vakıflar Genel Müdürlüğü, Yezidiler Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Sabii Vakıflar Genel Müdürlüğü şeklinde üç ayrı genel müdürlükten oluşmaktadır. Bu üç farklı dini grubun da kendi mütevelli heyetleri bulunmakta ve başında da o dini grubun lideri başkanlık etmektedir. Divan ayrıca, kültürel, toplumsal ve tarihi içeriğe sahip Sada n Nehreyn dergisini çıkartmaktadır. Bu dergi hem Hıristiyanların hem Yezidilerin hem de Sabiilerin çalışmalarına yer vermektedir. 673 Hıristiyan Vakıflar Genel Müdürlüğü altında ise farklı Hıristiyan kiliseleri kendi dini faaliyetlerini organize etmektedir. Bu kiliselerin önde gelenleri şunlardır: Keldani Kilisesi, Doğu Asurî Kilisesi, Kadim Doğu Asurî Kilisesi, Ortodoks Süryani Kilisesi, Katolik Süryani Kilisesi, Ortodoks Ermeni Kilisesi, Katolik Ermeni Kilisesi, Ortodoks Rum Kilisesi, Katolik Rum Kilisesi, Kıpti Ortodoks Kilisesi, Advenist Kilisesi, Anglikan Ulusal Protestan Kilisesi, Asurî Protestan Anglikan Kilisesi Hıristiyanlar ve Diğer Dinlerin Vakıfları Divanı resmi sayfası için bkz Men nahnu, Divanu evgafi l mesihiyyin ve d diyanati l uhra, A.g.e

173 4. IRAK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ 4.1 IRAK PARLAMENTOSU 675 Irak Cumhuriyeti nin federal düzeyde yasama işlerini yürüten organıdır seçimlerinde sandalye sayısı 325 e çıkartılan Irak Parlamentosu nun Başkanı el-irakiyye Listesi nden Usame Nuceyfi dir. Parlamento 1. Başkan Yardımcısı Ulusal İttifak üyesi Kusay Suheyl, Parlamento Başkan Yardımcısı ise Kürdistan Listesi nden Arif Tayfur dur. Üyeleri yargı dokunulmazlığına sahip olan parlamento için seçimler beş yılda bir yenilenmektedir. Anayasal bir zorunluluk olmasa dahi 2003 den bu yana ülkedeki güç paylaşımı zemininde Irak Parlamentosu başkanları Sünni Araplardan seçilmiştir. Irak ta parlamenter demokrasi deneyimi ve serbest, adil ve çoğulcu seçimler Saddam Hüseyin in devrilmesi sonucu gelen rejim değişikliğinin ürünü değildir. Irak tarihinde ilk iki parlamento seçimleri (1908 ve 1912) Osmanlı döneminde vuku bulmuştur. Bu seçimlerin o dönemin şartları altında oldukça adil şekilde gerçekleştirildiği, dönemi yakından çalışanlarca da kabul görmektedir. Bir ilk olması açısından 1908 seçimleri geniş halk yığınlarında pek heyecan yaratmamışsa da, bölgenin siyasi açıdan duyarlı ve eğitimli kesimlerince seslerini duyurabilmeleri ve karar verme merkezlerine yakınlaşmalarını sağlaması açısından bir fırsat olarak olarak görülmüştür seçimleri ise çok daha farklı bir duyarlılık ortamında gerçekleşmiş ve hem farklı siyasi duruşların hem de 675. Irak Parlamentosu resmi sitesi: 171

174 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU çok çeşitli çıkar topluluklarının daha aktif katılımını ve rekabetini beraberinde getirmiştir. 676 Birinci Dünya Savaşı nın bitmesinden 1932 yılına kadar devam İngiliz manda yönetimi ile birlikte Irak ta iki aşamalı doğrudan seçim sistemi ile oluşan bir parlamenter sisteme geçilmiştir. Bu uygulama ilk olarak 1923 yılında düzenlenen kurucu meclis seçimlerinde yürürlüğe konmuştur. Dolaylı seçimler 1932 de kâğıt üzerinde kazanılan bağımsızlık sonrası dönemde de 1953 yılına kadar devam etmiştir. Ocak 1953 seçimleri öncesinde seçim sistemi değiştirilmiş ve krallık döneminin ilk doğrudan genel seçimleri gerçekleştirilmiştir. Bazı yayınlar bu seçimlerin Osmanlı sonrası dönemin ilk adil genel seçimleri olduğunu iddia etse de 677 bunun gerçeklik payı bulunmamaktadır. Parlamentodaki sandalyelerin yaklaşık yüzde 60 ı için ilgili seçim bölgelerinde sadece tek aday vardır. Geriye kalanları için de, hükümet istediği adayların seçilmesi için çeşitli müdahalelerde bulunmuştur seçimlerinden sonra oluşturulan Parlamento nun feshedilmesinden sonra Haziran 1954 te tekrar genel seçimlere gidilmiştir askeri darbesiyle sona eren İngiltere vesayeti altındaki krallık döneminin en serbest ve adil denilebilecek seçimleri 1954 seçimleridir. Hemen hemen her çeşit oluşumun katılma imkanı bulduğu canlı bir seçim kampanyasının yürütüldüğü ve hükümet müdahelesinin nispeten daha az hissedildiği bir ortamda gerçekleştirilmiştir. 678 Krallık dönemi Irak Parlamentosu, Kral karşısında güçsüz kılınmış, İngilizlerin sürekli baskıları altında olmuş ve Kral Naibi Abdullah ve Nuri el-said gibi güçlü siyasetçilerin devamlı müdahelelerine maruz kalmış olmakla beraber, her dönemde yer yer etkili olmayı becerebilen belli bir muhalif damarı içinde bulundurmuş ve zayıf da olsa ülkede bir muhalefet geleneğinin oluşmasında etkisi olmuştur. Bu parlamento 1958 de Abdulkerim Kasım ın gerçekleştirdiği darbe sonrası ortadan kaldırılmıştır. Saddam Hüseyin döneminde ise parlamento 1980 yılında düzenlenen bir seçimle Ulusal Meclis adı altında toplanmıştır. Ancak oluşan parlamentonun tüm üyeleri Baas Partisi üyesi olduğu ve parlamentoya iktidar erki içerisinde bir alan bırakılmadığı için Ulusal Meclis in önemli bir etkinliği olamamıştır yılında Irak işgali sonrası oluşturulan Geçici Koalisyon Yönetimi, Mart 2004 te imzaladığı geçici anayasayla Ocak 2005 e kadar seçimlerin düzenlenmesini öngörmüştür te 676. Adeed Dawisha, Iraq: A Political History from Independence to Occupation, (Princeton: Princeton University Press, 2011), s Courtney Hunt, The History of Iraq (Westport, CT: Greenwood Press, 2005), s Dawesha, a. g. e., s

175 4. IRAK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ oluşturulacak meclise yeni anayasayı hazırlama yetkisi de bu geçici anayasayla verilmiştir. Geçici Koalisyon Yönetimi nin yerine 28 Haziran 2004 te Geçici Irak Hükümeti ülke yönetimini üstlenmiştir. Amerikalı yetkili Paul Bremer tarafından desteklenen seküler Şii kökenli siyasi lider İyad Allavi bu hükümetin başbakanı olarak seçilmiştir. Cumhurbaşkanlığını Sünni Arap Gazi Yaver in üstlendiği bu dönemde idam yasası yeniden yürürlüğe girmiş, olağanüstühal durumu uygulanmış ve bu şartlarda ülke kurucu meclis seçimlerinegitmiştir. 30 Ocak 2005 te Kurucu Meclis seçimleri ve yerel seçimler birlikte düzenlenmiştir. Olağanüstü şartlar altında gerçekleştirilen bu seçimlerde özellikle Sünni Araplar seçimleri boykot etmiştir. Kurucu Meclis in oluşması sonrasında kurulan yeni hükümetin başbakanı olarak Nisan 2005 te İbrahim el-caferi işbasına gelmiştir ve Mayıs 2006 ya kadar bu görevde kalmıştır. Kurucu meclisin hazırladığı anayasa 15 Ekim 2005 te düzenlenen referandumla kabul edilmiştir. Yeni anayasanın kabulü sonrası 15 Aralık 2005 te parlamento seçimleri yapılmış ve 2005 genel seçimleriyle oluşan 275 sandalyeli Parlamento nun Başkanı Mahmud el Meşhedani olmuş 679, ancak 2009 yılında Meşhedani, korumalarıyla ilgili olarak yürütülen bir soruşturma sırasında görevi Müslüman Kardeşler kökenli Sünni Arap liderlerden İyad el Samarrai ye devretmiştir. Bu dönemde Irak Başbakanlığı görevini Nuri el-maliki üstlenmiştir. 7 Mart 2010 da gerçekleşen seçimlerde ise parlamentodaki sandalye sayısı 325 e çıkartılmıştır. Seçim sonucu eski başbakanlardan İyad Allavi liderliğindeki Irak Ulusal Hareketi (El Irakiyye) 91, Başbakan Nuri el-maliki liderliğindeki Hukuk Devleti Koalisyonu 89, eski başbakanlardan İbrahim el-caferi liderliğindeki Irak Ulusal İttifakı 70, Kürdistan Bölgesel Yönetim Başbakanı Berham Salih liderliğindeki Kürdistan İttifakı 43, Değişim Hareketi 8, Irak Birliği İttifakı 4, Irak Uzlaşma Cephesi 6, Kürdistan İslam Birliği 4, Kürdistan da İslami Cemaat 2, azınlıklar ise 8 sandalye kazanmıştır. Seçimlerin ardından ikinci olan Hukuk Devleti Koalisyonu ile üçüncü olan Irak Ulusal İttifakı, Ulusal İttifak adı altında birleşerek 159 sandalyeyle meclis çoğunluğunu ele geçirmiştir. Kürdistan İttifakı ile anlaşan Ulusal İttifak, KYB lideri Celal Talabani yi Cumhurbaşkanlığınaseçmiş, Talabani de Ulusal İttifak ın Başbakan adayı Nuri el Maliki yi hükümetkurmakla görevlendirmiştir. Irak Ulusal Hareketi, başlangıçta seçimlerde birinci çıkanittifak olarak hükümet kurma görevinin kendisine verilmesi gerektiğini savunsa da kurulanhükümetin dışında kalmamış, bazı bakanlıkları kendilerine tevdi edilmesi karşılığındaulusal İttifak ile uzlaşmıştır Mahmud el Meşhedani nin resmi sitesi: 173

176 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Nitekim bu uzlaşma sonucu Parlamento Başkanı olarak el Irakiyye Listesi nden Musullu Sünni Arap siyasetçi Üsame el Nuceyfi seçilmiştir. 680 Irak parlamentosunda 26 komisyon aktif olarak faaliyet göstermektedir. 681 Federal düzeyde yasama faaliyeti yürüten Irak parlamentosunda ilgili komisyonların önemli bir etkinliği vardır. Komisyonlar paralel bakanlıklardaki faaliyetlere ve işleyişe dair bir denetleyici rol oynamakta, ilgili bakanları gerekli durumlarda meclise çağırıp sözlü sorular yöneltebilmektedir. Bununla birlikte Irak ın tamamını temsil eden federal parlamentonun yasama faaliyetlerinin bölgesel parlamento üzerindeki etkisi sınırlı kalmaktadır. 4.2 IRAK YARGISI 682 Irak Cumhuriyeti Devleti adına hukuku yorumlayan ve uygulayan mahkemeler düzenidir. Modern Irak tarihi boyunca Irak yargısı iktidardaki yöneticilerin baskıları karşısında bağımsızlığını oluşturma mücadelesi vermiştir. Ülkede yargı erkinin devlet içerisinde bağımsız ve saygın bir konumunu inşa etme çabası ilk olarak 1963 yılında 26 sayılı Yargı Otoritesi Kanunu ile belirginleşmiştir. Bu yasayla Mahkeme ve Yargıçlar İşleri Komisyonu yerine Yargıçlar Konseyi kurulmuş, Konsey üyeliğine Yargıtay Başkanı, Şer i Yargıtay Konseyi Başkanı, Adli Denetim Heyeti Başkanı, Yargıtay Başkan Yardımcısı ve Adalet Bakanlığı ndan üst düzey bir bürokrat getirilmiştir. 683 Yargı Konseyi 1977 ye kadar görevini sürdürmüş, bu tarihte ilga edilen konseyin yerine Adalet Bakanı başkanlığındaki Adalet Konseyi kurulmuştur. Adalet Konseyi, siyasi otoriteyi temsil eden yürütme erkinin yargı erki üzerindeki kontrolü olarak kendisini göstermiştir. 9 Nisan 2003 te siyasi rejim devrilene kadar aynı şekliyle kalan Irak yargısı, 18 Eylül 2003 te çıkan 35 sayılı bildirgeyle yeniden şekillendirilmiştir. Bu bildirgede Adalet Bakanlığı ndan bağımsız olarak Irak yargı düzenini idare edecek ve hukuk devletinin tesisi için çalışacak bir Yargı Konseyi nin kurulması söyleminin altı çizilmiştir Irak Ulusal Hareketi, kurulan yeni hükümetle birlikte Parlamento Başkanlığı, Stratejik Politikalar Ulusal Konseyi Başkanlığı, Cumhurbaşkanı yardımcılığı, Başbakan yardımcılığı, Maliye Bakanlığı, Tarım Bakanlığı, İletişim Bakanlığı, Eğitim Bakanlığı, Elektrik Bakanlığı, Endüstri ve Maden Bakanlığı, Bilim ve Teknoloji Bakanlığı ve üç devlet bakanlığı elde etmiştir. Ayrıca Irak Ulusal Hareketi nin güvenlik bakanlıklarından birine aday göstermesi hususunda anlaşmaya varılmıştır El lican, Meclisu n Nuvvab, Irak Yüksek Yargı Konseyi resmi sitesi: Lemha tarihiyye Meclis ul Gazai l Ala, El Sultatu l Gazaiyye, A.g.e. 174

177 4. IRAK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ Irak Yargı Konseyi nin adı yeni düzenlemeyle Yüksek Yargı Konseyi olarak değiştirilmiş ve üyeleri Yargıtay Başkanı ve iki yardımcısı, Devlet Şura Konseyi Başkanı, Genel Savcılık Başkanı, Yargı Denetim Heyeti Başkanı, Temyiz Mahkemeleri Başkanları ve Yargı Otoritesi Genel İdaresi Başkanı olan bir yargıç ya da Başsavcılık üyelerinden birisi olarak belirlenmiştir. Yüksek Yargı Konseyi ne Yüksek Federal Mahkeme Başkanı nın başkanlık etmesi onaylanmış ve bu konseyde KBY Yargıtay Başkanı ve yardımcıları ile KBY Başsavcı ve Yargı Denetim Heyeti Başkanlarının bulunması kararlaştırılmıştır. Irak anayasasının 87. maddesiyle de bu kurumsal yapı güçlendirilmiştir. 685 Bugün Irak Yargısı teşkilat şemasına bakıldığında Yüksek Federal Mahkeme, Yüksek Yargı Konseyi, Federal Yargıtay, Başsavcılık Kurumu, Yargı Denetim Heyeti, Federal Mahkemeler, Yargı Otoritesi Genel İdaresi öne çıkmaktadır. 686 Bu organlar arasında en önemlisi kabul edilen Irak Yüksek Federal Mahkemesi, 2005 yılında 30 sayılı kararla kurulmuştur. Merkezi Bağdat ta bulunan Yüksek Federal Mahkeme ye federal hükümet ile bölgesel hükümetler arasındaki anlaşmazlıklara, kanun ve yasaların anayasayla uyumuna ve idari yargı kararlarına ilişkin itirazlara bakma gibi görevler verilmiştir. Daha sonra bu yasada yapılan bir düzenlemeyle İslam Hukuku uzmanlarının da Yüksek Federal Mahkeme üyesi olması ve Anayasa Mahkemesi ne anayasa hükümlerini yorumlama hakkı verilmesi gibi değişiklikler gerçekleştirilmiştir. 687 Yeni dönemde Irak yargısının bağımsız ve tarafsızlığı meselesi çeşitli vesilelerle tartışma konusu olmaya başlamıştır. Başbakan el-maliki nin kendi gücü üzerindeki sınırları kaldırma ve muhaliflerini sindirmek için araç haline getirmeye çalıştığı yargı üzerinde doğrudan ve artan şekilde etki kurduğuna dair bir kanaat oluşmaya başlamıştır. 688 Bu kanının oluşmasına sebep olan gelişmelerin ilki, 2010 seçimleri sonrası parlamentoda en fazla sandalye kazanan ve hükümeti kurma görevi verilmesi beklenen oluşuma dair anayasa maddesinin yorumlanması konusunda olmuştur. Yüksek Federal Mahkeme, hükümet kurma görevini seçimlerden galip çıkan Irak Ulusal Hareketi yerine seçim sonrası Ulusal İttifak adı altında birleşerek mecliste en fazla sandalye sayısına ulaşan Hukuk Devleti Koalisyonu ve Irak Ulusal İttifakına verilmesi noktasında bir anayasa yorumunun arkasında durmuştur. İkinci olarak, Federal Yüksek Mahkeme nin el-maliki nin talebi üzeri A.g.e El Heyeti l Gaziyye li l Sultati l Gazaiyye, El Sultatu l Gazaiyye, Lemha tarihiyye el Mahkemetu l İttihadiyye, El Sultatu l Gazaiyye, Toby Dodge, Iraq: From War to a New Authoritarianism (London: The International Institute For Strategic Studies, 2013), Kindle baskısı. 175

178 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU ne, hükümetin özerk ve güçlü kurumlar üzerinde doğrudan gözetim hakkı olduğunu yönünde hüküm vermesidir. Bu çerçevede, Yolsuzluklar Komitesi, Bağımsız Yüksek Seçim Komisyonu, Merkez bankası ve İnsan Hakları Yüksek Komisyonu gibi kurumlar üzerinde el-maliki nin etki kurmasının yolunu açmıştır. Irak Yargısına yönelik bir diger eleştiri de, yargının Irak Cumhurbaşkanı Yardımcısı Tarık el Haşimi nin ülke içerisinde terör olaylarına karıştığına dair doğrudan Irak Başbakanlığı tarafından yürütülen bir operasyonun parçası haline geldiğidir. 689 Ayrıca şeffaf olmayan yargılamalar sonucu verilen ve infaz edilen idam cezaları uluslararası insan hakları örgütlerini alarma geçirmiştir. İdamların çok yüksek rakamlara ulaşması, bunun siyasal sindirme girişimi olarak görülmesine ve yargının da buna alet edildiği yorumlarına sebep olmaktadır. 690 Irak ta yaşanan etnik-sekteryen bölünmüşlükten muaf olmayan bir yapı olarak Irak yargısının karşı karşıya sorunlardan birisi de can güvenliğidir. Irak yargısının çeşitli düzeyde üyeleri can güvenliği bağlamında ciddi tehdit altındadır. Nitekim Irak ta 2003 ten bu yana muvazzaf 48 üst düzey yargıcın farklı zamanlarda kimliği belirlenemeyen silahlı gruplar tarafından öldürüldüğü bilinmektedir IRAK MERKEZ BANKASI 692 Irak ta, Osmanlı egemenliği döneminde Osmanlı Lirası nın yanısıra çeşitli Avrupa ülkelerinin de para birimleri kullanılmaktaydı. İngiliz egemenliği dönemindeyse Irak, Hindistan ekonomik sistemiyle birleştirilmiş ve bu dönemde Rupi dolaşıma girmiştir de Londra da Irak Para Komitesi oluşturulmuş ve Irak Dinarı İngiliz Paundu yla ilişkilendirilmiştir. Krallık talimatıyla 1947 de Irak Ulusal Bankası kurulmuş ve 1949 da Irak Para Komitesi ilga edilmiştir. 693 Irak ta başlangıçta dış ticaret için verilen kredilerin alanı, devletin bankacılığı sanayi ve ziraat alanına yaymasıyla genişlemiştir. Bu dönemde Irak ta Ziraat ve Sanayi Bankası, Emlak Bankası, İşbirliği Bankası ve İpotek Bankası gibi bankalar kurulmuştur yılında Irak Ulusal Bankası, Irak Merkezi Bankası ilan edilmiş ve bu tarihten itibaren ülkedeki tüm bankacılık faaliyetleri kontrol edilmeye baş A. g. e İnsan Hakları İzleme Örgütü Irak taki idamlarda şeffaflık eksikliğini kınadı, Yeni Türkiye, 18 Eylül 2012, Erişim tarihi: 14Şubat Şüheda Guzat, el Sultatu l Gazaiyye, Irak Merkez Bankası resmi sitesi: Tarih ul bank ul merkeziyyu l Iraki, el Bank ul Merkezi el Iraki, 176

179 4. IRAK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ lanmıştır. Yine bu tarihte Irak dinarı İngiliz poundu yerine Amerikan dolarıyla ilişkilendirilmiş ve 1 Irak dinarı 3.37 dolar seviyesini görmüştür Temmuz 1964 te tüm bankacılık ve sigortacılık işlemleri yapan kuruluşlar kamulaştırılmıştır yılına gelindiğinde Irak ta bankacılık sektöründe sadece Irak Merkez Bankası, Rafideyn Bankası, Ziraat Bankası, Sanayi Bankası ve Emlak Bankası bulunmaktaydı Körfez Savaşı yla birlikte Irak dinarı büyük bir çöküş yaşamış ve 3000 Irak dinarı 1 dolar seviyesini görmüştür. Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesiyle birlikte Irak ta bankacılık da yeni bir döneme girmiştir. 695 İşgal sürecinde bankacılık tarihinin en büyük hırsızlık vakalarından biri yaşanmış, Saddam Hüseyin in oğlu Kusey, Irak Merkez Bankası ndan 1 milyar doları zimmetine geçirmiştir. 696 Mevcut Irak Merkez Bankası nın temellerinin atıldığı yeni dönemde, 19 Eylül 2003 tarihli Bankalar Kanunu çıkarılmıştır. 15 Ekim Ocak 2004 tarihleri arasında yeni Irak dinarı basılmıştır. 6 Mart 2004 tarihinde ise Irak Merkez Bankası Kanunu nu çıkartılarak bağımsız Irak Merkezi Bankası kurulmuştur. Kuruluşunda 100 milyar dinar sermayesi bulunan bankanın başkanı Iraklı ekonomist Dr. Sinan el-şebibi olmuştur. 697 Dr. el-şebibi zamanında Irak Merkez Bankası hızla modernleştirilmiş, dünya döviz piyasalarına uyumu sağlanmış ve ülkedeki siyasal istikrarsızlığına rağmen Irak dinarının döviz piyasalarında istikrarı temin edilmiştir. Irak Merkez Bankası nın sorumlulukları arasında enflasyon ve mali istikrarı kontrol etmek, para politikalarını uygulamak, devlet rezervlerini idare etmek, Irak Dinarı basmak ve bankacılık alanını düzenlemek gibi görevler bulunmaktadır. 698 Bankanın Dinar rezervi 2006 yılı Aralık ayında 33 trilyon Dinar ı aşmıştır. Merkezi Bağdat ta bulunan Irak Merkez Bankası nın Basra, Musul, Süleymaniye ve Erbil de dört şubesi vardır. Ancak 2012 yılı içindeki gelişmeler, Merkez Bankası nın bağımsız statüsüne darbe vurmuştur. Ocak 2011 yılı başında Yüksek Federal Mahkeme den istediği görüşü alan Bsşbakan Maliki, diğer bağımsız kurumların üzerinde hâkimiyet kurmaya çalıştığı gibi, Merkez Bankası na da müdahele etmiştir. El-Maliki önce Mart 694. A.g.e A.g.e Largest bank heist, ANEKI, Muhafız ul bank ul merkeziyyu l Iraki, el Bank ul Merkezi el Iraki, Tarih ul bank ul merkeziyyu l Iraki, el Bank ul Merkezi el Iraki, 177

180 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU 2012 de bu kurum üzerinde hükümet denetimi tesis etmiş, Ekim 2012 de de kurumun başkanı Dr. el-şebibi yi, vazife gereği yurtdışında olduğu bir sırada, görevinden uzaklaştırmıştır. Ayrıca Dr. El-Şebibi ve ekibinden 10 kişi hakkında, görevini kötüye kullanmak, yolsuzluk ve döviz spekülasyonu yapmaktan dava açılmıştır. El-Şebibi Ocak 2011 de el-maliki hükümetine bağımsız kurumlar üzerinde denetim hakkı veren Yüksek Federal Mahkeme kararına eleştirel yaklaşımı ile de bilinmektetir IRAK ORDUSU lerde kurulan ve yedi kez darbe girişiminde bulunan Irak Ordusu, modern Irak tarihi boyunca siyaset üzerindeki etkinliğini hep korumuştur. 701 İngiliz işgal döneminde ilk olarak Musa Kazım alayı kurulmuş ve Irak Silahlı Kuvvetleri nin merkezi Bağdat olmuştur de Irak Hava Kuvvetleri, 1937 de de Irak Deniz Kuvvetleri kurulmuştur. Irak ordusu, Irak-İran savaşı sırasında 1 milyon mevcuda ulaşmıştır. ABD nin 2003 te Irak işgalinin ardından Irak ordusunu tasfiye etmesinin gerekçeleri arasında ordunun yeni dönemde siyasete müdahele etme imkanı kaldırmak da vardı. 702 Ancak 23 Mayıs 2003 te dağıtılan Irak ordusunun yerine kurulan Yeni Irak Ordusu nun Irak ın iç siyasi dengelerinde önemli bir unsur olarak tekrar belirmiştir. Yeni süreçte Irak Ordusu siyasette doğrudan etkin olmasa bile, orduyu kontrolü altında tutan güç, siyasetteki etkinliğini arttırmaktadır. Irak Ordusu, teorik olarak Savunma Bakanlığı na bağlı olarak faaliyet göstermektedir. Irak Savunma Bakanı vekâleten Sünni kökenli Sadun Duleymi tarafından yönetilmekte, Irak Genelkurmay ve Müşterek Kuvvetler Başkanlığını ise Kürt kökenli Babekr Şevket Zebari yürütmektedir. Irak ta fiili olarak başkomutanlık sıfatı ise Başbakan olarak Nuri el Maliki dedir. Irak Savunma Bakanlığı na bağlı bulunan ordu, hava ve deniz gücünden ziyade kara ordusu olarak yapılandırılmıştır. Toplam asker sayısı kara kuvvetlerinde 193 bin, hava kuvvetlerinde ise, 5 bin civarındadır. İçişieri Bakanlığı na ait birimler 699. Kenneth Katzman, Iraq: Politics, Governance, and Human Rights, Congressional Research Service, s. 15; Sinan Salahedddin, Sinan al-shabibi, Iraqi Central Bank Chief, Issued Arrest Warrant Over Corruption Allegations, Huffington Post, 20 Aralık 2012, Erişim tarihi: 18 Şubat Irak Savunma bakanlığı resmi sitesi: Mişel Goba, İnsihab ul Guvvat il Emrikiyye mine l Irak ve avakıbih, El Cezire Araştırmalar Merkezi, 21 Mayıs 2011, Dodge, a. g. e. 178

181 4. IRAK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ de dahil olmak üzere, Irak ta güvenlik güçlerinin ana işlevi, ülkeyi dış tehditlere karşı korumak değil, ülkede düzeni tesis etmek ve devlet otoritesini nüfusa kabul ettirmektir. 703 İç güvenlik alanında Bağdat ve ülkenin diğer bölgelerinde şiddet eylemlerinin hala sürdüğü görülmektedir. Bununla birlikte 2009 ve 2010 dan itibaren güvenlik dosyasının Irak hükümetine devredilmesi sonrası güvenlik alanında gözle görülür bir gerileme de yaşanmamıştır. Irak güvenlik güçlerine dış güvenlik misyonu açısından baktığımızda, Irak ın dört Arap ve iki Arap olmayan komşusu ile sınırları olduğuna dikkat çekmek gerekmektedir. Irak, kendi ifadesiyle komşu ülkelerden Irak a teröristlerin sızmasını engelleyemediği gibi kendi topraklarından komşu ülkelere yönelik güvenlik tehditlerine de mani olamamaktadır. Dolayısıyla yaklaşık 3500 km uzunluğundaki Irak sınırlarının güvenliğinden bahsetmek mümkün değildir. Üstelik Irak ın bu zaafiyetin giderilmesi noktasında komşu ülkelerle işbirliği de oldukça sınırlı kalmaktadır. Irak Genelkurmay Başkanı Babekr Zebari, Irak ordusunun ancak 2020 yılında tam anlamıyla hazır olabileceğini ve bu tarihten önce dış saldırılara cevap veremeyeceğini ifade etmektedir. 704 Bu şartlar altında Irak ın olası bir dış müdahaleye karşı kendisini koruma imkânının bulunmadığı görülmektedir. Ayrıca Irak ordusunun teçhizat bakımından Amerikan envanterindeki teçhizat ile donatıldığı bilinmektedir. Bu durum ordunun ABD ye bağımlılığının süreceği anlamına gelmekte ve Irak-ABD askeri ilişkilerinin uzun soluklu olacağına işaret etmektedir. Irak ordusunun, devletin diğer tüm kurumlarında olduğu gibi bir temsil sorununun da bulunduğu bilinmektedir. 705 Irak ordusunun yapısı, ulusal olmaktan çok ülkedeki bölünmüşlüğü temsil etmekte ve bu bölünmüşlük içerisinde belirli bir grubun hâkimiyetini barındırmaktadır. Nitekim Irak Ordusundaki temsil sorunu Irak halkının farklı kesimlerinin güvenlik güçlerini sahiplenmesinin önünde bir engel oluşturmaktadır. Özellikle Sünni kesimler yeni dönemde askeri bürokraside yükselme imkânının oldukça zor olduğundan şikayet etmektedir. Bu şartlarda Amerika nın çekilmesiyle birlikte Sünni kesimlerde yeniden silahlanmanın başgöstereceğine dair kaygılar gündeme gelmektedir A. g. e Gaidun askeri: el Irag len yestedıya d difa an nefsihi bişeklin kamil gable 2020, Reuters Arabic, 30 Ekim 2011, Irak anayasasının 9. maddesi Irak güvenlik güçlerinin hiçbir ayrımcılığa maruz bırakılmaksızın tüm kesimlerin ağırlığı gözetilerek oluşturulmasını öngörmektedir. Bkz Kenneth M. Pollack, With a Whimper, Not a Bang, Brookings, 21 Ekim 2011, opinions/2011/1021_iraq_pollack.aspx. 179

182 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Mevcut yapıda Irak Ordusunun subay sınıfında eski ordudan kalma subaylarla eski rejime muhalif olan siyasi hareketlerin silahlı kollarından gelen subaylar başat rol oynamaktadır. Bu noktada eski ordudan kalan subaylar yeni rejime bağlılık sınavı vermekte, yeni subaylar ise düzenli ordu eğitimi ve deneyimi noktasında sıkıntılar yaşamaktadır. Eski subaylar yeni subayları ehliyetsizlikle ve İran ın nüfuz ajanı olmakla, yeni subaylar da eski subayları Baas Partisi yanlısı olmakla ve muhtemel darbelere zemin hazırlamakla suçlamaktadır IRAK POLİSİ 708 Irak Polis Gücü, ilk olarak 1920 yılında 72 sayılı Polis Beyannamesi ile Iraklı süvari, piyade ve sınır birliklerinden oluşturulmuştur. İlk Irak polis gücü yönetiminde 2 Iraklı Subay, 92 Iraklı ve Hindistanlı komiser, 22 İngiliz subay ve 71 İngiliz personel görev almıştır yılında kurulan hükümetle Irak İçişleri Bakanlığı na bağlı olarak polis gücü yapılandırılmış, 1922 de ise tüm vilayetlere bir polis müdürü atanmıştır. Ancak bu dönemde Irak polis güçlerinin yönetimi Irak ve İngiliz subaylarının ortak kontrolünde olmuştur yılında Irak ve İngiltere arasında anlaşma imzalandıktan sonra Irak polisinin tüm kontrolü Iraklı subaylara geçmiştir. Bununla birlikte bu tarihten itibaren Iraklı üst düzey polis memurlarının eğitimi için her yıl Londra ya öğrenci gönderilmiştir. 1940, 1941, 1943, 1944, 1950, 1951 ve 1952 yıllarında Irak polisinin kurumsal yapısını düzenleyen çeşitli kanun ve kararnameler çıkartılmıştır. Kurumsal yapısı güçlendirilen Irak polisi başlığı altında Irak Gizli Polisi ve Irak Genel İstihbarat Müdürlüğü faaliyet göstermiş, bu durum 2003 te Irak ın işgal edilmesine kadar devam etmiştir. 710 Irak işgali sonrası Irak ordusunun aksine Irak polis gücü ilga edilmemiş, ancak Irak İçişleri Bakanlığı na bağlı olarak 9 Nisan 2003 tarihinde yeniden yapılandırılmıştır. Sayısı bugün 125 bini bulduğu söylenen Irak polis gücüne katılan memurlar birkaç haftalık eğitimden geçirilmiş, teşkilat içerisinde eskiden görev yapmış kişilerse sadece 3 haftalık bir eğitim programına tabi tutulmuştur. 711 Irak İçişleri 707. Beşir Nafi, El Irak, Tehaddiyat ma ba de l insihabi l askeri el Emeriki er Resmi, El Cezire Araştırmalar Merkezi, 17 Kasım 2011, Irak İçişleri Bakanlığı resmi sitesi: Tarih uş Şurtati l Irakiyye, el Mevkıu r resmi li l müdiriyyeti l amme li şurtati muhafazati Babil, A.g.e El Şurdatu l Irakiyye, El Cezire, 180

183 4. IRAK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ Bakanlığı na 712 bağlı faaliyet gösteren Irak polisi üzerinde 2003 ten bu yana 5 bakan etkinlik göstermiştir. 713 Irak Polis Gücü, Irak İçişleri Bakanlığı nın tanımladığı üzere bakanlığa bağlı olarak faaliyet gösteren ve kanunların uygulanması sorumluluğu olan bir birimdir. Irak polisi, rejimi korumak, güvenlik devriyeleri düzenlemek, suçluları yakalamak ve trafik akışını sağlamak gibi bilinen polis görevlerini yerine getirmektedir. Başlangıçta ABD tarafından silahlanmasına izin verilmeyen Irak polisi, güvenlik sorununun tırmanması sonrasında silahlanabilmiştir. 714 Irak Polisi, Irak Polis Hizmeti, Federal Polis ve Destek Güçleri adlı üç ayrı yapıdan oluşmaktadır. Irak Polis Hizmeti birimi ülke çapında asayişi sağlamaktan sorumlu iken, Federal Polis özel operasyonlardan sorumlu birim olarak çalışmakta, Destek Güçleri ise sınır güvenliği, koruma hizmetleri ve hapishanelerin kontrolü gibi alanlarda faaliyet göstermektedir. Ayrıca Irak İçişleri Bakanlığı na bağlı olarak Irak polis gücü çerçevesinde faaliyet gösteren bir istihbarat birimi de bulunmaktadır. Irak polisinin temel sorunlarından birisi de Irak ordusunda olduğu gibi temsil sorunudur. Irak ta iç savaş tansiyonunun arttığı dönemde Irak polis gücünün de bu kanlı savaşa karıştığı, hatta gündüz polis, gece milis güç olarak faaliyet gösterdiği ifade edilmiştir. 715 Ülke içerisindeki bölünmüş yapıyı temsil eden bir kurum olarak Irak Polis Gücü içerisinde ve eski-yeni polis subayları arasında da belirli bir uyumun yakalandığını söylemek zordur. 4.6 IRAK ULUSAL İSTİHBARAT SERVİSİ 716 Irak Ulusal İstihbarat Servisi, 2003 sonrası ilga edilen Irak Genel İstihbarat Servisi nin yerine kurulan ulusal istihbarat servisidir. İlga edilen Irak Genel İstihbarat Servisi, daha çok dış istihbarat alanında çalışmakta, iç istihbarat konusunda ise Irak Emniyet Genel Müdürlüğü ile koordineli hareket etmekteydi. Kurumsal olarak İçişleri Bakanlığı na bağlı olan eski Irak Genel İstihbarat Servisi, doğrudan Devrim Komuta Konseyi nden direktifler almaktaydı Irak İçişleri Bakanlığı resmi sitesi: A.g.e sonrası İçişleri Bakanlığı yapan isimler sırasıyla şöyledir: Nuri el Bediran ( ), Semir el Sumaydai ( ), Felah el Nakip ( ), Bakır Cebr el Zubeydi ( ), Cevad Bolani ( ) El Şurdatu l Irakiyye, El Cezire, A.g.e Irak Ulusal İstihbarat Servisi nin resmi sitesi: 181

184 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU İlga edilen Irak Genel İstihbarat Servisi nin kökleri yıllarında Baas Partisi Özel Güvenlik Birimi ni kurma görevi verilen Saddam Hüseyin in kurduğu Hanin Servisi ne dayanmaktaydı. Bu kurum 1968 te Özel Servis, 1973 te İstihbarat Başkanlığı, 1983 te ise İstihbarat Servisi adını almıştır lerden sonra kurumun başına sırasıyla Saddam ın kardeşleri Barzan Tikriti ve Sebavi Hasan getirilmiştir. Saddam dönemi boyunca Genel İstihbarat Servisi nin yanısıra Genel Askeri İstihbarat Müdürlüğü, Özel Güvenlik Servisi, Emniyet Genel Müdürlüğü ve İçişleri Bakanlığı gibi kurumlar da Cumhurbaşkanlığı na bağlı şekilde çeşitli istihbarat faaliyetleri yürütmüştür işgalinin ardından Paul Bremer, Irak güvenlik güçlerinin ilga edildiğini duyurmuş, ancak işgale karşı direnişin yükselmesiyle Irak güvenlik güçlerinin hızlı bir şekilde yeniden yapılandırılması gündeme gelmiştir. Aralık 2003 te İyad Allavi ve işgal sonrası ilk İçişleri Bakanı olan Nuri Bediran ın Washington ziyareti sırasında CIA nın da desteğiyle Irak istihbaratının yeniden yapılandırılması meselesi görüşülmüş ve bu dönemde Genel Güvenlik Direktörlüğü kurumsal adı altında çalışmalar yapılmıştır. 717 Bu süreçte Irak İçişleri Bakanı Nuri Bediran aynı zamanda Genel Güvenlik Direktörlüğü nün oluşturulması çalışmalarını yürütmüş ve eski döneminin Irak İstihbarat Servisi mensuplarından bu kuruma alımlar yapılmıştır. İbrahim el Cenabi nin adının kurum başkanlığı için geçtiğini dönemde kurum için 500 ila 2000 kişilik bir kadro alımı gerçekleştirildiği medyaya yansımıştır. Ancak CIA ile güçlü bağlantılarıyla bilinen bir başka Iraklı politikacı Ahmed Çelebi, kurulmakta olan gizli servisin Baas Partisi üyelerinden oluşturulmasını şiddetle eleştirmiştir. Nihayet Nisan 2004 te Paul Bremer in imzasıyla Geçici Irak Yönetimi ne Genel Güvenlik Direktörlüğü yerine Irak Ulusal İstihbarat Servisi (INIS) adı altında bir yapılanmaya gidilmesi yetkisi verilmiş ve kurumun başına General Muhammed Şehvani getirilmiştir. Şehvani, yılları arasında Irak ordusunda görev yapmış, 1990 da İngiltere ye sığınmış bir subaydır ta CIA nın Irak ta başarısız bir darbe girişiminde rol alan Şehvani, Irak a 2003 sonrası girmiştir. Şehvani, özellikle İran ın Irak taki faaliyetlerini ve İran a yakın grupları takip altına almış, bu dönemde INIS ın bazı ajanları Bedir Organizasyonu tarafından tasfiye edilmiştir. 718 Ancak Irak hükümeti ile INIS Şefi Muhammed Şehvani de anlaşamamış, Beyaz Saray ile 717. Dana Priest, Robin Wright, Iraq Spy Service Planned by U.S. To Stem Attacks, Washington Post, 11 Aralık Ned Parker, Iraq s spy chief accuses Badr militia of killing agents, Middle East Online, 14 Ekim 2004, 182

185 4. IRAK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ Irak Bakanlar Kurulu arasında Şehvani gerilimi bir süre devam etmiştir. 719 Sonunda Irak Başbakanı Nuri el Maliki, INIS Şefi Şehvani yi görevden almıştır. Başbakan Maliki nin INIS içerisindeki temizlik operasyonu devam etmiş, kurumun Başkan Vekili General Züheyr el Ğurbavi de bir süre sonra görevinden alınmıştır. 720 Bu dönemde Başbakan Maliki nin kendi büro müdürü Tarık Necm Abdullah ı INIS Şefi olarak atamak istediği konuşulmuştur. Nitekim Tarık Necm, INIS Şefliği görevinin boş kaldığı süreçte Başbakanlık ile INIS arasındaki ilişkiyi yönetmiştir. 721 Son günlerde ise Bağdat Operasyonlar Birimi Sözcüsü Tuğgeneral Kasım Ata nın Korgeneral rütbesine yükseltilip vekâleten INIS Şefi olarak atandığı konuşulmaktadır. 722 Irak yasalarına göre Irak Ulusal İstihbarat Servisi Şefi, Başbakan ve Bakanlar Kurulu nezdinde müsteşar olarak çalışmakta ve ulusal güvenlik politikalarının belirlenmesine katkıda bulunmaktadır. 723 INIS ın temel görevi Irak Ulusal Güvenliğini tehdit edebilecek, terörizm ve isyan, uyuşturucu, silah kaçakçılığı, organize suçlar, casusluk gibi alanlarda istihbarat toplamak ve istihbarat faaliyetleri yürütmektir KÜRT BÖLGESEL YÖNETİMİ PARLAMENTOSU 725 Erbil, Süleymaniye ve Dohuk u içerisine alan Kürdistan Bölgesel Yönetimi çerçevesinde yasama görevini sürdüren parlamentonun adıdır Körfez savaşı sonrası 36. Paralel in kuzeyinde uçuşa yasak bölge ilan edilmesiyle Saddam Hüseyin bu bölgedeki tüm kamu kurumu hizmetlerini dondurmuş ve bu süreçte bölge kendi imkânlarıyla bu kurumları tekrar oluşturmuştur. Bugün KBY parlamentosunda, bölgede etkin olan KDP, KYB, Gorran, Kürdistan İslam Birliği, Kürdistan İslami Cemaati, Kürdistan İslami Hareketi, Türkmen Demokratik Hareketi, Keldani Süryani Asurî Halk Konseyi gibi partiler bulunmaktadır. 111 sandalyeli KBY Parlamentosunun Başkanı KDP üyesi Dr. Kemal Kerküki, Başkan Yardımcısı ise KYB üyesi Dr. Arslan Bayez dır Mareke samıta beyne Bağdad ve Vaşinton havle cihazi l muhaberat, Mareb Press, 8 Mart 2007, El Maliki yugilu mesulu l cihazil muhaberat bi sebebi gazaya l fesad, al Maraya News, 3 Ekim 2009, El Maliki yemnahu müdire mektebihi icaze meftuha ve tuayyinu müdiren bil vikale, Nakhel News, 23 Ocak 2011, Ata seyetesellemu mansaben refiu l musteva fi l muhaberat, Baghdad News, 9 Şubat 2012, Cihazu l muhaberati l vatani el Iraki, Iraqi National Intelligence Service, Coalition Provisional Authority Order Number 69, KBY Parlamento resmi sitesi: 183

186 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU KBY Parlamentosunun oluşturulduğu 1992 yılında bölge çapında ilk genel seçimler gerçekleştirilmiş, bu tarihten itibaren 13 yıl boyunca herhangi bir seçim yapılmamıştır. 105 üyeli parlamento için 1992 de Erbil, Süleymaniye ve Dohuk un yanısıra Diyala nın bazı bölgeleri de seçim sürecine katılmış, bu seçimlerde Mesud Barzani liderliğindeki KDP 51, Celal Talabani liderliğindeki KYB 49 sandalye kazanmıştır. % 7 barajının uygulandığı seçimlerde Asurîlere 5 sandalye kotası ayrılmıştır oyun kullanıldığı1992 seçimleri sonucu KDP ve KYB koalisyon hükümeti kurmuş, ancak bu birliktelik taraflar arası çatışmaların başladığı li yıllarda son bulmuştur yılında Irak genelinde gerçekleştirilen yerel seçimlere paralel olarak KBY nin hâkim olduğu Erbil, Süleymaniye ve Dohuk ta da parlamento seçimleri gerçekleştirilmiştir. KDP ve KYB 30 Ocak 2005 te gerçekleştirilen bu seçimlere KDP kökenli Neçirvan Barzani liderliğindeki Kürdistan Listesi şemsiyesi altında ittifak yaparak girmiş ve sandalye sayısı 111 e çıkartılan parlamentoda 104 sandalye kazanmıştır. Ali Bapir liderliğindeki Kürdistan İslami Cemaati nin 6 milletvekili çıkardığı seçimlerde Kürdistan Emekçiler ve İşçiler Partisi 1 milletvekili çıkartabilmiştir. 13 yıl sonra gerçekleşen 2. KBY Parlamento seçimlerinde oy kullananların sayısı 1992 seçimlerine göre neredeyse iki kat artarak u bulmuştur. Üstelik bu seçimlere Diyala bölgesi katılmamıştır. 727 KBY parlamentosu için düzenlenen üçüncü seçimler, yine Irak çapında düzenlenen yerel seçimlere paralel olarak 2009 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu kez liderliğini KYB kökenli Berham Salih in yaptığı KDP-KYB ittifakı olan Kürdistan Listesi 59, Gorran Listesi 25, Kürdistan İslam Birliği, Kürdistan İslami Cemaati, Kürdistan Sosyalist Partisi ve Kürdistan Emekçiler ve İşçiler Partisi nin oluşturduğu Hizmet ve Reform Listesi 13, Kürdistan İslami Hareketi 2 sandalye kazanmıştır. 11 sandalyenin Türkmen, Asurî ve Ermeni azınlıklara ayrıldığı bu seçimlerde Türkmen Demokratik Hareketi ve Keldani Süryani Asurî Halk Konseyi gibi partiler 3 er sandalye kazanmıştır seçimlerinde oy kullananların sayısı ise olmuştur. 728 KBY parlamentosunda faaliyet gösteren çok sayıda komisyon bulunmaktadır. Bu komisyonlar Tarım ve Sulama, İletişim ve Belediyeler, Kültür, Maliye Ekonomi İşleri, Genel ve Yükseköğretim, Sağlık ve Sosyal İşler, İçişleri, Konut ve İmar, İnsan Hakları, 726. Kurdistan Elections 19 Mayıs 1992, Tarihu intihabati d devreti s saniye, Kurdistan Parliament, Third Term 2009, Kurdistan Parliament, 184

187 4. IRAK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ Endüstri, Enerji ve Mineraller, Kürdistan Anayasası, Hukuk İşleri, Peşmerge, Diyanet İşleri ve Vakıflar, Ulaşım ve Kadın Hakları komisyonlarıdır. Bu gibi alanlarda KBY parlamentosunun çıkardığı yasalar, Irak ın federal anayasasına bölge açısından öncelikli uygulama imkânı sağlamaktadır. Nitekim Irak Anayasasının 162/2.maddesi bölgesel yönetimin yasaları ile federal yasalar çatıştığında bölgesel yönetiminfederal yasaların uygulamasında değişikliğe gidebileceğinden söz etmektedir. 4.8 PEŞMERGE 729 Kürdistan Bölgesel Yönetimi içerisinde faaliyet gösteren resmi güvenlik kurumudur. KBY ordusu olarak da tanımlanabilecek bu kurum, lerden itibaren Irak taki merkezi otoriteye karşı uzun süre mücadele etmiştir. Berzenci isyanından beri çeşitli ayaklanmaları yürüten bu oluşum Molla Mustafa Barzani kontrolündeki KDP nin milis/gerilla güçleri olarak öne çıkmıştır. Molla Mustafa Barzani, peşmerge kuvvetleriyle 1961 ve 1974 yıllarında Bağdat yönetimine karşı iki ayrı ayaklanmayı yönetmiştir. Bununla birlikte 1975 ten itibaren KDP içerisinde bölünme yaşanmış, Talabani-Barzani çatışması olarak su yüzüne çıkan gerilimde peşmerge güçleri de bölünmüştür. KYB nin ortaya çıktığı dönemde KDP ve KYB ye bağlı peşmerge güçleri arasında şiddetli çatışmalar yaşanmıştır yılında İran-Irak savaşında rol alan peşmerge güçleri, 1990 da Körfez Savaşı na katılmıştır yılında ayaklanan KDP ve KYB öncülüğündeki Kürt gruplar, 1995 yılında yine kendi aralarında şiddetli bir çatışmaya tutuşmuşlar, bu çatışma ancak 1998 de imzalanan Washington anlaşmasıyla son bulmuştur. Peşmerge kuvvetleri 2003 te gerçekleşen Irak işgali sürecinde özellikle Süleymaniye, Erbil, Dohuk, Kerkük ve Musul çevrelerinde Kürt nüfusun yaşadığı bölgelerde operasyonel faaliyetler yürütmüştür yılında Irak Genel Kurmay Başkanlığı Peşmerge kuvvetlerinin yeni Irak ordusu bünyesine katılacağını açıklamıştır. 731 Resmi olarak bu katılım sağlansa da KBY bu güçlerin kontrolünü elinde tutmuş, kurulan Peşmerge Bakanlığı yla sayıları 200 bini bulan KDP ve KYB gerilla kuvvetleri yeniden organize edilmiştir. 732 Günümüzde Peşmerge Bakanı Cafer Musta Peşmerge Bakanlığı resmi sitesi: Irak anayasasının 166/5. maddesi bölgesel yönetimlerin polis ve diğer güvenlik kurumlarını oluşturma hakkına sahip olduğunu kayıt altına almaktadır. Bkz Babekr Zibari: el Beşmerge lem teud milişiyyen ve setudmecu fi l ceyşi l cedid, Kurdistan Regional Government, 15 Nisan 2005, Vezir ul beşmerge: Adedi guvvat beşmerge 200 elf, Ministery of Peshmarga, 3 Şubat 2011, com/a_witardireje.aspx?cor=chawpekewtin&jimare=

188 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU fa Ali, Bakanlık Müsteşarı Enver Osman Ferec, Bakanlık Genel Sekreteri ise Cabbar Yaver dir. Ayrıca KBY bünyesinde Genelkurmay Başkanlığı da oluşturulmuş ve bu yapı da Peşmerge Bakanlığı na bağlanmıştır. Peşmerge güçleri, ülke çapında güvenliğin sağlanması görevinin merkezi yönetim ve bölgesel yönetim arasında paylaşılmış olması nedeniyle çeşitli sorunlara da neden olmaktadır. Bağdat taki merkezi yönetim kendisine tehdit olarak gördüğü Peşmerge güçlerinin sayısının azaltılmasını istemektedir. 733 Nitekim Diyala gibi Araplar ve Kürtler arasında anlaşmazlık yaşanan bölgelerde Irak Ordusu ile peşmerge güçleri arasında sıcak çatışmaların yaşandığı bilinmektedir. 734 Güvenlik güçlerinin kontrolü konusunda yaşanan bu ikilem ve bölgesel yönetimin kendi güvenlik gücüne sahip olması ileride taraflar arasında yaşanabilecek sıcak çatışmaların da habercisi gibidir. Bağdat ile Erbil arasında konuya ilişkin sorunlardan bir diğeri de peşmerge güçlerinin bütçesidir. Bağdat yönetimi, Erbil deki yönetimin güvenlik konsepti çerçevesinde beslemekte olduğu bu büyük gücü finanse etmek istememektedir. Buna karşılık Irak güvenlik güçlerinin bütçesi noktasında da Erbil yönetiminin çeşitli itirazları söz konusudur. Öyle ki Irak ordusunun ağır silahlarla donatılması çabaları, içeride Kürt grupların koyduğu bariyerlerle karşılaşmaktadır. Örneğin Bağdat ın 18 adet F-16 uçağı siparişi vermesi Irak iç politikasında hararetli tartışmalara sebep olmuştur ASAYİŞ 736 PARASTİN - ZANİYARİ Kürdistan Bölgesel Yönetimi (KBY) içerisinde faaliyet gösteren resmi güvenlik kurumudur. KBY polisi olarak da tanımlanabilecek bu kurum 1992 yılında kurulmuş, 1993 yılında aktif hale gelmiştir. Bununla birlikte bölgede en etkili iki parti olan KDP ve KYB, kendi bölgelerinde kendi asayiş birimlerini oluşturup kontrol etmişlerdir. 20 Kasım 2004 te Kürdistan Parlamentosu nun çıkardığı yasa ile bu kuruluşlar bakan düzeyinde ve doğrudan Kürdistan Bölgesel Yönetim liderine bağlı olacak şekilde birleştirilmiştir A.g.e İştibakat beyne cunud Iragiyyin ve milişiyat il beşmerge, Al Watan Online, flash_news.php?id= El Ubeydi mundehişun min itiraz il Ekrad ala azmi Bağdad şerae tairatin mugatile, Radio Al Nas, 11 Eylül 2008, KBY İçişleri Bakanlığı tarafından yönetilen Nawxo News Agency için: Human Rights in the Kurdistan Region of Iraq, Amnesty International, s. 9, 186

189 4. IRAK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ KBY deki yasal statü bakımından Asayiş in görevi halkı korumak, güvenlik ve istikrarı sağlamak, terörizm, casusluk ve uyuşturucu ticaretiyle mücadele etmek şeklinde belirlenmiştir. Mali ve idari olarak özerk bir kuruluş olan Asayiş in başkanı doğrudan KBY Başkanı tarafından belirlenmektedir. Bununla birlikte resmiyette tek bir kurum olan Asayiş, fiili olarak KDP ve KYB nin kontrolleri altında ayrı iki yapı olarak çalışmaktadır. Asayiş in Süleymaniye bölge sorumlusu Seyfeddin Ali Ahmed, Erbil bölge sorumlusu ise İsmet Arguşi dir. 738 Uluslararası Af Örgütü gibi insan hakları kuruluşları Asayiş in hukuk üstü bir yapı olduğuna dikkat çekmekte, kurumun parçalı yapısından bahsetmekte ve hukuksuz uygulamalarının altını çizmektedir. Af Örgütü ne göre Asayiş Kurumu, KBY parlamentosu dâhil herhangi bir kurumun denetime tabi tutulmamaktadır. Yine Af Örgütü, Asayiş Kurumu nun tutuklulara işkence ve kötü muamele uyguladığını ve insan hakları standartlarına riayet etmediğini savunmaktadır. 739 KBY ise Af Örgütü nün bu raporuna oldukça sert bir dille tepki vermiş, raporda bilgilerin eski, verilerin önyargılı olduğunu öne sürerek Af Örgütü nün belirli bir ajanda çerçevesinde bu raporu yayımladığını iddia etmiştir. 740 Kürdistan Bölgesel Yönetimi içerisinde istihbarat faaliyetleri yürüten güvenlik kurumlarına bakıldığında bu alanda da bir bölünmüşlükle karşılaşılmaktadır. Bölgede etkin olan KDP nin Parastin adlı istihbarat teşkilatı, KYB nin de Zaniyari adlı ayrı bir istihbarat teşkilatı vardır. Parastin Teşkilatı nın başında Mesud Barzani nin oğlu Mesrur Barzani, Zaniyari nin başında ise Celal Talabani nin oğlu Pavel Talabani bulunmaktadır. Her iki kurumunda kendilerine ait gizli tutukevleri bulunduğu iddia edilmekte, KDP ve KYB aleyhine faaliyette bulunan gazeteci, yazar ve akademisyenlerin baskı altında tutulduğuna dikkat çekilmektedir. 741 Hâlihazırda bu iki örgütün birleştirilmesi noktasında hem Kuzey Irak taki muhalefet partisi Gorran ın hem de uluslararası insan hakları örgütlerinin tavsiyeleri bulunmaktadır. Nitekim Kuzey Irak parlamentosu böyle bir birleşmenin yasal altyapısının hazırlanması noktasında adımlar atarak her iki örgütün şefini parlamentoya davet etmiştir. 742 Ancak şu ana kadar bu iki yapı birleştirilemediği gibi belirli bir yargı denetimi ve gözetimi altına da alınamamıştır A.g.e. s A.g.e. s Statement in response to Amnesty International Report, Kurdistan Regional Government, 20 Nisan 2009, Human Rights in the Kurdistan Region of Iraq, Amnesty International, s. 10, Barleman Kurdistan yagidu ictimaan li tevhidi muessesetey Parastin ve Zaniyari el usbuu l mugbil, Lalish Duhok, 8 Ocak 2011, 187

190

191 5. MEDYA Irak ta, modern manada ilk gazete Curnal el Irak adıyla 1816 yılında Bağdat ta basılmaya başlanmıştır. 743 William A. Rugh bu gazetenin, Arap dünyasında, Arap yazarlar tarafından Arap okuyucular için yazılmış ilk gerçek anlamda Arap gazetesi olduğunu belirtmektedir. Irak taki Osmanlı idaresi tarafından Arapça ve Türkçe basılmıştır. Okuyucu kitlesi asker ve sivil bürokrasi ve eğitimli elit zümrelerdir. 744 Osmanlı yönetimi yanlısı tutum aldığı ve genelde yerel olaylara yer verdiği rivayet edilen gazetenin bugün elde kalmış bir basılı nüshası olmadığı için 745 günümüzde Irak ta Basın Günü olarak kutlanan 15 Haziran, Osmanlı Valisi Midhat Paşa nın kurduğu, 1869 da yayın hayatına başlayan ve yazılı nüshaları hala korunmakta olan haftalık El-Zevre gazetesinin ilk sayısının piyasaya sunulduğu gündür. 746 İkinci Meşrutiyet dönemi öncesi medyası siyasi muhalefetin sesi olmak gibi bir nitelik taşımamış, daha çok merkezi hükümetin reform gayretleri konusunda halkı aydınlatmaya çalışır bir çaba içinde olduğu görünümünü vermiştir de İkinci Meşrutiyet in ilanı ile birlikte sansürün hayli gevşetilmesi adeta bir medya 743. Philip Mattar (ed), Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa, (Detroit: Macmillan Reference USA, 2 edition, 2004), Vol. 4, s William A. Rugh, Arab Cultures and Newspapers, içinde Shannon E. Martin, David A. Copeland, The Function of Newspapers in Society: A Global Perspective (Wesport, CT: Praeger Publishers, 2003), s A History of Media in Iraq, Woolly Days, Erişim tarihi: 2 Mayıs A.g.e. ve Edmund A. Ghareeb, Historical Dictionary of Iraq (Lanham, Maryland: Scarecrow Press, Inc., 2004), s

192 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU devrimine yol açmıştır. Yayınların çoğunun uzun soluklu olmayı başaramadığı bu ortamda, halkın endişelerine tercüman olmayı becerenler ve yöneticilerle yaşanan sıkıntıları gündeme taşıyanlar kalıcı olmayı becerebilmiştir. Bu dönemde çoğu hükümet hakkında eleştirel görüşlere sahip yaklaşık 70 süreli yayın Irak ta çoğunlukla Bağdat, Basra ve Musul da olmak üzere- faaliyet göstermiştir. Mesela Arapça konuşan bölgelerin Osmanlı idaresi tarafından ihmal edildiği algısını ve Türkçe nin Arapça ya tercih edilmesinin bütün Arapları Osmanlı ya karşı birleştirebileceğini iddia eden yazılar o dönemin Irak basınında yer alabilmiştir yılı Bağdat ını gözlemleyen bir İngiliz görevlisi Türklere eleştirel yaklaşan fikirlerin serbestçe ifade edilmesinden duyduğu şaşkınlığını gizleyememiştir sonrasında yayın dünyası bazı kısıtlamalarla karşılaşmaya başlamıştır. Bunlara rağmen, Osmanlı Devleti nin 1917 yılında bölgeden çekildiği sırada Irak ta yayınlanmaya devam edebilmiş çok sayıda gazete ve dergi mevcuttur İngiliz işgali döneminde bu yayınların çoğu kapanmışken, yenileri yayınlanmaya başlamış ve 1921 yılında Kral Faysal ın tahta oturması sonrası medya faaliyetleri kısmi bir serbestlik içinde devam etmiştir yılında çıkartılan Irak Anayasası ile sağlanan bir takım haklarla basın-yayın alanında gazeteciler yeni güvenceler kazanmışlardır yılına kadar süren krallık döneminde pek çok sıkıntılar yaşanmış olmakla birlikte nispeten bir rekabet ve serberstlik tecrübesi yaşanmıştır arasında, ülkenin İngiltere nin manda yönetimi altında olduğu dönemde, Irak ta 61 adet gazete yayınlanmıştır ve büyük çoğunluğu muhalefetin sesi olmuştur. Bunların önemli kısmı sadece bir veya iki sene yayın hayatında kalabilmiştir. Bir kısmı hükümetlerin ve İngilizlerin baskısı neticesinde yayın hayatına devam edememiş; ama daha çok maddi imkânsızlıklar nedeniyle kapanmak zorunda kalmışlardır. 748 Krallık dönemi boyunca, ülkedeki çoğulcu siyasi ve medya rekabeti ortamına rağmen, Irak medyası, aynen ülke siyaseti gibi, sürekli olarak İngilizler ve onlarla ittifak içindeki ülke siyasi elitinin müdahalelerine maruz kalmıştır. 749 Irak ilk radyo yayınına 22 Mart 1932 de, ilk televizyon yayına da 1956 da başlamıştır. Arap dünyasında televizyon yayıncılığını ilk başlatan ülke olarak kayıtlara geçmiştir.1958 darbesi ve peşinden gelen Cumhuriyet in ilanı sonrası dönemin en belirgin özelliklerinden biri, liderlerin basını kitleleri mobilize etmek için yoğun olarak kullanmasıdır. Ancak arası, General Abdülkerim Kasım ın dev Adid Dawisha, Iraq: A Political History from Independence to Occupation (Princeton: Princeton University Press, 2009), s Dawisha, a.g.e., s Benjamin Isakhan, Manufacturing Consent in Iraq: Interference in the Post-Saddam media Sector, International Journal of Iraqi Studies, Vol.3 No. 1., s

193 5. MEDYA let başkanlığı dönemi nispeten basın hürriyetinin temin edildiği bir dönemdir. Şii siyasi oluşumlar da bu dönemde aktif olarak yayın dünyasına dâhil olmuşlardır. Ancak Kasım ın ölümü ile sonuçlanan 1963 darbesinin ardından basın her geçen gün daha fazla kısıtlanmaya başlamıştır. 750 Baas Partisi nin bütün ülkede tartışmasız hâkim olduğu yılları arasında bu eğilim daha baskın hale gelmiş ve sadece partinin ideolojisini beimsemiş gazetelerin yayın hayatında kalmasına izin verilmiştir darbesinin ardından çeşitli gazetelere el konulması, bazılarının kapatılması ve muhalif gazetecilerin can güvenliklerine kastederek veya tehdit ederek medya üzerinde kurulan tahakküm 1979 da Saddam Hüseyin in Devlet Başkanı olmasından sonra en kesif halini almıştır. Saddam idaresi altında her türlü medya faaliyeti, rejimin propaganda aracı olarak devletin denetimi altına girmiştir. Her türlü alternatif ses sistematik bir biçimde bastırılmıştır. Bu dönemde Irak Haber Ajansı, beş günlük gazete, dört radyo istasyonu, iki televizyon kanalı devlet denetimi altında yayın yapmıştır. 751 Gazeteciler Baas Partisi ve başkanlığını 2003 öncesinde Saddam Hüseyin in oğlu Udey in yaptığı Irak Gazeteciler Birliği üyesi olmak zorunda kalmışlardır. İletişim Bakanlığı gazeteler ve televizyon kanalları üzerinde denetim hakkına sahip olmuştur yılında Udey Hüseyin, Devlet Başkanı Saddam Hüseyin i yeterince coşkulu olarak övmedikleri için 1000 civarında gazetecinin işine son vermiştir. Saddam döneminde 500 ün üzerinde gazeteci, yazar ve aydın öldürülmüş ya da ortadan kaybolmuştur. Ülke dışında basılmış gazeteler ve uydu antenleri yasaklanmış ve yabancı radyoların ve televizyon kanallarının sinyalleri etkisiz hale getirilmiştir Nisan 2003 de Bağdat ın Amerikan askeri güçleri tarafından ele geçirilmesinin hemen ardından Irak ın medya ortamı dünyanın en çeşitli, en sınırlamasız ve en kompleks olanlarından biri haline gelmiştir ün ortalarına doğru, Irak 20 den fazla radyo istasyonuna, 17 civarında televizyon kanalına ve 200 civarında Iraklılara ait olan gazeteye ev sahipliği yapmaya başlamıştır. 300 bin civarında nüfusu olan Necef te bile 30 dan fazla gazete faaliyet gösterir hale gelmiştir. İşgalin ardından, çok pahalı olmasına rağmen, uydu antenleri Irak ta en popüler ürün haline gelmiştir A. g. e., s Deborah Amos, Confusion, Contradiction and Irony: The Iraqi Media in 2010, Joan Shrorenstein Center on the Press, Politics, and Public Policy, Discussion Paper Series, no: D-58, June 2010, s Isakhan, a. g. e., s. 9; Sherry Ricchiardi, Iraqi News Media After Saddam: Liberation, Repression, and Future Prospects, Center for the İnternational Media Assistance, 10 Mart 2011, s. 8; Amos, a. g. e., s Isakhan, a. g. e., s. 11; Ricchiardi, a. g. e., s

194 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU İşgalden sonra lağvedilen Baas dönemi devlet basını ve basın denetim sistemi, Geçici Koalisyon Yönetimi nin göreve başlamasından sonra yeniden düzenlenmiştir. Yüzlerce yeni devlet-dışı yayın organının faaliyete geçmiş olmasına rağmen, işgal idaresi, kendisine meşruiyet temin etme amaçlı rıza üretimi vasıtası olarak gördüğü devlet yayıncılığından vazgeçmemiştir. Ortadan kaldırılan Irak Radyo Televizyon Kurumu yerine 21 Nisan 2003 te Irak Medya Ağı (el-irakiye) kurulmuştur. Başlangıçta bir karasal vericiyle yayın yapan televizyon kanalı, iki radyo istasyonu ve el-sabah gazetesi ile yayına başlamıştır yılında ise Irak Medya ve İletişim Kurumu kurulmuş ve bu ağ ülke çapında sadece resmi hükümet medyasını yönetmekle görevlendirilmiştir. Bunun yanısıra yüzlerce gazete ve onlarca televizyon kanalı devlet dışı dini, siyasi ve etnik oluşumlarca ve/veya özel şahıslarca yayın hayatına sokulmuştur. Bununla gelen bir değişiklik, basında Şii, Sünni ve Kürt gibi terimlerin artık açıkça medyada zikredilmesidir. Saddam döneminde, tüm topluluklar rejim tarafından ezilmesine rağmen bu ifadelere basında pek seyrek olarak yer verilmiş ve özellikle bu ifadelere negatif anlamlar yüklü olarak sunulması ulusal güvenlik açısından sakıncalı bulunmuştur sonrası dönemin ilk evrelerinde bu ifadelere açıkça yer verildiği, ama bunun ulusal birlik ve beraberlik vurgusu ile birlikte yapıldığı görülmektedir. Ancak etnik ve mezhep farklılık odaklı sorun, anlaşmazlık ve çatışmaların artmasına paralel olarak Irak medyasında ayrımcı bir etnik ve dini/ mezhebi söylem hâkim olmaya başlamıştır. Çatışma içinde olan siyasi (ya da etnik-mezhepsel) grupların sahipliğini yaptığı özel Irak medyası, her geçen gün daha fazla artan seviyede ülkenin etnik-mezhepsel gündemini yansıtmaya başlamıştır sonrası dönemi medyasının önemli özelliklerinden biri de medyanın bir hak savunuculuğu platformu olarak belirmesidir. Ancak bu da zamanla etnik ve mezhepsel kesimleri temsil eden yayınların sadece temsil ettikleri kesim için hak telep etme halini almıştır. Irak ta medyanın etnik-mezhepsel hatlar üzerinden ayrışmasıkeskin bir bölünmüşlük ve çatışma için psikolojik bir zemin sağlamaktadır. Bu bölünmüşlüğü daha da koyulaştıran bir yayın anlayışı topluluklar arasındaki uçurumun daha da derinleşmesine yol açmakta ve her türiü ortak aidiyet bağını yok etmektedir. Mevcut haliyle medya Irak halklarının kimlik ekseninde hızla ayrışma istikametindeki gidişatını teşvik eden bir görünüm sunmaktadır. Irak ta televizyon kanallarının sayısında yıllarında hızlı bir artış olmuştur. Ancak bu kanalların genelde çok amatör olmaları Iraklıların daha çok 754. Ibarahim al-marashi, The Dynamics of Iraq s Media: Etno-Sectarian Violence, Political İslam, Public Advocacy and Globalization, Open Society Institute, 2007, s

195 5. MEDYA yine 2003 sonrasında izlemeye başlamış oldukları El-Cezire gibi bölgesel kanallara daha çok rağbet etmelerine neden olmuştur. Yeni dönemde yaşanan bu nispi bahar havası, Ekim 2005 te kabul edilen Anayasa daki temel insan hakları ve ifade özgürlüğünün korunması taahhütüne rağmen kısa ömürlü olmuştur. Basın organlarının kapatılabileceğini öngören bazı Geçici Koalisyon Yönetimi kararnameleri ve Saddam döneminden kalma bazı ceza kanunu maddelerinin hala geçerliliğini koruması yeni dönemde basını engelleyici faktörler olarak işlev görmeye devam etmiştir. Ekim 2011 de yürürlüğe giren Gazetecileri Koruma Kanunu anlamlı bir koruma sağlamadığı gibi, gazetecilerin mesleklerini icra etmesinin ve bilgiye ulaşmasının önüne çeşitli kısıtlamalar getirmektedir. Bu kanunda kullanılan belirsiz ifadeler hem gazetecileri hem de yayın organlarını ve hatta blogcuları bile cezalandıran bir nitelik arzetmektedir. Ayrıca 1968 ve 1969 tarihli Yayıncılık Kanunu ve Ceza Kanunu basın dünyasına ilişkin olarak hala geçerliliğini korumakta ve bu kanunlara göre bir gazeteciye yedi yıla kadar hapis cezası verilebilmektedir. Bu arada basın dünyası hem Irak merkezi hükümeti hem de Kürt Bölgesel Yönetimi nde önemli kısıtlamalara ve baskılara maruz kalmaktadır. Tehdit, taciz, hakaret, saldırı ve hapis cezasına maruz kalmak olağan durum halindedir. Her iki yönetim de basını kendi istedikleri istikamette yönlendirmeye çalışmakta veya en azından etkisiz hale getirmeye çalışmaktadırlar. Irak ta 2003 den beri çözümlenmemiş 93 gazeteci cinayeti vakası vardır ve bunların çözümlenmesi için bir gayret de sarfedilmemektedir TELEVIZYONLAR Irak taki pek çok resmi ve özel televizyon kanalı Nile-Sat, Arab-Sat ve Hot-Bird gibi uydular üzerinden yayın yapmaktadır. Bu çerçevede yayın yapan ve 2003 yılında Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesinin ardından kurulan Irak Medya Ağı ( resmi devlet televizyon, radyo ve gazetelerinin çatı kuruluşudur ve bu kuruluşa bağlı olarak yayın yapan çeşitli kanallar bulunmaktadır.. Irak medya Ağı Müdürü Dr. Abdulkerim el Sudani dir. Irak Medya Ağı na bağlı 755. Attacks on the Press in 2012: Iraq, Committee to Protect Journalists, Iraq s journalists protection law doesn t protect them, Committee to Protect Journalists, Iraqi Kurdistan: Free speech under attack, Human Rights Watch, 9 Şubat 2013, 193

196 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU olarak yayın yapan çeşitli yerel televizyon kanalları bulunsa da ulusal ve uluslararası düzeyde yayın yapan kanallar olarak el Irakiyye TV, el Riyadiyye TV ve el Furkan TV sayılabilir El Irakiyye TV Nile-Sat ve Arab-Sat üzerinden uluslararası yayın yapan Irak ın resmi televizyon kanalıdır. Irak Medya Ağı na bağlı olarak Mayıs ayında 2003 te yayın hayatına başlamıştır. El-Irakiyye nin gelişimi işgal sonrası dönemde Irak tali siyasi sürecin evrimini yansıtmaktadır. Geçici Koalisyon Yönetimi döneminde Amerikalıların Irak halkıyla iletişim kurma vasıtası olarak kullanılmıştır. Geçici Irak Hükümeti döneminde ise Başbakan İyad Allavi nin gündemini yansıtan bir yayın organına dönüştürülmüş ve 2005 seçimlerinde Allavi nin önderliğindeki siyasi bloğun destekçisi olarak kullanılmıştır. Maliki hükümetleri döneminde ise adeta onun özel televizyon kanalı gibi faaliyet göstermeye başlamıştır genel seçimleri esnasında diğer partilerden paralı reklam kabul etmezken, seçim öncesinde Maliki nin attığı her adım ve ettiği her söz el-irakiyye kanalında geniş yer bulmuştur. Seçim sonrasında yaşanan hükümet kurma krizi esnasında da hala görevi başında kalmaya devam eden Maliki nin savurduğu tehditleri kamuoyuna duyurma aracı olarak işlev görmüştür. 756 Kanalın yayın programı adresi üzerinden takip edilebilmektedir El Rıyadıyye TV Irak Medya Ağı na bağlı olarak 12 Haziran 2005 tarihinde yayın hayatına başlamıştır. Başlangıçta Bağdat, Kerbela, Basra ve Nasıriyye de karasal yayın yapmış, daha sonra Nile-Sat üzerinden yayınlarını sürdürmüştür. Şu anda günlük ve haftalık toplam 34 program yayınlamaktadır. Kanalın yayın programı imn.iq/pages/sport-schedule/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir Al-Marashi, a. g. e., s , Amos, a. g. e., s El Şebeke bidayat ve t te sis, Şebeketu l İlam il Iragi, 194

197 5. MEDYA El Furkan TV Irak Medya Ağı na bağlı olarak Temmuz 2007 de kurulmuş, 2008 yılında yayına başlamıştır. Daha çok dini içerikli yayın yapan kanalda Kuran-ı Kerim tilaveti, dini marş, ilahi ve mersiye klipleri yayınlanmaktadır. Kanalın yayın programı adresi üzerinden takip edilebilmektedir El Hurra Irak TV Arab-Sat, Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan kanal, Irak ta Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesi sonrası 14 Şubat 2004 yılında Middle East Broadcasting Networks tarafından kurulmuştur. ABD tarafından finanse edilen kanal 22 Arap ülkesine yayın yapmaktadır. Kanalın yayınları com/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir Biladi TV Nile-Sat üzerinden uluslararası yayın yapan bir kanaldır. Eski Başbakanlardan İbrahim Caferi liderliğindeki Ulusal Reform Hareketi çizgisinde yayın yapmaktadır. Kanal Caferi nin Başbakanlığı döneminde 2005 yılında kurulmuştur. Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Afak TV Nile-Sat ve Arab-Sat üzerinden uluslararası yayın yapan bir kanaldır. 4 Eylül 2007 tarihinde kurulan kanalın, Başbakan Nuri el Maliki liderliğindeki İslami Dava Partisi çizgisinde yayın yaptığı belirtilmektedir. Kanalın yayınları afaqtv.com/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir Bağdad TV Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesinin ardından kurulan ve uydu üzerinden uluslararası yayın yapan bir Irak kanalıdır. Irak İslam Partisi çizgisinde yayın yapan kanalın finansmanını Iraklı işadamı Hamis el Hancer in yaptığı söylenmektedir. Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir. 195

198 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU El Babiliyye TV Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesinin ardından kurulan ve uydu üzerinden uluslararası yayın yapan bir Irak kanalıdır. Merkezi stüdyoları Amman da bulunan kanal, Salih Mutlak liderliğindeki Irak Ulusal Diyalog Cephesi çizgisinde yayın yapmaktadır. Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir El Bağdadiyye TV Arab-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan Irak televizyonlarından birisidir. Eylül 2005 te yayın hayatına başlayan kanalın kurucusu Iraklı işadamı Dr. Avn Hüseyin El Haşluk tur. Irak hükümetine karşı muhalif çizgide duran kanal, yayınlarını Kahire den gerçekleştirmektedir. Kanalın Sadr grubu tarafından finanse edildiği iddia edilmektedir. Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir El Sumeriyye TV Arab-Sat, Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan Irak televizyonlarından birisidir. Merkez ofisi Beyrut ta bulunan kanal, 2004 yılında Irak, Ürdün, Lübnan ve Birleşik Arap Emirlikleri nden çok sayıda televizyoncunun desteği ve işadamlarının finansmanıyla kurulmuştur. Kanalın yayınları alsumaria.tv/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir El Şerkıyye TV Arab-Sat, Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan Irak televizyonlarından birisidir. Seküler Sünni Araplara yakın çizgide bulunan kanal, Mayıs 2004 ten itibaren yayın hayatına başlamıştır. Kanalın sahibi Saad el Bezzaz, Saddam Hüseyin döneminde Irak Radyo ve Televizyon Kurumu Müdürlüğü yapan ve şu an Londra da yaşayan Iraklı bir işadamıdır yılında açılan kanal, Saddam rejiminin devrilmesinden sonra Irak ta faaliyete geçen ilk medya şirketidir da Maliki hükümetinin husumetini üzerine çekmiş ve ülkenin Şii 758. Riccihiardi, a. g. e., s

199 5. MEDYA nüfusuna karşı ayrımcı yayın yapmakla suçlanmıştır. Irak hükümetinin kanalın Bağdat ofisini kapatması üzerine el-bezzaz merkezini Dubai ya taşımıştır seçimlerinde açık bir şekilde Allavi in Irakiye listesini desteklemiştir. Irak ta ofisi kapatıldıktan sonra muhabir bulunduramayan kanal Irak içinden ücretli olarak anlaştığı kişilerden ulaştırılan haber ve görüntülerle Irak ta olanları aktarmaya çalışmaktadır. 759 Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir El Ğadir TV Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan Irak televizyonlarından birisidir. Arapça kültür-sanat ve haber programları yayınlayan kanal, Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesi sonrası kurulmuş, ilk dört yıl karasal yayın yapmıştır. Kanal ın Hadi el Amiri liderliğindeki Bedir Partisi çizgisinde yayın yaptığı bilinmektedir. Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir El Furat TV Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden Arapça uluslararası yayın yapan Irak televizyonlarından birisidir. Irak İslam Yüksek Konseyi ne bağlı olarak Bağdat tan yayın yapmaktadır. Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir El Feyha TV Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan Irak televizyonlarından birisidir. Haziran 2004 te Birleşik Arap Emirlikleri nden yayına başlayan kanalın merkezi daha sonra Süleymaniye ye taşınmıştır. Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Kurdsat TV Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden Kürtçe yayın yapan Irak televizyonlarından birisidir. Ocak 2000 de yayın hayatına başlayan kanal, Kürdistan Yurtseverler Birliği ne 759. Amos, a. g. e., s

200 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU yakın çizgide yayınlarını sürdürmektedir. Kanalın yayınları tv/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir Geli Kurdistan TV Hot-Bird ve Nile-Sat üzerinden Kürtçe yayın yapman kanal ilk olarak 1991 yılında Zaho da yayına başlamış, aynı yıl Dohuk a taşınmıştır. Bir dönem kapanan kanal Haziran 2008 de yeniden yayına başlamıştır. Irak Cumhurbaşkanı Celal Talabani liderliğindeki Kürdistan Yurtseverler Birliği çizgisinde yayın politikası izlemektedir. Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Kurdistan TV Hot-Bird uydusu üzerinden Kürtçe yayın yapan kanal, Ocak 1999 da yayın hayatına başlamıştır. Kürdistan Bölgesel Yönetim lideri Mesud Barzani liderliğindeki Kürdistan Demokrat Partisi çizgisinde yayın politikası izleyen kanalın internet sitesi Kürtçenin yanı sıra Türkçe ve Arapça yayın yapmaktadır. Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Zagros TV Nile-Sat üzerinden Kürtçe ve Arapça uluslararası yayın yapan Irak televizyonlarından biri olan Zagros TV, Kürdistan Bölgesel Yönetimi lideri Mesud Barzani ye yakın çizgisiyle bilinmektedir. Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Türkmeneli TV Irak Türkmen Cephesi yönetiminde Irak ta yoğun olarak Türkçe yayın yapan Türkmen kanalıdır. Nisan 2004 te Kerkük te kurulan kanal, Türkmeneli Vakfı tarafından finanse edilmekte ve Iraklı Türkmenler ve Türk dünyasına ilişkin yayınlar yapmaktadır. Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir İştar TV Irak ta Kürtçe, Arapça ve Süryanice yayın yapan özel bir uydu kanalıdır. Daha çok Keldani, Süryani ve Asurîlerin gündemine ilişkin yayınlar yapan kanalın mer- 198

201 5. MEDYA kezi Erbil dir yılı yaz aylarında yayın hayatına başlayan kanalın finansörü Asurî politikacı ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi eski Maliye Bakanı Sarkis Ağacan Mamendo dur. Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Aşur TV Irak ta Arapça ve Süryanice yayın yapan özel bir uydu kanalı olan Aşur TV, Asurî Demokratik Hareketi ne bağlı bir televizyon kanalıdır. Kanalın yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir. 5.2 GAZETELER: El Sabah Gazetesi Saddam Hüseyin in 2003 yılında devrilmesinin ardından kurulan ve Irak Medya Ağı tarafından yayınlanan El Sabah,Arapça yayın yapan günlük resmi siyasi gazetedir. Adnan Şeyrehan tarafından yönetilen gazetenin yayınları alsabaah.com/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir El Meşrıg Gazetesi Ulusal düzeyde Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. Bağdat ta basılıp çeşitli ülkelerde dağıtımı bulunan ilk gazete olduğu belirtilmektedir. Yönetim Kurulu Başkanı Gandi Muhammed Abdulkerim, Genel Yayın Yönetmeni Sabah el Lami dir. Gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir El İttihad Gazetesi Kürdistan Yurtseverler Birliği ne bağlı olarak Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. İmtiyaz sahibi Dr. Kemal Fuad, Genel Yayın Yönetmeni Feryad Revandezi dir. Gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Ez Zaman Gazetesi Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan, Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. Gazetenin Londra da yayınlanan ikinci bir baskısı daha bulunmaktadır. İki bas- 199

202 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU kının üst yayın yönetmeni Saddam Hüseyin döneminde Irak İstihbaratının Şefi olarak görev yapmış Saad el Bezzaz dır. Uluslararası baskısının genel yayın yönetmeni Dr. Fatih Abdusselam, Irak baskısının genel yayın yönetmeni ise Dr. Ahmed Abdulmecid dir. Londra, Bağdat ve Amman da yayın müdürleri bulunan gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir El Beyyinetu l Cedide Gazetesi Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan ve Arapça yayın yapan Bağdat merkezli günlük siyasi gazetedir. Sitar Cebbar tarafından kurulan ve genel yayın yönetmeni Abdulvahhap Cebbar Lazım olan gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir El Beyan Gazetesi Arapça yayın yapan günlük siyasi gazete olan El Beyan, yayın hayatına 2009 da başlamıştır. Genel Yayın Yönetmeni Yasin El Mecid olan gazete, Irak Başbakanı Nuri el Maliki nin Hukuk Devleti Listesi çizgisinde yayın yapmaktadır. Gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Ed Dustur Gazetesi Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan, Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. Haziran 2003 te yayın hayatına başlayan Ed Dustur, Basın Yayın Neşriyat Evi tarafından çıkartılmaktadır. Yönetim Kurulu Başkanı ve Genel Yayın Yönetmeni Basim el Şeyh olan gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Ed Dava Gazetesi Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan, Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. İslami Dava Partisi / Irak Örgütü ne bağlı olarak yayın yapan gazetenin Genel Yayın Yönetmeni Hasan el Said dir. Gazetenin yayınları net/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir El Adale Gazetesi Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan, Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. Irak İslam Yüksek Konseyi ne ait Adalet Basın Yayın Dağıtım Grubu tarafından 200

203 5. MEDYA basılmaktadır. Kurucusu ve imtiyaz sahibi Irak eski Cumhurbaşkanı Yardımcısı Dr. Adil Abdulmehdi olan gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir El Meda Gazetesi Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan, Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesinin ardından kurulan gazete yayın hayatına Ağustos 2003 te başlamıştır. Genel yayın yönetmeni Fahri Kerim olan gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Et Teahi (Kardeşlik) Gazetesi Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan, Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir yılında Bağdat ta kurulan et Teahi Basın Yayın Evi tarafından çıkartılmaktadır. Kurulduğu yıldan bu güne kadar üç genel yayın yönetmeni değiştiren gazetenin bugünkü Genel yayın yönetmeni Dr. Bedirhan el Senedi dir. 760 Gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Kurdıstan Nuve Gazetesi Kuzey Irak ta Süleymaniye kentinde basılan ve Kürtçe yayın yapan günlük siyasi bir gazetedir. Kürdistan Yurtseverler Birliği çizgisinde yayın yapan gazetenin imtiyaz sahibi Dr. Fuad Masum, genel yayın yönetmeni Salih Abdullah tır. Gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Habat Gazetesi Kuzey Irak ta Kürtçe yayın yapan siyasi bir gazetedir. Gazete Kürdistan Demokrat Partisi çizgisinde yayın yapmaktadır. Sahibi Ali Abdullah, genel yayın yönetmeni ise Nezhet Aziz Sürme dir. Gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Ani t Teahi, Al Taakhi Press, Erişim tarihi: 16 Şubat

204 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Hewler Gazetesi Kuzey Irak ta Erbil kentinde basılan ve Kürtçe yayın yapan günlük siyasi bir gazetedir. Kürdistan Demokrat Partisi çizgisinde yayın yapan gazetenin imtiyaz sahibi Aryan Ferec, genel yayın yönetmeni Cevad Kadir dir. Gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Rojname Gazetesi Kuzey Irak ta Süleymaniye kentinde basılan ve Kürtçe yayın yapan günlük siyasi bir gazetedir de yayın hayatına başlayan gazetenin kuruluşunda Gorran Hareketi nin lideri Neçirvan Mustafa nın desteği olmuştur. Yazı işleri müdürü Azad Çalak olan gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir Asuva Gazetesi Kuzey Irak ta Süleymaniye kentinde basılan ve Kürtçe yayın yapan günlük siyasi bir gazetedir. Nisan 2004 ten beri yayınlarını sürdüren gazete, Hendan Yayın ve Neşriyat Kurumu tarafından çıkartılmaktadır Hewelati (Vatandaş) Gazetesi Kuzey Irak ve Londra da Kürtçe basılan bağımsız bir gazetedir. İki haftada bir yayın yapan gazetenin sahibi Tarık Fatih tir. Kasım 2000 de Süleymaniye de, Nisan 2009 da Londra başlayan gazete, BBC tarafından Kuzey Irak ta KDP ve KYB medyasının dışında ilk bağımsız medya girişimi olarak değerlendirilmiştir. 761 Yazı işleri müdürü Kemal Rauf olan gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir The Kurdısh Globe Kuzey Irak ta Erbil kentinde basılan ve İngilizce yayın yapan siyasi bir gazetedir. İlk baskısını 2005 yılında gerçekleştiren gazetenin genel yayın yönetmeni Cevad Kadir, yazı işleri müdürü Azad Emin dir. Gazetenin yayınları adresi üzerinden takip edilebilmektedir 761. Kareem Abdulrahman, Guide: Iraq s Kurdish media, BBC, 4 Aralık 2007, Erişim tarihi: 16 Şubat

205 6. IRAK TA YATIRIMI OLAN ÖNEMLİ ENERJİ ŞİRKETLERİ Irak petrolleri, bulunduğu tarihten itibaren 21. yüzyılın başına kadar toplamda yedi savaşa konu olmuş, yılında millileştirilene kadar büyük ölçüde yabancılar tarafından kontrol edilmiştir yılı sonrasında özellikle 80 li ve 90 lı yıllarda Rusya, Çin, Japonya ve Fransa gibi büyük devletler Irak petrolleri konusunda bir rekabet içerisine girmiş, ancak hiçbiri 1990 yılında uluslar arası yaptırımlara maruz kalan Bağdat yönetimi ile önemli anlaşmalar sağlayamamıştır yılında uluslar arası yaptırımlar öncesi Irak ın günlük 3.5 milyon varile ulaşan üretimi durma noktasına gelmiş, ancak BM nin 1995 te petrol karşılığı gıda programını başlatması üzerine 1996 da 740 bin varile çıkabilmiştir. 764 Özellikle 1997 de uluslar arası yaptırımların delindiği süreçte Rus Lukoil in, Fransız Total in, Çin Ulusal Petrol Şirketi nin ve diğer uluslar arası şirketlerin Irak hükümeti ile petrol anlaşmaları yaptığı görülmüştür. 765 Ancak bu anlaşmalar 2003 te Irak ın işgal edildiği süreçte aksamalarla karşılaşmıştır. ABD işgali sonrası Irak ın petrol üretimi tekrar düşmüş, ancak kısa süre sonra 2004 te 2.3 milyon varile, 2012 de ise 2.6 milyon varile ulaşmıştır. Bu süreçte 762. Oil Companies in Iraq, James A. Paul, Global Policy Forum, Kasım 2013, Şirkatu n Nefti fi l Irak, Muhammed Selman, Al Jazeera, 27 Ekim 2010, En Neftu l Iraki, El İhtiyati ve l İntac, Sidi Ahmed Veled, 5 Kasım 2007, Şirkatu n Nefti fi l Irak, Muhammed Selman, Al Jazeera, 27 Ekim 2010, 203

206 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU Irak taki petrol sektörüne başta ABD Savunma Bakanı Donald Rumsfeld in bir dönem başkanlığını yaptığı Halliburton olmak üzere Amerikan firmaları girmiştir. 766 Öyle ki 2007 yılında Irak ın ürettiği petrol günlük 1.54 milyon varilken ABD nin Irak tan petrol ithalatı günlük 1.2 milyon varile çıkmıştır. 767 Irak petrolleri, Irak Ulusal Petrol Şirketi tarafından yönetilmekle birlikte gerek faaliyet alanları gerekse de faaliyet bölgeleri bakımından kurulmuş devlet şirketleri tarafından idare edilmektedir. 768 Irak petrolünün pazarlanmasını ise Irak Petrol Bakanlığı na bağlı SOMO Şirketi gerçekleştirmektedir. Uzmanlar, Irak ın petrol üretim kapasitesinin altyapı sorunlarının giderilmesi durumunda günlük 12 milyon varile çıkarılabileceğini ifade etmektedir. 769 Buna karşılık Irak hükümeti, gerek petrolle ilgili hukuki altyapı sorunları, gerek KBY ile yaşanan anlaşmazlıklar, gerek alt yapı ve güvenlik sorunları nedeniyle petrol gelirlerini arttırma noktasında sorunlar yaşamaktadır. Bununla birlikte günümüzde Irak ekonomisinin en önemli sektörü olarak bilinen petrol üretimi, aynı zamanda Irak devletinin en önemli gelir kaynağıdır ve Irak hükümetinin gelirlerinin % 90 ı da petrol satışından gelmektedir. 770 Bu şartlarda pek çok uluslar arası enerji şirketi Irak ta faaliyet göstermekte, Irak petrolünü uluslar arası piyasalara pazarlamaktadır. 6.1 EXXON MOBIL, ABD Standard Oil Company ismiyle 1870 de Rockefeller ailesi tarafından ABD de kurulan şirket 1911 yılında yasal gerekçeler nedeniyle 34 ayrı şirkete ayrıldı. 771 Çok uluslu bir petrol ürünleri şirketi olup merkezi Teksas eyaletinin Irwin şehrindedir de Merkezi Kanada olan Imperial Oil şirketi de ExxonMobil e bağlıdır. Fortune dergi Halliburton s Iraq role expands, BBC, 7 Mayıs 2003, En Neftu l Iraki, El İhtiyati ve l İntac, Sidi Ahmed Veled, 5 Kasım 2007, Ibid En Neftu l Iraki, El İhtiyati ve l İntac, Sidi Ahmed Veled, 5 Kasım 2007, Iraq, Ecocomy, CIA The World Factbook, Our history, ExxonMobil, 204

207 6. IRAK TA YATIRIMI OLAN ÖNEMLİ ENERJİ ŞİRKETLERİ sine göre ABD nin en büyük şirketi olan ExxonMobil, de milyar dolar gelir elde ederek ABD de birinci sıraya yerleşmiş ve dünyanın en büyük petrol şirketi haline gelmiştir. En son 2012 de Kuzey Irak Bölgesel Kürt Yönetimi nden ihale alan ExxonMobil 773 daha önce de Irak ta farklı petrol ihalelerine girmiştir. 774 Irak taki merkezi hükümet ile 2010 da anlaşan ve Güney Petrol Şirketi ile anlaşma imzalayarak Basra nın batısında bulunan ve Irak ın en büyük petrol rezervlerinin olduğu Batı Kurna da yatırımları bulunmaktadır. 775 Son dönemlerde Kuzey Irak a yoğunlaşmaya çalışmaktadır. 6.2 BP, İNGILTERE Merkezi Londra da olan British Petroleum (BP) ilk petrolünü 1908 yılında İran da bulmuş ve 1909 yılında Anglo-Oil Persian Company ismiyle kurulmuştur. 776 İkinci dünya savaşından sonra özellikle Avrupa ülkelerinde faaliyet göstermeye başlayan şirketin ismi 1954 yılından sonra bugün ki ismiyle yani British Petroleum ismi ile yoluna devam etmiştir. 777 Dünyanın en önemli enerji şirketlerinden biri olmasının yanında faaliyet gösterdiği ülke sayısı ve piyasa değeri ile dünyan en büyük şirketlerinden biridir. Dünyanın birçok ülkesinde yatırımları bulunan BP, çok uluslu bir şirket olup halen çok sayıda petrol yatağını da işletmektedir. Körfez ülkelerinin petrol rezervlerini işleten BP nin Irak taki yatırımları da ciddi oranlardadır. Kasım 2009 yılında Irak petrolünü işleten devlet kurumu South Oil Company ile CNPC ve BP ortaklığı arasındaki anlaşmayla BP Irak taki petrol yataklarının yaklaşık %38 ini 778 işletmeye başlamıştır. 779 BP, Rumeyle de ki petrol ya ABD nin en büyüğü Exxon Mobil, CNNTürk, 8 Mayıs 2012, Exxon Confirms Deals With Iraqi Kurds, The Wall Street Journal, 27 Şubat 2012, Iraq Announces List of Oil Companies Able to Bid for Oil and Gas Service, None Have Done Deals with KRG, 15 Nisan 2008, Exxon Mobil Batı Kurna yı geliştirme ve iyişeştirmek için bu anlaşmayı Royal Dutch Shell ile birlikte yapmıştır. Bkz History of BP, BP resmi websitesi, Post war, BP, Irak taki yabancı petrol şirketleri, Hürriyet, 19 Nisan 2011, BP in Iraq, BP, 205

208 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU taklarına odaklanmış durumdadır. 780 Irak ın Petrol kapasitesinin %12 sini ve dünyanın üçüncü en büyük petrol yataklarına sahip Rumeyle yi işleten BP nin Irak ın diğer bölgelerinde de yatırımları olduğu bilinmektedir. 6.3 TOTAL, FRANSA Mart 1924 de Compagnie française des pétroles (CFP) adıyla Fransa tarafından kurulan şirket 1991 yılında Total ismi ile yoluna devam etmiştir ülkede faaliyet gösteren şirket enerji hammadde çıkarım, rafinerisi ve pazarlaması alanlarının hepsinde çalışıyor. 782 Total in Irak ile bağları ise çok eskiye dayanıyor. İlk defa 1920 yılında Kerkük te petrol çıkaran şirket o günden sonra da Irak ta ki faaliyetlerini sürdürdü. Hâlihazırda Irak ın Halfaya bölgesinde faaliyetlerini sürdüren Total 27 Haziran 2010 yılında imzalan anlaşma ile bu bölgeyi diğer ortakları PetroChina, Petronas Carigali ve State Partner South Oil Company ile paylaşıyor. Şirketin buradaki payı ise %18.75 iken bölgeden günde varil petrol çıkarılıyor CNPC, ÇIN China National Petroleum Company, 1955 yılında Çin Halk Cumhuriyeti tarafından kurulmuştur. CNPC, Çin Petrol Endüstri bakanlığına bağlı olarak çalışmaktadır. Bünyesinde PetroChina şirketini de bulunduran şirket dünya çapında 29 ülkede arama çalışmalarını sürdürmektedir Dahr Jamail, Western oil firms remain as US exits Iraq, Al Jazeera, The importance of history of the Group, Our energies, Iraq: Total and partners PetroChina and Petronas start production from the Halfaya oil field, History, CNPS resmi websitesi, 206

209 6. IRAK TA YATIRIMI OLAN ÖNEMLİ ENERJİ ŞİRKETLERİ Irak taki faaliyetlerine 1997 yılında dönemin devlet başkanı Saddam Hüseyin ile varılan anlaşmayla başlayan şirket BM nin ambargoları nedeniyle ertelenen çalışmalarına Kasım 2008 de Irak Petrol Bakanlığı ile anlaşarak yeniden başlamıştır. Şirketin çalışma yaptığı alan Al-Ahdab bölgesidir yılında bu kez de BP ile ortak Rumaila bölgesine giren şirket 2010 yılında ise Total ve Petronas ile Halfaya da faaliyetlerine başlamıştır LUKOIL, RUSYA Rusyanın Gazprom dan sonraki ikinci büyük enerji şirketi olan Lukoil dünya ham petrolünün %2.2 sini çıkarmaktadır. 12 ülkede araştırma ve üretimine devam eden şirketin faaliyet gösterdiği ülkelerden bir tanesi de Irak. 786 Lukoil de Saddam Hüseyin döneminde anlaşmaları olmasına rağmen bunları ertelemek zorunda kalan şirketlerden biridir. Son yapılan anlaşmalarla birlikte ise Lukoil, Batı Kurna petrol sahaların %56.25 ine sahip olmuştur STATOIL, NORVEÇ 1972 yılında Norveç devleti tarafından kurulan şirket 2 yıl sonra ilk defa Norveç Stadfjord Field da petrol bulmuştur yılında Norsk Hydro ile birleşen şirket ismini StatoilHydro olarak değiştirmiş ancak 2009 yılında şirket Statoil ismine geri dönmüştür. Norveç in Enerji piyasasındaki önemli aktörlerden biri olmasının altındaki en büyük şirket Statoil dir 788 Lukoil ile birlikte konsorsiyum kuran şirket Batı Kurna bölgesi petrol alanlarının %18.75 ini aldı CNPC in Iraq, Company history, Lukeoil resmi websitesi, James Kanter, Oil Field Project in Iraq Won by Lukoil and Statoil, The New York Times, 29 Aralık 2009, Our history, Statoil, Lukoil and Statoil with winning bid on the West Qurna 2 field in Iraq, 207