Kuram ve Uygulamada. Eğitim Yönetimi. Ed tör: Prof. Dr. N yaz CAN. 3. Baskı

Transkript

1 Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi Ed tör: Prof. Dr. N yaz CAN 3. Baskı

2 Editör: Prof. Dr. Niyazi CAN KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM YÖNETİMİ ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2018, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Ocak 2013, Ankara 3. Baskı: Mart 2018, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım Kapak Tasarım: Pegem Akademi Baskı: Özyurt Matbaacılık Büyük Sanayi Zübeyde Hanım Mah. Süzgün Cad. No: 9 İskitler/Altındağ/ANKARA Tel: (0312) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Bu kitap, Eğitim hizmetine gönül vermiş, geleceğimizi kuracak nesillerimizi yetiştirme görev ve sorumluluğunun farkında, sürekli öğrenme ve öğretme kutsal işine bir sevda gibi bağlanan lider öğretmen ve yöneticilerimize ithaf olunur.

4 GELİŞTİRİLEN YENİ BASKIYLA İLGİLİ ÖN SÖZ Eğitim yönetimi, eğitim öğretim amaçlı örgütlerin, amaçlarına uygun planlamaların yapılması, plana uygun uygulamaların gerçekleştirilmesi, geliştirilmesi ve değerlendirilmesi sürecidir. Okul, eğitim yönetimi sisteminin bir alt sistemini oluşturur. Okul denilen eğitim örgütünün işletilmesinde, amaçlarının gerçekleştirilmesinde ve geliştirilmesinde yöneticilerin önemli görev ve rolleri bulunmaktadır. Okul yöneticilerinin, beklenen okul geliştirme etkinliklerini ortaya koymaları ve yapılanları da desteklemeleri için öncelikle bunları gerçekleştirecek yeterli ve gerekli bilgi ve becerilere sahip olmaları gerekir. Amaçları arasında eğitim ve öğretim faaliyetleri bulunan kurumların eğitim yöneticilerinin, yöneticiliği bilimsel ve işlevsel bir zeminde gerçekleştirilmeleri beklenir. Bunu gerçekleştirmeye yönelik çabalar arasında yönetici adaylarının ve mevcut yöneticilerin, eğitim yöneticiliği dersini uygulamalı olarak almaları temel bir gereklilik olarak gözükmektedir. Bu amaca katkı sağlamak üzere hazırlanan Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi kitabı yeniden gözden geçirilmiş, bazı bölümler çıkarılarak bazı bölümler ilave edilerek yeniden hazırlanmıştır. Kitabın bu baskısında emeği geçen değerli yazarlarımıza, kitapla ilgili her türlü eleştiri ve katkıları yapacak okurlarımıza ve Pegem Akademinin değerli yönetici ve çalışanlarına ayrı ayrı teşekkür ederim. Editör ve Yazar Prof. Dr. Niyazi CAN Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Eğitim Fakültesi

5 ÖN SÖZ Eğitim yönetimi, toplumun eğitim gereksinimini karşılamak üzere kurulan eğitim örgütünü önceden belirlenen amaçlarına göre işletme, değerlendirme ve geliştirme sürecidir. Tüm süreçlerde insanların çabalarıyla, eğitim kurumlarının işletilmesi görevi gerçekleştirilmektedir. İnsan karmaşık bir sistemdir. İnsanlardan oluşan toplumsal sistemler ise daha karmaşıktır. Okul, hem kendini oluşturan eğitim çalışanlarından hem de üzerinde çalıştıkları öğrencileri yüzünden daha da çok karmaşık yapıdadır. Okul yapısını oluşturarak bunun etkili yönetilmesini sağlamak ancak bu amaçla hazırlanmış yönetim modelleriyle mümkün olmaktadır. Okul denilen eğitim örgütünün işletilmesinde ve amaçlarının gerçekleştirilmesinde yöneticilerin önemli görev ve rolleri bulunmaktadır. Eğitim yöneticilerinin öncelikle çalıştıkları kurumda, herkes tarafından paylaşılan ortak değerler ve inançlar oluşturmaları büyük önem taşır. Bir eğitim örgütü, tüm politika ve eylemlerini yönlendiren sağlam bir misyonla hayatiyetini sürdürebilir. Çünkü eğitim yöneticisinin artık, sadece koltuğunda oturarak bir mevzuat bekçisi gibi katı bürokrasi kurallarının arkasına sıkışıp kalma dönemi gerilerde kalmalıdır. Okul dinamik bir çevredir. Okul denilen bu dinamik çevrenin yöneticisinin de her gün yeni düşünceler ve projelerle okuluna gelmesi beklenmektedir. Gelişmeleri ve beklentileri eğitim yöneticilerinin dikkate almaları gerekir. Çünkü toplumun okul örgütlerinden beklentileri her geçen gün değişmektedir. Türk Eğitim Sisteminde çağdaş gelişmelere uygun yenilikler gerçekleştirilmesi için hem yöneticinin hem de öğretmenin etkili davranışlar göstermesi gerekir. Okul müdürü, yazılı görev ve sorumluluklarını yerine getirerek, yönetimsel görevleri zamanında ve gereğince yaparak, okul imkanlarını öğretmenlere sunarak, adil ve dengeli davranarak, hak eden öğretmenleri yazılı, sözlü ödüllendirerek yani formal görevlerini yerine getirerek formal etkilerini de gösterebilmektedir. Okul müdürü, işbirliği ve takım ruhunun gereğini ortaya koyarak, demokratik davranışlar sergileyerek, karşılıklı güven veren ortamı oluşturarak, içten, sağlıklı insan ilişkilerini göstererek; bir anlamda benimsetici, destekleyici ve informal ilişkileri geliştirerek öğretmenler ve diğer çalışanlar üzerindeki etkilerini hissettirebilecektir. Bu tür etkiler ve teşvikler öncelikle öğretmenlerin performansını olumlu yönde destekleyecektir. Yöneticilerin bu tür davranışları, öğretmenlerin hem sınıfta hem de okulda daha güvenle ve cesaretle yeni etkinlik ve projelere katılmalarına; eğitim öğretimi geliştiren ve okulu ileri götüren yeni projeleri hazırlamalarına zemin hazırlamış olacaktır. Eğitim yöneticilerinin, beklenen okul geliştirme etkinliklerini ortaya koymaları ve yapılanları da desteklemeleri için öncelikle bunları gerçekleştirecek yeterli

6 vi Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi ve gerekli bilgi ve becerilere sahip olmaları gerekir. Bu bağlamda yöneticilerin lisans üstü eğitim de dahil çağın beklentilerine uygun yöneticilik ve liderlik eğitimiyle sürekli geliştirilmeleri yönünde önlemler alınmalıdır. Öğretmen ve yönetici yetiştirme programları ile ilk ve orta öğretim okullarının programlarında işlevsel değişim ve dönüşümler sağlayacak etkinlikler için yeterli düzenlemeler yapılmalıdır. Halen çalışan eğitim yöneticilerine yöneticilik ve liderlik becerilerini gösterebilmeleri yönünde gerekli imkan ve teşvikler sağlanmalı bunun gerektirdiği mevzuat, teknoloji ve insan gücü desteği sunulmalıdır. Eğitim yöneticiliği, eğitim ve öğretim program ve faaliyetleri bulunan tüm örgütlerde gerçekleştirilmesi gereken bir yönetim mesleğidir. Üniversiteler ve eğitim kurumları/okullar eğitim yöneticiliğinin en başta gelen uygulama alanlarını oluşturur. Amaçları arasında eğitim ve öğretim faaliyetleri bulunan bu tür örgütlerin eğitim yöneticiliğinin bilimsel ve işlevsel bir zeminde gerçekleştirilmesi gerekir. Bunu gerçekleştirmeye yönelik çabalar arasında yönetici adaylarının ve mevcut yöneticilerin, eğitim yöneticiliği dersini uygulamalı olarak almaları temel bir gereklilik olarak gözükmektedir. Bu amaca katkı sağlamak üzere Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi kitabı hazırlanmıştır. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi kitabının hem yöneticiliğe hazırlananlar ve yönetim görevini halen yürütenler için hem de eğitim fakültelerinde lisans ve lisans üstü düzeyde eğitim görenler için önemli bir kaynak olduğu değerlendirilmektedir. Kitaptaki her bir bölüm, sınıfı ve okulu yönetmiş, öğretim uygulamalarının içerisinde bulunmuş akademisyenler tarafından hazırlanmıştır. Zengin bir deneyim ve araştırma ürünü olduğuna inandığımız bu kitabı öğrenci, öğretmen ve yöneticilerimiz ile halen eğitim yöneticiliğine hazırlanan meslektaşlarımıza tavsiye ediyor, istifadeye sunulan bu kaynakla ilgili daha da geliştirmek üzere okuyucularımızın yapıcı eleştirilerini bekliyoruz. Kitabın hazırlanmasında emeği geçenlere hassaten bölümlerin yazarları meslektaşlarıma ve Pegem Akademinin değerli yönetici ve çalışanlarına ayrı ayrı teşekkür ederim. Şubat 2018 Editör ve Yazar Prof. Dr. Niyazi CAN Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Eğitim Fakültesi

7 Bölümler ve Yazarları Editör: Prof. Dr. Niyazi CAN 1. Bölüm: Örgüt ve Yönetim Kuramları Prof. Dr. İsmail AYDOĞAN Kırıkkale Üniversitesi 2. Bölüm: Türk Eğitim Sisteminin Örgütlenmesi Yrd. Doç. Dr. Durdağı AKAN Atatürk Üniversitesi 3. Bölüm: Eğitimde İnsan Kaynakları Yönetimi Prof. Dr. Niyazi CAN Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi 4. Bölüm: Eğitim ve Okul Yönetiminde Teftiş Doç. Dr. Mahmut SAĞIR Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi 5. Bölüm: Okulda Yönetim Süreçleri Prof. Dr. Salih Paşa MEMİŞOĞLU Abant İzzet Baysal Üniversitesi 6. Bölüm: Okul Yönetiminde Rol Oynayan Öğeler Prof. Dr. Niyazi CAN Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi 7. Bölüm: Okul Liderliği Doç. Dr. Mahmut SAĞIR Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

8 viii Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi 8. Bölüm: Etkili Okul ve Etkili Öğretmen Prof. Dr. Niyazi CAN Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi 9. Bölüm: Eğitimde Değişim ve Değişimin Yönetimi Doç. Dr. Süleyman GÖKSOY Düzce Üniversitesi 10. Bölüm: Okul ve Çevre İlişkileri Doç. Dr. Süleyman GÖKSOY Düzce Üniversitesi

9 İÇİNDEKİLER Geliştirilen Yeni Baskıyla İlgili Ön Söz...iv Ön Söz...v Bölümler ve Yazarları...vii 1. BÖLÜM ÖRGÜT VE YÖNETİM KURAMLARI Giriş...2 Klasik Örgüt ve Yönetim Kuramı...2 Bilimsel Yönetim Yaklaşımı...3 Yönetim Süreci...5 Bürokrasi Yaklaşımı...7 Klasik Kuramın Genel Değerlendirilmesi...8 Neoklasik Örgüt ve Yönetim Kuramı...10 Hawthorne Araştırmaları...11 Douglas Mcgregor: X ve Y Teorisi...12 Rensis Likert in Sistem 1- Sistem 4 Modeli...12 Neoklasik Kuramın Genel Değerlendirilmesi...13 Modern Örgüt ve Yönetim Kuramı...13 Sistem Yaklaşımı...14 Durumsallık Yaklaşımı...16 Modern Yaklaşımların Genel Değerlendirilmesi...17 Post-Modern Örgüt ve Yönetim Yaklaşımları...18 Öğrenen Örgütler...18 Toplam Kalite Yönetimi...19 Stratejik Yönetim...21 Örgütsel Vatandaşlık...22 Post-Modern Yaklaşımların Genel Değerlendirilmesi...24 Özet...25 Örnek Olay...26 Değerlendirme Soruları...28 Kaynakça...31

10 x Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi 2. BÖLÜM TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNİN ÖRGÜT VE YÖNETİM YAPISI Giriş...37 Türk Milli Eğitiminin Amaçları...38 Türk Milli Eğitiminin Temel İlkeleri...39 Türk Milli Eğitim Sisteminin Genel Yapısı...42 Örgün Eğitim...43 Okul Öncesi Eğitimi...43 İlköğretim...44 Orta Öğretim...45 Yükseköğretim...46 Yaygın Eğitim...47 Türk Eğitim Sisteminin Örgüt Yapısı...48 Bakanlık Örgütü...50 Hizmet Birimleri...51 Taşra ve Yurtdışı Örgütü...63 Okul Sisteminin Yapısı ve İşleyişi...65 Okul Yönetiminin Boyutları...66 Özet...69 Örnek Olay...70 Değerlendirme Soruları...71 Kaynaklar BÖLÜM EĞİTİMDE İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ Giriş...76 Personel Yönetimi ve İnsan Kaynakları Yönetimi...77 Personel Yönetiminden İnsan Kaynakları Yönetimine...77 İnsan Kaynakları Yönetiminin İçeriği...78 İnsan Kaynakları Yöneticisinin Görevleri...79 İnsan Kaynakları Yönetimi İlkeleri ve Amaçları...80 İnsan Kaynakları Yönetimi İlkeleri...80 Yeterlik İlkesi...80 Kariyer İlkesi...80 Eşitlik İlkesi...80

11 İçindekiler xi Güvence İlkesi...81 Yansızlık İlkesi...81 İnsan Kaynakları Yönetiminin Amaçları...81 Toplumsal Amaç...81 Örgütsel Amaç...82 İşlevsel Amaç...82 Kişisel Amaç...82 İnsan Kaynakları Yönetiminin İşlevleri...82 Politika Oluşturma ve Planlama İşlevi...84 İnsan Kaynakları Planlaması...84 Türk Eğitim Sistemi Uygulamalarında Planlama...86 İnceleme Belirleme İşlevi...87 Bilgilendirme ve Danışmanlık İşlevi...88 Örgüt Çevresine Yönelik Bilgilendirme ve Danışmanlık...88 İnsan Kaynağının Sağlanması İşlevi...90 İnsan Kaynağını Bulma ve Seçme...91 Bütünleştirme-Sosyalleştirme İşlevi...92 İnsan Kaynağının Eğitimi - Geliştirilmesi İşlevi...94 Koruma Sağlık ve Güvenlik İşlevi...95 Ödeme İşlevi...96 Etkili Bir Ödeme Sisteminin Özellikleri...97 Ayırma-Emeklilik İşlevi...98 İnsan Kaynakları Yönetimi Yaklaşımı ve Eğitim Örgütleri...99 Eğitim Örgütlerine Personel Yönetimi ve İnsan Kaynakları Yönetimi Yaklaşım Farklılıkları...99 İnsan Kaynakları Yönetiminin Eğitim Örgütlerinde Uygulanabilirliği Özet Örnek Olay Değerlendirme Soruları Kaynaklar...109

12 xii Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi 4. BÖLÜM EĞİTİM VE OKUL YÖNETİMİNDE TEFTİŞ Giriş Teftişle İlgili Bazı Kavramlar Teftişin Önemi, Amacı, Süreci ve İlkeleri Teftiş veya Denetim Türleri Yargısal Denetim Politik/Siyasal Denetim Vesayet/Yönetsel Denetim Kamu Denetçiliği/Ombudsmanlık Kamuoyu Denetimi Eğitim Teftişinin Yasal Dayanakları ve Örgüt Yapısı MEB Teftiş Kurulu Başkanlığı İl Maarif Müfettişleri Başkanlıkları MEB İç Denetim Birimi Başkanlığı Eğitim ve Okul Teftişi Okul Teftişinin Öğeleri Müfettişlerin Yeterlikleri, Rolleri ve Görev Alanları Müfettişlerin Yeterlik Alanları Maarif Müfettişlerinin Görevleri Teftiş Etiği Özet Örnek Olay Değerlendirme Soruları Kaynakça BÖLÜM OKULDA YÖNETİM SÜREÇLERİ Giriş Karar Verme Karar Vermenin Aşamaları Karar Verme Modelleri İyi Bir Kararda Aranan Nitelikler Karar Verme Davranışını Etkileyen Etmenler Karara Katılma...152

13 İçindekiler xiii Eğitim Yöneticisinin Karar Vermede İzlemesi Gereken İlkeler Planlama Planlamanın Yararları Eğitim Planlaması Eğitim Planlarının Özellikleri Örgütleme Örgütleme Aşamaları Örgüt Modelleri Eşgüdümleme (Koordinasyon) Etkileme İletişim İletişim Sürecinin Öğeleri İletişim Türleri İletişimi Geliştirme Yolları Denetim ve Değerlendirme Denetim İlkeleri Denetim Modelleri Denetimde Genel Kurallar Rehberlik ve Denetim Başkanlığı ve Görevleri İl Eğitim Denetmenleri Özet Örnek Olay Değerlendirme Soruları Kaynaklar BÖLÜM OKUL YÖNETİMİNDE ROL OYNAYAN ÖĞELER Giriş Okul Yönetiminde Rol Oynayan İç ve Dış Öğeler Öğretmen Yönetici Öğrenci Eğitimci Olmayan Personel Eğitim Denetmeni Veli...190

14 xiv Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi Politik Yapı Yönetim Yapısı Sivil Toplum Örgütleri Diğer Çevresel Faktörler Özet Örnek Olay Değerlendirme Soruları Kaynaklar BÖLÜM OKUL LİDERLİĞİ Giriş Liderlik ve Lider Liderlik Kuramları Liderlikte Özellik Kuramları Davranışsal Liderlik Kuramlar Ohio State Üniversitesi Araştırmaları Michagan Üniversitesi Araştırmaları Yönetim Gözeneği Kuramı Durumsal Liderlik Kuramları Yol Amaç Kuramı Wroom ve Yetton un Normatif Liderlik Kuramı Fiedler in Durumsal Liderlik Kuramı Reddin in 3 D Durumsal Liderlik Kuramı Hersey ve Blanchard ın Durumsal Liderlik Kuramı Yeni Liderlik Yaklaşımları Transaksiyonel Liderlik Etik Liderlik Vizyoner Liderlik Öğrenen Liderlik Transformasyonel (Dönüşümcü) Liderlik Süper Liderlik Kültürel Liderlik Karizmatik Liderlik Liderlik Biçimleri...222

15 İçindekiler xv Otokratik Liderlik Demokratik Katılımcı Liderlik Liberal (Laissez Faire) Liderlik Yönetici ve Lider Okul Yönetiminde Liderlik Öğretimsel Liderlik Özet Örnek Olay Değerlendirme Soruları Kaynaklar BÖLÜM ETKİLİ OKUL VE ETKİLİ ÖĞRETMEN Giriş Etkili Okulun Özellikleri Tarihi Gelişimiyle Etkili Okul Okul Yönetiminin ve Yöneticisinin Etkililiği Yöneticinin Değişimde Etkililiği Etkili Yöneticiden Beklentiler Etkili Yöneticilerin Özellikleri İdeal Öğretmen ve Etkili Öğretmen İdeal Öğretmenin Kişisel Özelikleri İdeal Öğretmenin Mesleksel Özellikleri İdeal Öğretmenin Genel Özellikleri Etkili Öğretmenin Temel Davranışları Etkili Öğretmen Özellikleri Okul Kültürü ve Etkili Okul Güçlü Okul Kültürü Ortamlarının Özellikleri Özet Örnek Olay Değerlendirme Soruları Kaynaklar...267

16 xvi Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi 9. BÖLÜM EĞİTİMDE DEĞİŞİM VE DEĞİŞİMİN YÖNETİMİ Giriş Değişim Olgusu Örgütsel Değişimi Yönetmek Değişime Direnç ve Nedenleri Değişime Direncin Bireysel Nedenleri Değişime Karşı Direncin Örgütsel Nedenleri Değişime Direnç Şekilleri Değişime Karşı Direncin Yönetimi Eğitim Karara Katılımı Sağlama İletişim Kolaylaştırma ve Destek Vizyon Eğitimde Değişim ve Okular Okulda Değişime Karşı Direnç ve Direnci Azaltmada Kullanılan Yöntemler Özet Örnek Olay Değerlendirme Soruları Kaynaklar BÖLÜM OKUL - ÇEVRE İLİŞKİLERİ Giriş Okul Kültürünün Çevreye Tanıtılması Çevre Kalkınması Çevrenin Eğitim Gereksinimlerinin Belirlenmesi Çevreye Öğretim Programlarının Yorumlanması Çevrenin Eğitimi Desteklemeye Özendirilmesi Diğer Kuruluşların-Baskı Gruplarının Rolü Okul ile Çevre İletişimi Özet Örnek Olay Değerlendirme Soruları Kaynaklar...339

17 1. BÖLÜM ÖRGÜT VE YÖNETİM KURAMLARI HAZIRLIK SORULARI Bu bölümde örgüt ve yönetim kuramları incelenmiştir. Bölümde aşağıdaki sorulara yanıt verilebilir: İÇERİK 1. Kuram/teori kavramı sizde neleri çağrıştırır? 2. Klasik kuram nedir? 3. Klasik kuram yaklaşımları nelerdir? 4. Neoklasik kuram nedir? 5. Neoklasik kuram yaklaşımları nelerdir? 6. Modern kuram yaklaşımları nelerdir? 7. Kuramların eğitim yönetimindeki yansımaları nelerdir? 8. Kuram-Uygulama ilişkisini tartışınız. Giriş Klasik Örgüt ve Yönetim Kuramı Neoklasik Örgüt ve Yönetim Kuramı Modern Örgüt ve Yönetim Kuramı Post-Modern Örgüt ve Yönetim Yaklaşımları Özet Örnek Olay Değerlendirme Soruları Kaynaklar

18 2 Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi Giriş Endüstri devrimi öncesi toplumlar tarım toplumları olarak adlandırılabilir. Tarım toplumunda nüfusun büyük bölümü çiftçilerden oluşmaktaydı ve karmaşık olmayan bir sosyal yapıya sahipti. Teolojik bir yönetim ve hayat anlayışına sahip tarım toplumlarında, insan ilişkileri ve yönetim dini ilkelerle sürdürülmekteydi. Daha sonraları kurulan imparatorluk düzeniyle kurallar oluşmuş ve söz konusu kurallar üst yöneticiler tarafından uygulanmaktaydı yılında buhar makinesinin icadı, ekonomi alanında Adam Smith in 1776 yılında çıkardığı ulusların zenginliği eseri, 1789 Fransız devrimi gibi değişimler ve gelişmeler sosyal yapıyı ve üretim ilişkilerini değiştirmiştir. 17. ve 18.yüzyılda ortaya çıkan teknolojik gelişmeler sonucunda, sanayi toplumları oluşmuştur. Sanayi devrimi sonucunda üretim ve ticaret artmış, emek yerine makine gücü önemli hale gelmiştir. Bu değişimlerle birlikte işlerin yapılmasında yeni yaklaşımlar geliştirilmiştir. Bu çalışmada değişimlerle paralel geliştirilen yönetim kuramları ele alınmıştır. Klasik Örgüt ve Yönetim Kuramı Avrupa da ortaya çıkan Fransız devrimi ve endüstrileşme, örgüte yeni bir bakış açısı gerektirmiştir. Genel anlamda hayatın kontrolünün sağlanması ve şehir yaşamının giderek artması, örgütlenmeyi gerektirmiş; ekonomik anlamda gelişmenin kontrol edilebilirliği açısından ise daha fazla verim için örgütlere yeni bir bakış açısı kazandırılmaya çalışılmıştır. Örgütsel kazancı ve verimliliği artırmak içinse işlerin nasıl tasarlanması ve yönetilmesi gerektiğine dair kuramlar geliştirilmiştir. Bu bağlamda geliştirilen kuramların başında klasik kuram gelmektedir. Klasik yönetim yaklaşımları en eski ve en geniş yönetim tarzı olarak kabul edilmektedir ile 1930 arasında görülen klasik örgüt ve yönetim kuramı, endüstri devrimi ile başlamıştır. Örgütlerin yönetimine bilimsel ve rasyonel bir çaba sağlamayı hedefleyen klasik kuram, endüstrileşmeyle ortaya çıkan etkili planlama, örgütleme, bütün iş etkinliklerinin etkili kontrolü gibi ihtiyaçları gidermeyi amaçlamıştır (Pindur ve diğerleri, 1995). Klasik kuramın özellikleri şöyle sıralanabilir (Dinçer ve Fidan, 1996): a. İlgi, insan unsuru dışındaki örgütsel faktörlerdir. b. Rasyonellik esastır. Özellikle örgüt yapısı rasyonellik ilkesine göre şekillenir. c. Rasyonelliğin sağlanabilmesi için bilimsel yöntemler kullanılır. d. Örgütler kapalı sistemlerdir. Dolayısıyla çevreden etkilenmezler.

19 Örgüt ve Yönetim Kuramları 3 Bu özellikleri savunan klâsik yönetim kuramcıları, örgütteki insanın beklentilerini, gereksinimlerini, birey ve grup çatışmalarını, örgüt çevresini, kültürel değişimleri ve farklılıkları ihmal ettikleri için insansız örgüt kuramcıları olarak anılmaktadır (Kaya, 1996). Klasik kuram üç yaklaşımı barındırır. Bunlar, Frederik Taylor un öncülüğündeki Bilimsel Yönetim, Henri Fayol un öncülüğündeki Yönetim Süreci Yaklaşımı ve Max Weber in öncülüğündeki Bürokrasi Yaklaşımlarıdır (Luthans, 1981). Bu yaklaşımların üçü de, örgütte insan unsuruna özel bir önem vermemiş, onu örgüt sisteminin bir parçası yapmamıştır. İnsan unsurları dışındaki unsurların belirlenen ilkeler doğrultusunda bir araya getirilmesi ile yapı oluşturulmuş ve insanın bir makine gibi, öngörülen doğrultuda davranacağı, özel sorunların işyerine yansımayacağı, örgüt içinde geçirilen zaman ile örgüt dışındaki yaşamın birbirinden ayrı olduğu varsayılmıştır (Koçel, 2005). Klasik kuramın amacı, örgütsel verimliliğin artırılmasında uyulacak ilkeleri belirlemektir. Belirlenen ilkelere uyulduğu takdirde örgütün başarısının (yani veriminin) artacağı ileri sürülmüştür. Öte yandan sözkonusu ilkelerin her türlü örgütte geçerli olacağı belirtilmiştir. Mekanik bir anlayışın hakim olduğu klasik kuramda rasyonellik birincil plandadır (Miles, 1980). Bilimsel Yönetim Yaklaşımı Bilimsel yönetim yaklaşımının fikir öncüsü Frederick Winslow Taylor dur. Taylor, ABD nin ekonomik olarak zarara uğramasının nedenini, insanların verimsiz bir yaşantısının olmasına bağlamıştır. Bu nedenle Taylor, örgüt yönetiminin bilimsel olması gerektiğini belirterek, sistemli bir çalışma yaşamının, belirlenmiş kuralların uygulanmasının başarıyı getireceğini belirtmiştir. Bir başka ifadeyle olağanüstü insanlar aramak yerine, işi sistemli yapmanın önemli olduğunu belirtmiştir. Taylor yönetimin esas hedefinin, hem örgütün hem de işgörenlerin maksimum gelirini artırmak olduğunu, bununda maksimum üretkenlikle olabileceğini belirtmiştir. Taylor un bilimsel yönetimi dört ilkeden oluşur. Bunlar; 1- Bilimsel çalışmayı hedef alan metotların parmak hesabını ilke edinen iş metotlarıyla yer değiştirmesi. 2- Kendi işini seçmesi ve kendi kendisini eğitmesi şeklinde olan personelin seçilmesi, eğitilmesi ve gelişmesinin bilimsel ilkelere göre yapılması. 3- Her bir çalışanın farklı iş birimlerine göre detaylı olarak bilgilendirilmesi ve denetimi. 4- İşin, yöneticiler ve çalışanlar arasında eşit olarak bölünmesi. Böylece yöneticiler, bilimsel yönetim ilkelerini iş planlarına uygulayabilirler ve çalışanlar da işi en doğru şekliyle gerçekleştirirler. Taylor a göre, işgören, bu ilkeler esas alınarak teşvik edildiğinde ve buna yönetimin belirleyeceği yeni iş kolları eşlik ettiğinde, bilimsel yönetim, eski planlara göre çok daha fazla verim sağlayacaktır.

20 4 Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi Taylor un geliştirdiği bilimsel yönetim kuramıyla iş, küçük parçalara ayrılarak parça başına primli ücret sistemi ile iş üzerinden standart bir ücret alınacak, isçinin dinlenme zamanları verimini arttıracak şekilde düzenlenecekti. Böylece belirlenen üretim standardına ulaşmak ve onu aşmak için çaba harcayan işgören, kendi ekonomik amaçlarına ulaşmakla doyum sağlarken, örgütlerde işgörenlerin daha çok çalışmasıyla verimini yükseltecekti. Ancak bu kuram çalışanların davranışsal sorunlarını ortaya çıkarmıştır. İşbölümü ve uzmanlaşma sonucu, işin bütünlüğünü kaybetmesi ve küçük parçalara bölünmesi, işgörenler üzerinde olumsuz etki yapmış ve çalışma ortamına uyumu güçleştirmiştir (Aladağ, 2007). Taylor, örgütler için geleneksel öğrenme biçimi olan usta-çırak yönteminin yetersiz olduğunu, işgörenlerin bilgi birikimlerinin sistematik olarak toplanıp genel ilkeler haline getirilmesini ve bu ilkelerin işgörenlere aktarılması gerektiğini belirtmiştir. Çünkü Taylor, bilimi, bilginin sınıflandırılması ve örgütlenmesi olarak belirtmektedir. Taylor, bireysel veya yerel bilgilerin merkezileştirilmesini ve merkezi bir güce dönüştürülmesini amaçlar. Taylor un geliştirdiği bu bilimsel yönetim anlayışı, işgörenin seçilmesinde ve onların yetiştirilmesinde de önemlidir. Öte yandan işlerin parçalanarak her bir parçasının bir işgörene verilmesini amaçlar. Hatta her işgörenin günlük yapması gereken işin miktarını bile belirlemiştir. Böylece işgören ile işveren arasında olası anlaşmazlıklar da çözülmüş olacaktır. Hatta Taylor, işlerin mümkün olduğunca küçük parçalara bölünmesini ve iş başında işgörenin sürekli ölçülmesini, onun işinin sayısallaştırılmasını ve standartlaştırılmasını öne sürer. Böylece örgüt yöneticisinin işgören hakkında bilgi sahibi olması ve hakkında kararlar verebilmesi daha kolay olacaktır. Bugün çok yaygın olan işe almada, işte yükseltmede ve iş tanımlamasında ve çalışanların başarısına ilişkin sicil değerlendirmelerinde kullanılan ölçme uygulaması, bilimsel yönetim anlayışının yansımalarıdır. Yine, okullara girişte, derslerin sonucunun değerlendirilmesinde ve daha sonra da mesleğe girişte uygulanan testler, aynı anlayışın bir sonucu olarak yorumlanabilir (Yalçın, 2010). Bilimsel yönetim yaklaşımının ana ilkeleri şunlardır (Koçel, 2005; Luthans, 1981;Aktan 1999): Gelişi güzel çalışma değil, bilimsel çalışma düzeni, Başıbozukluk değil, ahenk ve koordinasyon, Düşük verim değil, maksimum çıktı ve herkesin mümkün olan en yüksek verimlilik düzeyine çıkartılması için eğitim, Bir işin bölümlere ayrıştırılması ve çalışanların o alanda uzmanlaşması, Belirli bir işten, bir işçinin sorumlu olması,

21 Örgüt ve Yönetim Kuramları 5 Bir işi düşünme, tasarlama, uygulama ve denetleme aşamalarının ayrı kişiler ya da üniteler tarafından yapılması, Örgütte tüm yetki ve sorumlulukların merkezde ve yöneticilerde toplanması, Personelin bilimsel ilkeler doğrultusunda eğitiminin sağlanması, İşe uygun personelin bilimsel yöntemlerle seçilmesi. Taylor, yöneticinin en önemli görevinin, ara yöneticileri seçmesi ve eğitmesi olduğunu belirtmiştir. Yöneticinin diğer görevlerini ise, örgütün ve personelin verimliliğini artırmak için gerekli şartların sağlanması olarak sıralamıştır. Bu şartların sağlanması ile örgütün gelirinin artacağını, bunun sonucunda da personelin gelirinin artacağını belirtir. Sonuç olarak Taylor, örgüt için iyi olan, personel için de iyi olur düşüncesini savunmaktadır (Kaya, 1996). Yönetim Süreci Klasik yönetim anlayışının şekillenmesinde etkili olan yaklaşımlardan biri de yönetim süreci yaklaşımıdır. Yönetim süreci yaklaşımının kurucusu Henri Fayol dur. Fayol un yönetim süreci yaklaşımı, üretim üzerine yoğunlaşıp, makro düzeyde örgüt sorunlarına eğilmeyen Taylor un bilimsel yönetim anlayışının eksiklerini gidermeye yaramıştır. Fayol, yaşadığı dönemde yönetim ile ilgili herhangi bir dersin olmadığını, bunun sorun olduğunu, bu nedenle, ilköğretimden yükseköğretime kadar bütün öğretim kademelerinde yönetim dersinin konulması gerektiğini belirtmiştir. Ancak, ders olarak okutulacak bir yönetim doktrini olmamasını bir eksiklik olarak gören Fayol, öteden beri gelen yönetimin uygulamayla öğrenilebileceği düşüncesinin yetersiz olduğunu belirterek, kendi deneyimlerinden bir yönetim doktrini oluşturmaya çalışmıştır. Buna göre Fayol, örgütün temel fonksiyonlarını teknik fonksiyonlar (üretim, imalat ve transformasyon), ticari fonksiyonlar (alım, satım, değişim), mali fonksiyonlar (sermaye üretimi ve yönetimi), güvenlik fonksiyonları (malların ve kişilerin korunması), muhasebe fonksiyonları (envanter, bilanço, istatistik) ve yönetim fonksiyonları (öngörü, organizasyon, kumanda, koordinasyon ve kontrol) olarak belirtmiştir. Örgütlerdeki bu altı temel fonksiyonun birbirinden kopuk olmadığını, tam aksine birbirine sıkıca bağlı olduğunu belirtmiştir. Fayol a göre ilk beş fonksiyon, örgütün genel politikası içinde yer alan program yapmak, sosyal yapıyı oluşturmak ve yönetim sürecindeki çabaların koordinasyonunu sağlamakla yükümlü değildir. Bu faaliyetleri gerçekleştirmek geleneksel yönetim olarak isimlendirilen fonksiyonun içeriğini oluşturmaktadır (Şengül, 2007).