Sahibi. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Adına Prof.Dr. Turan YAZGAN. Ya zı İ ş leri Müdürü Saadet Pınar Yıldırım. Tashih Aydil Erol.

Transkript

1 İ k i Ayda Bir Yayınlanır Sahibi Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Adına Prof.Dr. Turan YAZGAN Ya zı İ ş leri Müdürü Saadet Pınar Yıldırım Tashih Aydil Erol İd a re han e Ankaravi Mehmed Efendi Medresesi Belediye Sarayı Arkası, Saraçhane/İstanbul Tel:0(212} Posta Çeki Hesabı : Dizgi Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yuluğ Tekin Dizgi Merkezi Abone Bedeli Yurtiçi: TL. Yurdışı: 75 DM Bask ı ETAM A. Ş. Matbaa 87 ARALIK1993

2 A.ARPAT/ŞEHZADE CAMİINDE KUBBE-AVLU-ŞADIRVAN 9 ŞEHZADE CAMİİNDE KUBBE İLE AVLU VE ŞADIRVAN. ARASINDAKİ İUŞKİLER Atilla ARP AT 1991 eylülünde Sinan'ın ilk büyük camii olan Şehzadeyi tamir işlerini yürüten 'muteahhit firma ile kontrol teşkilahna, kubbenin çapının ölçülmesi için müracaatta bulunduk. İki yönde alınan ölçüler, ortalama çapının m olduğunu ortaya koydu. Avludaki şadırvanın ölçülerini ise gene görevli bir elemanın yardımı ile saptadık. Avlunun genel rölövesini zaten senelerce evvel bir asistanımızla çıkardığımız için kubbe, avlu ve şadırvan arasındaki ilişkilerin araştırılmasına ve özellikle şadırvanın tasarımında uygularunış olan ilkelerin keşfine teşebbüs etmeyi uygun bulduk. Sanıyoruz ki burada sunulan araştırma sonuçları tasarım tarihçilerinin ilgisini uyandıracak ve benzer çalışmalara ışık tutacaktır. ANALİZ YÖNTEMİ Planların veya kesitlerin analizindeki amaç, ölçülerin kaynağına inmek ve tasarımın ana hatlarını oluşturan ilke ve ilişkileri bulmaktır. Örneğin Sinan kubbe çapına karar verirken rasgele bir çap mı kabul etmiştir? Planlamanın büyük ihtimalle başlangıcını teşkil eden kubbe ile iç ve dış mekanlar arasında ne gibi oranlar vardır? Şadırvan rasgele mi planlanmıştır, yoksa bütün içinde belli işlemler sonucu mu şekillenmiştir?. Evvelce neşretmek fırsatını bulduğu.muz bazı makalelerimizde ve tebliğlerimizde belirttiğimiz gibi, genelde uyguladığımız yöntemi şöyle özetliyebiliriz: Ölçüler hassas olarak-yerinde saptanır Metrik sistemden boğuma (icabında parmağa) çevrilir Bu değerlerin içinde belli sayılar aranır Oranlar araştırılır Şimdiye kadar sürdüğümüz araştırmalar, tasarımın sekizgen türbelerde

3 10 TÜRK DÜNYASI ARAŞTiRMALARI planın etrafına çizilen bir daire ile başladığını gösterdi 1. Selimi ye camiinde kubbe çapına bağlı olarak kesitteki oranların nasıl tayin edildiğini ise bir tebliğimizde ortaya koyduk 2 Bu nedenle burada da tasarım başlangıcının kubbede olması gerektiğini düşündük. Araştırmalarımız, bu ilk adımın yani dairenin 3 içinde, daima bir sembolik sayının bulunduğunu da açıkça kanıtlamıştır. En önemli ön kararlardan birini bu sayıların seçimi oluşturmak tadır. Bu nedenle burada bu sayılar konusunda kısa da olsa bazı açıklamaların gerekli olduğu kanısındayız. SEMBOLİK SAYILAR Osmanlı mimarları (özellikle Sinan) dini mimarinin tasarıj?lnda bazı sembolik 'sayılara yer vermiştir. Bu sayıları biz her analizimizde bulduk. Karşımızda en çok çıkan sayılar anlam ve kaynaklar ile birlikte aşağıda sunulan tabloda belirtilmiştir. SAYI KAYNAK ANLAM 19 Beslemenin 19 harfi Besmele 66 Ebced hesabı Allah 92 Ebced hesabı Muhammed 110 Ebced hesabı.ali 161 Ebced hesabı Sinan Doğal olarak bu sayılar ya bölünerek veya çarpılarak kullanılıyordu. Örneğin Selimiye camiinin kubbesinin çapı 9x110 veya (15x66) boğum, II. Selim türbesinin çevresindeki daire 30x92 boğum, Şemsi Paşa camiinin dokuz revak kolununun toplam çevresi 12x66 pa:rmaktır. Bu sayıların bölünerek de kullanıldıklarını gösteren bir de ilginç örnek getirelim. Gazi Kara Ahmed Paşa türbesinin alhgen planında dış yüzeyde.köşelerde birer gömülü sütuncuk bulunmaktadır. (Şekil 1). Bu sütuncukların 2/3 çevresi ortalama m olarak saptandı. (Buradan tam çevre uzunluğu m bulunur) m= parmak = 110;/2 Burada yaklaşıklık olup 2/3 sütuncuk çevresinin m olması gerektiği anlışılır. Sinan bu sütuncuklarda dahi Alinin ve Allah'ın simgelenmesine özen göstermiştir. (5x66/3 = 110). Bu örnek, sembôlizmin detaylara kadar indiğini göstermekle beraber tasarımda f 2'nin de devreye 1 A. ARPAT Sinmı'ın tıısıırlııdığı sekizgen hirbelerin bayııtlıınnda sııyı sembolleri Tııç Vııkfı Yıllığı, lstıınbııl, 1!T91, s A. ARPAT II. Selim hirbesinin planında oranlar ve nıimerik sembolizm Topkııpı Müzesini Sevenler Denıeği 1991 Senıpoziyonııı, lstıınbııl, Bıırııdıı dııireden kııstedilen, kubbe ile kubbenin ohırdıığıı kıındillik düzleminin arakesidindeki dııiredir ve kubbe çııpı olarak im seviyedeki arakesidin çapı kastedilmiştir.

4 A.ARPAT/ŞEHZADE CAMİİNDE KUBBE-AVLU -ŞADIRVAN 11 L: , Şekil 1: Gazi Kara Ahmed Paşa Ttirbesi girebileceğinin işaretidir. Nitekim l 2'li oran kompozisyonlarına Sinan mimarisinde hemen her zaman rasladık. HESAPLARDA HASSASİYET VE YAKLAŞIKLIK ulaşılmaktadır. Analizlerin sonucw\da çok zaman birden fazla doğnı gözüken sonuca Bunun nedeni uygulamada yüzde yüzlük presizyona ulaşılamamış olmasıdır. Küçük bir türbede dahi bazan kenarların uzunlukları arasında 6-7 cm fark bulunabilmektedir. Gerçi çoğu daha az hata ile uygulanmışbr amma az sonra Şehzadenin kubbesinde de görüleceği üzere 7 mm lik bir sapma bile analizde farklı sonuçlar doğurabilmektedir. Biz elimizden geldiği kadar hassas ölçmeye ve analizlerde yaklaşıklık yüzdesini % 99.90'ın üzerinde tutmaya çalıştık. Böylece sonuçların -bizim açımızdan da -inandırıcı olmasını amaçladık. Sekizgen bir türbenin pencerelerinin yüksekliğini bulmak için 14 ölçü alınarak bunların ortalaması veri olarak kabul edilmiştir. Her ölçü milimetrik hassasiyetle yerinde alınmış, çok nadir ve 'zorunlu hallerde bizzat almadığuruz ölçüler kullarulnuşhr 4-4 Maalesef senelerce evvel, çalışmalıınnıızın lıeniiz başlannda iken birçok araşhmıacının yaphğı gibi, dergi ve kitaplardaki planlardan faydala11dığımızdan, birçok hatalı analiz sonııçlanna vamıaktaıı kıırhılanıadık.

5 12 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALAR! ANALİZLER Maka.J.emizin başında belirttiğim.iz nedenlerle önce kubbenin analizine yönelmenin daha isabetli olacağını düşündük. Kubbe Ölçülen ortalama D çapı = m İki tarafa 2,5 cm sıva ilavesiyle D = m m = b= 112 x 11 x 110 (% yakl.) Şimdi de kubbenin çevresinin analizini deniyelim: x 7t = m = 1900 b. (% yakl.) Bu sonuçlara bakarak şu soruyu sorabiliriz: Sinan sembolizmi çapta mı yoksa çevrede mi aramıştır? (1900=100 x 19) İki sonuç arasındaki fark sadece 7 mm' dir ve bu nedenle kesin bir cevap vermek olanaksızdır. Birinin veya diğerinin tercihi hesaplarda sonuçlan ancak çok önemsiz oranda etkilediğinden biz D çapında Allah ve Alinin simgelenmek istendiğini varsaydık. Bu kabulümüz revak ve şadırvan kolonlarında da Ali ve Allah'ı bulmuş olmamıza dayanmaktadır. (Kolonlarda Muhammed ve Sinan da karşımıza çıkacaktır fakat Besleme hiçbir yerde kullanılmamıştır.) bağlı O halde çıkış verisi: D = 1/2 x 11 x 110 b. = m Kubbeye olarak avlunun analizine geçmeden evvel iç mekan ile kubbe çapı arasındaki ilişkiyi aradık. (Şek.2) D = m İç mekan eni ve boyu = ort m. ( m m) / 2 = m / = f 2+3/4 (% yakl.) Bu hesaba göre iç mekan eninin m olması gerekirdi. (Fark S mm). Ölçü ile hesap arasındaki yaklaşıklık % Görülüyor ki kare iç mekanın kenarlarının boylan, kubbenin çapından f 2 yi içeren bir oranla geliştirilmiştir. Şimdi avlunun analizine geçebiliriz. Avlu Kare şeklindeki avluda oniki kolonlu bir revak ve ortada sekiz kolonlu bir şadırvan yer almaktadır. Şadırvanın haznesi mermer bir onalhgendir. (Şek. 3) Revak kolonlarının oluşturduğu karenin L l<enarları (kolon ekseninden eksenine ölçülmek üzere) m uzunluğundadır. Bu uzunluğun da kubbe çapından üretilmiş olduğu aşağıdaki ilişkiden anlaşılmaktadır: m/ m = 1/f 2+1/2 (% yakl.) L kenarlarının m uzunluğunda olması gerekirdi. Revak kolonlarının ekseni ile revak setinin kenan arasındaki d mesafesi yaklaşık 0.52 m ölçüldü. (2 x d = 1.04 m) 1.04 m= 33 b.= 1/2 x 66 (% yakl.)

6 A.ARPAT/ŞEHZAOE CAMİİNOE KUBBE-AVLU-ŞADIRVAN 13 Şekil 2: Şehzade Camii j

7 14 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI Böylece set karesinin Lı kenanrun amaçlanan uzunlukları m olarak hesaplanır. Şimdi avlunun eninin nasıl tayin edildiğini görelim. Sağ ve sol revak setlerinin eni 8.15 m ölçüldü. Bu iki setin toplam eninin kubbenin yarıçapına oranım hesaplayalım: D /2 = m m / = 1;/2 + 1 (% yakl.) Buradan set enlerinin m olmaları gerektiği anlaşılır. (Fark 2 mm). Avlunun amaçlanan toplam iç eni ise: m m = m çıkar. Şimdi avlunun toplam dış eninin nasıl tayin edildiğini araştıralım. Ölçülen 4ış en = m m m = m iki duvarın toplam kalınlığını verir. (duv. kal m). Kolon aksları ile payandalar arasındaki mesafe: ( m m)/2= m m / m = /2+1 (%99.82 yakl.) Duvar + payanda derinliğinin toplamı m olmalı idi. Böylece avlunun amaçlanan dış eni 2 x m = m çıkar. (% yakl.) Şadırvan Evvela şadırvanın kolonlarının ve bunların oluşturduğu sekizgenin a nalize yöneldik. Sekiz kolonun çevrelerinin toplamının m olduğunu saptadık m = 220 b. = 2 x 110 = 2/3 x 5 x 66 (% yakl.)kolon merkezleri arasında ortalama mesafe m ölçüldüğünden kolonların oluşturduğu sekizgenin Lı eni m x (12+1) = m çıkar. Bu en ile revak kolonlarının oluşturduğu karenin L eni arasındaki oran: L/Lı = m / m = 2 x (/2+1/2) (% yakl.) Bu eşitlikten, amaçlanan Lı eninin m ve sekizgenin kenar uzunluklarının m olması gereği bulunur. Şadırvanın ortasındaki onalhgen haznenin mermer kaplaması köşelerde aşındığından, kenarların uzunluklarını saptayabilmek için haznenin etrafına şerit metreyi sıkıca sarmak suretile ölçme işlemini yapmaya çalışhk. Böylece onalh kenarın toplam uzunluğunu bulduk. ( m) Burdan bir kenarın uzunluğunun m olduğu anlaşılır. Hazne onalhgenin ölçülerinin nasıl saptandığını, her türlü ihtimali araştırdıktan sonra, aşağıdaki ilişkide bulduk. Şadırvan sekizgenini içeren karenin etrafına çizilen daireye Çı, hazne onalhgenin etrafına çizilen daireye Çı dersek

8 A.ARPAT/ŞEHZADE CAMİİNDE KUBBE-AVLU-ŞADIRVAN 15 Şekil 3: Avlu camı ~ ı ,.----""t: ~ -re6 f : Çı/Çı = 1;/2+3/2 Bu ilişkinin doğruluğunu hesapla kanıtlayalım: Ç 1 = m x / 2 x 1t = m.çı = m x 1t /sin. II, 25 = m m / m = I/12 + 3/2 (%99.89 yakl.) Son olarak revak kolonlanru inceliyelim. Ölçülemiyen 1 numaralı kolon ile ortalama değerlere nazaran fazla sapma gösteren 8 ve 10 numaralı kolonları hesap dışı bıraktık. 1, 2, 3, 4, 11 ve 12 numaralı ince kolonların çevre toplamlarının ortalaması sekiz ile çarpılınca m bulunur. 5, 6, ve 7 numaralı kalın kolonların çevre toplamlarının ortalamasını dört ile çarparsak toplam 8.72 m çıkar. Şimdi bu çevre toplamlarının içinde gizlenen

9 16 TÜRK DÜNYAS.I ARAŞTIRMALARI sembolik sayılan bulalım: 8.72 m = b. = 3 x 92 (%99.93 yakl.) 8.72 m m = m = 804, 8375 b. = 5 x 161 Toplam 12 kolonda yüzde yaklaşıklıkla Sinaru buluyoruz. Sinarun özellikle kolonlarda kendisini simgelediğini başka örneklerde de gördük. SONUÇ Bugüne kadar sürdürdüğümüz araştırmalannuzla, Osmanlılann tüm tasanın ilkelerini bulduğumuzu söylememiz olanaksızdır. Çok sayıda tasarım tarihçisinin daha uzun seneler çalışmaları ve gayretlerini koordine ederek komple bir tablonun ortaya çıkmasını sağlamaları gerekir. Biz bu çahşmalara gerekli temel bilgilerin ancak mütevazi bir kısmını sağlıyabildiğimiz inancındayız. Teorimizi zaman içinde önemli ölçüde geliştirdik. Senelerce evvel ulaşbğımız sonuçlar ve bunlardan kaynaklanan teori ile bugün -örneğin bu makalede -varlığını ortaya koyduğumuz armonik düzen arasındaki farkı, çalışmalarımızı kronolojik sıra ile inceliyenler her halde göreceklerdir. Ancak bu durumun olağan karşılanması gerektiği inancındayız. Bilimsel uğraş, evvelce ulaşılan bulguları ve araşhrma sonuçlarını irdelemek, sorgulamak ve geliştirmektir - araştırmacının kendi bulguları olsa dahi. Bilim tarihi bunu açıkça karutlamaktadır. Senelerden beri üzerinde çalışhğımız konuya başlangıçta ışık tutacak hiçbir kaynak yoktu. Örneğin Osmanlı mimarlarının tasarımda sembolik sayılan kullanıldıkları, ülkemizin tanınmış mimari tarihç.ilerinin dahi bildikleri bir konu değildi. Bu sayıların hangileri olduğu, yapıtların nerelerinde ne şekilde kullanılmış oldukları tamamı ile, kalın bir esrar perdesinin arkasına gizlenmişti. Onbinlerce kıyaslamalı hesaplar sonucu, zaman zaraan hatalı yollara da saparak,.esrar perdesi ancak biraz aralanabildi. Bu makalemizde ortaya çıkan bulgulara bakarak -en azından bu camide avlunun ana bina planından ayn geliştirilmiş olması gerektiği sonucuna varabiliriz. Planda görülen ve kolayca birbirinin Uzantısı olabilecek iken hizaları şaşan iç mekan ve avlu duvarlarının durumu da bunu teyid eden bir görünüm arzetmektedir. Zaten analizlerimizin sonuçlan da Sinarun kolay yoldan gitmediğini planda bir mş.tematik armoni düzeni ar~dığı imajını yaratmaktadır. Nitekim kubbe çapı bir sembolik sayı aracılığı ile tayin edildikten sonra iç mekan eninin, avludaki revak karesinin, şadırvan sekizgeninin ve hazne planının bu veriden yola çıkararak l 2'li oranlar aracılığı ile tasarlandıkları anlaşılmaktadır. Tüm kolonlarda da aynı sayı sembolizmini bulmaktayız. Sonuç olarak Sinanın, Şehzade camiinin tasarımı diğer bazı eserlerinde de gittiği yoldan giderek- Muhammed, Ali ve Allah' a Ebced Hesabı ile tekabül eden 92,110, ve 66 sayıl~ ve 12'yi içeren oranların yardımı ile gerçekleştirdiğini söyliyehiliriz. Tasarimın geriye kalan yönlerinin keşfi ise yeni analizler gerektirecektir.