Doðu Anadolu ve Güneydoðu Anadolu bölgelerinde haþlanma ve alev yanýklarýnýn epidemiyolojik özellikleri

Transkript

1 Týp Araþtýrmalarý Dergisi 2005: 3 (1): ARAÞTIRMA Doðu Anadolu ve Güneydoðu Anadolu bölgelerinde haþlanma ve alev yanýklarýnýn epidemiyolojik özellikleri Behçet Al 1, M. Nezir Güllü 1, Hanefi Okur 2, Hülya Öztürk 3, Ýsmail Hamdi Kara 4, Mustafa Aldemir 1 1 Acil Týp Anabilim Dalý, Dicle Üniversitesi Týp Fakültesi, 2 Çocuk Cerrahisi Anabilim Dalý, Dicle Üniversitesi Týp Fakültesi, 3 Çocuk Cerrahisi Kliniði, Diyarbakýr Çocuk Hastanesi, 4 Aile Hekimliði Anabilim Dalý, Dicle Üniversitesi Týp Fakültesi, Diyarbakýr. Özet Amaç: Dünyada her yýl 2,5 milyon insan yanýktan etkilenmektedir. Bunlarýn yarýsýný çocuklar oluþturmaktadýr ve dörtte biri aðýr yanýk vakalarýdýr. Bunun için yanýk hastalarýný ciddi bir travma hastasý olarak deðerlendirip tedavi etmek gerekmektedir. Bu çalýþmayý yanýk olgularýnýn sosyodemografik verilerini tespit etmek ve yanýklý hastalarda morbidite ve mortalite üzerine etkili faktörleri tespit etmek için planladýk. Gereç ve Yöntem: Dicle Üniversitesi Týp Fakültesi Acil Servisi ve Yanýk Ünitesinde yýllarý arasýnda ayaktan veya yatýrýlarak tedavi edilen 739 hastanýn kayýtlarý geriye dönük incelendi. Hastalarýn yaþý, cinsi, toplam yatýþ süresi, yanýk derecesi ve yüzdesi, yanma þekli ve nedenleri, yanýk bölgeleri, yapýlan müdahaleler, geliþen komplikasyonlar araþtýrýldý. Bulgular: Toplam 739 hastanýn 317 (%42,9)'si kadýn, 422 (%57,1) si erkek idi. Olgularýn 554 Yazýþma Adresi: Dr. Behçet Al Dicle Üniversitesi, Týp Fakültesi Acil Týp AD , Diyarbakýr. Tel: Fax: behcetal@hotmail.com (%75)' ünü on yaþ altý çocuklar, 35 (%4,7)' ini 40 yaþ ve üstü hastalar oluþturuyordu. Yanýklarýn 563 (%76,2)' ü haþlanma, 175 (% 23.6)' i aleve baðlý geliþmiþti. 673 (%91.1) hastanýn ikinci derece, 9 (%1.2) hastanýn üçüncü derece, 57 (%7.7) hastanýn da hem ikinci hem de üçüncü derece yanýðý vardý. Vakalarýn 187 (%25.3)' si kaza, 545 (%73.6)' i ebeveyn ihmali, 4 (%0.5)' ü cana kýyma amaçlý, 3 (%0.4)' ü epileptik nöbet sýrasýnda ateþe düþmesi sonucu yanýk olayý meydana gelmiþti. Hastalarýn büyük kýsmý (n=610, %74.7) 10 gün ve daha fazla yatýrýlmýþtý. Küçük yaþlarda haþlanma yanýklarý, büyüklerde alev yanýklarý çoðunlukta idi. Yaþ küçüldükçe mortalite ve morbidite oranlarý artmaktadýr (p=0.002). Mortal seyreden 46 hastanýn 35 (%76)' ini, 91 sepsisli hastanýn 75 (%82)' ini on yaþ altý çocuklar oluþturuyordu. Sonuç: Herhangi bir saðlýk kuruluþuna danýþmadan aileler tarafýndan yapýlan bilinçsiz tedavi, geç baþvuru, tedavi bitmeden kendi istekleri ile hastaneyi terk, hasta yaþýnýn küçük olmasý, yanýk yüzdesinin ve derecesinin yüksek olmasý mortaliteyi, morbiditeyi ve yatýþ süresini en çok etkileyen faktörler olarak tespit edildi. Anahtar kelimeler: Yanýk, Epidemiyoloji, Mortalite, Morbidite.

2 Haþlanma ve alev yanýklarý The epidemiology of scald and flame burns in east and south anatolia regions Purpose: Every year, about 2,5 million people are affected from burns in the world. Half of them are children, and a quarter of these burns are serious cases. Therefore, we have to evaluate the burn cases as serious trauma patients, and treat them. We planned this study to determine sociodemografic data and the factors that are effective on mortality and morbidity. Method: Between the years , the recorders of 739 patients who were treated out-patient or hospitalized in emergency service and burn unit of Dicle University Hospital, were retrospectively investigated in terms of patient's age, gender, hospitalization time, degree and ratio of burn, way of burn, region of burn, causes of burn treatment and complications. Results: A total of 739 patients were included in the study. Of these, 317 (%42,9) patients were female, 422 (%57,1) were males. 545 (%75) patients were under ten years old, and 35 (%4,7) patients were 40 years old and above. Of burns 563 (%76,2) were caused by scald burn, 175 (%23,6) by flame. Of the patients, 673 (%91,1) had second degree, 57 (%7,7) patients had third degree and 9 (%1,2) patients had second and also third degree burn. Of patients, 187 (%25,3) were exposed to burn because of accident, 545 (%73,6) due to their parents' negligence, 4 patients for suicide, and 3 patients burned when they had epileptic attack and fell into fire. Most of the patients were hospitalized more then 10 days. In small ages scald burns, and in adults flame burns were majority. As age became smaller, mortality and morbidity increased. Thirty-five of 46 (%76) patients who progressed mortal fetal, and 75 of 91 (%82) patients with sepsis were under 10 years old. Conclussion: Inadequate treatment performed by families without applying to any health institution, late application, leaving from hospital by themselves without completing the treatment, small agepatients, high ratio and high degree of burns were determined as the factors that affected most the mortality and morbidity. Key words: Burn, Epidemiology, Mortality, Morbidity. Yanýk, insanýn hayatýný tehdit eden ve tüm sosyal çevresinde büyük tahribatlara neden olan bir durumdur (1). Bu büyük sosyal travmayý düzenli sistematik çalýþmalarla asgariye indirmek mümkündür. Her ne kadar bölgemizde yanýklarla ilgili düzenli bir kayýt sistemi yoksa da yakýn zamanlarda yanýk ile ilgili epidemiyolojik çalýþmalarda bir artýþ görülmektedir. Bir coðrafik bölgede yanýk vakalarýn epidemiyolojik çalýþmasýný yapmak, yanýk vakalarýnýn ihtiyaçlarýný belirlemek açýsýnda son derece önemlidir (2). Bu, diðer bölgelerle karþýlaþtýrmada, muhtemel tedavi geliþmelerini takipte, hasta sevkiyatýnda, mortalite oranlarýný belirlemede önemlidir. Hem koruyucu tedbirlerin alýnmasý hem de yanma olayý meydana geldikten sonra yapýlacak ilk müdahale için ebeveynlerin bilinçlendirilmesi mortalite ve morbidite açýsýnda oldukça önemlidir. Özellikle küçük çocuklarý sýcak yiyecek, içeceklerden ve ateþten korumak bile tek baþýna yanýk vakalarýnýn büyük bir bölümünü önleyebilmektedir. Bu çalýþmamýzýn amacý, Doðu ve Güneydoðu Anadolu bölgelerindeki haþlanma ve alev yanýklarýnýn epidemiyolojik ve karakteristik özelliklerini açýklamaktýr. Gereç ve Yöntem Yanýk ünitemiz, 10 yatakla dört mevsim tam kapasite ile çalýþmaktadýr. Ünitemiz Doðu ve Güneydoðu Anadolu bölgelerinde toplam nüfusu olan 12 ilin yanýk hastalarýna hitap etmektedir. Ünitemiz, resüsitasyonun tüm aþamalarý, lokal cerrahi müdahaleler yapýlabilecek þekilde dizayn edilmiþtir. Baþvuran yanýk hastalarýn ilk tedavileri Acil Kliniðinde yapýlmakta, stabil hale gelen hastalar yanýk ünitesine transfer edilmekte veya ayaktan takibi yapýlmaktadýr. Kayýtlarýmýzdan, yýllarý arasýnda 1250 hastanýn baþvurduðu öðrenildi. Beþ yüz on hasta eksik kayýtlarýndan dolayý çalýþmaya dahil edilmedi. Çalýþmaya dahil edilen 45 hasta da yer sýkýntýsýndan dolayý ilk 48 saat Acil kliniðinde gözlem altýnda tutuldu ve tüm tedavileri yapýldýktan sonra baþka bir merkeze sevk edildi. Bu epidemiyolojik analizde deðerlendirmeye aldýðýmýz parametreler; yaþ, cins, olayýn oluþ saati ve hastaneye baþvuru saati, yanýk derecesi ve yüzdesi, yanýk nedenleri, geliþen komplikasyonlar, yapýlan müdahaleler þeklindedir. Ýstatistiksel analizlerde; kategorik deðiþkenlerin analizinde Ki-kare, korelasyon analizlerinde Spearman's Rho testi kullanýldý. P<0.05 deðeri istatistiksel olarak anlamlý kabul edildi. Bulgular 15 Toplam 739 hastanýn 317 (%42,9)'si kadýn, 422 (%57,1)'si erkek idi. Yanýk hastalarýn en küçüðü 28 günlük, en büyüðü 67 yaþýnda idi. Olgularýn, 508 (%68,7)'i okul öncesi çocuklardan (<6 yaþ), 35 (%4.7)' i eriþkin (>40 yaþ) yaþ grubundan idi. Kadýn/erkek oraný 3/4 olarak tespit edildi (Tablo 1). Hastalarýmýzýn 485 (%65,6)' i ilk 4 saat içinde, 114 (%15,5)' ü 72 saat ve sonrasýnda hastanemize baþvurmuþlardýr (Þekil 1). Geç baþvuranlarda mortalite insidansý daha yüksek bulunmuþtur. Yaklaþýk 384 (%52) vakada olay sabahýn geç saatlerinde saat arasýnda, 286 (%38,7) hastada

3 16 Al ve ark Tablo 1. Hastalarýn yaþ gruplarý ve cinse göre daðýlýmlarý. Yaþ Kadýn Erkek Toplam gruplarý n n n (%) (27.7) (26.7) (14.4) (6.2) (8.7) (11.6) > (4.7) Toplam (100) olay saatleri arasýnda meydana gelmiþtir. Bu nedenle bu vakitler yanýk için daha riskli saatler olarak belirlenmiþtir. Haþlanma yanýklarý 563 (%76.2) hasta ile ilk sýrada yer almaktadýr. Bunlarda 435 hastada üzerine sýcak su dökülmesi, 68 hastada sýcak süt dökülmesi, 21 hasta sýcak yemek içine düþmesi, 23 hasta kaynar su içine düþmesi, 16 hastada sýcak yað dökülmesi sonucu haþlanma yanýðý meydana gelmiþtir. Haþlanma yanýklarýný 171 (%23.1) hasta ile alev yanýklarý takip etmektedir. 79 hastada yanan bir aleve direk temas sonucu, 20 hastada tandýra düþme, 16 hastada ateþin içine düþme, 27 hastada mazot veya benzinin alev almasý, 26 hastada patlama, 3 hastada yangýn sonucu yanýk meydana gelmiþtir. 4 hasta cana kýyma amaçlý, bir hasta da kimyasal bir maddeye baðlý yanmýþtýr. Bir hastada da kimyasal bir etken neden olmuþtur (Þekil 2). Hastalar en az 24 saat, en çok 57 gün hastanede kalmýþlardýr. Yanýk yüzdesi ve derecesi azaldýkça yatýþ süresi kýsalmýþtýr (p<0.0001). Hastalarýn yarýsýndan fazlasý (%61) en fazla 15 gün yatýrýlarak takip edilmiþtir (Þekil 3). Tüm yaþ gruplarý en çok gün arasýnda yatmýþtýr. Yaþ büyüdükçe, hastanede kalma süresi artmýþtýr (p=0.018). Baþvurularýn çoðu yaz mevsimde 436 (%59) hasta ile mayýs - aðustos aylarý arasýnda olmuþtur. Bunu bahar, sonbahar ve kýþ mevsimleri takip etmektedir. En fazla baþvuru 128' er hasta ile mayýs ve aðustos aylarýnda olmuþtur (Þekil 4). Hastalarýmýzda sýrasýyla en çok enfekte yara, sepsis, extremitelerde kompartman sendromu, anemi, ARDS, doku defekti, akciðer ödemi ve azotemi geliþmiþtir (Tablo 2). Komplikasyonlar küçük yaþ grubunda olanlarda, hastaneye geç baþvuranlarda, bilinçsiz tedavi alanlarda, yanýk yüzdesi ve derecesi büyük olanlarda daha fazla idi. Yedi yüz otuz dokuz hastaya toplam 879 operasyon, 15 hastaya da kan transfüzyonu yapýldý. Yapýlan operasyonlar yara pansumaný ve debridmaný, üst ve alt extremite fasiotomosi ve eskaratomisi, boyun eskaratomisi, deri grefti, amputasyon ve trakeostomidir (Tablo 2). Bazý hastalara birden fazla operasyon yapýlmýþtýr. En çok yara pansumaný ve debridmaný (739 hastada) ve üst extremitelerde fasiotomi (56 hastada) yapýlmýþtýr. Her hasta için yanýk bölgeleri saçlý deri, yüz- boyun, Þekil 1. Olaydan Baþvuruya Kadar Geçen Süre (Saat)

4 Haþlanma ve alev yanýklarý 17 Þekil 2. Yanýk tipine göre daðýlým * Bir hasta, kimyasal bir etkene baðlý yanmýþtýr. gövde, üst ekstremiteler, alt extremiteler, genitalgluteal gibi altý bölgeye ayrýldý. En fazla yanýðýn olduðu bölge alt extremiteler idi. Onu sýrayla üst extremiteler, gövde, yüz - boyun, genital- gluteal bölgeleri takip ediyordu (Tablo 3). Fakat mortal seyreden hastalarda yanýðýn en fazla olduðu bölge gövde kýsmý idi. Küçük yaþlarda genital, üst ve alt extremite bölge yanýklarý büyüklere oranla daha fazla (p=0.017), büyüklerde ise yüz - boyun yanýklarý küçüklere oranla daha fazla görülmüþtür (p<0.0001). Hastalarýmýzýn 187 (%25.3)'si kaza, 545 (%73.7)'i ebeveyn ihmali, dördü üzerine benzin döküp cana kýyma amaçlý, üçü de diðer nedenlerden (epileptik atak sýrasýnda ateþe düþme) dolayý yanmýþtýr. Kazalarýn büyük kýsmý evde ve özellikle mutfakta, diðer kýsmý iþ yerinde meydana gelmiþtir. Ebeveyn ihmaline baðlý olanlarýn hepsi evde ve çoðu mutfak ve oturma odasýnda meydana gelmiþ. 258 (%35) hasta baþkalarý tarafýndan üzerine yanýcý madde dökmek ya da yanýcý madde içine düþürmek suretiyle yanýk meydana gelmiþtir. Cana kýyma giriþiminde bulunanlarýn dördü de erkek idi. Mortalite ihmale baðlý yananlarda daha yüksek tespit edilmiþtir. Yanýk hastalarýnda total vücut yüzeyinin yanýk yüzdesi, yanýk dereceleri deðerlendirmeye alýndý. 673 hastada ikinci derece, 57 hastada üçüncü ve ikinci derece, 9 hastada sadece üçüncü derece yanýk mevcuttu. Yanýk derecesi ve yanýk yüzdesi artýkça mortalite oraný artmýþ olarak tespit edildi. %60 ve üzeri ikinci derece yanýklarda mortalite oraný %50'nin üzerine çýkmýþtýr. %40 ve üzeri üçüncü derece yanýklarda mortalite oraný %83' tür. Mortalite en fazla %20-40 yanýk derecesi olan hastalarda görülmüþtür. Ýkinci derece %20-40 vücut yüzey yanýðý olan 137 hastanýn 20'si, 3. derece yanýðý olan 6 hastanýn 5' i kaybedilmiþtir. Çalýþmamýzda mortaliteyi artýran en önemli faktör, hasta sahipleri tarafýndan yapýlan bilinçsiz müdahalelerin olduðu gözlendi. 128 hastanýn tedavisi bitmeden hastaneden kendi istekleri ile çýkarýlmýþ ve durumlarý kötüleþince tekrar geri getirilmiþtir. Þekil 3. Hastalarýn yattýðý gün sayýsý.

5 18 Al ve ark Þekil 4. Aylara göre hasta baþvurularýnýn daðýlým Bunlardan 27 olgu sepsise girmiþ, 10 olgu da kaybedilmiþtir. 171 hastanýn ilk tedavilerini, aile fertleri bilinçsizce (diþ macunu, zeytinyaðý, yoðurt, mum, ayakkabý boyasý, ilaçlar) yapmýþtýr (Tablo 4). Ayakkabý boyasý kullanma (p<0.000), kendi isteði ile gidip geri gelenler (128 olgu: 28 sepsis, 10 eks., p<0.0001) ve rasgele ilaç kullanýmý (p=0.003) gibi durumlar mortaliteyi artýrmýþtýr. En çok sýcak suya baðlý yanýk olayý meydana gelmesine raðmen, mortalitenin oran olarak sýrayla; yangýn (%66,6), cana kýyma (%50), tandýra düþeme (%25) ve kaynar su içine düþerek yanan hastalardan (%21) meydana gelmiþtir (Tablo 5). Bu hasta gruplarýmýzda ölüm oranýnýn yüksek olmasýnýn sebebi yanýk derecesinin ve yanýk yüzdesinin yüksek olmasý ve beraberinde inhalasyon yanýðýn olmasýndandýr. Tartýþma Doðu Anadolu ve Güneydoðu Anadolu bölgesinde yanýk hastalarý için yeterli veri bulunmamaktadýr DÜTF yanýk ünitesi 2001 yýlýnda faaliyete geçtikten sonra bölgedeki tüm majör yanýk vakalarýn %96' sýnýn tedavisi bu merkezde yapýlmaya baþlandý. %4' lük kýsmý yer olmadýðýndan dolayý baþka merkeze sevk edilmiþtir. Tam kayýtlarýmýz bu tarihten sonra alýnmaya baþlanmýþtýr. Yanýk verilerimiz 3 yýllýktýr. Bölgedeki yanýk vakalarýn sayýsý kesin olarak bilinmiyor. Çünkü yanýklarýn bir kýsmý herhangi bir saðlýk kuruluþuna baþvurmamaktadýr. Bizim ulaþabildiðimiz vakalar acil servisimize baþvuran hastalardýr. Bölgemizde her 750 bin kiþiden birinde majör yanýk meydana gelmektedir. Japonya'da (1) milyon kiþiden birinde, Fransa'da (3) 18 milyonda birinde, Amerika'da (4) 42 milyonda birinde majör yanýk meydana gelmektedir. Çalýþmamýzdaki toplam 739 hastanýn %42,9'u kadýn, %57.1'i erkek idi. Yanýk vakalarýn büyük bir kýsmý çocuklardan oluþmaktadýr. Tayvan'da (5) yapýlan 4741 vakalýk bir çalýþmada hasta yaþlarý 5 yaþ altý ile yaþlarý arasýnda iki pik yapmýþ ve yanma þekillerinin farklý olduðu belirtilmiþtir. Ayný çalýþmada, çocuklarda haþlanma yanýklarýnýn %88.4 olduðu ve bunlarýn da %37' sinin sýcak içeceklere, %31.7' inin sýcak yemeklere baðlý olduðu belirtilmiþtir. Bizim çalýþmamýzda hastalarýn %68.7' sini 6 yaþ altý çocuklar, %4.7'sini 40 yaþýndakiler oluþturuyordu. Kobayashi ve arkadaþlarýnýn (1) Tokyo çalýþmasýndaki hastalarýn %25'i ileri yaþ (>60 yaþ) grubunda bulunmuþtur. Amerika'da bu oran %10 dür. Çalýþmamýzdaki 6 yaþ altý çocuklarýn, %48.4'ü sýcak su, %8.2' si sýcak süt, %2.4'ü sýcak yemeðe, 11 tanesi de sýcak yaða baðlý yanmýþtý. 40 yaþ ve üstü olan hastalarýmýzýn %1.7 si haþlanma, %2 si alev, %0.6 sý patlamaya baðlý yanmýþtý. Wu -Chien Chien ve arkadaþlarýnýn Tayvan (5) çalýþmasýnda ileri yaþlarda haþlanma yanýðý %27, alev yanýðý %33, patlama yanýðý %12.6 olarak belirtilirken, Tokyo'da (1) alev yanýklarýnýn oraný %50.3 iken, Amerika'da %29.4 olarak belirtilmiþtir. Lewandowski, Vaughan ve arkadaþlarýnýn (6,7) yaptýðý çalýþmalarda ileri yaþlarda haþlanma yanýklarýnýn daha fazla olduðu bildirilmiþtir. Ýleri yaþlarda haþlanma yanýklarý çocuklarda olduðu gibi en çok sýcak su ve sýcak yemeðe baðlý geliþmektedir. Tokyo'daki (1) çalýþmada 16 yaþ altý çocuklarda haþlanma yanýklarý vakalarýn %82' sini, alev yanýklarý vakalarýn %11' ini oluþturmaktadýr. Ayný yaþ grubunda Avustralya (2) çalýþmasýnda alev yanýklarý %56, haþlanma yanýklarý %26 olarak tespit edilmiþtir. Hem bizim çalýþmamýzda hem de bazý çalýþmalar da (5,8,9), genel olarak haþlanma yanýklarý yanýk vakalarýnýn en önemli kýsmýný oluþturmaktadýr. Fakat baþka çalýþmalarda (10-12 ) alev yanýklarýnýn daha çok olduðu belirtilmiþtir. Avustralya ve Tayvan'da (2,5) alev yanýklarýndan petrole baðlý olanlarýn giderek artýðýný belirtmiþler. Bizim çalýþmamýzda da hastalarýn

6 Haþlanma ve alev yanýklarý Tablo 2. Geliþen komplikasyonlar ve müdahalelerin daðýlýmý Parametre Olgu n % Komplikasyon Sepsis Enfekte yara Üst extremite Kompartman Sendromu Alt extremite Kompartman Sendromu Anemi 15 2 Doku defekti Akciðer ödemi Azotemi ARDS Yapýlan müdahale Pansuman-debridman Üst ekstremite-fasiotomi Alt ekstremite-fasiotomi Boyona eskaratomi Üst ekstremite-eskaratomi Alt ekstremite-eskaratomi Amputasyon Greftleme Trakeostomi dördü cana kýyma amaçlý olmak üzere toplam 31 (%4) tanesi petrole baðlý yanmýþtýr. Bunlarýn hepsi son 1,5 yýl içinde meydana gelmiþtir. Çalýþmamýzda diðerlerinden farklý olarak bölgemize has olan tandýr yanýklarýdýr. Tandýr, kýrsal kesimlerde ekmek ve yemeklerin piþirildiði derin ve geniþ bir çömlektir. 15' i on yaþ altý çocuk olmak üzere 20 tane tandýra düþmeye baðlý yanýk hastasýnýn 5 (%25) tanesi kaybedildi. Genelde yanýk vakalarýnda erkeklerin oraný kadýnlara göre daha fazladýr (5, 9,10,13-15). Ama bunun tersi olduðunu söyleyen çalýþmalar da vardýr (11,16,17). Çalýþmamýzda aileler genellikle kýrsal kesimden olduðundan okuryazarlýk oraný düþüktü. Özellikle kadýnlarda bu daha da belirgin idi. Küçük yaþlardaki yanýk hastalarýnýn ailelerindeki okuryazarlýk oraný, büyük çocuklarýn ailelerinden daha yüksekti. Bu Tayvan (5), Ýran (18) ve Mýsýr (19)' daki çalýþmalarda da benzerdir. Avustralya'daki çalýþmada (2) 18 yaþ üstü çocuklarýn ailelerinin %10.7'si, 7 yaþ altýnda olanlarýnýn ise ailelerinin %1.2'si okuryazar olmadýðý belirtilmiþtir. Çalýþmamýzda haþlanma yanýklarýnýn %42' si genellikle evde mutfakta ve oturma odasýnda (%37) ve yemeklerin yapýldýðý sabah saat ile akþam saatleri arasýnda meydana gelmiþtir. Tayvan'daki (5) çalýþmada olaylarýn %31.2'si mutfakta ve , saatleri arasýnda meydana geldiði tespit edilmiþtir. Bazý çalýþmalarda ise (11,19,20) bu Tablo 3. Yanýk bölgelerine göre sepsis ve mortalite daðýlýmý Yanýk bölgesi Olgu (n) Sepsis (n) Eksitus (n) Saçlý deri Yüz-boyun Gövde Üst extremiteler Alt extremiteler Genital-gluteal bölge Tablo 4. Yapýlan bilinçsiz tedaviler ve sonuçlarý. 19 Kullanýlan tedavi yöntemi Olgu(n) Sepsis(n) Eksitus(n) Diþ macunu-yoðurtzeytinyaðý Ayakkabý boyasý Mum 3 -- Eczaneden alýnan ilaçlar Bilinmeyen yöntemler Toplam Tablo 5.Yanýk tipine göre sepsis ve mortalite daðýlýmý Yanýk tipi Olgu (n) Sepsis (n) Eksitus (n) Su Süt Alev Tandýra düþme Yemek içine düþme Kaynar su içine düþme Ateþ içine düþme Mazot-benzin ile yanýk Patlama Sýcak yað Yangýn Suisid Kimyasal yanýk 1 -- Toplam saatler 6.00, , , olarak belirtilmiþtir. Bu çalýþmalar da gösteriyor ki sýcak su, sýcak yemek, sýcak yað, fýrýn, soba alevine baðlý yanýklar daha çok yemeklerin yapýldýðý saatlere denk gelmektedir. Bizim çalýþmamýz ile Carrol ve arkadaþlarýnýn (21) çalýþmasýnda yanýk vakalarý daha çok yaz aylarýnda (mayýs, haziran, temmuz ve aðustos aylarý) görülmekte iken, ayrý iki çalýþmada (10,18) kýþ aylarýnda daha sýk rastlanmýþtýr. Bunun dýþýnda yanýk vakalarýn bahar aylarýnda daha çok olduðunu söyleyenler de vardýr

7 20 Al ve ark (5,22). Bölgemizde yaz aylarýnda çocuklar tatilde ailelerinin yanýnda olduklarý ve yaz aylarýnda açýk havada yemekler yapýldýðý için yanýk vakalarý özellikle bu aylarda artýþ gösterdiðini düþünüyoruz. Çalýþmamýzda cana kýyma amaçlý 4 (%0.5) yanýk vakasý tespit edildi. Bunlarýn dördü de erkek idi. Yaþlarý arasýnda deðiþiyordu. Dördünün de daimi bir iþi yoktu ve ilkokul mezunu idiler. Olaylar açýk havada, toplum içinde gerçekleþmiþtir. Hepsi de üzerlerine benzin döküp kendilerini ateþe vermiþlerdir. Tayvan'daki (5) çalýþmada hastalarýn %2.4' ü cana kýyma giriþiminde bulunmuþ, erkek/kadýn oraný 19/10 þeklinde tespit edilmiþtir. Bazýlarýnda erkek/kadýn oraný birbirine yakýn iken (18,23), baþka çalýþmalarda (22,25,26) da bu oran erkek lehine daha fazladýr. Tokyo'da (1) alevle cana kýyma giriþiminde bulunanlarýn oraný %19, Amerika'da (4) %2.5 olarak tespit edilmiþtir. Tayvan'da (5) cana kýyma giriþiminde bulunanlar düþük eðitimli (%58' i ilkokul mezunu), hepsi iþ sahibi, yaþlarý arasý olanlardan oluþmaktadýr. Olay %70' evde, %90'ý ateþ ve patlama ile gerçekleþmiþtir. Bundan, düþük eðitimli kiþilerin daha fazla cana kýyma giriþiminde bulunduðu anlaþýlmaktadýr. Çalýþmamýzda mortalite %6.2 olarak hesaplandý. Yirmi ikisi kadýn, 24 ü erkek toplam 46 hasta ex oldu. Bu hastalarýn 32' si 6 yaþ altý, 8' i orta yaþ, 6 tanesi de 40 yaþ üstündekiler oluþturmakta idi. Mortaliteyi en çok etkileyen faktörler yanýk yüzdesi, bilinçsiz tedavi, tedavi bitmeden hastaneyi terk, küçük yaþ (<4 yaþ) ve geç baþvuru olarak tespit edilmiþtir. Cinsiyetin mortalitede etkili bir faktör olmadýðý anlaþýlmýþtýr. Amerika'da (26) toplam 28 yanýk merkezinde ortalama mortalite %15 iken, diðer bazý merkezlerde % arasýnda deðiþmektedir (1,5,9,11,12,28,31). Kobayashi'nin (1) çalýþmasýnda total vücut yanýk yüzdesi, yanýk indeksi ve inhalasyon yanýklarý büyük yanýklarýn olduðu tüm yaþ gruplarýnda mortaliteyi etkileyen faktörler olduðu söylenmiþtir. Ayný çalýþmada, cinsin mortaliteyi etkilemediði de belirtilmiþtir. Büyük yanýklar, yanýk yüzdesinin %60'dan fazla olmasý, 10 yaþ altý ve 60 yaþ üstü, inhalasyon yanýklarý mortalitenin major kriterleridir (1,4,26,29-31). Cinsin septik mortalitede bir risk faktörü olduðunu söyleyen çalýþmalar da (32,33) vardýr. Bazýlarýda (29,34-36) kadýn cinsiyetin mortaliteyi minimal artýrdýðýný söylemektedir. Barow ve arkadaþlarý (31) yanýk yüzdesi % olanlarda hiçbir faktöre (yaþ, cins, yanýk derecesi, yanýk þekli vs.) bakýlmaksýzýn mortalitenin ayný olduðunu söylemiþlerdir. Son yýllarda sepsis ve çoklu organ yetmezliði ölümün en sýk nedenleri arasýna girmiþtir. Çalýþmamýzda sepsise giren 67 (%9) hastanýn, 38(%56.7)'i eks oldu. Kobayashi çalýþmasýnda (1) baþvurudan 30 gün sonra ölenler hem sepsis hem de çoklu organ yetmezliðine baðlý ödlüðü söylenmiþtir. Hem bizim çalýþmamýzda hem diðer çalýþmalarda (1,37); erken müdahale, yeterli destek tedavisi, ailelerin bilinçlendirilmesi septik komplikasyonlarý azatlýðý, yaþam süresini artýrdýðý, hastanede kalma süresini azalttýðý tespit edilmiþtir. Yedi yüz otuz dokuz hastamýzýn %3.3' ünde saç-saçlý deri, %29' unda yüz ve boyun, %47' sinde gövde, %49.7' sinde üst extremiteler, %52.2' sinde alt extremiteler, %19.3' ünde genital ve gluteal bölgeler yanmýþtý. Hem bizim hem de baþka çalýþmalarda (5,11,12,16,27,28,38,39) da olduðu gibi en çok ekstremiteler yanmaktadýr. Cerrahi müdahale olarak 56 hastaya üst extremitelere fasiotomi, 18 hastaya alt extremitelere fasiotomi, 9 hastaya boyuna eskaratomi, 33 hastaya üst extremitelere eskaratomi, 13 hastaya alt extremitelere eskaratomi, 7 hastaya uzuv amputasyonu, 1 hastaya da trakeostomi açýlmýþ ve 3 hasta da greft uygulanmýþtýr. Ho'nýn (5,9) çalýþmasýnda hastalarýn %64' ü, Ferraro (40) çalýþmasýnda da hastalarýn %74' ü herhangi bir operasyon geçirdiði belirtilmiþtir. Sonuç olarak, herhangi bir saðlýk kuruluþuna danýþmadan aileler tarafýndan yapýlan bilinçsiz tedavi, geç baþvuru, tedavi bitmeden kendi istekleri ile hastaneyi terk, hasta yaþýnýn küçük olmasý, yanýk yüzdesinin ve derecesinin yüksek olmasý mortaliteyi, morbiditeyi ve yatýþ süresini en çok etkileyen faktörler olarak tespit edildi. Tüm yaþ gruplarýnda haþlanma yanýklarý ilk sýrada yer almaktadýr. Zamanýnda yapýlan müdahale mortalite, morbidite oranýný ve hastanede kalýþ süresini azaltacaktýr. Kaynaklar 1. Kobayashi K, Ikeda Higuchi R, Nozaki M, Yamamoto Y et al. Epidemiological and autcome characteristics of major burns in Tokyo. Burns 31 (2005), Burn epidemiology in the Brisbane and Queensland area. Depatment of Surgery, Royal Brisbane and Women's Hospital, Qld, 4029, Australia. Burns 2005: 31; G. Vidal-Trecan, S. Tcherny-Lessenot and C. Grossin et al., Differences between burns in rural and in urban areas: implication for prevention, Burns 26 (2000), B.A. Pruitt and A.D. Mason, Epidemiological, demographic and outcome characteristics of burn injury In: D.N. Herndon, Editors, Total Burn Care, Saunders, London (1996), Wu-Chien Chien, Lu Pai, Choo Lin and Heng-Chang Chan. Epidemiology of hospitalized burns patients in Taiwan. Burns 29 (2003), R. Lewandowski, S.P. Pegg, K. Fortier and A. Skimming, Burn injuries in the elderly, Burns 19 (1993), L.K. Vaughan and S.P. Pegg, Epidemiology of car radiator scalds: a retrospective study in the Brisbane area, Asia J Surg 16 (1993) (4), P. C. Den Hertog, F.A. Blankendaal and S.M. ten Hag, Burn injuries in The Netherlands. Accid. Anal.

8 Haþlanma ve alev yanýklarý Prev. 32 (2000), W.S. Ho and S.Y. Ying, An epidemiological study of 1063 hospitalized burn patients in tertiary burns center in Hong Kong. Burns 27 (2001), A.R. Lari, R. Alaghehbandan and R. Nikui, Epidemiological study of 3341 burns patients during three years in Tehran, Iran. Burns 26 (2000), S. Mzezewa, K. Jonsson, M. Aberg and L. Salemark, A prospective study on the epidemiology of burns in patients admitted to the Harare burn units. Burns 25 (1999), J.P. Barret, P. Gomez, I. Solano, M. Gonzalez- Dorrego and F.J. Crisol, Epidemiology and mortality of adult burns in Catalonia. Burns 25 (1999), G. Germann, U. Barthold, R. Lefering, T. Raff and B. Hartmann, The impact of risk factors and pre-existing conditions on the mortality of burn patients and the precision of predictive admission-scoring systems. Burns 23 (1997), P. Vico and J. Papillon, Factors involved in burn mortality: a multivariate statistical approach based on discriminant analysis. Burns 18 (1992), D. Duggan and S. Quine, Burn injuries and characteristics of burn patients in New South Wales, Australia. Burns 21 (1995), E. Fernandez-Morales, L. Galvez-Alcaraz, J. Fernandez-Crehuet-Navajas, E. Gomez-Gracia and J.M. Salinas-Martinez, Epidemiology of burns in Malaga, Spain. Burns 23 (1997), E.H. Liu, B. Khatri, Y.M. Shakya and B.M. Richard, A 3 year prospective audit of burns patients treated at the Western Regional Hospital of Nepal. Burns 24 (1998), M.R. Panjeshahin, A.R. Lari, A. Talei, J. Shamsnia and R. Alaghehbandan, Epidemiology and mortality of burns in the South West of Iran. Burns 27 (2001), A. El-Badawy and A.R. Mabrouk, Epidemiology of childhood burns in the burn unit of Ain Shams University in Cairo, Egypt. Burns 24 (1998), M. Subrahmanyam, Epidemiology of burns in a district hospital in western India. Burns 22 (1996), S.M. Carroll, M. Gough, P.A. Eadie, M. McHugh, G. Edwards and D. Lawlor, A 3-year epidemiological review of burn unit admissions in Dublin, Ireland ( ). Burns 21 (1995), Z. Dedovic, P. Brychta, I. Koupilova and I. Suchanek, Epidemiology of childhood burns at the Burn Center in Brno, Czech Republic. Burns 22 (1996), K.L. Wallace and S.P. Pegg, Self-inflicted burn injuries: an 11-year retrospective study. J. Burn Care Rehabil. 20 (1999), D.A. De-Souza, W.G. Marchesan and L.J. Greene, 21 Epidemiological data and mortality rate of patients hospitalized with burns in Brazil. Burns 24 (1998), O. Hadjiiski and P. Todorov, Suicide by self-inflicted burns. Burns 22 (1996), J.R. Saffle, B. Davis and P. Williams, ABA Registry Participant Group. Recent outcomes in the treatment of burn injury in the United States: a report from the American Burn Association Patient Registry, J Burn Care Rehabil 16 (1995), S. Cerovac and A.H. Roberts, Burns sustained by hot bath and shower water. Burns 26 (2000), T. Gomez-Cia, J. Mallen, T. Marquez, C. Portela and I. Lopez, Mortality according to age and burned body surface in the Virgen del Rocio University Hospital. Burns 25 (1999), P. Vico and J. Papillon, Factors involved in burn mortality: a multivariate statistical approach based on discriminant analysis, Burns 18 (1992), C.M. Ryan, D.A. Schoenfeld and W.P. Thorpe et al., Objective estimates of the probability of death from burn injuries, New Eng J Med 338 (1998), R.E. Barrow, M. Spies, L.N. Barrow and D.N. Herndon, Influence of demographics and inhalation injury on burn mortality in children, Burns 30 (2004), pp J. Shroeder, V. Kahlke and K.H. Staubach et al., Gender difference in human sepsis, Arch Surg 133 (1998), S.R. Eachempati, L. Hydo and P.S. Barie, Genderbased differences in outcome in patients with sepsis, Arch Surg 134 (1999), M.J. Muller, S.P. Pegg and M.R. Rule, Determinants of death following burn injury, Brit J Surg 88 (2001), G.E. O'Keefe, J.L. Hunt and G.F. Purdue, An evaluation of risk factors for mortality after burn trauma and the identification of gender-dependent differences in outcomes, J Am Coll Surg 192 (2001), Takuma K, Suzuki M, Aikawa N, Kobayashi K, Higuchi R. The impact of reproductive aged female sex on the mortality of burn patients. Presented at the 12th Congress of ISBI, Yokohama, E.A. Deitch, A policy of early excision and grafting in elderly burn patients shortens the hospital stay and improves survival, Burns 12 (1985), J.P. Hunt, C.T. Calvert, M.D. Peck and A.A. Meyer, Occupational-related burn injuries. J. Burn Care Rehabil. 21 (2000), E. Wilkinson, The epidemiology of burns in secondary care, in a population of 2,6 million people. Burns 24 (1998), A. Ferraro, Epidemiologic study of 1768 burned patients. Acta Med Port 11 (1998),