Alzheimer Hastalarý. P r o f. D r. Ý s m a i l T u f a n

Transkript

1 Alzheimer Hastalarý D u r u m - Ö n g ö r ü - Ö n e r i P r o f. D r. Ý s m a i l T u f a n

2 Alzheimer hastalarý örneðinde bakýma muhtaçlýk sorunu ele alýnacak, gelecek üzerine öngörüler ortaya konulacak ve TUFAN ÇARK MODELÝ ile çlaýþýlmasý öneri getirilecek bunlarýn ne kadarýnýn demans hastasý Günümüzün neredeyse bütün toplumlarýnda insanlar eskisine nazaran daha uzun yaþamaktadýr. Nüfus istatistiklerinden bunu tespit ediyoruz. Türkiye açýsýndan da ayný sonuca varýyoruz. Bugün nüfusumuz aþaðý yukarý 74 milyondur ve bunun 7,4 milyondan fazlasýný yaþý 60 ve üzeri bireyler meydana getirmektedir. Bu yaþ grubunun oraný %10 sýnýrýný biraz aþmýþtýr (TÜÝK, 2011)1. Yaþlýlýkta en sýk rastlanýlan hastalýklardan biri Alzheimer demansýdýr. Alzheimer hastalarýnýn sayýsý, toplumun yaþlanmasýna baðlý olarak çoðalmaktadýr. Gelecekte bu hastalarýn sayýsýnda artýþ olacaðý varsayýmýný dikkate almak gerekmektedir. Buna raðmen elimizde Alzheimer hastalýðýna baðlý durumu belirleyebilmek için karþýlaþtýrma yapabileceðimiz ölçülerin bulunmasý gerekir. Türkiyede Alzheimer hastalýðýyla ilgili araþtýrmalara pek rastlamýyoruz. Prensipte bu hastalýk hakkýnda bildiðimiz bütün týbbi bilgilerimizi baþka ülkelerin araþtýrmacýlarýna borçluyuz. Ancak Türkiyede son yýllarda Gerontoloji alanýnda bu açýðý kapamak üzere yapýlan bir dizi giriþimler, güncel durumu kýsmen de olsa algýlamamýzý saðlamýþtýr. Yaþlýlarýn yaþam kalitesi, hastalýðýn teþhis edildiði an ve hastalýk sürecinin gidiþatýnda tamamen deðiþebilir. Bazý hastalýklara genellikle ileri yaþlýlýkta (80 yaþýndan sonra) rastlandýðýndan, bunlara yaþlýlýk hastalýklarý denilmesi bir gelenek halini almýþtýr, örneðin arterio skleroz, artroz veya demans (Voges 2008)2. Alzheimer hastalýðý, demans türüdür. Yaþlýlýkta daha sýk karþýlaþýlan bu hastalýðýn bir yaþlýlýk hastalýðý olmadýðýna da dikkat çeken uzmanlar vardýr. Öncelikle yaþlýlarda görülmesinin sebebi, yaþlýlýk deðil, bir proteinin sinir hücrelerini kaplamasýndan kaynaklanmaktadýr. Ender olsa bile, erken yaþlarda da görülen Alzheimer demansý, diðer demans türlerinden belirgin þekilde daha sýk karþýlan bir hastalýktýr. Bütün demanslar arasýnda Alzheimer demansý yaklaþýk %65lik bir paya sahiptir. Uzun bir mesafeden sonra karýþýk tür demans ve vasküler demans %15erlik bir orana sahiptirler. Geriye kalan %5lik oraný ise diðer türleri aralarýnda paylaþmaktadýr (Institut für Bevölkerung und Entwicklung 2011)3. Almanyada yýllarý arasýnda ölen yaþlýlarý cinsiyetine göre ayýran ve olduðuna bakan hastalýk sigorasý Barmer GEK (2011)4 tarafýndan açýklanan sonuçlar ürkütücüdür. Belirtilen dönemde ölen yaþý 60 ve üzeri erkeklerin %29unun, ayný yaþ grubunda yer alan ve ayný dönemde ölen kadýnlarýn ise %47nin demans hastasý olduklarý saptanmýþtýr. Ortalama yaþam süresi yükseldikçe demans ölümlerinde de artýþ olmaktadýr. Türkiye açýsýndan da bu bulgularýn deðeri vardýr. Çünkü ortalama yaþam süresi Türk toplumunda da hýzla uzamaktadýr. Bu yüzden önümüzdeki dönemlerde Türkiyede daha fazla demans hastasý ve demans ölümlerine rastlayacaðýz. Bunlarýn çoðunu Alzheimer hastalarý meydana getirecektir. Alzheimer hastalýðýna yakalanan yaþlý bir insanýn bu hastalýkla yaþamaya devam ettiði bilinmektedir. Teþhis konulduktan sonra ortalama 8 ile 12 yýl arasýnda yaþayan bu hastalarýn muhakkak bakým hizmetleri kapsamýna alýnmalarý gerekmektedir. Hastalýðýn baþlangýcýnda bakýmlarý kolaydýr, ama zamanla tamamen bakýma

3 Türkiye hazýr deðil: 1,75 milyon yaþlýya kim bakýyor? muhtaç hale gelen bu hastalara Türkiyede kurumsal bakým hizmetleri sunulmamaktadýr. Huzurevi denilen kuruluþlar, kendi günlük yaþam ihtiyaçlarýný kendisi karþýlayan yaþlýlarý kabul etmektedir. Alzheimer hastalarýný kabul eden geriatrik kliniklerin sayýsý Türkiyede sadece iki tanedir. Buna karþýn yaklaþýk Alzheimer hastasý vardýr. Dolayýsýyla bu yaþlýlara aileleri bakmaktadýr. Aile, yaþlanan toplumun sigortasý haline gelmiþ durumdadýr. Ailelerin yüküne ortak olunmadýðý takdirde gelecekte çok büyük sorunlarla karþý karþýya kalýnacaktýr. Þekil 2: Ýngilterede bakým giderlerinin daðlýmý (Kaynak: Alzheimers Society for he Dementia UK, 2011). Ýngiltere Alzheimer Derneði tarafýndan verilen istatistiklerden bakým giderlerin daðýlýmý görülmektedir. En büyük gider bakýmevleri için yer almaktadýr. Toplam bakým giderlerinin %41i bakýmevlerine ayrýlmaktadýr. Bunu %36 oranýyla gayri resmi bakýmlar, yani aile, akraba veya tanýdýklar tarafýndan yapýlan amatör bakýmlar izlemektedir. Sosyal bakýmlarýn, yani resmi kurumlar tarafýndan üstlenilen bakýmlarýn oraný sadece %15tir. Saðlýk hizmetlerine ayrýlan finans kaynaklarý ise %8 ile en düþük orana sahiptir (Alzheimers Society fort he Dementia UK, 2011)5. Belirttiðimiz sebepten ötürü Türkiyede bakýmevlerine ayrýlan finansal kaynaklar sýfýra yaklaþmaktadýr. Aileler tarafýndan bakýldýklarý halde Alzheimer hastasý bulunan ailelere bakým parasý verilmektedir, ama bakým hizmeti sunulmadýðý için Alzheimer hastalarýnýn durumu, ailenin koþullarýna baðlýdýr. Genellikle aileler bu hastalara bakabilecekleri bilgilerden yoksundurlar ve bu hastalarýn zamanla evde bakýlmalarý imkansýz hale gelmektedir. Bu yüzden Alzheimer hastalarýnýn bakým koþularýnýn iyileþtirilmesi ve ailelere yardýmcý olunmasý kaçýnýlmaz bir sonuç olarak ortaya çýkmaktadýr. Alzheimer hastalarýna ve diðer sebeplerden ötürü bakýma muhtaç hale gelen yaþlýlara kaliteli bakým hizmeti sunabilmemiz, önce kalifiye bakýcýlara ihtiyacýmýz vardýr. Türkiyede hemþireler yaþlý bakýcýlýðý yapmaktadýr. Her ne kadar bunlarýn mesleki bilgileri, yaþlýlara bakmada iþe yarasa da, sadece hemþirelik bilgileriyle yaþlý bakýmýný sürdürmek zordur. Yaþlý bakýcýsý olarak çalýþan hemþirelerin týbbi aðýrlýklý bilgilerine gerontolojik bilgilerin de eklenmesi þarttýr. Bunun ne kadar gerekli olduðunu aþaðýdaki istatistiklerden görmek mümkündür. Almanyada yaklaþýk yaþlý bakýsý vardýr. Bunlarýn nin yaþý 35in altýndadýr. En büyük grubu yaþlarý arasýndaki yaþlý bakýcýlarý meydana getirmektedir.

4 Bunlarýn sayýsý civarýndadýr. Yaþý 50nin üzerinde yaþlý bakýcýsý çalýþmaktadýr (gbe-bund.de 2005)6. Türkiyede yaklaþýk bakýma muhtaç yaþlý vardýr. Bunlarýn ni Alzheimer hastasýdýr. Buna karþýn yaþlý bakýcý sayýsý sadece civarýndadýr. Aradaki tezatlýk herhangi bir açýklama ve yorum yapmaya gerek kalmadan kendiliðinden görülmektedir. Bu tezatlýðý gidermedikçe, bakýma muhtaçlýk Türk toplumun çözülememiþ sorunlarýndan biri olarak kalacaktýr. Bu istatistiklerden ailelerin yüküne ortak olunmadýðý, aksine tamamen kendi kaderlerine terk edildikleri görülmektedir. Sadece bakým parasý vererek, bakýma muhtaçlýk sorununun üstesinden gelebilmek mümkün deðildir. Türkiyenin acilen kalifiye yaþlý bakýcý sayýsýný çoðaltmasý gerekmektedir. Þu anda 16 tane bakýcý yetiþtiren okul, 14 tane gündüz bakýmevi ve 2 tane geriatrik klinik vardýr (TC Saðlýk Bakanlýðý 2011)7. Bu durum bize yaþlanan topluma hazýrlýksýz yakalandýðýmýzý göstermektedir ve 2000 yýlýndan beri yaptýðýmýz uyarýlarýn göz ardý edilmelerinin normal sonucudur. Gerontolojik bilgi ve destek olmadan bu durumu deðiþtirmek neredeyse mümkün deðildir. Önümüzdeki dönemlerde de bu uyarýlara dikkat edilmezse, muhtaç yaþlýlarý ve ailelerini çok büyük sýkýntýlar beklemektedir. Aralarýnda bu zorluklara göðüs geremeyecek olanlarýn bulunacaðýný ve sokaða terk edilen yaþlýlarýn çoðalacaðýný göz önüne alarak, zor dönemlere hareket eden Türk toplumuna yardýmcý olunmasý zorunlu görünmektedir. Nitekim çeþitli araþtýrmacýlar ailenin modernleþme sürecindeki toplumlarda uðradýðý deðer kaybýyla ilgili bulgulardan bahsetmektedir. 1980li yýllardan beri yapýlan gözlemler günümüzde arkadaþlarýn aileden daha önemli hale geldiklerine iþaret etmektedir (Opaschowski, 2001)8 Türkiyede hýzla bakýma muhtaç yaþlýlara ve ailelerine yardýmcý olabilen bir sistem geliþtirilmiþ ve denenmiþtir. TUFAN ÇARK MODELÝ olarak adlandýrýlan bir hizmet tasarýmý ve sunumu modeli, öncelikle yerel yönetimlere destek saðlamak ve kendi bölgelerindeki bakýma muhtaç yaþlýlara kaliteli bakým hizmetlerini sunmalarýna yardýmcý olacak þekilde tasarlanmýþtýr. Kendimizin geliþtirdiði bakým hizmeti tasarýmý ve sunumunu saðlayan modelimiz tamamen kamu yararýnadýr. Hiçbir danýþmanlýk ücreti talep etmeden, modelimizi tüm yerel yönetimlerin hizmetine sunuyoruz. Aydýn ve Nazillide denediðimiz bakým hizmeti tasarýmý ve sunumu modelimiz çeþitli safhalardan meydana gelen bir sistemdir. Bu sistemin en önemli özelliði dinamik yapýsýdýr. Yani getirdiði çözümler iþe yararsa, orada takýlýp kalmayýp, sürecin tekrar baþlamasýný saðlamaktadýr ve böylece devamlý kendi kendisini geliþtiren ve yenileyen bir sistem olarak topluma kalýcý þekilde yarar saðlamaktadýr. Aþaðýda detaylarýna girmeden sistemin çalýþma süreci belirtilmiþtir: Ýhtiyaçlarýn belirlenmesi Belirlenen ihtiyaçlara cevap veren hizmetlerin tasarýmý Tasarlanan hizmetlerin ihtiyaç sahiplerine ulaþtýrýlmasý Hizmet randýmanýnýn belirlenmesi Yeni ihtiyaçlara cevap hizmetlerin yarattýðý deðiþim Yeni koþullara göre mevcut hizmetlerin uyarlanmasý Geliþme! Önümüzdeki yýllarda daha fazla bakýma muhtaç yaþlýnýn yaþadýðý bir ülke haline geleceðiz. Daha þimdiden bakýma muhtaç yaþlýlara bakamýyoruz ve koþullar deðiþmezse gelecekte hiçbir þekilde bu sorunun üstesinden gelemeyeceðiz. Türk toplumunun yaþlýsýna bakým yeteneklerini korumasý ve yeni yeterliliklerle donatýlmasý gerekmektedir. Sadece Alzheimer hastasý yaþlýlarýn artan sayýsýndan dolayý deðil, aksine diðer sebeplerden dolayý bakýma muhtaçlýðýn hýzla yayýlmasý, bunu bizden beklemektedir. Bir taraftan profesyonel yaþlý bakýcý sayýsýný arttýrmak, diðer taraftan yaþlýsýna bakan ailelere yardýmcý olacak yeni giriþimlere ihtiyaç artmaktadýr. Yerel yönetimlere bu baðlamda çok daha fazla görev ve sorumluluk düþmektedir. Yerel yönetimler ise bakýma muhtaçlýk problemine nasýl çözüm getirebileceklerini bilmemektedirler. Onlara yardýmcý olacak, yaþlýlarýn ihtiyaçlarýna uygun hizmet sunumunu hýzla gerçekleþtirmelerini destekleyecek sistematik giriþimlere yönelmek gerekiyor. Tufan Çark Modeli, bu

5 ihtiyaçlarý büyük ölçüde karþýlayabilen hizmet tasarýmý ve sunumu modeli olarak kullanýlmayý bekliyor. 1 TÜÝK Voges, W. Soziologie des höheren Lebensalters: Ein Studienbuch zur Gerontologie. Augsburg: MaroVerlag Institut für Bevölkerung und Entwicklung, Barmer GEK, Alzheimers Society for he Dementia UK, gbe-bund.de TC Saðlýk Bakanlýðý, Opaschowski, H.W. Deutschland: Wie wir morgen arbeiten und leben - Vorassagen der Wissenschaft zur Zukunft unserer Gesellschaft. Hamburg: B.A.T. Freizeit-Forschungsinstitut, 2001.