Büyüme, İstihdam, Vasıflar ve Kadın İşgücü

Transkript

1 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Planlama Teşkilatı ve Dünya Bankası Refah ve Sosyal Politika Analitik Çalışma Programı Çalışma Raporu Sayı: 6 Büyüme, İstihdam, Vasıflar ve Kadın İşgücü Erol Taymaz Ekonomi Bölümü Ortadoğu Teknik Üniversitesi Ankara, Mart 2010

2 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Planlama Teþkilatý ve Dünya Bankasý Refah ve Sosyal Politika Analitik Çalýþma Programý Çalýþma Raporu Sayý: 6 Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü Erol Taymaz Ortadoðu Teknik Üniversitesi, Ekonomi Bölümü Ankara, Mart 2010 * Bu rapor Ýngilizce orjinalinden tercüme edilmiþtir.

3 ã 2010 Uluslararasý Ýmar ve Kalkýnma Bankasý Dünya Bankasý 1818 H Street, NW Washington, DC Tüm Haklarý Saklýdýr. Dünya Bankasý, Evrensel Telif Haklarý Sözleþmesi nin 2. Protokolü çerçevesinde bu belge üzerinde telif hakkýna sahiptir. Bu belge, yalnýzca Dünya Bankasý üye devletlerinde araþtýrma, eðitim ya da bilimsel amaçlarla çoðaltýlabilir. Bu rapordaki bilgiler revizyona tabidir.

4 Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü iii Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü Ýçindekiler 1. Giriþ Veri kaynaklarý Ekonomik büyüme ve istihdam Ýstihdam yaratma modelleri Kýrsal alanda istihdam ve iyi iþler Ýþgücü pazarýna katýlým ve ücretler Kaynaklar Tablo Listesi Tablo 1: Nüfus ve istihdam, Tablo 2: Sektörler itibarýyla çýktýda ve istihdamda büyüme, Tablo 3: Ýstihdam elastikiyetleri, 2001Q1-2007Q Tablo 4: Bölgeler itibarýyla istihdamýn daðýlýmý, Tablo 5: Sektör itibarýyla istihdamýn daðýlýmý, Tablo 6: Eðitim Seviyesi itibarýyla istihdamýn daðýlýmý, Tablo 7: Kuruluþun büyüklüðü itibarýyla istihdamýn daðýlýmý, Tablo 8: Meslek itibarýyla istihdamýn daðýlýmý, Tablo 9: Statü itibarýyla istihdamýn daðýlýmý, Tablo 10: Kayýt durumu itibarýyla istihdamýn daðýlýmý, Tablo 11: Kentsel alanlarda aylýk ortalama ücretler, Tablo 12: Kentsel alanlardaki istihdamýn sektörel içeriði, Tablo 13: Kentsel alanlardaki istihdamýn sektörel içeriði, Tablo 14: Sektör itibarýyla kentsel alanlarda kayýtlý istihdamýn payý, Tablo 15: Sektör itibarýyla kentsel alanlardaki iyi iþlerin payý, Tablo 16: Kuruluþun büyüklüðü itibarýyla kentsel alanlardaki istihdamýn içeriði, Tablo 17: Kuruluþun büyüklüðü itibarýyla kentsel alanlardaki istihdamýn içeriði, Tablo 18: Kuruluþun büyüklüðü itibarýyla kentsel alanlardaki iyi iþlerin payý, Tablo 19: Eðitim itibarýyla kentsel alanda çalýþma yaþýndaki nüfusun (+15) daðýlýmý, Tablo 20: Eðitim itibarýyla çalýþanlarýn oraný, Tablo 21: Eðitim itibarýyla kayýtlý çalýþanlarýn oran, Tablo 22: Eðitim itibarýyla kentsel alandaki genç nüfusun (15-24 yaþ) daðýlýmý, Tablo 23: Eðitim itibarýyla genç çalýþanlarýn oraný, Tablo 24: Eðitim itibarýyla kayýtlý genç çalýþanlarýn oraný, Tablo 25: Hane halký sayýsý itibarýyla kentsel nüfusun daðýlýmý, Tablo 26: Evde yaþayan ve herhangi bir iþte çalýþmayan insanlarýn oraný, Tablo 27: Evde yaþayan ve herhangi bir kayýtlý iþte çalýþan insanlarýn oraný, Tablo 28: Evde yaþayan ve herhangi bir iyi iþte çalýþan insanlarýn oraný, Tablo 29: Ýþgücü pazarýna katýlým modelinde kullanýlan açýklayýcý istatistikler,...31 Tablo 30: Ortalama deðerlerde (yüzde) tahmin edilen iþgücü pazarý çýktý olasýlýklarý...32 Tablo 31: Ýþbulma olasýlýðýnda okula devam etmenin marjinal etkileri...32 Tablo 32: Ýmalat sektöründe kayýtdýþý iþ bulma olasýlýðý üzerinde okula devam etmenin marjinal etkileri...32

5 iv Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü Tablo 33: Hizmetler sektöründe kayýtdýþý iþ bulma olasýlýðý üzerinde okula devam etmenin marjinal etkileri...33 Tablo 34: Ýmalat sektöründe kayýtlý iþ bulma olasýlýðý üzerinde okula devam etmenin marjinal etkileri...33 Tablo 35: Hizmetler sektöründe kayýtlý iþ bulma olasýlýðý üzerinde okula devam etmenin marjinal etkileri...33 Tablo 36: Ýþveren olma olasýlýðý üzerinde okula devam etmenin marjinal etkileri...34 Tablo 37: Kendi baþýna çalýþma konusunda okula devam etmenin marjinal etkileri...34 Tablo 38: Ýþbulma olasýlýðý konusunda hane halký özelliklerinin marjinal etkileri...35 Tablo 39: Kentsel bölgelerdeki ücretli iþçiler için açýklayýcý istatistikler, Tablo 40: Kentsel alanlarda ücretlerin belirleyicileri, Tablo 41: Kentsel alanlarda ücretlerin belirleyicileri,

6 Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü 1 1. Giriþ 1. Türk ekonomisi 2001 krizinden beri dramatik bir deðiþim geçirmektedir. Ekonomi, tarihsel süreçte, 1990 lardaki türbülans, canlýlýk ve bunalým döneminden sonra, 6 yýlda yüksek büyüme oranlarý yakalamayý baþarmýþtýr. Eþi görülmemiþ büyüme performansýna raðmen iþsizlik oraný, düþen iþgücü katýlým oranlarýný göz önüne alýndýðýnda, oldukça yüksek bir seviyede kalmýþtýr krizinden sonra, Türk ekonomisinin zayýf istihdam performansý, istihdam yaratmanýn dinamiklerinin etraflýca analiz edilmesini gerekli kýlmýþtýr. Kýrsal faaliyetlerden kentsel faaliyetlere doðru ekonominin dönüþümü ve iþgücünün kaymasý, son bir kaç yýlda oldukça hýz kazanmýþtýr. Kýrsal faaliyetlerden ayrýlan iþgücünün kentsel alanlarda imalat sektöründe istihdam edilmek için gerekli özelliklere sahip olamamasý yüzünden, söz konusu bu dönüþüm süreci, vasýf uyuþmazlýðý konusunun ortaya çýkmasýna neden olmuþtur. Dahasý, iþgücü katýlým oraný, kentsel alanlarda yaþayan kadýnlarda son derece düþük seviyededir. Bu durumun kentsel alanlarda yaþayan kadýnlarýn yeterli istihdam fýrsatlarýna sahip olmamalarýndan kaynaklanmýþ olmasý mümkündür. 2. Bu çalýþma; aþaðýdaki konularýnda bilgi vermeyi amaçlamaktadýr. i) büyüme istihdam iliþkisi, ii) istihdamda geliþme modelleri, büyüme süreci boyunca vasýflýlýðýn rolü, büyüme süreci ve hane halkýnýn refahý arasýndaki iliþkiler, iii) ekonomik büyümeyi, iþgücü pazarlarýna katýlým kararlarýnda ve ücret belirlemedeki deðiþikliklerle yoksulluðun azaltýlmasý ile iliþkilendiren mekanizmalar. Bu rapor, çalýþmada kullanýlacak ana veri kaynaklarýndaki son deðiþiklikleri ortaya koyar ve ayrýntýlý bir büyüme analizi ile sektörel seviyedeki istihdamý özetler. 3. Rapor aþaðýda belirtilen bölümlerden oluþmaktadýr: Giriþ bölümünün ardýndan, ikinci bölümde, çalýþmada kullanýlan ana veri kaynaklarý açýklanýr. Üçüncü bölümde, sektörel çýktý olan büyüme ile istihdam yaratma arasýndaki iliþki anlatýlýr ve büyüme esneklikleri üzerindeki temel tahminler sunulur. Dördüncü ve beþinci bölümlerde, istihdamdaki büyüme modelleri üzerinde ayrýntýlý analizler yapýlýr. Altýncý bölüm, kadýn iþgücü ve ücretlerin belirlenmesine konularýna ayrý bir önem verilerek iþgücü pazarýna katýlým kararlarý konusundaki bir ekonomik analizin bulgularýný özetler yýlýndan beri her yýl, kentsel alanlarda yaþayan erkeklerin ve kadýnlarýn iþgücüne katýlým kararlarý için birçok terimli logit model tahmin edilirken, 2006 yýlý için iþgücüne katýlým kararý göz önüne alýnarak ücret eþitliði tahmin edilir (numune seçim etkisi). Son bölümde çalýþmanýn ana bulgularý sunulur. 2. Veri kaynaklarý 4. Ekonomik büyüme ile istihdam arasýnda iliþkileri incelemeyi amaçlayan her çalýþma iki tür veriye ihtiyaç duyar: çýktý 1 ve istihdam. Sektörel seviyede çýktý verisi ulusal kaynaklardan alýnýr. Türkiye Ýstatistik Kurumu (TÜÝK), ulusal hesaplamalarý yaptýðý usulü gözden geçirmiþ ve Mart 2008 ayýnda yýllarýna ait dönemde yeni GSYÝH serileri hesapladýðýný duyurmuþtur. Eski GSYÝH serilerinde, Ulusal Hesap Sistemi (SNA 68) esas alýnýrken, yeni GSYÝH tahminleri, Avrupa Hesap Sistemi (ESA 95) ne göre derlenmiþtir. Revizyon sürecinin bir sonucu olarak, GSYÝH tahmini (1998 giriþ yýlý olarak alýnmýþtýr.) eski tahmin usulleri (1987 giriþ yýlý olarak alýnmýþtýr.) ile karþýlaþtýrýldýðýnda 2006 yýlýnda mevcut fiyatlarla % 32 artmýþtýr. 5. TÜÝK, revizyonda daha ayrýntýlý veri kaynaklarýnýn dâhil edilmesi, güncellenmiþ istatistik standartlarýnýn ve geliþmiþ tahmin tekniklerinin uyarlanmasý na ihtiyaç duyulduðunu açýklamýþtýr. Yeni çalýþma serisi, baþta imalat sektörü olmak üzere, madencilik ve hizmet sektörleri gibi alanlardaki ekonomik faaliyet kapsama alanýna uzanan 2002 yýlý Sanayi ve Ýþ Kuruluþlarý sayým sonuçlarýný kullanmaktadýr. Yalnýzca imalat sektöründe, 10 ve daha fazla eleman çalýþtýran kuruluþlarýn sayýsý, 2001 yýlýnýn raporundaki rakamýn iki katýnýn üzerine çýkarak a ulaþmýþtýr. Yeni seriler, kayýt dýþý ya da resmi olmayan ekonomi üzerindeki geliþmiþ tahminlere dayanmaktadýr. Ýstihdam seviyelerinde Ýþgücü Araþtýrmasý (LFS) nda ve Yapýsal Ýþ Araþtýrmasý (SBS) nda tahmin edilen fark, küçük ölçekli imalat iþletmelerde 2, iþçi baþýna düþen ortalama üretim miktarý kullanýlarak üretim için rapor edilen veriyi düzenlemek 1 Aksi belirtilmedikçe, çýktý gerçek katma deðeri ifade eder. 2 Bu kavram, Gözlemlenmeyen Ekonominin Ölçülmesi nde açýklanan Ýþçi girdisi metodu olarak adlandýrýlýr.2002 yýlýnda OECD, IMF,ILO ve CIS tarafndan ortaklaþa yayýmlanmýþ bir kitaptýr.

7 2 Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü amacýyla kullanýlmýþtýr. LFS nin artan örneklem ölçüsü ve doðruluktaki artýþ, gözlemlenmeyen ekonominin (NOE) ölçülmesinde kullanýlan metodlarý geliþtirmiþtir. TÜÝK, 2000 yýlýnda sayýmýn yapýlmasý ve yeni bir mal akýþ sistemi gibi yeni ve daha iyi veri kaynaklarý ile ESA-95 e göre hizmetlerin ölçülmesinde ve yüklenilmesinde yeni metodlar, ve sabit fiyat tahmini için takip eden yýl zincirleme iliþki metodunu geliþtirmiþtir. 6. Analizimizde kullandýðýmýz ikinci önemli veri kaynaðý TÜÝK tarafýndan yapýlan Ýþgücü Araþtýrmalarýdýr (LFS). TÜÝK, biri 2000 yýlýnda (üçer aylýk araþtýrmalar), diðer 2005 yýlýnda (üçer aylýk dönemler halinde bir araya getirilen aylýk araþtýrmalar) olmak üzere araþtýrmanýn yapýlmasýna iliþkin iki önemli deðiþiklik yapmýþtýr. Araþtýrmada kullanýlan ankette de zaman içerisinde bazý deðiþiklikler yapýlmýþtýr. LFS sonuçlarý, nüfus yansýmalarý kullanýlarak ulusal toplamlarý tahmin etmek amacýyla aðýrlýklandýrýlmýþtýr. Türkiye deki son nüfus sayýmý 2000 yýlýnda yapýlmýþtýr. TÜÝK, 2000 yýlýnda yapýlan sayýmý esas alarak (yaþ, cinsiyet ve yere göre) nüfus yansýmalarýna iliþkin tahminlerde bulunmuþtur. Yeni bir sistem olan Adrese baðlý Nüfus Kayýt Sistemi (ADNKS), 2006 yýlýnda çýkan yasanýn (5490 sayýlý Nüfus Hizmetleri Yasasý) ardýndan hayata geçirilmiþ ve TÜÝK, Türkiye de 2007 yýlýnýn sonu itibarýyla 71 milyon insanýn yaþadýðýný ilan etmiþtir. Ayný yýla iliþkin yapýlan nüfus tahmininde sayý, 74 milyondu. TÜÝK, günümüzde, iþgücü istatistiklerini ADNKS ten aldýðý nüfus verilerini kullanarak tahmin etmektedir. ADNKS e iliþkin yapýlan nüfus projeksiyonlarýnda revizyonun, daðýtýmlar üzerinde belirgin bir etkisi olmadýðý iddia edilmesine raðmen, tüm deðiþkenlerin seviyesi (nüfus, çalýþanlarýn sayýsý, iþsizlerin sayýsý, vb.) yaklaþýk % 4 3 oranýnda azalmýþtýr. 3. Ekonomik büyüme ve istihdam yýlýndaki krizden beri ekonomik büyüme ve istihdam arasýndaki iliþkiyi anlamak için, tarihsel bir sýra içerisinde 2001 sonrasý dönemin mercek altýna alýnmasýna ihtiyaç vardýr. (Þekil 1) Cumhuriyet 4 kurulduðundan beri Türk ekonomisinde GSYÝH büyüme oranlarý hakkýndaki verileri göstermektedir. Bu þekilde de görüleceði üzere, Türk ekonomisinde açýkça tanýmlanabilir dört büyüme evresi bulunmaktadýr. Her evre, yaklaþýk 20 yýl almýþtýr. Baþlangýçtan, 2 nci Dünya Savaþý na kadar olan ilk evre yüksek ve hacimli büyüme oranlarýyla ön plana çýkmýþtýr. 2 nci Dünya Savaþý ndan sonraki ikinci evre, büyüme oranlarýndaki bir düþüþün ardýndan 1960 yýlýnda sona ermiþtir. Sanayileþme politikalarýnýn yerini alan ithalat, planlý ekonomi dönemi diye adlandýrýlan üçüncü evrede benimsenmiþtir. Ortalama büyüme oraný bu dönemde oldukça yüksek olmasýna raðmen, bu evre, ciddi bir ödeme dengesi kriziyle 1980 yýlýnda sona ermiþtir. Dördüncü evrede dýþa dönük politikalar kabul görmüþtür den hemen sonra ekonomide yüksek büyüme oranlarý yakalandýysa da büyüme oranlarý düþüþ trendine girmiþ ve 1990 lara kadar oldukça istikrarsýz seyretmiþtir. Türkiye Cumhuriyeti nin kurulduðu günden beri en kötü krizlerden birinin yaþandýðý 2001 yýlýnda dördüncü evre sona ermiþtir. 8. Türk ekonomisi, þu anda beþinci büyüme evresinin içindedir. GSYÝH büyüme oraný, son yýllarda biraz düþse de, 2001 Krizinden sonra GSYÝH büyüme oraný, altý yýl boyunca oldukça yüksek seyretmiþtir. (Þekil 2) GSYÝH nin yýllýk büyüme oraný, 2004 yýlýnda neredeyse %10 a ulaþmýþ, ancak 2007 yýlýna kadar kademeli olarak %4,5 e düþmüþtür. Ýstihdam, krizden sonra hýzla yanýt vermemiþ ve neredeyse ayný seviyede ( yýllarýnda 21,5 milyon) kalmýþ; 2003 yýlýndan sonra yýlda yaklaþýk %2 oranýnda artmýþtýr. Ýstihdam edilen çalýþan sayýsýndaki artýþ oraný, hýzlý nüfus büyüme oranýnda oldukça düþük verilmiþtir. Nüfus, 2000 yýlýndan beri, her yýl yaklaþýk 1 milyon (ortalama yýllýk büyüme oraný %1,6 dýr.) artmýþtýr. Ýstihdam ayný hýzda artmadýðýndan, istihdam oraný (çalýþan insanlarýn nüfus içerisindeki payý) 2001 krizi sýrasýnda ve krizden sonra düþmüþtür (2000 yýlýnda %32,5 ten 2003 yýlýnda %30,6 ya inmiþtir.) (Tablo 1). 9. Toplanan veri, kýrsal alanlardan kentsel alanlara, tarýmdan sanayiye ve hizmetler sektörüne doðru kuvvetli kaymayý gizlemektedir. Kentsel alanlardaki istihdamda kriz sonrasý hýzlý bir büyüme görülürken, kýrsal alanlardaki istihdamda neredeyse sabit bir düþüþ kaydedilmiþtir yýlýndan 2006 yýlýna kadar kentsel alanlardaki iþlerdeki net artýþ 2 milyona çýkmýþtýr. Aþamalý olarak yükselme eðiliminde olmasýna raðmen 3 LFS hakkýndaki notlar için Turkstat ýn internet sitesi ziyaret edilmelidir, Hanehalký Ýþgücü Anketleri Hakkýnda Genel Açýklama, yýllýk hareketli ortalamalar yýllýk dalgalanmalarýn etkilerini azaltmak için kullanýlmýþtýr.

8 Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü 3 istihdam oraný kentsel alanda yaþayan kadýnlar için son derece düþüktür. Türkiye deki istihdam konularýnýn en dikkat çekici ve sorunlu konularýndan biri bu husustur. 10. Ýstihdam yapýsý krizden sonra hýzla deðiþtiðinden beri, sektörel deðiþikliklere de bakmak gerekir (Tablo 2) 5. GSYÝH, 2002 yýlýndan 2007 yýlýna kadar yaklaþýk % 40 artmýþtýr. Ýnþaat, ulaþým ve iletiþim, imalat, enerji (elektrik, yakýt, su, EGW) ve toptan ve perakende ticaret (oteller ve lokantalar da dahil olmak üzere) sektörleri ayný dönemde ortalama büyümenin üzerinde büyümüþtür. 11. Tablo 2 de, dönemi için sektörel seviyede elde edilen sonuçlar ve istihdamda büyüme verileri gösterilmektedir. Ýstihdamda büyüme oranlarý, kýrsal ve kentsel alanlar ile erkekler ve kadýnlar için olmak üzere ayrý ayrý verilmiþtir. Veriler, Türk ekonomisinin 2001 yýlýndan 2007 yýlýna kadar 1 milyondan fazla yeni iþ yarattýðýný göstermektedir. Toptan ve perakende sektörlerinde, otel ve lokanta iþletmeciliðinde (1.1 milyon), baþka hizmetler sektörlerinde (0.75 milyon), imalat sektöründe (0.66 milyon) ve diðer sektörlerde açýlan yeni iþ alanlarý ile kýsmen telafi edilen tarým ve balýkçýlýk sektörlerinde, çok büyük kayýplar (2 milyondan fazla iþ kaybý ile istihdamda %25 oranýnda azalma) kaydedilmiþtir. En fazla istihdam yaratan üç büyük sektörün hepsinde (toptan ve perakende satýþ, imalat, ve otel ve lokanta iþletmeciliði sektörleri), kadýnlarýn istihdam edilmelerindeki büyüme oranlarýnýn erkeklerin istihdam edilmelerindeki büyüme oranlarýndan daha yüksek olduðunu görmek ilginçtir. Ortalamaya bakýldýðýnda ise, kadýn istihdamý altý yýlda (2001 yýlýnýn 3. çeyreðinden 2007 yýlýnýn 3. çeyreðine kadar) ortalama yalnýzca %1,6 artarken, erkek istihdamýnda artýþ %6,2 oranýnda kaydedilmiþtir. 12. Tarým sektörü, istihdamdaki sert düþüþe raðmen, çalýþan sayýsý itibarýyla (2007 yýlýnýn sonu itibarýyla 6 milyon insan) hâlâ Türkiye nin en büyük sektörüdür. Toptan ve perakende sektörleri ile otel ve lokanta iþletmeciliði sektörleri (4,8 milyon), imalat sektörü (4,2 milyon), diðer hizmetler sektörleri (3,8 milyon) istihdam yaratan ana sektörlerin arasýnda yer almaktadýr. 13. Sektörel verilere iliþkin olarak, elde edilen büyüme ile istihdam yaratma arasýndaki iliþkinin gözle görülür kanýtý Þekil 3 ve 4 de gösterilmiþtir. Tüm sektörlerde karþýlaþtýrýlabilir bir veriye sahip olmak için her sektör için elde edilen büyüme ve istihdam 2004 yýlýnýn dördüncü çeyreðinde 6 1 e indirgenmiþtir. Þekillerde de görüldüðü üzere, inþaat, ulaþtýrma ve iletiþim hizmetleri krizden sonra en yüksek büyüme oranlarýna ulaþmýþtýr. Bu iki sektör altý yýlda %75 ten fazla büyümüþtür. Toptan ve perakende ticaret, otel ve lokanta iþletmeciliði, imalat ve genel hizmetler sektörleri de krizden sonra hýzlý büyüyen (2001 yýlýndan 2007 yýlýna kadar yaklaþýk %60) sektörlerdir. Finansal aracýlýk kuruluþlarý ile gayrimenkul hizmetleri, krizden oldukça kötü etkilenmiþ, ancak 2004 yýlýndan sonra toparlanmaya baþlamýþlardýr. Madencilik ve diðer hizmetler düþük büyüme oranlarýna (ortalama, yýllýk %3) sahipken tarým sektörünün yüksek bir hacmi ve duraðan bir çýktýsý vardýr. 14. Ýstihdam cephesinde, finans ve gayrimenkul hizmetleri 2004 yýlýndan sonra kaydedeðer bir performans göstermiþtir (2004 yýlýndan sonra istihdamdaki yýllýk büyüme oraný yaklaþýk %10 olmuþtur.). Madencilik ve genel hizmetler sektörlerinde büyük dalgalanmalarla istikrarsýz bir istihdam tablosu ortaya çýkmýþtýr. Toptan perakende ticaret, otel ve lokanta iþletmeciliði, imalat, diðer hizmetler, ulaþtýrma, depolama ve iletiþim hizmetleri sektörleri istihdam da düzgün ve sürekli büyümenin görüldüðü sektörler olmuþtur. Ýnþaat sektöründe, 2003 yýlýnýn sonlarýna kadar istihdamda bir düþüþ görülmüþ; 2001 yýlýndaki seviyeye ancak 2007 yýlýnda dönülebilmiþtir ve 2006 yýllarýnda tarým sektöründe dikkat çekici bir düþüþ görülmüþtür. 15. Þekil 3 ve 4 de gösterilen eðrilerin eðimleri, sektörlerin istihdam yaratma potansiyelini ortaya koymaktadýr. Daha yüksek istihdam elastikiyetine sahip sektörler daha dik istihdam-çýktý eðrilerine sahiptir. Dahasý, istihdam-çýktý iliþkisi sabit ise, eðri düz bir çizgiye yaklaþýr. 16. Diðer hizmetlerde istihdam ve büyüme arasýnda güçlü bir korelasyonun var olduðu (eðri neredeyse 1 e eþittir) görülür. Finans ve gayrimenkul ile toptan ve perakende sektörleri de dik istihdam-çýktý eðrilerine döneminde, LFS araþtýrma raporlarý ve ulusal veriler için ayný sektörler kümesine sahip olunmasý için sektörler yeniden sýnýflandýrýlmýþtýr. 6 Kýsa dönem dalgalanmalarý ile mevsimsel faktörlerin etkilerini ortadan kaldýrmak için 4 çeyrek dönemdeki hareketli ortalamalar kullanýlmýþtýr. Ilkveri, 2001 yýlýnýn 1 inci çeyreði ile 4 üncü çeyreði ortalamalarýný gösterirken son veri, 2006 yýlýnýn 3 üncü çeyreði ile 2007 yýlýnýn 3 üncü çeyreði ortalamalarýný göstermektedir.

9 4 Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü sahiptir. Bu sektörler hýzlý büyüme gösterirlerse, daha fazla istihdam yaratýlmasý söz konusu olabilir. Ýstihdam ile çýktý büyümesi arasýndaki iliþkinin imalat ile ulaþtýrma ve iletiþim sektörlerinde sabit olduðu, ancak bu sektörlerin istihdam yaratma potansiyelinin daha düþük olduðu görülür. Tarým, istihdamda keskin bir düþüþ ve vasat seviyede çýktý büyümesiyle birlikte açýk bir istisnadýr. Ýnþaat sektöründe, 2001 ve 2002 yýllarýnda çýktýda ve istihdamda sert bir düþüþ kaydedilmiþ, ancak, sabit bir çýktý ve istihdamda büyüme yolunda yumuþak bir geçiþ görülmüþtür. Madencilik ve genel hizmetler sektörlerinde, istihdam ve çýktý 7 arasýnda neredeyse hiç bir pozitif korelasyonun olmadýðý istikrarsýz bir büyüme görülür. 17. Ýstihdamýn kalitesi, niceliði kadar önemlidir. Beklendiði üzere, en kötü istihdam performansýna sahip olan bu sektörler, iþgücü verimliliðinde en yüksek büyümenin görüldüðü sektörler arasýndadýr. Bu sektörler, inþaat, tarým ve genel hizmetler sektörleridir. Bu sektörlerde iþgücü stokuna pek rastlanmadýðý (tarým sektöründe olabileceði gibi) ya da bu sektörlerin faaliyetlerini aðýrlýklý olarak kayýt dýþý þirketlere havale ettiði (inþaat sektöründe olabileceði gibi) düþünülmektedir. 18. Ulaþtýrma ve iletiþim hizmetleri sektörleri, 2001 yýlýndan 2007 yýlýna kadar hem verimliliði (%45), hem de istihdamý (%15) arttýrmayý baþarabilmiþtir. Ýmalat, toptan ve perakende ticaret (%3,8), ve otel ve lokanta iþletmeciliði sektörleri (%1,9) iþgücü verimliliðinde orta seviyede bir artýþ kaydederken, diðer hizmetler sektörü, finans ve gayrimenkul ile madencilik sektörleri ekonomideki hýzlý artýþa raðmen iþgücü verimliliðini arttýrmayý baþaramamýþtýr. 19. Büyümenin istihdam elastikiyeti nedir? Tüm sektörlerde çýktýda ve istihdamdaki yýllýk deðiþimler (bir çeyrek dönemden bir sonraki yýlýn ayný çeyreðine kadar olan) hesap edilmiþ ve istihdam büyüme oranlarý ile çýktý büyümesi oranlarý arasýndaki korelasyon incelenmiþtir. Bakýlan sektördeki kadýn istihdamýnýn payýnýn ölçülebilir olmasý hâlinde, erkeklerin büyüme oranlarý ve kadýnlarýn istihdam oranlarý ayrý ayrý ele alýnmýþtýr. Ýstihdam elastikiyeti, istihdam büyüme oraný çýktý büyüme oranýna gerilediðinde, modeldeki çýktý büyüme oraný deðiþkeninin tahmin edilen katsayýsý olarak tarif edilir yýlýnýn 1 nci çeyreði ile 2007 yýlýnýn 3 ncü çeyreðine ait dönem için istihdam elastikiyetleri Tablo 3. gösterilmiþtir. Diðer hizmetler sektöründe çok yüksek bir istihdam elastikiyeti (0.979) vardýr. Diðer hizmetler sektörünün çýktý büyümesindeki bir puanlýk artýþ istihdamda neredeyse bir puanlýk artýþ anlamýna gelmektedir. Ýnþaat (0.609), ve finans ve gayrimenkul sektörleri (0.462) de yüksek istihdam elastikiyetine sahiptir. Ýmalat sektörünün (0.268) ve toptan ve perakende sektörünün (0.231) istihdam elastikiyetleri de pozitiftir ve istatistikî olarak belirgindir. Tarým, madencilik ve genel hizmetler (EGM) ile ulaþtýrma ve iletiþim sektörleri istatistikî olarak belirgin istihdam elastikiyetlerine 8 sahip deðildir. 21. Erkeklerdeki istihdam büyümesi, diðer hizmetlerde (0.861), finans ve gayrimenkul hizmetlerinde (0.350), imalatta (0.343), toptan ve perakende ticaret sektöründe (0.212) çýktý büyüme oranlarý ile pozitif þekilde daðýtýlmýþtýr. Neredeyse tüm çalýþanlarýn erkek olduðu inþaat sektöründe, çýktý büyümesi de oldukça yüksektir (0.609). Kadýnlarýn istihdamýndaki büyümenin, yalnýzca toptan ve perakende ticaret sektöründe %10 seviyesindeki çýktý büyümesiyle pozitif þekilde daðýlým saðladýðý görülmüþtür. Bu sektördeki çýktýnýn bayan istihdamýndaki elastikiyeti dýr. Kadýnlarýn istihdamýndaki büyüme ile baþka sektörlerdeki çýktý büyümesi arasýndaki korelasyon eksikliði kýrsal alanlarda kadýn iþçilere iþ bulunmasýnda sorunlar bulunduðuna iþaret edebilir. Çýktý elastikiyetleri, toptan ve perakende ticaret sektöründeki vasýflý (meslek okulu ve üniversite mezunlarý) ve vasýfsýz (diðerleri) kadýn iþçiler için hesaplanmýþ, hesaplanan elastikiyetlerin hiç biri belirgin bulunmamýþtýr. 22. Ýstihdam elastikiyetleri, ekonominin ana sektörlerinin istihdam yaratma potansiyeli hakkýnda oldukça deðerli bilgiler verir. Bununla birlikte çýktý verisinin hizmetler için tahmin edilmesi usulü yüzünden elde edilecek bulgularýn dikkatli yorumlanmasýna ihtiyaç vardýr. Eðitim, saðlýk ve kamu hizmetlerini içeren diðer 7 Bu iki sektörde bin kiþi istihdam edildiðinden, bu kiþilerin rasgele seçimi yüzünden istihdamda büyük dalgalanmalarýn olmasý muhtemeldir. 8 Tarým çýktýsý ile istihdam arasýnda hiç korelasyon bulunmamaktadr, ancak kesiþme (sabit) durumu negatiftir: Tarým sektöründe istihdam, tarým ve balýkçýlýk sektörlerinde elde edilen büyüme oranýna bakýlmaksýzýn yýllýk % 3.5 oranýnda düþme eðilimindedir.

10 Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü 5 hizmetler sektörü için çýktý verisini bu sýklýkta toplamak güçtür. Bu nedenle, TÜÝK diðer hizmetler sektörü için gerçek özel çýktý büyümesini hesaplamak için LFS den aldýðý özel istihdam verisinin büyüme oranýný kullanýr. Benzer þekilde, LFS den alýnan istihdam verisi, otel ve lokantalar sektörünün yarýsýndan çoðunu temsil eden aile iþletmesi olan lokantalarýn çýktýsýnýn hesaplanmasýnda kullanýlýr. Bu nedenle, diðer hizmetler sektörünün en yüksek elastikiyet, ancak en düþük verimlilik büyümesine sahip olmasýna þaþýrmamak gerekir. 4. Ýstihdam yaratma modelleri 23. Bu bölümde, Türkiye de istihdamýn dinamiklerini anlamak için 2000 yýlýndan beri kullanýlan istihdam yaratma modelleri ayrýntýlarýyla analiz edilmiþtir. 24. Bölgeler itibarýyla (kýrsal alanlara karþýlýk kentsel alanlar) istihdamýn daðýlmasý konusundaki veri Tablo 4 de gösterilmiþtir. Daha önce de bahsedildiði üzere, kýrsal alanlardan kentsel alanlara (baþlýca, sanayi faaliyetlerinde ve hizmetlerde) doðru büyük bir kayma söz konusudur yýlýndan 2006 yýlýna kadar toplam istihdam yalnýzca %3,7 oranýnda artmýþtýr. Toplam istihdamda kýrsal alanlarýn payý %48,1 den (%31,2 erkek, % 6,9 kadýn) %41,4 e (%27,5 erkek, %13,9 kadýn) hýzlý biçimde düþmüþtür. Küçük dalgalanmalar olmasýna raðmen, söz konusu dönemde erkeklerin oraný %75 civarýnda kalmýþtýr. 25. Ýstihdamýn sektörel daðýlýmý Tablo 5 de gösterilmiþtir. Tarým, hem erkeklerde, hem de kadýnlarda istihdam oranlarýnda düþüþ olan tek sektördür. Tarým sektöründeki istihdam oranýnda %8 den fazla düþüþ olmuþtur. Toptan ve perakende ticaret, otel ve lokantalar sektörlerini payý toplam istihdamda %3,3 oranýnda artmýþ; diðer hizmetler sektöründeki artýþ %2,1, imalat sektöründe % 1,9 olmuþtur. 26. Madencilik ve inþaat sektörlerindeki kadýn çalýþanlarýn payý neredeyse sýfýr olmuþtur. Kadýn çalýþanlar, tarým, diðer hizmetler, finans ve gayrimenkul sektörlerinde nispeten daha yüksek paylara sahip olmalarýna raðmen, genel hizmetler (EGW), ulaþtýrma ve iletiþim sektörlerinde oldukça az seviyede temsil edilmektedir. Diðer hizmetler, finans ve gayrimenkul hizmetleri sektörlerinde, oldukça çok sayýda yeni iþ ortaya çýkmasýna raðmen, bu iþler tarým istihdamýndaki düþüþü telafi etmeye yetmemiþ ve kadýn çalýþanlarýn payý 2002 yýlýndan 2006 yýlýna kadar %3 azalmýþtýr. 27. Eðitim seviyesi itibarýyla istihdamýn oluþumuna bakýldýðýnda, 2000 yýlýndan beri önemli bir deðiþikliðin olmadýðý (Tablo 6) görülür. Okuryazar olmayan çalýþanlarýn payý 2000 yýlýndan 2006 yýlýna kadar kademeli olarak azalmýþ ve erkeklerde %3,1 den %1,7 ye, kadýnlarda %5,5 ten %3,7 ye inmiþtir. En önemli deðiþiklik, ilk ve ortaokul eðitim kategorilerinin paylarýnda görülmüþtür yýlýnda zorunlu eðitimi 8 yýla çýkaran kanunun bir sonucu olarak, ilkokullarýn payýndaki hýzlý bir düþüþ, ortaokul seviyesinin payýnda da hýzlý bir yükseliþ gözlemlenmiþtir. Bununla birlikte, bu deðiþikliklere raðmen, ilkokul mezunlarý hâlâ çalýþanlar arasýndaki en büyük grubu oluþturmaktadýr. Hem erkek hem de kadýn çalýþanlarýn sayýsýnýn hýzlý yükseliþi, aðýrlýklý olarak, meslek okullarýnda ve üniversitelerde (2 ila 4 yýllýk yüksek öðretim ve daha mezuniyet dereceleri) gözlemlenmiþtir. Öyle ki, meslek okulu ve üniversite mezunlarýnýn payý, 2006 yýlýndaki tüm çalýþanlar arasýnda sýrasýyla %9,9 ve %12,4 olmuþtur. Kadýn çalýþanlar, erkek çalýþanlarýn seviyesine göre daha kutuplu bir eðitim almýþlardýr. Kadýn oraný, okuryazar olmayanlar, diplomasý olmadan okuma yazma bilenler ve üniversite mezunlarýnýn oraný arasýnda daha yüksektir. 28. Büyük iþletmelere doðru kademeli bir kayma var gibi görünmektedir (Tablo 7). Ýstihdamýn büyüklüðü ile daðýlýmý, mikro ve küçük iþletmelerin (25 kiþiden az) payýnýn 2000 de %78,7 den 2006 da %70,7 ye düþtüðünü göstermektedir. Erkek çalýþanlar için hem kýrsal hem de kentsel alanlarda; kadýn çalýþanlar için ise kýrsal alanlarda gözlemlendiðinden orta ölçekli ve büyük iþletmelerin payýndaki artýþýn yalnýzca kentleþmeyle açýklanamayacaðýnýn tespit edilmesi ilginçtir. Küçük iþletmelerin payýndaki ani düþüþ, ekonomik krizin 9 etkileri yüzünden 2002 yýlýnda görülmüþtür. 29. Ýstihdamýn mesleki yönden daðýlýmýndaki deðiþiklikler tarým sektöründeki istihdamda düþüþle þekillenmiþtir (Tablo 8). Vasýflý tarým iþçilerinin payýnda 9 Bu durum, araþtýrmanýn tasarýmýndaki bir deðiþiklikten de kaynaklanmýþ olabilir. Çünkü, küçük ölçekli iþletmelerden (10-24 iþçi) orta ölçekli iþletmelere (25-49 iþçi) doðru belirgin bir kayma görülmektedir.

11 6 Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü da ciddi bir düþüþ görülmüþtür (2001 yýlýndan 2006 yýlýna kadar %13,3). Düþüþte 1 puanlýk bir farka neden olan el iþçileri dýþýnda diðer tüm mesleklerin paylarýnda artýþ olmuþtur. Hem kadýnlarda, hem de erkeklerde makine operatörleri ve basit mesleklerde en yüksek büyüme oranlarý kaydedilmiþtir. Kadýn hizmet iþçilerinin payý da oldukça çok artmýþtýr. 30. Ücretsiz çalýþan aile üyelerinin oranýndaki düþüþ yüzünden 2001 krizinden beri düzenli istihdam oranýnda hýzlý bir artýþ söz konusudur (Tablo 9). Geçici iþçilerin payý, kadýnlar arasýnda artarken, erkekler arasýnda düþmüþtür. Bu deðiþiklikler kýsmen kýrsal kesim nüfusunun azalmasýndan kaynaklanmaktadýr, çünkü ücretsiz çalýþan kadýnlar ve kendi iþini yapan erkekler kýrsal alanlarda istihdam durumunun belirleyici kategorileridir. Bununla birlikte, benzer eðilimler (düzenli istihdamda artýþ) ve geçici erkek iþçi istihdamýndaki azalma kýrsal alanlardaki istihdamda da gözlemlenmiþtir. Düzenli istihdam payýnýn yeterince artmasýna raðmen, kayýtlý iþgücünün payýnda belirgin bir artýþ yoktur (Tablo10). 10 Tam tersine, özellikle kýrsal alanlarda kayýt dýþý istihdamda 2000 yýlýndan 2004 yýlýna kadar bir artýþ söz konusudur. Kayýt dýþý istihdamýn payý, 2004 ve 2006 yýllarý arasýnda kayýt dýþý istihdam iliþkisinin geçerli olduðu kýrsal alanlardaki istihdamda kaydedilen düþüþ yüzünden yaklaþýk %5 azalmýþtýr. Kýrsal alanlardaki erkekler arasýnda kayýt dýþý istihdamýn 2004 yýlýndan sonra hafifçe azalmasýna raðmen, ayný dönemde kýrsal alanlardaki kadýnlar arasýnda benzer düþüþün izlerine rastlanýlmamasý ilginç bir noktadýr. 5. Kýrsal alanda istihdam ve iyi iþler 31. Bundan önceki bölümde yapýlan analizde, Türkiye de iþgücünün 2000 yýlýndan itibaren kýrsal alanlardan kentsel alanlara, tarým sektöründen sanayi ve hizmetlere doðru hýzlý biçimde kaydýðý gözlemlenmiþtir. Tarým sektöründeki istihdamda görülen büyük düþüþ, kentsel alanlarda yaratýlan yeni iþlerle telafi edilememiþtir. Tarým sektöründe çalýþanlarýn çoðunun kendi iþini yapmasý veya ücretsiz aile çalýþaný olmasýna (2006 yýlýnda kýrsal kesimde yaþayanlarýn % 65 i) raðmen, bu iki kategori, kentsel alanlardaki istihdamýn nispeten küçük bir kýsmýný (Yalnýzca %19 u) oluþturur. Bu nedenle, büyüme, istihdam ve yoksulluðun azaltýlmasý arasýndaki iliþkiyi anlamak için kentsel alanlardaki istihdamýn dinamiklerinin analiz edilmesine ihtiyaç vardýr. 32. Vasýf-yatýrým ya da vasýf-arge tümlemlerinden doðan vasýf tuzaklarý hakkýnda güçlü bir literatür bulunmaktadýr (örneðin; Snower, 1994; Redding, 1996; Acemoglu, 2001; Burdett ve Smith, 2002). Bu çalýþmalar, ekonomik performans için yüksek ücretler ödeyen, ve yüksek beceri düzeyi isteyen iþlerin önemini göstermektedir. Bu literatür takip edilerek, meslek okullarý ve üniversite mezunlarý için olan kayýtlý (bir sosyal güvenlik kurumuna kayýtlý) iþler bu kapsamda iyi iþler olarak tarif edilmiþtir yýlýnda çeþitli iþçi gruplarý için aylýk ortalama ücret oranlarý Tablo11 de sunulmuþtur. Ücretler hakkýndaki veri, ücret farklýlýklarýna iliþkin dört gerçeði gözler önüne sermektedir. i) Endüstriler arasýnda büyük ölçüde ücret farklýlýklarý bulunmaktadýr. Ýnþaat, ticaret, imalat ve tarýmda düþük ücret eðilimine karþýn genel hizmetler (EGW), ulaþtýrma ve iletiþim, madencilik ve diðer hizmetler sektörleri nispeten daha yüksek ortalama ücretlerin ödendiði sektörlerdir. ii) Kayýt dýþý çalýþan iþçiler, kayýtlý iþ sektörlerinde çalýþanlara göre daha düþük ücret almaktadýr. Kayýt dýþý iþlerde hem erkeklere, hem de kadýnlara daha düþük ücret ödendiði açýktýr. iii) Kayýtlý iþ sektörlerinde ödenen ücretlerde kadýn erkek ayrýmý yok denecek kadar az iken, kayýt dýþý iþlerde çalýþan kadýnlar ve erkekler arasýnda önemli ücret farklýlýklarý söz konusudur. Bu bulgu, kadýn çalýþanlar arasýnda vasýflýlýðýn kutuplaþmasý hakkýndaki önceki tespitleri desteklemektedir. iv) Son olarak, iyi iþlerde daha yüksek ücretler ödenir: Ýyi iþlerde istihdam edilen iþçiler, kayýtlý iþçilerin aldýðýndan %20 daha fazla ücret alýrlar. 34. Ücretler hakkýnda verilen bilgi göz önüne alýnarak istihdamýn yapýsý ve kentsel alanlardaki kalitesi analiz edilecektir. Kentsel alanlarda sektörel daðýlým hakkýndaki veri Tablo 12 de sunulmuþtur krizinin ardýndan 10 Kayýtlý ve kayýtdýþý istihdam kavramlarý, tüm çalýþanlar için (iþçiler, hizmetliler ve iþverenler/kendi hesabýna çalýþanlar) kanun gereði zorunlu olan bir sosyal güvenlik kurumunda kayýtlý istihdamý tanýmlamak için kullanýlmýþtýr.

12 Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü 7 5 yýlda yaklaþýk 2,6 milyon yeni iþ yaratýlmýþtýr ve 2002 yýllarýnda erkek çalýþan sayýsýndaki düþüþ (aðýrlýklý olarak imalat ve inþaat sektörlerinde) ve 2002 yýlýnda kadýn çalýþanlarýnda sayýsýndaki artýþtan (imalat, ticaret ve diðer hizmetler sektörlerinde) dolayý kentsel istihdamda kadýn çalýþanlarýn payý hafifçe artmýþtýr. Bir baþka ifadeyle, ortalama olarak bakýldýðýnda kriz, kadýn istihdamýna erkek istihdamýna göre daha az tesir etmiþtir. Kadýn-erkek daðýlýmý 2002 yýlýndan sonra neredeyse sabit seyretmiþtir. Bazý küçük dalgalanmalar olsa da kadýnlarýn istihdamdaki payýnda yalnýzca toptan ve perakende ticaret, otel ve lokanta iþletmeciliði sektörlerinde artýþ eðilimi görülmüþtür. Erkeklerin istihdamýnda, finans ve gayrimenkul sektörlerinde 2001 yýlýndan sonra hafif bir yükselme kaydedilmiþtir. 35. Kayýtlý istihdamýn payýnda (sektördeki toplam istihdama oraný), sektörler ve kadýn-erkek ayrýmý açýsýndan bakýldýðýndan önemli farklýlýklar görülmektedir (Tablo 13). Kayýtlý istihdamda, kadýn ve erkekler için genel hizmetler, madencilik, diðer hizmetler, finans ve gayrimenkul sektörleri ön plana çýkmaktadýr. Tüm sektörler (finans ve gayrimenkul sektörü hariç) içerisinde kayýtlý istihdamýn yüksek olmasý, kamu þirketlerinin ve kurumlarýnýn fazlalýðý ile açýklanabilir. Kayýtlý kadýn çalýþanlarýn payý, inþaat ve ulaþtýrma sektörlerinde çalýþan erkek çalýþanlarýn payýndan çok daha fazladýr. Bu iki sektör, az sayýda kadýnýn istihdam edildiði sektörler olarak ön plana çýkmaktadýr. Bu sektörlerdeki kadýn çalýþanlarýn üstün vasýf isteyen kadrolarda daha çok çalýþtýklarý, böylelikle kayýtlý çalýþmaktan daha çok istifade ettikleri görülmektedir. Çok sayýda kadýnýn çalýþtýðý imalat sektöründe kayýtlý kadýn çalýþan oraný (%57,2) erkeklerden (%73,8) azdýr. Bu bulgu, imalat sektöründe çalýþan kadýnlarýn hassas durumunu yansýtýr. Beklenileceði üzere, kayýtlýlýk tarým sektöründe son derece düþüktür. 36. Kayýtlýlýkta 2000 yýlýndan 2004 yýlýna kadar özellikle kadýn çalýþanlarýn sayýsýnda sert bir düþüþ görülmüþtür. Ayný dönemde kayýtlý kadýn ve erkek istihdam oranlarý %9 ve %5 oranýnda düþmüþtür. Ekonomik kriz sýrasýnda, kadýn istihdamýnda artan payýn, kayýtlý istihdamýn yayýlmasýyla elde edildiði anlaþýlmaktadýr. Kayýt dýþý istihdam ise hizmetler sektörlerinde (kadýnlar için ticaret ve diðer hizmetlerde; erkekler için ise ticaret, ulaþtýrma, iletiþim, finans ve gayrimenkul sektörlerinde) daha hýzlý bir oranda artmýþtýr yýlýnda kayýtlý istihdam oranýnda küçük bir yükselme olmuþtur, ancak bunun kayýtlý istihdamda yukarý doðru yeni bir trendin baþlangýcý olduðunu iddia etmek için elde yeterli veri mevcut deðildir krizi sýrasýnda ve sonrasýnda kayýtlý istihdam oraný düþmüþ olsa da, iyi iþler in (meslek okulu ve üniversite mezunlarýnýn istihdam edildiði kayýtlý iþler) oraný, krizin yaþandýðý yýllar 11 da dâhil olmak üzere zaman içerisinde sürekli bir artýþ göstermiþtir. Daha az vasýflý iþçilerin ekonomik kriz sýrasýnda daha duyarlý olduklarý ve iþlerini kaybedebilecekleri ya da muhtemelen daha kötü çalýþma koþullarýnda kayýt dýþý istihdama kayabilecekleri görülmektedir. Beklenileceði üzere, hemen hemen tüm sektörlerdeki 12 iyi iþler in oraný kadýn çalýþanlar için erkek çalýþanlardan daha yüksektir. Kadýn çalýþanlar arasýndaki iyi iþlerin yüksek oraný, iþgücü pazarýndaki seçim sürecinin bir çýktýsýdýr: Ýþgücü pazarýna katýlým niyetinde erkeklerin ve kadýnlarýn arasýndaki ücret farký eðitimle azaldýðýndan beri, istihdam edilenler arasýnda eðitimli erkeklerden daha çok eðitimli kadýnlarýn yer almasý beklenir. Diðer hizmetler, finans ve gayrimenkul ile genel hizmetler sektörleri, kadýn ve erkeklere daha fazla iyi iþler sunan sektörlerdir. 38. Ýþletmenin büyüklüðüne göre istihdamdaki deðiþiklikler önemli politika sonuçlarýna iþaret eder. Daha önce de görüldüðü üzere, küçük kuruluþlar Türkiye de istihdamýn hacmini oluþturur. Kentsel istihdamda da durum böyledir (Tablo 15). Büyük iþletmelerde (50 ve daha fazla kiþinin çalýþtýðý iþletmeler) kentsel alanlardaki istihdam %30 dan daha az iken tüm çalýþanlarýn neredeyse yarýsý mikro-iþletmelerde (10 kiþiden az çalýþanýn olduðu iþletmeler) çalýþmaktadýr. Ýstihdamýn daðýlým büyüklüðü, 2000 yýlýndan 2006 yýlýna kadar fazla deðiþmemiþtir. Mikro-iþletmelerde kadýn istihdam oranýnda, orta ölçekli iþletmelerle büyük iþletmelerde ise erkeklerin istihdamýnda hafif bir artýþ varken, mikro iþletmelerde ve küçük iþletmelerde erkeklerin istihdam oranýnda düþüþ söz konusudur. 39. Ýstihdamýn kayýt altýna alýnmasýnda, mikro iþletmeler ile diðer iþletmeler arasýnda ciddi bir fark vardýr (Tablo 16). Kayýtlý çalýþanlarýn oraný mikro iþletmelerde çok yýlýnda LFS deki örnekleme metodlarýndaki deðiþikliklerden kaynaklanabileceði deðerlendirilen beklenmedik düþüþler olmuþtur. 12 Tek istisna tarým sektörüdür.

13 8 Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü düþüktür (ortalama olarak, erkeklerde % 48, kadýnlarda yalnýzca %28). Kayýtlý çalýþan sayýsý, iþletmenin büyüklüðüne göre rutin biçimde artmakta, büyük ölçekli iþletmelerde hem kadýnlarda, hem erkeklerde %90 ý geçmektedir yýlýndan 2004 yýlýna kadar mikro, küçük ve orta ölçekli iþletmelerdeki kayýtlý çalýþanlarýn payýnda belirgin bir düþüþ söz konusudur. Büyük ölçekli iþletmelerde kayýtlý çalýþan sayýsýndaki azalma, düþük seviyelerde seyretmiþtir, ancak ortalama kayýtlý çalýþan sayýsý 2006 yýlýnda artmýþ olmasýna raðmen kadýn ve erkek çalýþanlar için büyük ölçekli iþletmelerde düþüþün sürdüðünün görülmesi endiþe vericidir. 40. Ýþletmenin büyüklüðü ile iyi iþlerin payý arasýnda güçlü bir pozitif korelasyon vardýr: Büyük ölçekli iþletmeler, küçük iþletmelerden daha çok iyi iþ sunma eðilimindedir (Tablo 17). Kadýn çalýþanlar için iyi iþlerin oraný, mikro iþletmeler dýþýndaki tüm iþletme kategorilerindeki erkek çalýþanlardan daha fazladýr. Mikro iþletmelerde, erkeklerle kadýnlar arasýnda iyi iþlerin payý arasýnda çok büyük fark bulunmamaktadýr (erkeklerde %9,5, kadýnlarda %11,7). Kentlerde yaþayan eðitimli kadýnlarýn büyük ölçekli iþletmelerde nispeten daha çok iþ bulabileceði görülmektedir. Ýyi iþlerin payý küçük ve orta ölçekli iþletmelerde hafifçe artmýþtýr. Ancak büyük ölçekli iþletmelerde özellikle 2001 krizi sýrasýndaki artýþ belirgindir. Mikro iþletmeler tarafýndan sunulan iyi iþler in payý sadece çok düþük seviyede seyretmekle kalmamýþ, ayný zamanda uzun dönemde herhangi bir iyileþme olmadan sabit durumunu korumuþtur. 41. Kentsel alandaki çalýþan nüfusun (15 yaþ ve üzeri) cinsiyet ve eðitim seviyesi Tablo 18 de gösterilmiþtir. Düþen doðum oranlarý ve yükselen yaþam beklentisi nedeniyle, çalýþan nüfusun toplam nüfus içerisindeki oraný artma eðilimindedir (Tablo 18 deki son satýr). Çalýþan nüfusun eðitim seviyesinde ilkokul mezunlarýnýn oranýnda sert bir düþüþ gözlemlenirken, ortaokul mezunlarýnýn payýnda daha az bir derecede artýþ görülmektedir. Bu durumun, yukarýda da belirtildiði gibi, zorunlu eðitim süresini 8 yýla çýkaran yeni kanundan kaynaklandýðý düþünülmektedir. Dahasý üniversite mezunlarýnýn payý (6 yýlda %2) da sürekli artmaktadýr. Meslek okullarýnýn etkin olmadýðý hakkýndaki genel söylemlere raðmen, meslek okullarý mezunlarýnýn hem erkeklerde, hem de kadýnlarda hýzla artmasý (2000 yýlýndan 2006 yýlýna kadar %3), lise mezunlarýnýn ise oranýnýn düþmesi (ayný dönemde %1,6) ilginçtir. Son olarak, eðitimli kadýnlarýn oraný, eðitimli erkeklerin oranýndan çok daha düþüktür. Kadýnlarýn zorunlu eðitimden sonra eðitime devam etme olasýlýðýnda sert bir düþüþ bulunmaktadýr, öyle ki, 2006 yýlýnda eðitimli erkeklerin (en azýndan lise diplomasý olanlar) oraný %28,7 iken kadýnlarýn oraný yalnýzca %9,4 tür. 42. Ýstihdam oraný (istihdam/çalýþan nüfus oraný), kentsel alanda son derece düþüktür ve kademeli olarak artmaktadýr (2000 yýlýnda %15,2 iken, 2006 yýlýnda %16,7 ye yükselmiþtir.) (Tablo 19). Ýstihdam edilen erkeklerin oraný yýllarýnda ciddi biçimde düþmüþ, 2006 yýlýna kadar biraz yükselmiþtir. Ýstihdam oraný, erkekler için eðitim sayesinde hýzla artmaktadýr. Ancak istihdam oraný üzerinde eðitimin etkisi, kadýnlar için iþ beklentilerini artýran üniversite eðitimi hariç, çok daha düþüktür. 43. Kentsel alanlarda istihdam edilenler arasýnda, kayýtlý kadýn çalýþanlarýn oraný, erkeklerin oranýndan biraz düþüktür (Tablo 20). Kayýtlý çalýþanlarýn oraný ve cinsiyet farklýlýðý eðitim seviyesine baðlýdýr. Daha az eðitimli kadýnlar ve erkekler arasýnda ciddi bir kayýtlýlýk farký gözlemlenirken, lise, meslek okullarý ve üniversite mezunlarý için cinsiyet ayrýmý yapýlmadýðý tespit edilmiþtir (Liselerde %77, meslek okullarýnda %79 81, üniversite mezunlarýnda %90 dan fazla). Dahasý, kayýtlýlýk oraný daha az eðitimli erkekler ile kadýnlar arasýnda son derece düþüktür yýlýndaki ekonomik krizin, istihdamýn kayýt altýna alýnmasý üzerinde çok büyük olumsuz etkisi olmuþtur. Kayýtlý çalýþanlarýn oraný, cinsiyete ve eðitim seviyesine bakmaksýzýn çok düþmüþtür; ancak düþüþ, daha az eðitimli kadýnlar ve erkekler arasýnda daha derindir yýlýnda, kentsel alanlarda kayýt altýndaki istihdamda hafif bir iyileþme olmuþtur. Kayýt altýna almada görülen deðiþikliklerin dönemsel olduðu düþünülmektedir. 44. Ýþgücü pazarýna yeni yapýlan giriþlerin durumunu kontrol etmek için Tablo 18 20, yaþ aralýðýndaki genç insanlar için yeniden oluþturulmuþtur (Tablo 21- Tablo 22). Toplam nüfus içerisinde genç nüfusun oraný 2000 yýlýnda %19,5 ten 2006 yýlýnda %17,3 e gerilemiþtir (Tablo 21 in son satýrý). Genç insanlarýn eðitim seviyesine göre daðýlýmý, hem kadýnlar, hem de erkekler için son yýllarda okula devam etme koþullarýnýn iyileþtirilmesi sayesinde daha eðitimli çalýþan oranýnýn genç nüfus içerisinde yaþlý nüfustan daha yüksek olduðunu göstermektedir. Genç insanlarýn çoðunun üniversite yaþýnda

14 Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü 9 olmasý nedeniyle üniversite mezunlarýnýn oraný gençlerde yaþlýlardan daha düþüktür. Hâlen pek çok genç yüksek öðretime devam etmektedir. 45. Eðitim seviyesi ve cinsiyet itibarýyla genç insanlar arasýnda istihdamýn oraný, gençlerin okula devam etmesi yüzünden istihdam edilen yetiþkinlerin oranýndan daha düþüktür. Bununla birlikte, 2001 krizi, 2000 yýlýndan 2003 yýlýna kadar istihdam oranýnda çok derin bir düþüþ yaþayan gençlerin istihdamý üzerinde çok olumsuz bir etki yaratmýþtýr. Düþüþ, özellikle erkek üniversite mezunlarý tarafýndan hissedilmiþtir. Bu bulgu, eðitimli genç insanlarýn bile kriz dönemlerinde iþ bulunmada ciddi sorunlarla karþýlaþtýklarýný gösterir. 46. Genç çalýþanlar arasýnda kayýt altýnda çalýþma durumu Tablo 23 te gösterilmiþtir. Gençler arasýnda kayýt altýnda çalýþma ve kayýt altýna girme eðilimi, çalýþan nüfus içerisinde gözlemlenenlere benzerdir. Kayýt dýþý istihdam, daha az eðitimli gençler arasýnda yaygýndýr ve 2006 yýllarýndaki düþüþ dönemi öncesinde, 2000 yýlýndan 2004 yýlýna kadar tüm eðitim kategorilerinde kayýt dýþý istihdam yükselmiþtir. Genç kadýnlar ile genç erkeklerde kayýt altýna alýnmada gözle görülür bir fark bulunmaktadýr. Genç kadýnlar ile yetiþkin kadýnlar arasýnda kayýt altýna alýnma oranlarýnýn, tüm eðitim kategorileri için neredeyse ayný olmasýna raðmen, eðitimli genç erkeklerin kayýtlý bir iþ bulma olasýlýðýnýn eðitimli genç bir kadýna göre daha az olmasý, genç erkekler arasýnda kayýt altýna alýnma oranýný düþürmektedir. 47. Bu bulgular, i) daha az eðitimli kadýnlarýn kariyerlerine kayýt dýþý iþlerle baþladýklarýný ve zaman içerisinde, kayýt altýndaki iþlere muhtemelen pek geçmediklerini; ii) daha az eðitimli erkeklerin de kariyerlerine kayýt dýþý iþlerle baþladýklarýný, ancak büyük bir kýsmýnýn (yaklaþýk üçte biri herhangi bir diploma olmadan, yarýdan çoðu en azýndan ilkokul diplomasý) er geç kayýt altýnda çalýþtýðýný; iii) eðitimli genç kadýnlarýn çoðunluðunun mesleki kariyerlerine kayýt altýndaki bir iþle baþladýklarýný ve iþlerine sarýldýklarý (neredeyse %90 ý); iv) eðitimli genç erkeklerin (%78.4) baþlangýçta, eðitimli genç kadýnlardan (%88.7) daha düþük oranda kayýt altýnda çalýþtýklarýný, ancak zaman içerisinde kayýt altýnda bir iþte çalýþma konusunda daha istekli olduklarýný göstermektedir. Bir baþka ifadeyle, genç bir adam, muhtemelen kayýt dýþý istihdamla iþ hayatýna atýlmakta ve sonra kayýt altýna alýnmaktadýr. Genç bir kadýn ise az eðitim almýþsa, iþ hayatýna kayýt dýþý baþlamakta ve kayýt dýþý sürdürmektedir. Ancak daha eðitimli ise kayýtlý olarak iþe baþlamaktadýr. 48. Þu ana kadar, istihdam modellerindeki deðiþiklikler bireysel seviyede analiz edilmiþtir. Bununla birlikte, refah ve yoksulluk analizi için önemli olan, hanehalký düzeyinde istihdamdaki deðiþikliklerdir. Çünkü hanehalký, istihdam ve tüketim konusunda kararlarýn alýndýðý ekonomik bir birimdir. Yoksulluk ölçümü üzerine hesaplamalar, hanehalkýnýn gelir ve harcamalarýna iliþkin veriler kullanýlarak hanehalký seviyesinde de yapýlýr. 49. Hanehalklarý büyüklüklerine göre sýnýflandýrýlýr (hanede yaþayan insanlarýn sayýsýna göre). Tablo 24, hanehalkýnýn büyüklüðü ve cinsiyete göre kentsel nüfusun yayýlmasýna iliþkin veriyi göstermektedir. Kentsel nüfusun çoðunluðu, 4 6 kiþilik evlerde (Ortalama %58,5) yaþarken, nüfusun %29,3 ü küçük evlerde (1 3 kiþinin yaþadýðý evler), %12,1 i ise büyük evlerde (7 ve daha fazla kiþinin yaþadýðý evler) yaþar. Büyüklüðün daðýlýmýnda çok küçük bir kayma görülmektedir: 2000 yýlýndan 2006 yýlýna kadar, orta büyüklükteki evlerin oraný (4 6 kiþinin yaþadýðý evler) hafifçe düþmüþ (%2,5); küçük evlerin oraný %1,5, büyük evlerin oraný ise % 1 oranýnda artmýþtýr. 50. En az bir kiþinin istihdam edildiði bir evde yaþayan insanlarýn oraný hakkýndaki veri, en hassas gruplar hakkýndaki bilgiyi gözler önüne sermektedir (Tablo 25). Yalnýz baþýna yaþayan kadýnlar (evde tek kiþi olarak yaþayan kadýnlar) arasýnda istihdam oraný ortalama yalnýzca %12,4 tür. Yalnýz yaþayan erkeklerin de yarýsý iþsizdir. Evin büyüklüðüne göre oran büyümektedir; ancak hiç kimsenin çalýþmadýðý büyük evlerde yaþayan çok sayýda insan vardýr. Tüm kadýnlarýn %13-14 ü, tüm erkeklerin %11-13 ü, hiç kimsenin çalýþmadýðý büyük evlerde (7 ve daha fazla kiþinin yaþadýðý evler) yaþamaktadýr. Yaklaþýk bir milyon kiþi hiçbir iþi olmadan büyük evlerde yaþamaktadýr yýlýndaki kriz, iþi olmadan evde oturan kiþilerin oranýnýn yükselmesine yol açmýþtýr (2003 yýlýna kadar yaklaþýk %5). Geniþ evler krizden daha çok etkilenmiþ ve iþi olmadan geniþ evlerde yaþayanlarýn oraný ayný dönemde %9 artmýþtýr (Tablo 25).

15 10 Büyüme, Ýstihdam, Vasýflar ve Kadýn Ýþgücü 52. Kayýtlý istihdamýn kapsamý hanehalkýnýn büyüklüðüyle deðiþmektedir. Kayýtlý istihdam ile hanehalký büyüklüðü arasýnda ters U türü bir iliþki söz konusudur. En az bir kiþinin kayýtlý istihdam edildiði evlerde yaþayanlarýn oraný, küçük ve geniþ evlerde çok düþüktür ve en fazla deðere 4 kiþilik evlerde ulaþýr (Tablo 26). 4 kiþilik evlerde yaþayan insanlarýn yaklaþýk %70 inde en az bir kiþi kayýt altýnda istihdam edilmektedir (böylelikle, tüm hanehalký üyeleri sosyal güvenlik þemsiyesinden yararlanmaktadýr). Ancak ayný oran, çok küçük (1 2 kiþinin yaþadýðý) ve büyük (7 ve daha fazla kiþinin yaþadýðý) evlerde %50 daha azdýr. Beklendiði üzere, kayýt altýnda en az bir kiþinin istihdam edildiði evlerde yaþayan insanlarýn oraný 2000 yýlýndan 2004 yýlýna kadar yaklaþýk %7,3 düzeyinde düþmüþtür ve düþüþ, geniþ evlerde daha büyüktür. 53. En az bir kiþinin iyi bir iþe sahip olduðu evlerde yaþayanlarýn oraný, kayýt altýndaki istihdamda gözlemlenene benzer bir yayýlma gösterir. Oran, 3 4 kiþinin yaþadýðý evlerde (yaklaþýk %23 26) daha yüksek iken, çok küçük ve geniþ evlerde son derece düþüktür. Bununla birlikte, en az bir iyi iþin bulunduðu evlerde yaþayan insanlarýn oranýnda ekonomik kriz süresince herhangi bir düþüþ görülmemiþtir. Tam tersine, oran, kriz sýrasýnda ve krizden sonra tüm hanehalký ve cinsiyet kategorilerinde neredeyse sürekli olarak (2000 yýlýndan 2006 yýlýna kadar yaklaþýk %5) artmýþtýr. En az bir iyi iþin olduðu evlerde yaþayan insanlarýn oranýndaki artýþ, Türkiye nin kentsel alanlarýnda yoksulluðun azaltýlmasýna muhtemelen katkýda bulunacaktýr. 6. Ýþgücü pazarýna katýlým ve ücretler 54. Önceki bölümde yer alan analiz, istihdam modellerindeki deðiþikliði açýklamaktadýr. Bu deðiþikliðin belirleyicilerine ýþýk tutmak için iþgücü pazarýna katýlým kararlarýna ve bireysel seviyede ücretlerin belirlenmesine bakmak yardýmcý olacaktýr. Çalýþma çaðýndaki bir kiþinin önünde iki seçeneðin bulunduðu kabul edilir. Ýlk olarak, evde oturmak ve pazar dýþý bir faaliyetle örneðin; çocuklara veya yaþlýlara bakmak, yemek yapmak, evlerde tadilatlar yapmak, vb. üretime katkýda bulunmaktýr. Boþ vakit de evde üretim þeklinde yorumlanabilir. Ýkinci olarak iþgücü pazarýna katýlabilir; kayýt dýþý ya da kayýt altýndaki bir sektörde istihdam edileceði bir iþi kabul edebilir. 55. Ýnsanýn belirtilen seçenekler arasýnda yapacaðý tercih aþaðýdaki þekilde tarif edilebilir: Uih = Uih(qih) [1] Uij = Uij(sij, qim,qih) = U(sij, (wij pihqih)/pim, qih) [2] qh, evdeki üretimin miktarýdýr (örneðin; evdeki hizmeti verebilmek için çalýþýlan saat süresi); qm tüketilen ürünlerin ve verilen hizmetlerin miktarýdýr; w ücreti; ph evdeki üretimle verilen hizmetlerin fiyatýný; pm diðer ürünlerin ve hizmetlerin fiyatlarýný (pazar tabanlý); ve sj kiþinin j iþinde istihdam edilmeye baþladýðýnda alacaðý iþsizlik parasý, saðlýk sigortasý, vb. ücretsiz yararlanýlan hususlarý ifade eder. I ve j rumuzlarý, kiþiye ve iþin türüne atýfta bulunur. Bu belirtimde, kiþi evde oturmayý tercih ederse, kiþinin evdeki hizmetlerin qh birimlerini üreteceði kabul edilir. Kiþi j iþinde çalýþýrsa, belli bir ücret (wij) ve avantaj paketi (sj) alacaktýr. Evde üretim yoluyla saðlanabilecek hizmetler için ödeme yapacak (Örneðin, çocuk bakýmý, yemek piþirme, vb); ücretinin geri kalaný (wij-pihqih) pazar tabanlý ürünler için harcanacaktýr. 56. Bir birey için altý tür iþin varlýðý kabul edilir: kayýt altýnda imalat (fm) ve hizmetler (fs), kayýt dýþý imalat (im) ve hizmetler (is), giriþimcilik (iþveren, e) 13, kendi iþinde çalýþmak (se), j {fm, fs, im, is, e, se}. Kiþi evde oturmayý tercih ederse, bu durumda iþsiz olarak kabul edilir (h) 14. Kiþi, menfaatine en fazla katký yapan durumu seçecektir. 57. Bireyin iþgücü pazarýna katýlým kararýný belirleyen bir kaç deðiþken vardýr. Bireyin kararýný belirleyen bu deðiþkenlerden ilki ve en önemli olaný, bireyin sahip olduðu eðitim seviyesidir (ya da bireysel sermayesi). Çünkü eðitim seviyesi ücreti belirler. Eðitim seviyesi, her türlü iþte ücret belirlenirken ayný tesire sahiptir. Ýstihdam edilip edilmeme konusundaki ihtimal eðitim ile yükselecektir. Farklý iþ türlerinde eðitim tesirinde bir fark görülüyorsa, (örneðin, kayýt altýndaki iþlerde kayýt dýþý iþlere karþýlýk, ya da imalat sektöründeki iþlere karþýlýk hizmetler sektöründeki iþlere karþýlýk), bu durumda belli bir iþ türünde iþe alýnma olasýlýðý eðitim ile deðiþecektir. 13 Bir iþveren için, w kazançlarý da içerir. 14 Ýmalat, doðru ve düzgün üretimi, madenciliði ve genel hizmetler sýnýflarýndaki faaliyetleri kapsar. Hizmetler, 15 inþaat, ticaret, ulaþtýrma ve iletiþim, finans ve gayrimenkul ve diðer hizmetleri kapsar.