RUS DIŞ POLİTİKASINI ŞEKİLLENDİREN TEMEL DİNAMİKLER ÇERÇEVESİNDE RUSYA FEDERASYONUNU- ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ (TÜRKİSTAN) İLİŞKİLERİ ( )

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI RUS DIŞ POLİTİKASINI ŞEKİLLENDİREN TEMEL DİNAMİKLER ÇERÇEVESİNDE RUSYA FEDERASYONUNU- ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ (TÜRKİSTAN) İLİŞKİLERİ ( ) YÜKSEK LİSANS TEZİ ESME SARAÇ TEZ DANIŞMANI: YRD.DOÇ.DR. TİMUÇİN KODAMAN ISPARTA, 2008

2

3 ÖNSÖZ 8 Aralık 1991 de SSCB nin hukuken varlığının ortadan kalkmasıyla yeni bağımsızlığını kazanan devletler bir anda dünya kamuoyunun dikkatini çekmiştir. Tarihi ipek yolunun geçtiği ve dünya petrol ve doğalgaz rezervinin önemli bir bölümünün bulunduğu Orta Asya, bu dönemde uzmanlarca İkinci Büyük Oyunun oynanacağı yeni mücadele alanı olarak gösterilmiştir. Rusya Federasyonu nun 90 lı yılların başında yaşadığı ekonomik ve siyasi buhran eski Sovyet coğrafyasına yönelmesini engellemiştir. Bu süreçte başta ABD olmak üzere diğer uluslararası güçler bölgede etkin olmaya yönelik açılımlar geliştirmişledir. Moskova nın ilk yıllarda yaşadığı şoku atlatmasının ardından, yeniden ve hızlı bir şekilde Orta Asya ya yönelmesi bölge hakimiyeti için yaşanan mücadelenin şiddetini artırmıştır. Rusya nın bölge ülkelerinde imparatorluktan miras aldığı etnik, siyasi ve ekonomik kazanımlar bölgeye nüfuz etmesini kolaylaştırmıştır. Ancak, başta Özbekistan olmak üzere Türk cumhuriyetlerinde artan milliyetçilik ve dini radikalizm geçmişe duyulan öfke ile birleşince Moskova hedef tahtası haline gelmiştir. Bu çalışmada, Rusya nın Soğuk Savaş sonrası Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ne karşı izlediği politikalar krolonolojik sıralamadan öte tarihi arka plan çerçevesinde aktarılmaya çalışılmıştır. Çalışma hazırlanırken sadece Türkiye den değil, Moskova dan da Orta Asya ya bakmanın faydalı olacağı düşüncesinden hareketle Rusça kaynak kullanımına özen gösterilmiştir. Bu anlamda, Rusça çeviriler konusunda yardımlarını esirgemeyen değerli öğrencimiz Ferit Axundov a teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca hayatım boyunca manevi desteklerini esirgemeyen sevgili anne ve babama ve yoğun iş temposu içinde bana vakit ayıran değerli hocam Timuçin Kodaman a da bu vesileyle sükranlarımı sunarım Esme SARAÇ i

4 ÖZET RUS DIŞ POLİTİKASINI ŞEKİLLENDİREN TEMEL DİNAMİKLER ÇERÇEVESİNDE RUSYA FEDERASYONUNU- ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ (TÜRKİSTAN) İLİŞKİLERİ ( ) ESME SARAÇ Süleyman Demirel Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Yüksek Lisans Tezi, Ocak 2008, 195 sayfa Danışman: Yrd. Doç. Dr. Timuçin Kodaman Bu çalışmada, Soğuk Savaş sonrası dönemde değişen uluslararası şartlar karşısında Rusya nın Orta Asya Türk cumhuriyetlerine yönelik politikası ele alınacaktır yılları arasında Atlantikçi ekolün etkisiyle Rusya nın izlediği Batı yanlısı ve yakın çevreye ilgisiz politika, 1993 yılında açıklanan Dış Politika Konsepti çerçevesinde şekillenen yakın çevre doktirini ile bütünüyle değişmiştir. Bu dönemde Rusya yaşam sahası olarak gördüğü eski Sovyet coğrafyasını ekonomik, siyasi ve askeri araçlarla yeniden etki altına almaya çalışmıştır. Çalışmanın amacı, Soğuk Savaş sonrası dönemde Rusya nın Orta Asya Türk cumhuriyetleri ile ilişkilerini bölgenin etnik, ekonomik ve siyasi unsurlarını göz önünde bulundurarak aktarmaktır. Bu çerçevede, Rusya nın bölgeye yeniden egemenlik kurmak için kullandığı araçlar olan Bağımsızlık Devletler Topluluğu, Şanghay İşbirliği Örgütü, Kolektif Güvenlik Örgütü ve Avrasya Ekonomik Topluluğu ayrıntılarıyla ortaya koyulacaktır. Son bölümde ise, Rusya nın dört Orta Asya Türk cumhuriyeti ile (Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan ve Kırgızistan) ilişkileri her ülkenin kendi iç dinamikleri çerçevesinde ele alınmaktadır. Anahtar Kelimeler: Rusya, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT), Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) ii

5 ABSTRACT THE RELATIONSHIP BETWEEN RUSSIA AND CENTRAL ASIA TURKIC REPUBLIES (TURKİSTAN) WITH RESPECT TO BASIC DYNAMICS SHAPING RUSSIAN FOREIGN POLICY ( ) ESME SARAÇ Suleyman Demirel University, Department of International Relations, Master Thesis, January 2008, 195 pages. Supervising: Assoc. Prof. Dr. Timuçin KODAMAN In this study, Russia s policy towards Central Asia Turkic Republies in the conditions having changed after the Colg War has been examined. Russia s policy which was West originated and indifferent to the neighborhood and which was effected by the Atlantic school between 1991 and 1993 was fully replaced by Near Abroad doctrine which was formed with Foreign Policy Consept and was declared in During this period, Russia tried to get the Former Soviet Republics under its control again with the economic, political and military means because it considered that geography to be its life space The aim of this study is to conduct Russia s relations between Central Asia Turkic Republics after the Cold War considering the ethnical, economical and political elements of the region. To achieve this aim, Commonwealth of Independent States (CIS), Shanghai Cooperation Organization (SCO), Collective Security Organization (CSO), Eurasia Economic Community (EEC), which Russia used as means to gain the region s control again, were examined deeply. In the last section, Russia s relations between the four Central Asia Turkic Republics (Kazakhstan, Turkmenistan, Uzbekistan and Kyrgyzstan) were examined by considering each country domestic dynamicc. Key Words: Russia, Central Asia Turkic Republic, Commonwealth of Independent States (CIS), Shanghai Cooperation Organization (SCO) iii

6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...İ ÖZET...İİ ABSTRACT...İİİ İÇİNDEKİLER...İV KISALTMALAR...Vİ GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM RUS TARİHİ 1.1. TÜRKİSTAN IN İŞGALİNE KADAR RUS TARİHİ TÜRKİSTAN IN RUSLAR TARAFINDAN İŞGAL EDİLMESİ RUSYA NIN AVRASYA YA YAYILIŞI YILLARI ARASI RUSYA TARİHİ İKİNCİ BÖLÜM SSCB SONRASI RUSYA FEDERASYONU DIŞ POLİTİKASININ ANALİZİ 2.1. SSCB NİN DAĞILMA SÜRECİ: GLASNOST VE PERESTROYKA YILLARI ARASI RUS DIŞ POLİTİKASI: BATI YANLISI POLİTİKA SONRASI RUSYA FEDERASYONU NUN ORTA ASYA POLİTİKASI VE YAKIN ÇEVRE DOKTRİNİ RUSYA NIN YAKIN ÇEVRE SİNE YÖNELİŞİNİN NEDENLERİ MİLLİYETÇİLİK, ORTODOKSLUK, SLAVCILIK VE JEOPOLİTİK KONUM ÇERÇEVESİNDE RUS DIŞ POLİTİKASININ ANALİZİ RUS DIŞ POLİTİKASINI ETKİLEYEN EKOLLER ATLANTİKÇİLİK (BATICILIK) AVRASYACILIK ÜÇÜNCÜ BÖLÜM RUSYA FEDERASYONUNUN ORTA ASYA YA (TÜRKİSTAN A) YENİDEN YÖNELİŞİNDE KULLANDIĞI ARAÇLAR iv

7 3.1. BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞU KOLLEKTİF GÜVENLİK ÖRGÜTÜ AVRASYA EKONOMİK TOPLULUĞU SHANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ DÖRDÜNCÜ BÖLÜM RUSYA NIN TÜRKİSTAN POLİTİKASININ BAŞLICA UNSURLARI 4.1. ETNİK UNSUR EKONOMİK UNSUR GÜVENLİK UNSURU BEŞİNCİ BÖLÜM RUSYA FEDERASYONU NUN ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİYLE İLİŞKİLERİ 5.1. ORTA ASYA NIN (TÜRKİSTAN IN) TANIMI VE RUSYA FEDERASYONU NUN TÜRKİSTAN POLİTİKASININ TEMELLERİ ORTA ASYA NIN (TÜRKİSTAN IN) TANIMI RUSYA FEDERASYONU NUN TÜRKİSTAN POLİTİKASININ TEMELLERİ RUSYA FEDERASYONU İLE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NİN İLİŞKİLERİ RUSYA FEDERASYONU KAZAKİSTAN İLİŞKİLERİ RUSYA FEDERASYONU TÜRKMENİSTAN İLİŞKİLERİ RUSYA FEDERASYONU ÖZBEKİSTAN İLİŞKİLERİ RUSYA FEDERASYONU KIRGIZİSTAN İLİŞKİLERİ SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ v

8 KISALTMALAR AET : Avrasya Ekonomik Topluluğu a.g.e. : Adı Geçen Eser AGİT : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı bkz. : Bakınız BM : Birleşmiş Milletler KGA : Kolektif Güvenlik Anlaşması KGÖ : Kolektif Güvenlik Örgütü (der.) : Derleyen DTÖ : Dünya Ticare Örgütü GUAM : Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova GUUAM : Gürcistan, Ukrayna, Özbekistan, Azerbaycan ve Moldova KP : Komünit Partisi NPT : Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması OAC : Orta Asya Cumhuriyetleri ÖKP : Özbekistan Komünist Partisi RF : Rusya Federasyonu SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği vi

9 GİRİŞ Soğuk Savaş ın sona erişinden bu yana dünya çapında gerçekleşmekte olan değişikliklerin tam boyutu yavaş yavaş berraklaşmaktadır. En önemli uluslararası vakıa, ortada bir dünya gücü olarak ABD nin tek başına kalmış olmasıdır. Zira, Sovyetler Birliği nin çöküşünden sonra Rusya, sosyalizmden miras devraldığı ekonomik yük dolayısıyla büyük bir zafiyet ve ciddi bir buhran içine düşmüştür. 1 Bu arada pek çok bölgede krizler çıkmış ve bugün dahi çözüme ulaşmamış sorunlar mevcuttur. Küreselleşme sürecinin ve bölgesel entegrasyon hareketlerinin hız kazandığı, Soğuk Savaş sonrası dönemde yerel nitelikli bu çatışmaların güvenlik açısından getirdiği tehditler geniş çaplı olurken, tarihi, etnik ve dini açıdan ortak özelliklere ve birbiri içine geçmiş sınırlara sahip olan Orta Asya Türk cumhuriyetlerinin, bu durumdan en fazla etkilenen ülkeler olacağı düşünülmektedir. Soğuk Savaş, Doğu ve Batı arasında sınırları kesin ve net çizmiş; ülkelerin tehdit algılamalarını ve güvenlik endişelerini de aynı doğrultuda açık şekilde ortaya koymuştur. İki kutuplu dünyada örgütlenmeler genellikle bu iki kutup arasında oluşmuş ve bu yolla net politikalar geliştirebilme fırsatı ortaya çıkmıştır. Sovyetler Birliği ve Amerika Birleşik Devletleri nin (ABD) yanında ve karşısında yer alan ülkeler, kendileri açısından tehdit-çıkar ayrımını net bir şekilde kavrayarak ittifaklara katılma kararı alabilmişlerdir. Ancak bugün uluslararası sistem bu çizilen tablodan çok farklıdır. Günümüzde uluslararası ortam iki kutuplu ve tehdit-çıkar kavramının girdi ve çıktılarının tam olarak belirli ve açık olduğu bir sistem değildir. Bu yeni uluslararası sisteme yöneltilen tehditler tek yönlü ve açık değil, aksine sistemin özüne benzer şekilde karmaşık ve çok yönlü hale gelmiştir. 2 Bu nedenle, zengin doğal kaynakların bulunduğu, yaklaşık 22 milyon kilometrelik yüz ölçümü ve 280 milyonu aşan nüfusu ile SSCB nin yıkılışının ardından bağımsızlığını kazanan yeni cumhuriyetlerdeki radikal değişimlerin bölgeyi olduğu kadar tüm dünyası etkileyecek güçte olduğu görülmektedir. Bunlara ek olarak, Sovyet idari anlayışı 1 Margarita Mathioppoulos, XXI. Yüzyılda Küresel Oyuncular Olarak ABD ve Avrupa, Yılmaz Tezkan (çev.), Menfaatler Çatışması Ortasında Türkiye, Yılmaz Tezkan (haz.), Ülke Kitapları, İstanbul, 2000, s Gökçen Oğan, Yeni Büyük Oyun ve Orta Asya: Küresel Güç Mücadelesinin Daimi Sahnesi, Stratejik Öngörü, Ankara, 2006, s. 5. 1

10 sonucu etnik, dini ve ülke sınırı olarak çok karmaşık hale getirilen Orta Asya, (Türkistan) günümüzde söz konusu tehditlerin en fazla görülebileceği bölgelerden biridir. Rollerin değişimi, sosyalizmi bir gecede modası geçmiş hale getirirken, yükselen değerler olan liberal ekonomi, insan hakları, ülkeler arasında diyalog ve işbirliği gibi söylemler başta ABD olmak üzere, diğer uluslararası güçlerin eski Sovyet coğrafyasına inmede kullandıkları en önemli meşruiyet araçları olmuştur. Sosyalist düzenin çökmesiyle ekonomik anlamda tam bir kargaşa ortamına düşen bu ülkeler, Moskova nın yardım etme konusundaki isteksizliği ve sınırlı imkanları karşısında başka kurtuluş yolları aramaya başlamışladır. Orta Asya çok açıklayıcı tanımlanmış ve açıklanmış değildir; sözcüklerde bu coğrafyanın tanımları yapılırken temkinli ve çekingen davranılır. En dar anlamıyla Orta Asya, eskiden Çin Türkistanı olarak adlandırılan, resmi olarak Çince kazanılmış toprak anlamına gelen Sin-kiang (Xinjiang) adını ya da eski ve dar kapsamlı bir kullanımla Serinde (Doğu Türkistan) adını taşıyan yer 3 ; daha geniş ve açıklayıcı anlamıyla ise, bugünkü Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan toprakları, Afganistan ın kuzeyi, İran Horasanı da içine alan bölgedir. Orta Asya tabirinin, Moskova nın Sovyetler Birliği çatısı altında birleşen Türk topluluklarının etnik kimliklerine vurgu yapmaktaki endişesini azaltmak için bilinçli kullanılan bir terim olduğu düşünülmektedir. Ruslar 1920 li yıllardaki Batı Türkistan da kurduğu yeni idari birimlere kadar (Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan) bu bölgeyi genel olarak Türkistan kabul ederek Türkistan Valiliği adı altında merkezi bir birim oluşturmuşladır. Hatta Türkistan ı Uzak Doğu ya bağlayan demir yoluna TÜRKSİB (Türkistan-Sibirya) demir yolu adını vermekte sakınca görmezlerken, Stalin in yönetimi ele almasıyla, milli hassasiyeti artıracak tüm kavramlara tam anlamıyla savaş açılmıştır. Sonuçta bugün Çin sınırlarında bulunan Doğu Türkistan, eski Sovyet sınırında yer alan cumhuriyetlerin bulunduğu coğrafya ise Batı Türkistan olarak nitelendirilmektedir. 4 3 Jean Poul Roux, Orta Asya: Tarih ve Uygarlık, Birinci Basım, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2001, s Çalışmamız süresince Türkistan tabiri konu kapsamında olan dört eski Sovyet cumhuriyeti (Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan) için kullanılacaktır. 2

11 Etnik olarak Fars olan ve resmi dili Farsça olan Tacikistan coğrafi olarak Türkistan içinde yer almasına rağmen çalışma kapsamında tutulmamıştır. Tarihi ipek yolu üzerinde bulunan Orta Asya (Türkistan) jeopolitk konumundan dolayı geçmişte büyük güçlerin mücadele sahası olmuşken, günümüzde ise sahip olduğu petrol ve doğal gaz rezervlerinden dolayı ilgi odağı haline gelmiştir. 19. yüzyıl boyunca Çarlık Rusya ve İngiltere arasında Türkistan hâkimiyeti için yapılan mücadeleye Büyük Oyun denilirken; günümüzde oyunun sahnelendiği alan değişmezken aktör değişikliği yaşanmış, bu kez Rusya ile rolleri paylaşan ABD olmuştur. Çalışmamamız kapsamında olan dört Türk cumhuriyetin karşılaştıkları temel sorunların başında heterojen nüfus yapıları gelmektedir. Milli devlet inşasındaki en büyük engel olan bu durum, Oliver Roy un belirttiği gibi, Sovyet politikaları sonucunda yapay sınırların, kimliklerin ve geçmişlerin ortaya çıkarılmasıyla yakından ilgilidir. Roy a göre, Orta Asya da Baltık cumhuriyetleri, Gürcistan ve Ermenistan gibi SSCB nin dağılma sürecini hızlandıran milliyetçi hareketlerin olmaması, bu ülkelerin sınırlarıyla, isimleriyle, içerdikleri var sayılan etnik toplulukların tanımlarıyla ve hatta dilleriyle, yeniden icat edilmiş geçmişleriyle birlikte 1924 tarihli bir yasayla doğmalarından ileri gelmektedir. Bağımsızlık sonrası artan milliyetçilik bu ülkelerde etnik çatışmayı da beraberinde getirmiştir. Artan milliyetçi hareketlerin ileri vadede bu ülkelerin toprak bütünlüklerini tehlikeye sokabileceğinden endişe duyulmaktadır. Örneğin, Kazakistan ın kuzeyinde yoğunlukta olan Rus azınlık içinde Rusya ya bağlanmayı isteyenlerin oranı hiç de azımsanacak düzeyde değildir. Hatta bu bölgedeki Ruslar ın Altay cumhuriyeti adıyla yeni bir devlet kurma yönünde eğilimlerinin olduğu da bilinmektedir. Bağımsızlığını yeni kazanan Türk cumhuriyetleri arasında en önemlileri Kazakistan ve Özbekistan dır. Bölgenin değişik milli uyanışları açısından bölgesel olarak Kazakistan kalkan, Özbekistan ise candır. Kazakistan ın coğrafi büyüklüğü ve konumu ve Rusya ile sınırı olan bölgedeki tek Türk cumhuriyeti oluşu, Özbekistan, Türkmenistan ve Kırgızistan ın doğrudan Rus baskısından koruyan doğal bir duvar vazifesi üstlenmesine neden olmuştur. 3

12 Özbekistan ın geçmişte önemli bir İslam merkezi olması bölgede ve İslam dünyasındaki prestijinin yükselmesini sağlamıştır. Bununla birlikte Sovyet rejiminin diğer Müslüman Sovyet cumhuriyetlerinin aksine dini faaliyetleri Özbekistan da serbest bırakması günümüzde bu ülkede köktendinci akımların daha etkili olmasının en önemli nedenidir. Moskova nın Özbekistan da uyguladığı bu özel politikasının arkasında, özellikle İslam dünyasına ve üçüncü dünya ülkelerine komünist ideolojiyi ihraç etme düşüncesinin yattığı bilinmektedir. Bu durum özellikle ülkedeki Rus azınlığın göçmesine neden olduğu için ülkede Özbek nüfusun oranı giderek artmaktadır. Bağımsızlığından bu yana Moskova nın baskısından daimi tarafsızlık statüsünün de etkisiyle kurtulan Türkmenistan ın, en büyük sorunu sahip olduğu doğalgazın dünya pazarlarına ulaştırılmasında Rusya ya olan bağımlığıdır. Moskova nın eski Sovyet coğrafyasına yönelik her adımına temkinli bakan bu ülke, Rusya nın öncülüğünde kurulan birçok bölgesel oluşumun dışında kalmıştır. Bölgedeki Türk cumhuriyetleri arasında ekonomik açıdan en zayıf durumda olan Kırgızistan, büyük komşusu Çin tarafından işgal edilme korkusunun da etkisiyle Rusya ya bağımsızlığından bu yana Rusya ya bağımlı politika yürütmektedir. Bölgesel ve küresel çapta faaliyet gösteren birçok örgüte üye olan Kırgızistan, (Dünya Ticaret Örgüne ilk üye olan BDT ülkesidir) bu vesileyle Çin korkusunu bertaraf etmeyi amaçlamaktadır. Dünyanın siyasal olarak en iddialı ve dinamik devletlerinin bulunduğu Avrasya, ABD den sonra en büyük altı ekonomi ve en büyük altı silah alıcısını, dünyanın biri hariç resmi olarak bilinen tüm nükleer güçlerini ve bölgesel hegemonya ve küresel etki heveslisi dünyanın en kalabalık nüfuslu devletini bünyesinde barındırmaktadır. 5 Buna ek olarak, dünya nüfusunun % 75 i, dünya GSMH nın % 60 ve bilinen dünya enerji kaynaklarının %75 i Avrasya da bulunmaktadır. Bu özellikler jeopolitik olarak Avrasya nın kalbi olarak nitelendirilen Orta Asya nın önemini artırmaktadır. Orta Asya nın bu konumun Zbigniew Brezezinski 5 Zbigniew Brezezinski, Büyük Satranç Tahtası, Birinci Baskı, Sabah Yayınları, İstanbul, 1998, s

13 Büyük Satranç Tahtası adlı eserinde şu şekilde ifade etmiştir: 6 Dünyanın süper kıtalarından olan Orta Asya ya diğer bir tabirle Avrasya ya hakim olan herhangi bir güç, dünyanın ekonomik olarak en verimli bölgelerinden ikisini oluşturan Batı Avrupa ve Doğu Asya üzerinde muazzam bir nüfuz kurabilecektir. Dünya haritasına şöyle bir kabaca bakmak bile, bize Orta Asya ya hakim olan gücün Orta Doğu ya ve Avrupa yı da otomatik olarak kontrol edeceğinin ipucunu vermektedir. Bir jeopolitik satranç tahtası konumundaki Orta Asya ekseninde, birbirinden ayrı bir Asya ve Avrupa politikası tasarlamak mümkün değildir. Orta Asya ekseninde yer alan güç dengelerindeki herhangi bir değişikliğin Amerika nın küresel üstünlüğü ve tarihi mirası üzerinde can alıcı etkileri olabilecektir. Brezezinski ye göre küresel öncelik mücadelesinin süreceği bir satranç tahtası olan Avrasya da ABD nin en önemli Asyalı müttefiki Japonya dır ve bu devlet ABD ye Uzakdoğu merkezli bir güvenlik rolü oynama olanağı vermektedir. Diğer taraftan kendisini bölgesel bir oyuncu ve potansiyel olarak büyük bir küresel güç olarak gören Hindistan, Çin i kendisine bölgede rakip olarak görmektedir. Çin ise, Rusya ile Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) örneğinde olduğu gibi bölgesel güç mücadelesinde hem ABD ye karşı Rusya yı yanına alırken, hem de Rusya nın bölgede azalan etkisinden memnun görünmektedir. Türkiye ve İran Orta Asya da hem birbirlerine hem de Rusya ya rakip görülmektedirler yılları arasında Rusya nın 7 Atlantikçi Ekol ün etkisi ile yürüttüğü Batı ile uyumlu ve içe dönük dış politika anlayışı sonucu Orta Asya ya, bölge ile tarihi, etnik ve dini yakınlığı olan Türkiye ve İran gibi bölgesel güçlerin yanında, ABD ve Çin gibi küresel güçler de ilgi göstermeye başlamıştır. İran ın devrim ideolojisini ithal etmesi endişesine karşı Batılı ülkeler Türkiye modeline daha sıcak bakmışlar, laik, demokratik ve İslam devleti formülü en ideal yol olarak görülmüştür. RF nin sürekli olarak gelişmesi için 20 yıl içinde en az 2 trilyon dolar yatırım alması gerekmektedir. 8 Bu nedenle dünya enerji kaynaklarının önemli bir kısmına 6 Brezezinski, a.g.e., Çalışmamız süresince Rusya Federasyonu nu yerine Rusya tabiri de kullanılacaktır. 8 M. P. Ratanova, Desyat Let Sodruzestvu Nezavisimıh Gasudarst, Russia vı Okrujayuşem Mire, (Analitiçeski Yejegodnik), MNEPU Yayınevi, Moskova, 2003, s

14 sahip olan Orta Asya, Rus ekonomisinin gelişmesi için önemli bir fırsat olarak görülmektedir. Rusya elinde bulundurduğu petrol boru hattı tekelini bu ülkelere karşı koz olarak kullanarak hattan aldığı payı artırmaya çalışmaktadır. Dünya enerji tüketiminin gelecek otuz yıl içerisinde büyük oranda artacağı beklenirken, bu oran ABD Enerji Bakanlığı nın tahminlerine göre, dünya çapında talep 1993 ile 2015 yılları arasında yüzde elliden fazla artacaktır. 9 Bu durum Orta Asya nın gelecekte öneminin artacağını göstermesi açısından önemli bir tespittir. Bunun yanında Orta Asya Rusya için kendi güvenliğini sağlaması açısından da önemlidir. Çünkü Orta Asya Rusya nın güney sınırını koruyan tampon bölgedir ve ABD nin 11 Eylül sonrası Afganistan operasyonu sonrası bölgeye yerleşmesiyle önemi gün geçtikçe artmaktadır. Çalışma Beş bölümden oluşmaktadır. Rusya nın bugünkü dış politikasının oluşmasında tarihi arka planın etkili olduğundan hareketle, birinci bölümde Rus Tarihi çalışmaya alt yapı oluşturması amacıyla ayrıntılarıyla aktarılmaya çalışılmıştır. Çarlık döneminden itibaren sistemli bir şekilde yürütülen Rusya nın Orta Asya politikasının iyi anlaşılması, 1991 sonrası sürecin daha iyi kavranmasına yardımcı olacağı kanısındayız. Büyük devletler sık sık istikamet değiştirmezler bakış açısından hareketle ve Rusya nın büyük bir devlet geleneği olduğu düşüncesiyle Rus dış politikasını tarihin derinliklerinden gelen psikolojik ve maddi unsurların etkilediği görüşündeyiz. Bu nedenle ikinci bölümde Rus kimliğini dolayısıyla Rus dış politikasına yön verdiğini düşündüğümüz Milliyetçilik, Ortodoksluk, Slavcılık ve Jeopolitik Konum çerçevesinde Rus Dış Politikası nın analizi yapılmıştır. Ayrıca Rus dış politikasında görülen temel yönelimler olan Avrasyacılık ve Atlantikçilik, ayrım noktaları olan Batı ya bakış ve onu algılayışları çerçevesinde anlatılmaya çalışılmıştır. Rus bilim adamı Andrey Tsiganov, Rus dış politikasının oluşumunu etkileyen dört düşünce ekolü olduğunu tesbit etmiştir. Bunlar; Uluslararası kuramsalcılık, Saldırgan gerçekçilik, Savunmacı gerçekçilik ve Devrimci yayılmacılıktır. Vladimir Jirinovski nin başını çektiği Devrimci yayılmacılar, sınır ötesi yayılmanın Soğuk Savaş tan sonraki boşluğu dolduracak ve Rus milli menfaatlerini koruyacak en 9 Brzezinski, a.g.e., s

15 elverişli araç olduğunu savunurlarken, Yevgeni Primakov ve Vladimir Lukin in de içinde bulunduğu Savunmacı gerçekçiler, barışçı diplomatik girişimler ve ortak ekonomik çıkarların geliştirilmesi vasıtasıyla Sovyet topraklarının bazı bölgelerinde Rusya ya özgü etki alanlarının geliştirilmesinden yanadırlar. Ordunun belli kesiminden de destek alan Saldırgan gerçekçiler ise, Rusya nın milli menfaatlerini korumada ve ABD ile başa çıkmada en uygun yol olarak caydırcılık doktirinini görmektedirler. Rusya nın şimdiki sınırlarından memnun olmayan ve emperyal geçmişe özlem duyan bu grup, ılımlı yayılmadan yanadırlar. 10 Bu yaklaşımlar çerçevesinde Rusya nın yılları arasında izlediği dış politika anlayışı üç bölüme ayrılarak incelenmeye çalışılmıştır. Gorbaçov un yeni düşüncesi ni de şekillendiren Uluslararası kuramsalcılık, yılları arasında Andrey Kozirev önderliğinde yürütülen Rus dış politikasını da büyük ölçüde etkilemiştir. Batı yanlısı ve eski Sovyet coğrafyasına ilgisiz bu dönemin, ardından arasında Rusya nın Monroe Doktrini olarak bilinen Yakın Çevre doktrini çerçevesinde eski Sovyet coğrafyasının yaşam sahası olarak ilan edildiği dönem yaşanmıştır. Son olarak, arası Primakov un dışişleri ve başbakanlığı döneminde gerçekleştirmeye çalıştığı çok kutuplu adil bir dünya düzeni içerisinde Rusya nın Avrasya kutbu olmasına yönelik dönem yaşanmıştır. Üçüncü bölümde Rusya nın Orta Asya ya yeniden yönelişinde kullandığı siyasi, ekonomik ve askeri araçlar Bağımsız Devletler Topluluğu, Şanghay İşbirliği Örgütü, Kolektif Güvenlik Örgütü ve Avrasya Ekonomik Topluluğu aktarılmıştır. Ekonomik ve siyasi olarak eski Sovyet coğrafyasında yeniden baskın güç olmayı hedefleye Moskova, bu ülkelerin bağımsızlık sonrası uğraştığı birçok sorunu bölgeye yeniden inmek için bir araç olarak kullanmıştır. Bu açıdan bölgenin içinde bulunduğu ekonomik, siyasi ve güvenlik sorunlarının bilinmesi 1991 sonrası Rusya nın politikalarının anlaşılması açısından önem taşımaktadır. Bu nedenle dördüncü bölümde bu sorunlara yer verilmiştir. Beşinci bölümde ise, Rusya nın 1991 de Orta Asya Türk cumhuriyetleri ile ilişkileri analiz edilmiştir. Bağımsızlığını yeni kazanmış ülkelerin karşılaştıkları 10 Sergio A. Mikoyan, Rusya, Amerika Birleşik Devletleri ve Avrasya da Bölgesel İhtilaf, Yılmaz Tezkan (çev.), Menfaatlar Çatışması Ortasında Türkiye, Yılmaz Tezkan (haz.), Ülke Kitapları, İstanbul, 2000, s

16 benzer sorunlarla boğuşan bu ülkelerin Rusya ile ilişkileri ortaya konulurken, konu tekrarı olmaması açısından ortak sorunlar her defasında tekrarlanmayıp, bu dört ülkeden hangisinde daha fazla ön plana çıkıyorsa konu o ülke ekseninde irdelenmeye çalışılmıştır. Örneğin Rus azınlığın oran olarak en fazla bulunduğu Kazakistan özelinde nüfus hareketlenmeleri, kökten dinci hareketlerle en fazla uğraşan Özbekistan özelinde ise dini fundamentalizm ortaya konulmaya çalışılmıştır. 8

17 BİRİNCİ BÖLÜM RUS TARİHİ 1.1. Türkistan ın İşgaline Kadar Rus Tarihi İlk Rus topluluklarının ve devletinin ortaya çıkışına ilişkin üzerinde uzlaşma sağlanmış tek bir görüş bulunmamakla birlikte; Rusların Slav ırklarıyla 11 ve Hind- Avrupa (Ari) menşeli kavimlerle aynı ırktan oldukları antropolojik ve dil ile ilgili araştırmalar sonucu tespit edilmiştir. 12 Uluslararası İlişkiler ve tarihsel açıdan bakıldığında, ilk Rus topluluklarının ve Rus Devleti nin kuruluşu hakkında doktrinde Norman Kuramı, Avrasya Okulu, Doğu Slavları ve (Avar-Hazar) Hakimiyeti görüşü olmak üzere üç farklı bakış açısı mevcuttur. Norman Okulu na göre, Kiev Knezliği İlmen gölü ve Dinyeper nehri kıyılarında yaşayan Normanlar ve İsveçliler tarafından kurulmuştur. 13 Rus kültürünün kökeninin İskandinav kaynaklı olduğunu öne süren Normancılar, denizlerde dolaşan ve korsanlıkla uğraşan kuzeyden gelen Norman kavimleri, 9. yüzyılın ikinci yarısından itibaren iki yüzyıl Rus toplumunu etkilemiş ve biçimlendirmiştir. 14 Buna göre Rus kelimesinin menşei Fince ruotsi kelimesine dayanmaktadır. Finler Mealler Gölü (Stockholm) yakınlarındaki İsveçlilere ruotsi adını vermişlerdir. Bu kelime İsveç dilinde roeder Almancada ise ruderer kelimesine karşılık gelen ve sözlük anlamı kayıkçılar, kürekçiler olan bir 11 Slavlar; Doğu Slavlar (Ruslar, Ukraynalılar, Beyaz Ruslar), Batı Slavları (Polonyalılar, Çekler, Slovaklar) ve Güney Slavları (Sırplar, Slovenler, Bulgarlar, Hırvatlar ve Boşnaklar) olmak üzere üçe ayrılırlar ve Avrupa da yaşayan en kalabalık etnik grubu oluştururlar: Fatih Özbay, Tarihsel Süreç İçerisinde Ruslar ve Rusya, İhsan Çomak (der.), Rusya Stratejik Araştırmaları-1, TASAM Yayınları, İstanbul, 2006, s. 13. Daha çok Avrupa nın doğusunda ve güneydoğusunda bulunmakla birlikte, Asya nın kuzey kesiminde yaşamaktadırlar. Ruslar ın dahil oldukları Doğu Slavları kabileler halinde yaşamakta ve kabilelerin başındaki yöneticilere knez (prens, derebeyi) denmektedir. 12 Kezban Acar, Başlangıçtan 1917 Bolşevik Devrimi ne Kadar Rusya Tarihi, Nobel Yayınları, Ankara, Mayıs 2004, s Bu teori İlk olarak Rus tarihçi ve St. Petersburg Bilim Akademisi üyesi Gerhard Friedrich Müler ( ) meslektaşı Gottlieb Siegfried Bayer in ( ) araştırmalarını baz alarak 1739 da geliştirmiştir: Acar, a.g.e., s. 19. Ayrıntılı bilgi için bkz. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917 ye Kadar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993 ve Mesut Hakkı Caşın, Rus İmparatorluk Stratejisi, ASAM Yayınları, Ankara, Caşın, a.g.e., s

18 kelimedir. 15 Böylece ruotsi kelimesi Slav diline Rusi müteakiben de Rus olarak yerleşmiş ve bugünkü manada Doğu Slavlarının büyük bir kısmını kapsayan toplulukların ortak adı olmuştur. 16 Ruslar ın İskandinav Vikingler in soyundan geldiğini savunan ve Rus bilim adamları tarafından şiddetle karşı çıkılan bu görüş, Türkkaya Ataöv ün de belirttiği gibi esasen Rus olan her şeye karşı nefret duyan Alman araştırmacılar tarafından Rus Devleti nin kendi başına gelişme gösteremediği görüşünü yaymak için kasten ortaya atıldığı savunulmamaktadır. 17 Genel olarak Rus tarihçiler tarafından desteklenen Avrasya Okulu, Rus tarihini ormanlık bölgede yaşayan yerleşik Slavlarla steplerin göçebe Turan kavimleri arasındaki ilişkiler açısından ele almıştır. Bu jeopolitik yaklaşımın temelinde Ruslar ın kendi müstakil devletlerini kurmandan önce Asya ve Avrupa kavimleri ile birlikte yaşamış, hatta Türkler ve Moğollar gibi bazı Turani kavimler tarafından yönetilmiş ve onların askeri, siyasi ve kültürel özelliklerinden etkilenmişlerdir. Ruslar ın 15. yüzyılda özellikle de Altın Orda Devleti nin yıkılışı ile güçlü ve tam bağımsız bir devlet kurmaya başladıkları düşünülürse bu etki çok uzun yıllar devam etmiştir. Bu nedenle Norman Okulu nun bakışı ile Ruslar ın tarihsel gelişimini sadece Normalar a bağlamak önemli bir eksiklik olsa gerek. Çünkü arkeolojik ve filolojik araştırmalar güney Rusya da Normanlar dan çok daha önce, bir dereceye kadar siyasal ve toplumsal devamlılık gösteren kavimlerin bulunduğu ve daha 6. yüzyılda Doğu Slavları ile Batı Asya dan İran ve Akdeniz bölgesinden Greko-Bizans etkisinin bugünkü Rusya steplerinde karmaşık bir kültür meydana getirdiğini ortaya koymaktadır. Hatta ünlü Rus tarihçi Vernadsky biraz daha ileri giderek Ruslar ın Slavlarla Alanlar ın karışımı olan Doğu Slavlarından geldiklerini öne sürmektedir. 18 Ataöv e göre ise, Müslüman ülkelerin ve Bizans İmparatorluğu nun Kiev Rusyası ile İskandinavya dan daha sıkı ilişkileri vardır. Rusya nın Bizans ve Müslüman Doğu ile İsveç arasında bir köprü olduğuna 15 Kurat, a.g.e., s Kliuchevsky e göre ise Rus kelimesinin tatmin bir edici tarihi ve etimolojik açıklaması yoktur. Bununla birlikte ilk prensin ortaya çıktığı Varangiyanlı boyun ismi olabileceğini savunmaktadır. Daha sonra ise toplumsal bir tabakanın ortak adı olmuştur. S. Harun Yılmaz, Rusya da Devlet Merkezli Sistem ve Bürokrasi, Versus Yayınları, İstanbul, Şubat 2006, s Türkkaya Ataöv, Rus Devleti nin Kuruluşu, AÜSBF Dergisi, C.XXIII, Ankara, Aralık 1968, No 4, s , aktaran; Caşın, a.g.e., s Acar, a.g.e., s

19 bakılırsa, Rus toplumunun İskandinavya üzerinde etki yapacağı düşünülebilir. O sıralarda Normanlar Pagan iken, Hazar Denizi çevresinde oturan toplumlar arasında Müslümanlık, Hıristiyanlık ve Musevilik etkili olmuştur. 19 Doğu Slavları görüşüne göre ise, Doğu Slavları nın Göktürk ve Avar Devletleri nin etkisinde kalarak geliştiklerini kabul edilmektedir. Buna göre Doğu Slavları ilk olarak MS. 552 de kurulan Göktürk Devleti nin, müteakiben ise Avar İmparatorluğu nun hakimiyetinde yaşamışlardır. Bu süreçte siyasi ve askeri yönden bu Türk devletlerinin etki sahasına girmişlerdir. 8. yüzyılda kurulan Hazar Kağanlığı ise, Doğu Avrupa ya hakim olan tek ve en büyük siyasal teşkilat olmuştur. 7. yüzyıl ve 9. yüzyıl sonları arasında İskandinavyalı Normanlar (Vareg-Ruslar) da, Orta Dinyeper arazisinde Hazar Türkleri nin hakimiyetini tanımışlardır. Nitekim Rus vakayinamelerine göre, Hazarlar bu dönemde her evden birer sincap kürkü vergi almışlardır. 20 Rus Devleti nin kuruluşu hakkında öne sürülen değişik teorilerin analizi ışığında yola çıkılırsa, bölgede egemen güç olarak hüküm süren Hazar Devleti nin 9. yy nin ikinci yarısında bölgesel nüfuzunun zayıflaması neticesinde oluşan ortam, Slav kökenli Rus Devleti nin kurulmasına imkan veren siyasal ve askeri koşulların oluşmasına yol açmıştır. 21 Rus Devleti nin kurucusu kabul edilen Novgorod (Ostragard-Yenişehir) Knezi Rurik, Logoda ve İlmen Gölleri civarını ele geçirip birçok Slav ve Fin topluluğu üzerinde hakimiyet kurarak MS. 862 de siyasal olarak teşkilatlanmıştır. 22 Premature bir devlet olan Novgorod ileri vadede Rus siyasal yapılanmasına ışık tutmuş ve Rus Devletleri nin temelini oluşturmuştur. Rurik tan sonra başa geçen Oleg ( ), devletin hakimiyet sahasını genişletmiştir. Oleg, İskandinavya-Bizans ticaret yolunda bulunan, Hazar devleti zamanında önemli bir ticari ve idari merkez olan ve Rus şehirlerinin anası olarak ilan ettiği Kiev i ele geçirmiş ve burayı başkent yapmıştır. 23 Kiev in coğrafi 19 Caşın, a.g.e., s Kurat, a.g.e., s Caşın, a.g.e., s Kurat, a.g.e., s Rus devlet yapılanmasında çok büyük katkısı olan Oleg den yüzyıllar sonra günümüzde Rusya nın en büyük küresel rakibi ABD nin başkanı 1991 de Ukrayna ya yaptığı bir ziyarette Kiev için Rus Şehirleri nin Anası demesi tarihin bir cilvesi olsa gerek. Tolga Bilener, Ulus Devlet Olma 11

20 mevkii nin şehrin müdafaası açısından da elverişli olması, Oleg in şehrin merkezini kuzeyden güneye taşımasında etkili olmuştur. 24 Novgorod ve Kiev Knezlikleri nin merkezi Kiev olan Drevniy Rus Devleti 25 etrafında birleşmesiyle dağınık halde yaşayan Slavlar bir araya gelerek siyasal ve askeri anlamda tarihteki ilk Rus Devleti ni kurmuşlardır. 26 M.S. 988 da ise Kiev Prensi Vladimir Suyatoslaviç in ( ) Ortodoks Hıristiyanlığı resmen kabul etmesi Rus tarihinin dönüm noktası olmuştur. 27 Vladimir in Ortodoks inancını kabul etmesi ve bunu takip eden dönemlerde devlet yönetimi dahil birçok açıdan Bizans modelini kabul etmesini dini olmaktan daha çok siyasi nedenlere dayandırmak mümkündür. 28 Çünkü X. yy. ın sonunda artık Doğu ve Batı Hıristiyanlık merkezleri resmen olmasa dahi fiilen birbirinden ayrılmış ve Sürecinde Ukrayna, Değişen Dünyada Rusya ve Ukrayna, Erhan Büyükakıncı (der.), Phoenix Yayınları, Ankara, 2004, s Kurat, a.g.e., s. 21. Oleg Bizans ın başkenti İstanbul a deniz yoluyla sefer düzenlemiş; fakat başarısız olmuştur. Rus devleti nin stratejik olarak bu hayati su yolunu kullanarak Bizans yönetimi ile siyasal, askeri ve kültürel temas kurması uzun vadede Rus devlet yapısını etkileyecek önemli bir olaydır. Caşın, a.g.e., Rus tarihi kitaplarında başkenti Kiev olan Drevniy Rus, Ruslar ın ilk merkezi olarak geçmektedir. Ancak Ukraynalı tarihçiler böyle düşünmemekte ve Ruslar ın kökenini Moskova Knezliğinde aramak gerektiğini savunmaktadırlar. Ukraynalı tarihçilere göre Drevniy Rus adında geçen Rus tabirini Rusya olarak algılamak yanlıştır. Drevniy Rus tarihteki ilk Ukrayna devletidir. Bunun en basit göstergesi Drevniy Rus ta konuşulan dilin Rusça dan çok Ukrain diline benzemesidir. Rusya resmi tarihine göre ise, Kiev, Minsk ve Polotska gibi Doğu Slavları nın yaşadığı merkezler Drevniy Rus Devleti nin parçalanmasından sonra Rus devletinin dışında kalmıştır. Bu topraklarda daha sonra Ukrain ve Belerus gibi halklar ortaya çıkmıştır. Purtaş, a.g.e., s. 11. Rus ve Ukraynalı tarihçiler arasındaki bu görüş ayrılıları halen devam etmektedir. Rusça da sınır ülkesi, uç ülke anlamına gelen Ukraina kelimesinden türeyen Ukrayna Alekdandr Soljenitsın e göre meşru bir ülke değil, Lenin in çizdiği yanlış çizgilerin bir sonucudur ve bu nedenle milliyetçi Ruslar Ukrayna yı Rusya Federasyonunun bir parçası olarak görmeye devam etmektedirler. Bu konu ile ilgili detaylı bilgi için bkz. Bilener, a.g.e., s Ali Kemal Meram, Türk-Rus İlişkileri Tarihi, Kitaş Yayınları, İstanbul, Kasım 1969, s Robert William Seton, The Russian Empire ( ), Oxford University Press, London, 1967, s. 3. Gerçekte Hıristiyanlık resmi din olarak kabul edilmeden önce, Ruslar arasında bu dini kabul edenler olmuştur. Örneğin, Knez Vilademir in büyük annesi Olga (Yelana) 957 de Bizans imparatoru Konstantin Porfiropemetos u ziyaret ettiği İstanbul da Hıristiyan olmuştur. Bizans ın Ruslar ı Ortodoksluğa çekme faaliyetleri çok önceden başlamıştır. Hatta 945 te dahi Kiev de bir kilisenin kurulduğu muhtelif kaynaklarda belirtilmektedir. Timothy Ware, The Orthodox Church, Penguin Books, England, 1964, s. 87. Ayrıca, İstanbul un dönemin önemli merkezlerinden biri olması çevre ülkelerin Bizans kültür dairesine girmesinde etkili olmuştur. Bu cihetle, İstanbul da ticari münasebette bulunan Rus tüccarlar ve Bizans sarayında görevli olan varegler arasında Ortodoksluğun hızla yayılması Kiev in tedricen bu dine geçmesinde etkili olmuştur. Ücretli asker anlamında kullanılan vareg kelimesi, Norman dilinde vaeringi den türemiş (Rusçası varjagi) kendini kralın himayesine sokan onda güvenlik (vara) arayan kişi demektir. Caşın, a.g.e., s. 26. Bazı yazarlara göre ise, vareg Rus, Slav toplumu üzerinde yönetici olarak görev almış olanlara verilen isimdir. Meram, a.g.e., s Onay, a.g.e., s