Anahtar kelimeler Kara Kutu, Test Stratejisi, Denklik Sınıf Testi, Sınır Değer, Karar Tablosu testi

Transkript

1 3 Bir işletmenin inovasyon ihtiyaçlarını nasıl tespit ederiz 3.1 Kara Kutu Yöntemi Anahtar kelimeler Kara Kutu, Test Stratejisi, Denklik Sınıf Testi, Sınır Değer, Karar Tablosu testi Bu modülü okuduktan sonra inovasyon süreçlerini ve yönetim sorunlarını değerlendirmekte kullanabileceğiniz faydalı bir araç olan Kara Kutu yöntemi hakkında bilgi edineceksiniz. Bu yöntem, sorumlu kişinin genel bilgilere dayanarak uygun kararları almak zorunda olduğu Karar verme modülü ile yakından ilişkilidir. Bu bölümde ayrıca bu aracı nasıl uygulayacağınıza ilişkin genel yöntemleri de öğreneceksiniz. Bileşeni okuduktan sonra şu sorulara yanıt bulacaksınız: - Kara Kutu yöntemi ne demek? - Kara Kutu ile ne yapabilirsiniz? - Ne için kullanabilirsiniz - Bu yöntemi KOBİ de nasıl uygulayabilirsiniz? Yöntemin daha iyi anlaşılması için bazı vaka çalışmalarını da ekledik. Bu modülü yaklaşık 1 saat içinde tamamlayabilirsiniz. Giriş Bu modülde, şirketin yönetim süreçlerinde kullanılan ve Kara Kutu yöntemi olarak bilinen izleme yöntemini öğreneceksiniz. Kara Kutu yöntemini, dinamik yönetim yapılarını, bu yapıların iç özelliklerine bakmaksızın, girdi ve çıktıları vasıtasıyla incelemek için kullanıyoruz. Örnek olarak bir şirketin mali denetimini verebiliriz. Genellikle bu sürecin sonunda bir mali rapor hazırlanır. Şirketin mali düzenini incelenirken birçok belge kontrol edilir ve nakit akışı da ilk belgeden vs. başlayarak izlenir (bir anlamda mali düzenin giriş ve çıkış verilere bakılır) ancak bu arada mali işlemlerin Kara Kutusunda ne olduğuna bakılmaz. Önemli olan, şirketin doğru nakit akışını değerlendirebilmektir. Kara Kutu yöntemini açıklamak için aşağıdaki örneklerden faydalanabiliriz /11 INNOCASE

2 1. Diyelim ki bilgisayarınızın başındasınız ve günlük işiniz de belli bir tür veriyi internette aramak. Günlük işinizi yapmak için, belli arama motorlarını ziyaret etmeniz 1 ve bulduklarınızın kaynağını tespit etmeniz gerekiyor. İki farklı arama motoru kullanırsanız, arama kutusuna aynı şeyleri yazmış olsanız bile karşınıza farklı sayfalar çıkar. Arama motoruna ne yazmanız gerektiğini biliyorsanız sonuçların kalitesini de değerlendirebilirsiniz ve sonuçların size nasıl geldiğini düşünmenize de gerek olmaz. 2. Pek çok firmada satış ve pazarlama bir tür Kara Kutu gibidir. Bir taraftan müşteri yaratmak için yapılanlar girer, diğer taraftan da müşteriler çıkar ama aslında içeride ne olduğunu kimse tam olarak bilmez. Müşteri sayısını arttırmaya yönelik girişimler, kutunun giriş tarafında daha fazla faaliyet yapmaya dayanır. Peki, bu faaliyetler nasıl işe yarar? Satışlarınızı optimize edebilmeniz için Yöneticiden ne yapması beklenir? Bunlar her gün karşılaşabileceğiniz örnekler. Gördüğünüz gibi Kara Kutulara zaten aşinasınız. Aşağıda bu konuya ilişkin daha teorik bir açıklama okuyacaksınız Kara Kutu Yöntemi nedir? Kara Kutu, nasıl işlediği kullanıcısı tarafından anlaşılamayan veya bilinemeyen herhangi bir süreç veya cihazdır. Sorun çözümünde Kara Kutu Yaklaşımı, karmaşık sorunlarla uğraşırken kullanılabilecek basit ancak faydalı bir yöntemdir. En büyük avantajı, - girdiler (başka bir ifadeyle temin ettiğimiz kaynaklar) ile - çıktıları (arzu edilen hedefler) birbirinden ayırmamıza yardım etmesidir. Şimdi Şekil 1 e, Kara Kutunun genel yapısına bakalım: Şekil 1: Kara Kutu modeli Şimdi, elimizde bir girdi, bir Kara Kutu ve bir çıktı var. 1. Girdiler (kaynaklar ) elimizde olanlar 2. Kara Kutu en karmaşık veya gizemli şeylerin meydana geldiği yer, ancak kutunun nasıl işlediğini öğrenmemize gerek yok 3. Çıktılar (arzu edilen hedefler) sonucumuz 1 Arama motoru bir bilgisayar sisteminde saklı bilgileri bulmak için tasarlanmış bir bilgi bulma sistemidir kaynak Information Retrieval System, 20 Temmuz 2008 de görüntülendi /11 INNOCASE

3 Maalesef, henüz belirtmediğimiz bir parametre daha var. Bu parametre de, hakkında bilgi sahibi olmamız gereken ortam. Örneğin, - Girdileri çıktılara dönüştürmek için ihtiyaç duyulan süreçler - Çözümler veya başarılar için ön koşullar - Firma dışında gerçekleşen tahmin edilemez olaylar vesaire. Ortam, Kara Kutunun davranışını önemli ölçüde etkileyebilir. Tabii istersek ortamı da Kara Kutuya koyabiliriz ancak bunu yaparsak, Kara Kutunun nasıl işlediğini tam olarak anlayamayabiliriz. Bu yüzden, Kara Kutu yöntemini uygulayabilmek için ortamı Kara Kutunun dışında tutmalıyız (Şekil 2). Daha açık bir ifade ile tüm girdiler ile çıktılar arasında sabit bir bağlantı tespit etmeliyiz. Ortam Girdiler Çıktılar Şekil 2: Ortamda etkilenen Kara Kutu modeli Maalesef bu yöntemin en güç kısmı budur. Arama motoru örneğimize dönecek olursak, sonuçların sayısını ve içeriklerini hiçbir şekilde tahmin edemeyiz ancak bize faydalı olacağını umarız Kara Kutu yöntemini neden ve nerede kullanabiliriz? Kara Kutu yöntemini kullanarak mantıklı olasılıklara ulaşabiliriz ve bu olasılıklar mevcut süreçlerin sonucunda ortaya çıkabiliriz. Bu çalışmayı yaparak yeni fırsatlara ve potansiyellere de çok daha duyarlı hale gelebiliriz. Kara Kutu yöntemi genellikle - Mühendisler - İmalatçılar - Proje yöneticileri - Araştırmacılar/istatistikçiler tarafından kullanılır. İmalatta mühendis, imalat prosesini o prosesin tesis edilmesinden sonra incelere ve sadece gözlemlere ve ölçümlere vs. dayanarak sonuçlar çıkarır /11 INNOCASE

4 Proje yönetimi de üç kollu bir Kara Kutu olarak düşünülebilir. Bu kollar, Ürün, Maliyet ve Süredir. Bu üç unsur da, ister üretim ister hizmet olsun, herhangi bir faaliyet için elzem olan değişkenlerdir. Araştırma faaliyetleri genellikle istatistiklere dayanır, Kara Kutu modeli kullanılarak merak edilen konunun bir modelinin bulunmasına çalışılır. İstatistiklerden faydalanarak süreci veya sonucu tahmin edebiliriz Kara Kutu yöntemi nasıl uygulanır? Internet arama motoru örneği, bilgi sahibi olduğumuz bir duruma ilişkindir (bu bilgiyi arkadaşlarımızdan, kitaplardan, internet metinlerinden vs. almış olabiliriz). Bu bilgi bizim için bir model oluşturur ve bu modeli de arama motorlarını kullanırken uygulayabiliriz. Peki, önceden oluşturulmuş böyle bir model yoksa ne olacak? O zaman bir tane model oluşturmamız gerekir. Modeli oluşturmak için - Girdilerin nasıl çıktılara dönüştürüldüğünü tarif etmek veya - Daha ayrıntılı bir model oluşturmak ama bu arada nesnenin nasıl oluştuğunu ve kutunun içinde ne kaldığını düşünmek Modeli oluştururken nesnemizin belli girdilere verdiği yanıtları bulmamız gerekir. Daha doğrusu belli bir girdi koymalı sonra çıktıya bakmalıyız, başka bir girdi koymalı sonra çıktıya bakmalıyız ve bu şekilde devam etmeliyiz Tahmin edebileceğimiz gibi sonsuz sayıda farklı girdi var. Girdi sayısı arttıkça bu girdileri birleştirmek ve sonuca bakmak da zorlaşır. Peki, o zaman sonucu nasıl göreceğiz? İşte bu noktada ihtiyacımız olan şey bir test stratejisidir. Neden Kara Kutuyu test ediyoruz? Burada amaç, nasıl çalıştığını bilmeden kullanabileceğimiz bir sistem tanımlamaktır. Okuldan bir problem örneği Örneğin, öğrencilerin matematik kazanımlarını ölçmek isteyen bir öğretmen kısa bir sınav yapar. Öğretmen - Çocukların 100 e kadar tamsayıları bildiğinin, - Sadece pozitif sayıları bildiğinin - Sadece bu alanda toplama ve çıkarma yapmayı bildiğinin farkında. Peki öğretmen öğrencilere aşağıdaki soruları sorarsa ne olur? =? =? =? =? /11 INNOCASE

5 Bu durumun çocuklar için gerçek bir problem olacağı kesin. Çoğu ilk iki sorunun cevabını bulacaktır. Tabi bu durumda da istisnalar olabilir. 2 Peki, üçüncü ve dördüncü sorulara ne olacak? Bu sorular öğrencilerin kazanımlarına uygun değil. Soruların yanıtları normalde deneyimlediklerinin dışında. 3. ve 4. Sorulara ne tür yanıtlar alacağız? Yanıt basit: rastgele yanıtlar alacağız. Öğrenciler sonuca ulaşmak için kendi analiz yöntemlerini kullanacaklar. Öğrenciler problemi bilmiyorlarsa veya problem kendilerine doğru şekilde sunulmamışsa öğretmen de öğrencilerden anlamlı bir yanıt beklememelidir. Bu örnek bizi Kara Kutumuzun doğru şekilde davranacağı aralıkları ve doğru şekilde davranmayacağı aralıkları bilmemiz gerektiği sonucuna götürüyor. Peki, ortam ne olacak? Testin sonuçları testin yapıldığı zamana, sınıfa, bireysel ruh haline vb. göre değişecektir (bu saydıklarımız ortamı oluşturur), ancak öğrenciler bir aradayken ve tüm öğrenciler aynı koşullar altındayken bu faktörlerin herkesi aynı şekilde etkilemesini bekleyebiliriz ve testin sonuçları arasındaki farkların sadece öğrencilerin Kara Kutularına dayandığını VARSAYABİLİRİZ (tabi sadece varsayabiliriz). Şimdi de Kara Kutu yöntemini uygulama stratejilerini ayrıntılı bir şekilde inceleyelim Vaka Çalışmaları Denklik Sınıfı Testi Denklik sınıfı testi, Kara Kutu yöntemini kullanarak bir nesnenin test edilmesinde kullanılan spesifik bir stratejidir. Bu test ilk olarak yazılım testlerinde kullanılmıştır. 3 Biz ise bu yöntemi bir inovasyonu uygulamaya koymadan önce bir grup girdi oluşturarak ve o girdilerin çıktılarını gözlemleyerek süreci veya hizmetleri modellemek için kullanabiliriz (Şekil 2). Hangi adımlar izlenmeli? 2 genç Carl ın matematik dersinde başına gelenleri okuyabilirsiniz, 20 Temmuz 2008 de görüntülendi Temmuz 2008 de görüntülendi /11 INNOCASE

6 Girdiler sınırlı sayıda sınıfa bölünür (geçerli ve geçersiz sınıf olacak şekilde). Hatırlayacağınız üzere, her olası girdinin çıktısının ne olduğunu bulmamız, başka bir deyişle sistemin nasıl çalıştığını test etmemiz gerekiyordu. Denklik Sınıfı Testinde, bir sınıfın her üyesinin aynı şekilde davranacağı düşünülerek, her bir girdi değeri sınıfı için tek bir test durumu seçerek test durumlarının sayısı azaltılır (bu yüzden sınıflara denk sınıflar, sürece de denklik sınıf testi denir). Başka bir ifadeyle belli bir girdi sınıfının test durumu bir hata verirse (sınıf değerleri geçersizdir) bu sınıftaki başka bir test durumu da aynı hatayı vermelidir. Aynı kural her geçerli sınıf için aynıdır. Örnek: Şimdi de firmanın inovatif bir üretim hattı tasarlayıp kuracağını düşünelim. Kolayca anlaşılması için aşağıdaki örneği kullanalım: - Girdimiz hammadde fiyatları olsun. Diyelim ki fiyatlar 100 ila Euro arasında değişiyor. - Kara Kutumuzun çıktısı da ürünlerin satışının artması veya azalması olsun. Yönetici olarak neticede bizi ilgilendiren şey bu. - Üretim hattının özellikleri veya personelin deneyimi veya mevcut yönetmelikler bizi ilgilendirmiyor. - Biz sadece çıktıya bakıyoruz; kâr ediyor muyuz etmiyor muyuz? Bu yüzden girdinin çıktılar üzerindeki etkisini izleyeceğiz. Çıktılar satışları arttırıyor mu azaltıyor mu? Peki, bu işi nasıl yapacağız. Tabi ki Kara Kutunun nasıl işlediğini test ederek yapacağız: Bir girdi koyacağız, çıktıyı değerlendireceğiz, ikinci girdiyi koyacağız ve çıktıyı değerlendireceğiz vs. vs. Olası her girdiyi test etmemiz tabii ki mümkün değil (1 EUR yu baz alsak test yapmamız gerekir). Bu nedenle girdi aralığını 3 denk sınıfa (aralığa) ayıracağız: - Hammaddelerin fiyatı 100 Euro dan az olduğunda geçersiz bir sınıfımız olduğunu kabul edeceğiz. - Fiyatların geçerli sınıf değerlerinin de 100 ve Euro arasında olduğunu kabul edeceğiz. - Fiyatların Euro yu aştığı durumların da geçersiz sınıfa girdiğini kabul edeceğiz. Sistem çıktısını (satışların artması veya azalması) sadece 3 kez test edeceğiz: Euro altındaki bir fiyat için bir kez test yapacağız (birinci geçersiz sınıfta) Euro arasındaki bir fiyat için bir kez test yapacağız (geçerli sınıf) Euro üstündeki bir fiyat için bir kez test yapacağız (ikinci geçersiz sınıf) Şimdi de çıktıya bakacağız: Çıktı değerlendirmesi: - Birinci durumda satışlar düşüyorsa, bu sonucun o sınıftaki tüm değerler için (100 Euro nun altındaki değerler) aynı (denk) olacağını anlayacağız /11 INNOCASE

7 - İkinci durumda satışlar yükseliyorsa, bu sonucun o sınıftaki tüm değerler için (100 ila Euro arasındaki değerler) aynı (denk) olacağını anlayacağız - Üçüncü durumda satışlar düşüyorsa, bu sonucun o sınıftaki tüm değerler için ( Euro nun üzerinde) aynı (denk) olacağını anlayacağız. Bu yüzden, sistemi 9900 kez test etmek yerine sadece 3 kez test ediyoruz ve çıktının ne olacağından emin oluyoruz. Kara Kutu denklik sınıfı testini kullanarak firmanızdan bir örnek vermek için birkaç dakika düşünün. İpuçları: 1. Şirketinizdeki operasyonel bir süreci belirleyin 2. Girdileri ve çıktıyı (çıktıları) tanımlayın 3. Geçerli ve geçersiz girdi sınıflarını belirleyin 4. Yapılacak testlerin sayısını belirleyin Uç değer analizi Uç değer analizi, denklik sınıfı testinin uzantısı olarak kabul edilebilir. Denklik sınıfı yöntemini tamamlar ve denk sınıfların sınırlarının doğrudan altında veya üstünde kalan değerlerle ilgilenen test durumları oluşturur. Örnek: Yukarıda de gösterilen örneği ele alalım. Araştırılan değerler 100 ila Euro sınırları civarında olacak. Biz de aşağıdaki test durumlarında çıktıya (satışların artmasına veya azalmasına) bakacağız: - 99 ve 101 Euro ve Euro Bu şekilde uç değerin altına veya üstüne bakarak değişen çıktının eğilimini gözlemleyebiliriz. Lütfen firmanızdan vereceğiniz örnek bir vakaya uç değer analizini nasıl uygulayacağınızı anlatmak için birkaç dakika düşünün. İpuçları: 1. Girdilerin sınıflarını belirleyin /11 INNOCASE

8 2. Çıktıyı belirleyin 3. Yapılacak testleri tanımlayın Bir Karar Tablosunun oluşturulması ve test edilmesi Bu yöntem, girdilerin ve çıktıların sınırlı değer grubu oluşturduğu durumlarda (örn. var veya yok (doğru veya yanlış)) kullanılır. Nesnelerin veya süreçlerin eylem olarak adlandırılan davranışı aşağıdakine benzer bir tabloda (Tablo 1) tanımlanır: Koşullar Koşul 1 Kurallar.. Koşul n Eylemler Eylem 1.. Eylem m Tablo 1: Kara Kutu davranışı için örnek Karar Tablosu Karar tablosunda tüm test durumlarını içeren bir dizi sütun (kural) vardır. Girdilerin bağımsız olduğu varsayılır. Bir çıktı (bir eylem) kurala kullanıcının tanımladığı şekilde bağlanır. Örneğin Koşul 1 VE Koşul 2 VAR ise o zaman Eylem 1 yapılır vs. Kural kesin olabilir VEYA mantık yürütülebilir, örneğin Eğer Koşul 1 VEYA Koşul 2 VAR ise o zaman Eylem 1 geçerlidir. Mantığın cebri hakkında daha fazla bilgi için lütfen web sitesini ziyaret edin. 4 Kuralların sayısı Koşulların sayısına bağlıdır, daha açık bir ifadeyle tüm koşulların olası kombinasyonlarının toplam sayısına eşittir. Buna göre: - 2 koşul varsa 4 kural olmalıdır - 3 koşul varsa 8 kural olmalıdır - 4 koşul varsa 16 kural olmalıdır vs Temmuz 2008 de görüntülendi /11 INNOCASE

9 (Okulda gördüğümüz matematik derslerinde, belli sayıda X değerine bakarak /Y kombinasyonlarının sayısını nasıl tanımladığımızı hatırlayın (Y=2^x). Örnek 5 Bir teknik destek firması, müşterilerinin telefonda tarif ettiği belirtilere göre yazıcı sorunlarını teşhis etmek için bir karar tablosu hazırlıyor Yazıcı sorunlarını tespit etme tablosu Kurallar Yazıcı yazmıyor E E E E H H H H Koşullar Eylemler Kırmızı ışık yanıp sönüyor E E H H E E H H Yazıcıyı tanımıyor E H E H E H E H Elektrik kablosunu kontrol et X Yazıcı-bilgisayar kablosunu kontrol et X X Yazıcı yazılımı kurulu mu kontrol et X X X X Mürekkebi kontrol et/değiştir X X X X Kağıt sıkışmış mı kontrol et X X Tablo 2: Karar tablosu örneği Şimdi de Tablo 2 de yer alan birden fazla durumu, Kurallar kısmında sağdan sola giderek açıklayalım: - Kombinasyon 1: Yazıcı yazmıyor (H) ve Kırmızı ışık yanıp sönüyor (H) ve Bilgisayar yazıcıyı tanımıyor (H) durumunda HİÇ BİR eylemde bulunulmaz. - Kombinasyon 2: Yazıcı yazmıyor (H), Kırmızı ışık yanıp sönüyor ve Bilgisayar yazıcıyı tanımıyor (Y) durumunda Yazıcı yazılımı kurulu mu? Kontrol et eyleminde bulunulur. - Kombinasyon 4 te 2 eylemde bulunmamız gerekir vb. Şimdi de lütfen birkaç dakikanızı ayırarak firmanızda istediğiniz bir ürün için bir teknolojik inovasyon konsepti (ortak inovasyon fikirlerinin bir kombinasyonu) hazırlayın. Konsepti test etmek için bir karar tablosu doldurun. 5 http// /11 INNOCASE

10 İnovasyon Konsepti Kurallar E E E E H H H H Koşullar E E H H E E H H E H E H E H E H Eylemler Tablo 3: Karar Tablosu İpuçları: Koşullar: Yeni enerji verimliliğine sahip kaynakların uygulamaya konması Geri dönüşüm Toptan Bilişim Teknolojisinin uygulamaya konması Evet veya Hayır - Evet veya Hayır - Evet veya Hayır Tanımlanan eylemler (çıktılar): Geleneksel olmayan enerji kaynaklarının yoğun şekilde kullanılması, yüksek ARGE (Araştırma ve Geliştirme) masrafları Bu modülün ana hedefi, Kara Kutuyu gerçek hayatta çok sık kullanılan bir yöntem olarak göstermekti. Aslında bu yöntem insanların düşünme şeklinin bir genellemesi olarak kabul edilebilir. Bu modül, problemlerin arkasında ne olduğunu anlamak için zaman ve çaba harcamadan problemlerin kendisi üzerinde yoğunlaşmanıza yardımcı olacaktır. Kara Kutu probleminin bir firma içinde çözülmesine ilişkin önerilen stratejilerin (konu/süreçler vs.) pratikte kullanılan yegane stratejiler olmadığını unutmayın. Karar vermekle görevli yöneticiler, ilave kaynakları okumaları halinde günlük işlerine dair daha genel bir şekilde bakabilirler. Kaynakça: Makedonska et al (1997): Concurrency and company management, TU-Varna /11 INNOCASE

11 Wikipedia- the free encyclopaedia, Wikemedia Foundations Inc, USA 20 Temmuz 2008 de görüntülendi Wikipedia- the free encyclopaedia, Wikemedia Foundations Inc, USA 20 Temmuz 2008 de görüntülendi Answers Corporation 20 Temmuz 2008 de görüntülendi Wikipedia- the free encyclopaedia, Wikemedia Foundations Inc, USA viewed: 20 Temmuz 2008 de görüntülendi İlave Kaynaklar Myers, Margaret, (2004), A First Systems Book: Technology and Management Edition: 2nd, World Scientific Pub Co Inc Web siteleri - Bu web sitesinde Kara Kutu yönteminin yazılım mühendisliğinde kullanılan bir örneğini bulabilirsiniz, 2 Temmuz 2008 de görüntülendi Black Box approach: an eye-opener in innovation work. Bu adreste, Kara Kutu yöntemine ve temel tanımlara ilişkin bilgi bulabilirsiniz, 14 Temmuz 2008 de görüntülendi. - bir internet kuruluşunun yazılım seçimi ve değerlendirilmesiyle ilgili verdiği bilgiler, 2 Temmuz 2008 de görüntülendi 20 Temmuz 2008 de görüntülendi TERİMLER SÖZLÜĞÜ Ortam - bir nesnenin etkileşimde bulunduğu harici koşullar, kaynaklar, uyaranlar vs. Model - ana nesneyi veya bir nesnenin, sistemin veya konseptin çalışma şeklini gösterecek şekilde tasarlanmış bir örüntü, plan, simge (özellikle küçük boyutlarda) /11 INNOCASE