ÖABT COĞRAFYA DERS NOTLARI-3

Transkript

1 Toprağın oluşumunda etkili olan faktörler TOPRAK OLUŞUMU a. İklim Nemli iklim bölgelerinde kimyasal, kurak bölgelerde ise fiziksel parçalanma etkilidir. Örneğin; Ekvatorda 1 cm2 lik toprak bin yılda oluşurken çöllerde 1 cm2 lik toprak bir milyon yılda oluşur. b. Anakayanın Özelliği Anakayası sert olan yüzeyler zor çözüldüğü için toprak oluşumu güçleşir. Yumuşak yüzeyler ve suda eriyen arazilerde toprak daha kolay oluşur. Anakayanın kimyasal özelliğide oluşan toprakta önemlidir. Örneğin; Granit yüzeylerde oluşan toprak kumlu olmaktadır. c. Eğim, Bakı ve Yükselti Özelliği Eğim, suyun toprakta tutunmasına engel olur ve toprak oluşumunu yavaşlatır. Bakıya bağlı olarakta sıcaklık değerleri değiştiği için toprak oluşumunda etkilidir. Yükselti ise hem sıcaklık hem de yağışta etkili olduğu için toprak oluşumunda önemlidir. d. Bitki Örtüsü Bitki örtüsünün zengin olması topraktaki organik maddelerin zenginleşmesine ve mikroorganizmaların toprak oluşumunu hızlandırmasına neden olur. e. Zaman Toprak çok yavaş bir şekilde oluşur. Yukarıda verilen maddelerin hepsi uzun yıllar içerisinde toprak oluşumuna yardımcı olurlar. Toprak, farklı özelliklere sahip katmanlardan oluşur. Bu katmanlara horizon denir. En üstte yer alan A horizonunda organik maddelerce zengin tarım için uygun özellikler vardır. Bu horizonda Demir ve Aliminyum bolca bulunur. En altta ise çözülmemiş ve toprak özelliği göstermeyen C horizonu bulunur. Bu horizonunda altında Anakaya yer alır.

2 TOPRAKLARIN SINIFLANDIRILMASI

3 A) ZONAL TOPRAKLAR A, B, C horizonları belirgin olan yerli topraklardır. Bulundukları bölgenin kayaç yapısını, iklim ve bitki örtüsü özelliklerini taşırlar. 1-) Laterit Yağış ve sıcaklığın yüksek olduğu Ekvatoral kuşağın topraklarıdır.bitki örtüsü sık olduğundan, toprağa humus karışır. Fakat bölgede topraklar aşırı yıkanmadan dolayı humusça fakirdir.tarımsal verim bu topraklarda düşüktür. 2-) Kahverengi Orman Toprakları Orta Kuşakta nemli iklim bölgelerinde görülen topraklardır.genelde yayvan yapraklı ormanlar altında gelişen humusça zengin verimli topraklardır. Aşırı yıkanma yoktur.okyanus ikliminin görüldüğü alanlarda görülür. 3-) Terra Rossa (Kırmızı Akdeniz Toprakları) Akdeniz iklim bölgelerinde bulunan topraklardır. Kalkerli kayalar üzerinde oluştuğundan toprakta kireç oranı yüksektir.bu yüzden tarımsal verim yüksek değildir.sulamayla tarım yapılır.toprakta demiroksit fazla olduğundan kırmızı renklidir. 4-) Podzol Topraklar Nemli soğuk iklim bölgelerinde görülür.iğne yapraklı ormanlar altında gelişen topraklardır.humusça fakirdir.60 derece enlemleri çevresinde görülür. 5-) Tundra Topraklar Kutba yakın bölgelerde görülen topraklardır.yaz mevsiminde sıcaklığın artıp, kar ve buzların erimesiyle bataklığımsı bir yapı alır.tarıma elverişsizdir. 6-) Çernozyom Topraklar Yazları yağışlı karasal iklim bölgelerinde yetişen yüksek boylu çayırlar altında oluşurlar.sıcaklık düşük olduğundan çayır artıkları yeterince ayrışmadan toprak üstünde kalır. Bu yüzden toprağın üst katı siyah renklidir. Buralarda yoğun olarak büyükbaş hayvancılık yapılır.

4 7-) Kahverengi Step Toprakları Yarı kurak iklim bölgelerinde step bitki örtüsü altında gelişen aşırı buharlaşmadan dolayı tuz ve kireç oranı yüksek humus bakımından akir topraklardır. Topraktaki tuzların kılcallaşma ile yüzeye çıkmasına çoraklaşma denir. 8-) Çöl Toprakları Yağış miktarının çok az olduğu bölgelerde görülen topraklardır. Kimyasal ve organik çözülmenin yetersiz olmasından toprak oluşumunu tamamlayamamıştır.yağış olmadığından toprakta tuz ve kireç oranı çok fazladır.bu topraklar tarıma elverişsizdir. B) İNTRAZONAL TOPRAKLAR Olgunlaşmanın tamamlanmadığı, B horizonunun bulunmadığı topraklardır. 1-) Halomorfik Topraklar: Kurak ve yarı kurak iklimlerde buharlaşmanın etkisiyle B horizonunda yer alan tuz ve kireç yüzeye ulaşır. 2-) Hidromorfik Topraklar: Bataklıklarda ve taban suyu seviyesinin yüksek olduğu alanlarda görülen sulu topraklardır. 3-) Kalsimorfik Topraklar: Kireçtaşı yönünden zengin topraklardır. Bunlar: a. Vertisoller: Eski göl tabanlarında kurak zamanlarda dibe çöken kırıntılar nemli dönemlerde şişerek yüzeye çıkar. b. Rendzinalar: Yumuşak kireç taşı üzerinde oluşan topraklar. C) AZONAL TOPRAKLAR Azonal Topraklar;akarsular, rüzgârlar ve buzullar gibi dış kuvvetlerin, çeşitli sahalardan aşındırarak taşıdıkları materyalleri biriktirmeleriyle oluşan topraklardır. 1-) Alüvyal Toprak: Akarsuların taşıdığı materyalleri biriktirmesiyle oluşan topraklar. Delta, ova ve akarsu kenarlarında görülür. 2-) Kolüvyal Toprak: Dağ yamaçlarında oluşan taşlı topraklardır. Verimsizdir. 3-) Regosol Topraklar: Volkanik materyalin ayrışması sonucu oluşan kumlu topraklar, verimlidirler.

5 4-) Lösler: Rüzgarların taşıyıp biriktirdiği topraklardır. 5-) Morenler: Buzulların taşıyıp getirdiği kayalık topraklardır. TOPRAK REJİMİ 1- Podzollaşma: Topraktaki yıkınma olayını tanımlar. Soğuk ve nemli iklim alanlarında olur. 2- Lateritleşme: Yağış ve sıcaklığın etkisiyle çözülmelere bağlı olarak oluşur. Tropikal ve subtropikal bölgelerdeki topraklarda görülür. 3- Kalsifikasyon: Yetersiz yağışlardan dolayı toprakta kalsiyum birikmesine neden olan olayları tanımlar. Toprağın yıkanmadığı kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde görülür. Buna kireçlenme de denir. 4- Çoraklaşma: Kurak ve yarı kurak bölgelerde, vadi ve havza tabanlarında yeterli akışın olmamasına bağlı olarak meydana gelir. Aşırı buharlaşmaya ve tuza bağlı olarak birikme ile oluşur. 5- Gleyleşme: Taban suyu seviyesinin yüksek olduğu alanlarda, suyun varlığına bağlı olarak toprakta oksijen eksikliği sonucu oluşur. Toprağın asit karakterli olmasına yol açar. BİTKİ TÜR ve TOPLULUKLARININ SINIFLANDIRILMASI ENDEMİK: Alanları belirli bir ülke veya bölgeye ait, yerel, ender ve çok ender bulunan türler endemos (indigenous) kelimesinden gelir ve yerli anlamında kullanılır. Türkiye'deki endemik türler Kaz dağı göknarı: Türkiye de yalnızca Kazdağı nda yetişen endemik bir göknar alt türü. 30 metreye kadar boylanabilir. Tomurcukları bol reçinelidir. İğne yapraklı uzun sürgünler üzerinde tek tek ışığa yönelik olarak tarak biçiminde dizilmişlerdi.yaprağın üst yüzü hafif olukludur, alt yüzünde ise iki tane belirgini gümüşi renkte beyaz stoma bandı bulunur. İğne yapraklar sürgünler üzerinde uzun süre, 7-10 yıl kalır

6 Kasnak meşesi m boya ulaşabilen geniş ve yaygın tepeli bir meşe türü. Genç sürgünler sarımtrak veya kırmızımtrak olup, önceleri tüylü daha sonraları çıplaktır. Tomurcuklar büyük yumurta biçiminde kahverengi kırmızı, tüysüzdür. Tomurcuk pullarının kenarları kirpiklidir. Yapraklar sürgünler üzerinde oldukça aralıklı dizilmiştir. Yaprak ayası ters yumurta veya eliptik biçimli, dip tarafı çarpıktır. Yaprakların alt yüzü basık ve yıldız tüylüdür. Üst yüzü çıplak ve koyu yeşildir. Kadeh çok belirgin ve yarımküre şeklindedir. Endemik bir türdür.kütahya, Konya, Afyon, Isparta, Eğirdir yörelerinde bulunur m yükseltilere kadar çıkabilir. Datça hurması Datça Hurması, Datça Yarımadasında batı-doğu yönünde uzanan sıradağların kuzey ve güney aklanlarında olmak üzere, iki ayrı yörede bulunmaktadır. Datça Hurması bu aklanda küme ve guruplar halinde veya tekil olarak da geniş bir alanda yayılış yapmakta ve yayılış sahilden m yükseltiye kadar ulaşabilmektedir. Kuzeyi kapalı, sıcak, deniz etkisi altındaki vadi tabanlarının uygun kısımları ile deniz kenarındaki kum ve çakıl üzerinde yer almaktadır. yaklaşık 10 m boyunda olup Datça da m. boylara ulaşabilmektedir. Sığla ağacı m ye kadar boylanan yaprak döken kalın dallı ve geniş tepeli bir ağaçtır. İlk bakışta çınara benzer. Yaşlandıkça, kabuğu koyulaşır ve derin çatlaklı bir görünüm alır. Çiçekler küçüktür. Çiçek kurulu 1-2 cm çapında olup küre şeklinde çok sayıda çiçek kümesini bulundurur. Meyve 2-4 cm çapında çok sayıda kapsülden oluşur Istranca meşesi: 25 m ye kadar boylanabilen düzgün gövdeli dar tepeli bir meşe türüdür. Gövde kabuğu düzenli aralıklarla çataklıdır. Yapraklar ters yumurta biçimindedir civarında yaprak damarı bulunur. Damarlar birbirine paraleldir. Her iki yüzüde çıplaktır. Alt yüzünde basit ya da yıldız tüyler bulunur. Meyve sapı 2-7 cm uzunluğundadır. Bir sapta 3-4 tane meyve bulunur.

7 RELİK (RELİKT): Kalıntı, eskiden kalma, günümüze gelme Paleoklimatik koşullarda yetişerek yaygın bir durum alan, fakat iklim koşullarının değişmesi üzerine günümüzde zorlukla yaşamını sürdüren bitki toplulukları ve bunların üyeleridir. Örneğin, Karadeniz Bölgesinde yer yer kıyı kuşağında ve ve ardındaki oluklarda bulunan Akdeniz bitki toplulukları, daha önce bu bölgeye Akdeniz iklim koşulları egemen iken yerleşmişler; ancak, günümüz koşulları altında da yetişmelerini sınırlı olarak sürdürme olanağı bulmuşlardır. Güneybatı Anadolu da Köyceğiz, Marmaris dolaylarında küçük ormanlar oluşturan Sığla (Günlük) ağacı (Liquidambar Orientalis) de relik bitki özelliği göstermektedir. Türkiye'deki relik bitki türleri: Ihlamur Boyları m ye kadar ulaşabilir. Büyüklüğü 5-10 cm arasında değişen yaprakları genellikle yürek şeklinde ve çarpık, kenarları dişli ve uzun saplıdır. Sarkık çiçek demetleri sarımsı bir renge ve karakteristik bir kokuya sahiptir. Çok geç açan bu çiçekler (Haziran-Temmuz) kurutularak çay gibi içilir. Kestane Kuzey Anadolu ve Marmara Bölgesi nde yayılış gösterir. Türkiye de doğal olarak yetişen tek kestane türü olan Anadolu kestanesi 30 m boya erişebilen, geniş tepeli bir ağaçtır. Ülkemizde hektar koru, hektar baltalık kestane ormanı bulunmaktadır. Ladin Kuzey yarıkürenin ılıman ve soğuk bölgelerinde yayılış gösteren ladinin 40 değişik türü ve bu türlere ait varyete ve formları vardır. Uzaktan bakıldığında göknara benzese de piramide benzer tepesi ve sarkık dalları ile ondan ayırt edilebilir. Boyu m ye kadar ulaşabilir. İğne yaprakları kısa, sivri uçlu ve kesitli dört köşedir. Ülkemizde Doğu Karadeniz dağlarının denize bakan yüksek kesimlerinde saf ya da karışık ormanlar kuran türü Doğu ladinidir (P. Orientalis). Ülkemizde hektar saf Ladin ormanı bulunmaktadır.

8 Kızılağaç Trakya, Marmara çevresi, Batı Karadeniz ve Doğu Karadeniz de saf ve karışık olarak yayılış gösteren kızılağaç, boyu 20 m yi aşabilen, esmer kabuklu, seyrek dallı bir ağaçtır. Daha çok serin bölgelerde ve nemli dere yataklarının bulunduğu yerlerde görülür. Ardıç Sürüngen çalılardan büyük ağaçlara kadar çok çeşitli türleri olan ardıç, hemen hemen bütün bölgelerimiz yüksek dağlık kesimlerinde doğal yayılış gösterir. Göknar 40m ye kadar boylanabilen göknarlar, kendine özgü formu, gövde kabuğu iğne yaprakları ve hatta kokusu ile Çamgiller familyasının diğer türlerinden ayırt edilebilir. Karaçam Bütün kıyı bölgelerimizin dağlık kesimlerinde saf ya da karışık ormanlar kurar, hatta stebe kadar sokulur.ülkemizde hektar saf karaçam ormanı bulunmaktadır. BİTKİ TOPLULUKLARININ SINIFLANDIRILMASI A) SU İSTEKLERİNE GÖRE 1. Kserofit (kurakçıl bitkiler): Su sıkıntısını önlemek için; yapraklarını azaltırlar, küçültürler veya dökerler. Yapraklarda tüy tabakası oluşur, kalınlaşır ve sertleşir. Gövdelerinde su biriktirirler. Köklerini derine gömerler. (makinin bazı türleri ve garig türleri, sarıçam, karaçam, ardıç, huş, titrek kavak, kızılçam...vb) 2. Mesofit (orta derecede sucul bitkiler): Ilıman kuşakta görülür. Kurak dönemlerde yapraklarını dökerler. Geniş yapraklı türlerdir. (kayın, göknar, akçaağaç, kestane, kafkas ıhlamuru... vb) 3. Higrofit (nemcil bitkiler): Yapraklar geniş ve incedir. Kökler çok derinde değil, yüzeyseldir. (zakkum, sığla ağacı, katırtırnağı, gürgen, karakavak... vb)

9 4. Hidrofit (sucul bitkiler): Tamamen sucul ortamlarda yaşamaya uyum göstermiş türlerden oluşur.genellikle bitkinin kök, gövde ve yaprakları su içinde, sadece çiçekleri suyun dışında gelişir.bu topluluğa durgun sular ve akarsularda rastlanır. (nilüfer) B) IŞIK ALMA SÜRELERİNE GÖRE: 1, Kısa gün bitkileri: saatten az fotoperiyotta çiçeklenme olurken, daha uzun ışık sürelerinde yapraklanma görülür.mısır, çeltik vs...( yalnızca kısa gunlerde çiçeklenirler veya bu bitkilerde çiçeklenme kısa günler tarafından daha da aktifleştirilirler.) 2. Uzun gün bitkileri: saatten fazla ışık almaya başlayınca çiçek açar; daha az sürelerde ise ancak vejetatif olarak gelişirler.(yapraklanma gösterirler)arpa, buğday, yulaf, yonca vs...(yalnızca uzun günlerde çiçeklenirler veya çiçeklenmeleri uzun günler tarafından daha da aktifleştirilir.) 3. Nötr bitkiler: Işık alma süresine bağlı olmaksızın çiçek açan bitkilerdir.pamuk, tütün, ayçiçeği vs.. C) FORMASYON ÖZELLİKLERİNE GÖRE 1. Ağaç Formasyonu Yağış, sıcaklık ve toprak şartlarının elverişli yetişme devresinin uzun olduğu her yerde ağaç yetişir. Yağış azlığı ve yetersizliği, şiddetli buharlaşma ağaç yetişmesine engel olur. Ormanların temel unsuru ağaçtır. Ağaçların oluşturduğu topluluklara orman denir. Örneğin; Ekvatoral yağmur ormanları. 2. Çalı Formasyonu Ormanların tahribi sonucunda oluşan kısa boylu ağaççıkların oluşturduğu topluluktur. Örneğin; Maki, garig, psödomaki.

10 3. Ot Formasyonu İklim, toprak ve yer şekilleri gibi şartların ağaç yetişmesine imkan vermediği yerlerde, belirli zamanlarda düşen yağışa veya tamamı toprağın derinliklerine sızmayan suya bağlı olarak yetişen ot cinsinden bitkilerin oluşturduğu topluluktur. Örneğin; Savan, step(bozkır), çayır, tundra. YERYÜZÜNDEKİ FLORA BÖLGELERİ HOLARKTİK PALEOTROPİK NEOTROPİK CAP (CAPENSİS) AVUSTRALYA ANTARTİK Doğu Asya Orta Asya Sibirya Akdeniz Kuey Amerika Malezya Hindistan Afrika Orta Amerika G. Amerika Güney Afrika Avustralya Antartika

11