ETİKTE NESNELLİK VE ÖZNELLİK TARTIŞMASI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE (SİSTEMATİK FELSEFE VE MANTIK) ANABİLİM DALI ETİKTE NESNELLİK VE ÖZNELLİK TARTIŞMASI Doktora Tezi Berfin KART Tez DanıĢmanı Prof. Dr. Erdal CENGĠZ Ankara-2013

2 i Zamansız gidişiyle hüznü ve acıyı yüreğimize eken, başarılarımın mimarına, Babama

3 ii TEŞEKKÜR Uzun ve zorlu bir süreci geride bırakırken hayatın renklerini gökkuģağı misali yansıtan olaylardan bir demet kaldı elimde Ardıma dönüp baktığımda gördüklerim ve gelecekte anımsayacaklarımın oluģturduğu bu rengârenk zaman dilimine varlığıyla ve yokluğuyla renk katan özel ve değerli insanlara tüm içtenliğimle teģekkürlerimi sunmak isterim. Doktora çalıģmam süresince kendisini tanıma Ģansına eriģtiğim değerli insan, danıģmanım sayın Prof. Dr. Erdal CENGĠZ e yönlendirmeleri ve yaģanan tüm sıkıntılı günlere rağmen desteğini esirgemediği için çok teģekkür ederim. Lisans günlerinden baģlayıp doktora bitimine kadar olan akademik sürecin her aģamasında ve yaģamda karģılaģtığım her türlü güçlük karģısındaki mücadelemde her zaman ve içtenlikle destek olan, bana güvenen ve güven veren değerli insan, sevgili hocam sayın Prof. Dr. Harun TEPE ye canı gönülden teģekkürler. Samimi ve çözümcü tavırlarıyla her zaman yardımcı olan sayın Doç. Dr. Ertuğrul R. TURAN a; her zaman arkadaģ sıcaklığıyla bana destek olan hocam sayın Doç. Dr. IĢıl BAYAR BRAVO ya da ayrıca teģekkür ederim. YaĢanan tüm sıkıntılara rağmen hayata gülümseyerek bakmaya çalıģan, varlığıyla ve sevgisiyle beni ayakta tutan canım annem Serpil KART a; en sevimsiz anlarımın çekilmez karamsarlığını neģesiyle mutluluğa çeviren, biricik kardeģim Dilan KART a sonsuz teģekkürler Ve babama, çalıģmanın baģlangıcında yanımdayken, bitiģini en çok isteyen olup da göremeyen, zamansız gidiģiyle hüznü ve acıyı yüreğimize eken, baģarılarımın mimarı RaĢit Ömer KART a; aile olmayı ve birbirine kenetlenmeyi, sevmeyi ve huzurla yaģamayı, hayatla mücadele ederken güçlü ve her Ģeye hazırlıklı olmayı öğrettiği, en zor anlarımda her zaman yaģam tecrübesiyle bana destek olduğu ve yol göstermekten asla vazgeçmediği için sonsuz teģekkürler Bu çalıģmanın tamamlanıģının belki de en çıkmaza girdiği anlarda desteğiyle güç veren yirmi yılı devirdiğimiz can dostum Hilal GÜMÜġ e; hüznün ve mutluluğun belki de en yoğun paylaģıldığı anlarda yanımda olan iki güzel insana, Nilüfer KESKĠN ve Özge ERBAKAN a, yalnızca dört duvar arasında geçen mesai saatleri içerisinde kalmayan dostlukları ve tez süresi boyunca kaçak günlerimi tolere etmedeki dayanıģmaları, sabır ve anlayıģları için çok teģekkür ederim. Bu süreçte yanımda olduklarını hissettiğim Gazi Üniversitesi nin kazandırdığı değerli arkadaģlarıma ve yönetim kademesindeki değerli hocalarıma en sıkıntılı anlarımdaki varlıkları ve destekleri için teģekkür ederim.

4 iii ÖZET KART Berfin. Etikte Nesnellik ve Öznellik TartıĢması, Doktora, Ankara, Bu çalıģmada, son yıllarda üzerinde çokça konuģulan etikte nesnellik-öznellik sorununun ne olduğu, tartıģmanın nereden kaynaklandığı ve ana sorularının neler olduğu ele alınmaya çalıģılacaktır. Söz konusu tartıģmanın merkezinde yer alan ikilem, tartıģmanın ana savları ile uzlaģan ya da çatıģan temel kuramlar ortaya konacaktır. Etikte nesnellik-öznellik sorunu moral olgular gerçekten var mı? sorusuna yanıtı içeren ontolojik bir sorun; moral olguları nasıl biliyoruz? sorusuna yanıtı içeren epistemolojik bir sorun ve de moral inançların eylemlerimizi güdülemek için gerekli gibi görünmesinden kaynaklanan güdü sorunudur. Bu sorun Eskiçağ düģünürlerinden günümüz analitik düģünürlerine geniģ bir biçimde ele alınmıģtır. ÇalıĢmanın birinci bölümünde etik olguların ontolojik ve epistemolojik temellerini ortaya koymaya çalıģan belli baģlı Eskiçağ düģünürlerinin bilgi, varlık ve etik görüģlerine birbirleriyle olan bağlantısı göz önünde tutularak yer verilmiģtir. Böylece etikte nesnellik-öznellik tartıģmasının felsefe tarihindeki arka planı ortaya konulmaya çalıģılmıģtır. Bilginin kesinliği, doğruluğu ile varlık türleri ve varlık tarzları iliģkisi ele alınarak, felsefe tarihinde etik te bilgi ve doğruluk tartıģmasının durumu gösterilmeye çalıģılmıģtır. ÇalıĢmanın ikinci bölümünde nesnellik kavramının içeriği ile ahlak gerçekçiliğiyle olan sıkı bağına, ayrıca etikte nesnellik ten söz edebilmenin yeni ölçütü olarak ileri sürülen yeni-faydacı kurama değinilmiģtir.

5 iv ÇalıĢmanın üçüncü bölümünde nesnellik kavramının karģıtı olarak sunulan öznellik kavramı ve bu kavramın görecilik le olan iliģkisine değinilerek, ahlak göreciliği ve onun türleri olarak kabul edilen normatif görecilik ve metaetik görecilik ayrımının öznellik kavramıyla iliģkisine yer verilmiģtir. Sonuç olarak, günümüz etik düģüncesinde etikte nesnellik öznellik sorunun, doğal ve ahlaksal olgular arasındaki ontolojik farkları görmekle, yani etik olguları doğal olgular gibi kavramaya çalıģmaktan vazgeçmekle aydınlatılabileceği; nesnel ya da öznel olduğu iddia edilen Ģeylerin aynı Ģeyler olmadığının, bu ayrımlar yapıldığında değerlerin iddia edildiği gibi ne nesnel ne öznel olduklarının söylenemeyeceği dile getirilmektedir. Anahtar Sözcükler: Etik, Etik Nesnellik, Etik Öznellik, Evrensellik, Görecilik, Ahlak Gerçekçiliği, Etik Olgular, Epistemoloji, Ontoloji, Nesnellik, Öznellik.

6 v ABSTRACT KART Berfin. The Problem of Subjectivity and Objectivity in Ethics, Doctorate, Ankara, This thesis studies the problem of objectivity and subjectivity in ethics within the context of main questions which should be answered. This thesis focuses on the dilemma of objectivity which lies in the center of this discussion and the claims of main theories which argue for objectivity or subjectivity in ethics. The problem of objectivity and subjectivity in ethics is both an ontological and epistemological problem. This is an ontological problem, because it looks to the question that Do moral facts really exist? and also an epistemological problem because it looks to the question that How do we know moral facts? and also it is a motivational problem because of moral beliefs seem to be necessarily motivating for our moral actions. These problems are tackled from the Ancient philosophy to the contemporary analytical thinkers within the context of these main questions. The first chapter is about the ontological and epistemological attitudes in Ancient philosophy which advocate a discussion on objectivism and subjectivism in ethics in a broad sense. In this way, it explains the ground of the problem in the history of philosophy by showing the relations of the truth of knowledge with the forms of beings in ethics. The second chapter of this study deals with the concept of objectivity and its strict relation with moral realism and also it tries to employ a new objectivity criterion in ethics which may be called objective utilitarianism. In the third chapter of this

7 vi study it is dealt with the concept of subjectivity in ethics and its relation with moral relativism and its different forms like normative moral relativism, metaethical relativism and moral relativism. Finally, it is argued that the problem of objectivity and subjectivity in ethics may be revealed by identifying moral facts as are unfamiliar with physical facts which are the constituents of physical world. To recognize the ontological differences of these facts may make possible to contend that the questions about objectivity subjectivity in ethical issues are controversial questions which cannot be answered as the questions about physical facts can be. Key Words: Ethics, Ethical Objectivity, Ethical Subjectivity, Universalism, Relativism, Moral Facts, Moral Realism, Epistemology, Ontology, Objectivity, Subjectivity.

8 vii İÇİNDEKİLER ADAMA... i TEġEKKÜR... ii ÖZET... iii-iv ĠNGĠLĠZCE ÖZET... v-vi ĠÇĠNDEKĠLER... vii-viii GİRİŞ: ETİKTE NESNELLİK ÖZNELLİK SORUNU BÖLÜM I. ÖZNELLİK-NESNELLİK TARTIŞMASININ TARİHSEL ARKAPLANI I. 1. Platon dan 20. Yüzyıla Etikte Varlık ve Bilgi Sorunu I Etik Olguların Varlığının ve/veya Bilgisinin Olanaklılığı: Platon, Aristoteles ve Immanuel Kant I Akıl-Duygu Ġkilemi ve Etikte Bilgi Sorunu: John Locke ve David Hume I. 2. Alfred Jules Ayer ve Chaerles Leslie Stevenson:Duygucular ve Öznellik I Etik Önermeler Duygu Ġfadeleri Midir? I Charles Leslie Stevenson: Duyguculuk I. 3. Ludwig Wittgenstein: Dil ve Etik BÖLÜM II. ETİKTE NESNELLİK TARTIŞMASI II. 1. Etikte Nesnellik Kavramı ve Nesnelliğin Temel Esasları II. 2. Nesnellik Sorunu ve Ahlak Gerçekçiliği ĠliĢkisi II Ahlak Gerçekçiliğinin Ne Olduğu Üzerine

9 viii II Gerçekçi Kuramlar II Gerçekçilik ve Doğru Eylemin Ölçütü II. 3. Etikte Nesnellik Ġçin Yeni Bir Ölçüt: Nesnel Faydacılık II Teleolojist Kuramlar: Kural Faydacılığı ve Eylem Faydacılığı II Yeni-Faydacı Kuramlar: Öznel-Faydacı Kuram ve Nesnel-Faydacı Kuram II Nesnel-Faydacı Kuramın Sorunları BÖLÜM III. ETİKTE ÖZNELLİK TARTIŞMASI III. 1. Etikte Öznellik ve Değerlerin Öznelliği III. 2. Etik Olgular ve Gözlemsel Sınanabilirlik III. 3. Etik Öznellik ve Etik Göreciliğin Kökeni III Semantik Görecilik III Ontolojik ve Epistemik Görecilik III Ahlaki Görecilik ve Türleri III Normatif Ahlaki Görecilik III Ahlaksal Yargı Göreciliği III Metaetik Görecilik III Ahlaki Görecilik ve Ahlaksal Gereklilik SONUÇ KAYNAKÇA

10 1 GİRİŞ ETİKTE NESNELLİK ÖZNELLİK SORUNU Varlığın ispatını yaparken somut biçimde elle tutulur, gözle görülür bir Ģeyden söz ediyoruz. YaĢadığımız dünyanın envanterini çıkarmak üzere yola çıktığımızda, yıldızların, atomların, kayaların, taģların, bitki ve hayvanların bilgisine ulaģıyoruz. Antartika nın Ġngiltere den daha büyük olduğunun; dinozorların 65 milyon yıl önce yaģadığının; sigaranın kansere yol açtığının bilgisini somut olarak ediniyoruz. Peki ya iyi ya da kötü denileni bir yerlerde bulabiliyor muyuz? (Rachels, 1998: 2) J. Rachels in bu sorusu etikte nesnellik-öznellik sorununun nereden kaynaklandığını, bu sorunu çözmek için nereye bakmak gerektiğini bize göstermektedir. Sorunun etikte bugün yaygın olan bilgi ve varlık anlayıģından kaynaklandığına iģaret etmektedir. Söz konusu sorunun, yalnızca epistemolojik temele iliģkin yanıtsız kalan ya da yanıtlanamayan sorulardan oluģmadığı, aynı zamanda etik olguların varlığına iliģkin ontolojik soruları da içerdiği düģünülür. Bu bağlamda, Rachels etikte nesnellik-öznellik tartıģmasının temelde iki soru üzerinde düģünülerek ele alınmasında fayda görmektedir: (1) Etik bilgi ya da etikte bilgi diye bir şey var mıdır? (2) Etik olgular var mıdır? (Rachels, 1998: 2-3). Etikte nesnellik-öznellik tartıģması bağlamında Rachels in dile getirdiği bu sorulardan ilki epistemolojik soruna, ikincisi ise ontolojik soruna iģaret etmektedir.

11 2 Duygularımızdan ve toplumsal uzlaģımdan bağımsız ahlak olgularının olduğu, bu olgulara iliģkin bilgilerin nesnel olarak doğruluğundan söz edilebileceği düģüncesi üç temel soru üzerinde odaklanır: Bunlardan ilki, Ahlak olguları gerçekten var mıdır? sorusu etrafında dönen ontolojik sorundur. Bu soruyla ilgisinde, yanıt bekleyen ikinci temel sorun Ahlak olguları söz konusu olduğunda da benzer biçimde iyi ya da kötü dediğimizin Ģeylerin varlığının somut bilgisini edinebiliyor muyuz? Ahlak olguları nerededir? gibi sorular etrafında yürütülen ve sonuçta da Ahlak olgularını nasıl biliyoruz? sorusuna verilen yanıtı da içeren, epistemolojik sorundur. Sonuncusu ise güdü sorunudur. Güdü sorunu, ahlaksal inançların eylemlerimizi güdülemek için gerekli gibi görünmesinden kaynaklanan, ahlaksal inanç ile ahlaksal güdü arasında ne türden bir içsel bağ olduğu, ahlaksal inançlar ile olgusal inançlar arasında ne türden bir iliģki olduğu üzerinde durmaktadır (Rachels, 1998: 2-3). Felsefede bilgi, felsefe tarihi boyunca tartıģılagelen ana sorunlardan biri olmuģtur. Bilginin ne olduğu, kesin ve/veya doğru bilginin, etikte bilginin olanaklı olup olmadığı hep tartıģma konusu olmuģtur. Bilginin neliği ya da neyin bilgi olamayacağı, bilginin tam ve kesinliğinden ya da doğrulanabilir-yanlıģlanabilir oluģundan söz edilip edilemeyeceğine iliģkin sorulara yanıt aranmıģtır. Bu sorulara dair ortaya konulan temel kabuller, hem epistemolojinin hem de etik ve ontoloji gibi diğer temel disiplinlerdeki tartıģmaların da artalanını oluģturmuģtur. Neyin bilgi olduğuna ve bilgilerin doğruluğu ve kesinliğine iliģkin tartıģmalar, 20. Yüzyılda Husserl in felsefeyi kesin bir bilim olarak kurma çabasında olduğu gibi Wittgenstein ın, analitik düģünürlerin ve Viyana Çevresi düģünürlerinin bilgiyi

12 3 temel önermeler ya da protokol tümceleri ne dayandırma çabalarında da ana etken olmuģtur. 20. Yüzyılda etik alanında da tartıģmaların odak noktasında bu türden sorunlar yer almıģ, özellikle etiğin epistemolojik temellerine iliģkin sorularla karģı karģıya kalınmıģtır. Etiğin epistemolojik temellerine iliģkin Etik bilgi mümkün müdür? Etik önermelerin doğruluğu ya da yanlıģlığı mümkün müdür? Etik ilkelerin doğru olduğunu nasıl söyleyebiliriz? Etikte hangi ilke ya da önermelerin doğru olduklarını göstermeye yarayacak bir ölçüt var mıdır? gibi sorular etikteki ana tartıģma konularını oluģturan etiğin epistemolojik temellerine iliģkin sorulardır. Etikte nesnellik-öznellik sorunu da günümüz düģünürlerinin bu savlardan ve sorulardan hareketle tartıģtığı bir ikilem olarak karģımıza çıkmaktadır. Nesnesi insanlar arası iliģkilerdeki eylemler olan, eylem kavramından çok eylemin kendisiyle ilgilenen, eylemin ne olduğunu, yapısını ortaya koymaya çalıģan etik, nesnesi izin verdiği ölçüde de bilgi ortaya koymak istemektedir. Etik, insanın yapıpetmelerini ve bunları yöneten ilkeleri incelemekle, belirli bir durumda ne yapmam gerekir?, doğru eylem nedir?, bir eylemin doğruluk ya da yanlıģlığı nasıl belirlenebilir? gibi sorulara yanıt aramaktadır. Tüm bu sorularla birlikte etik, Antikçağ dan günümüze dek gelen iyi, kötü, doğru, yanlıģ gibi kavramları da ele almaktadır. Bu kavramlara iliģkin savların, Etik nedir? sorusuna ve yukarıda dile getirdiğimiz diğer sorulara verilen yanıtların, temel savları ya da ölçütleri bakımından birbirleriyle kimi zaman uzlaģan kimi zaman ise birbirine ters düģen yeni etik kuramların doğmasına ve etikte çeģitli sınıflamalara, dolayısıyla yanıt bekleyen yeni soruların ortaya çıkmasına neden olduğu düģünülmektedir. Bunun sonucu olarak da kimi etik ikilemlerle karģılaģılması da kaçınılmaz olmaktadır. Etik bugün

13 4 doğrulardan ve kesinliklerden çok karģıtlıkların, çatıģmaların ve ikilemlerin egemen olduğu bir tartıģma alanı görünümündedir. Filozofların karģı karģıya kaldığı etikteki farklı türden epistemoloji temelli sorunlar, baģta dile getirdiğimiz Etik olgular var mıdır?, Etik bilgi diye bir Ģey var mıdır? temel soruları bağlamında karģımıza çıkan epistemolojik ve ontolojik sorunların, normatif etik-meta etik arasında kesin bir sınır çizmek isteyen normatiflik ikilemi ; dünyada etik fenomenlerin ya da etik olguların var olduğuna ve doğal ile moral olgular arasında farklılık olduğuna, bu nedenle doğa bilimleri ve sosyal bilimlerin farklılığını öne çıkaran nesnellik ikilemi ; son olarak da, moral bir yargının doğruluğu ya da yanlıģlığından söz etmeyi mümkün kılan bir yetinin olup olmadığına iliģkin soruların oluģturduğu temellendirme ikilemi olmak üzere üç tür ikilemin varlığına iģaret ettiği düģünülmektedir (Tepe, 2006: 2-4). Her üç ikilemin de temelinde epistemolojik (bilgisel) ve ontolojik (varlıksal) sorunlar bulunduğunu söylemek mümkündür. Söz konusu sorunların varlığı, etik yargılar ya da terimler söz konusu olduğunda epistemolojik ve ontolojik bir zeminin varlığından söz etmenin nasıl mümkün olduğunun sorgulanması gerekliliğine iģaret etmektedir. Öte yandan bilgi türlerini belirleyen Ģeyin bilgiye konu olan nesnenin varlıksal özellikleri olduğu, ancak epistemolojik soruların varlıksal temelden hareketle ele alınmayıģının ya da bilgi nesnesinin varlıksal özelliklerinin yeterince ve gerektiği biçimde hesaba katılmayıģının, etikte ikilemlerle karģılaģmayı kaçınılmaz kıldığı da söylenebilir. Esasında bilginin hep bir şeye iliģkin olduğu, düģünülürse, Analitik düģünürlerin ya da Mantıkçı Pozitivistlerin felsefede ve özellikle de etikte bilgi

14 5 ölçütüne iliģkin sorunları ele alırken bunu göz ardı ederek epistemoloji yapmalarının, yukarıda dile getirilen ikilemlere yol açtığını söylemek mümkündür. Günümüz etik düģüncesinde nesnellik ikileminin-ya da etikte nesnellik öznellik sorunu- doğal ve moral olgular arasındaki ontolojik farkları görmekle aģılabileceğini dile getiren görüģlerle de karģılaģılmaktadır. Bilgi ve bilgi nesnesi kavramlarının açıklığı etik bilginin olanaklılığı nı tartıģmanın da temelini oluģturacak, genel olarak bilgi sorununa verilen yanıtlar, etiğe iliģkin sorular için de yol gösterici olacaktır. Bir felsefe disiplini olarak etikten söz edilebiliyorsa, etik bilginin mümkün olabilirliğinden de söz edilebilmelidir. Felsefi bilgi diye bir Ģey varsa, etik bilgi de olmalıdır. Etik de diğer felsefe disiplinleri gibi doğrulanabilir-yanlıģlanabilir bilgiler ortaya koyabilen, bu bilgiyi de etik fenomenler olarak etik sorunları nesne edinerek ortaya koyabilen bir disiplin olmalıdır. Etik yargıların bilgisel oldukları, ancak etik yargıların temellendirilmelerinin ya da haklı çıkarılmalarının mümkün olabildiği konusunda özellikle günümüz Anglo- Sakson düģünürleri arasında bir uzlaģmadan söz edilebilir. Bunun bir sonucu olarak kimi etikçiler çalıģmalarını etik kavramların analizi ve etik yargıların temellendirilmesiyle sınırlayarak normatif etik yerine meta bir etik kurmaya giriģmiģlerdir. Bir kısım felsefeciler, etiğin bilgisel olmadığını, felsefenin içinde yer alamayacağını iddia ederlerken; bazıları etiği metafizik içeriğinden kurtarıp meta bir etik kurmaya çalıģmıģlar (çünkü etiğin, felsefenin bir alanı olması ya da kalmasıancak böyle mümkün olabilecektir); bazıları da metaetik çözümlemelere ve onun

15 6 sonunda ortaya konan bilgilere dayanan, ama bu çözümlemeleri yalnızca baģlangıç noktası kabul eden bir etik kurmaya giriģmiģlerdir 1 (Tepe, 1992: 2). Etiğin nesnelliğine duyulan Ģüphenin artıģına paralel bir artıģ doğa bilimlerinin nesnelliğine duyulan sonsuz güvende kendini göstermektedir. Etikte nesnelliköznellik ya da etik görecilik-etik evrensellik tartıģması bağlamında en çok göze çarpan konulardan biri ise etiğin, sürekli olarak bilimlerle kıyaslanması ve bu anlamda etikte nesnellikten söz edilemeyeceğinin söylenmesidir. Etik nesnelliği eleģtirenlere göre, hiç Ģüphesiz ki nesnel olan doğa bilimleridir. Fizik nesneler, bizim yönelimimizden bağımsız olarak vardır, oradadır ve bu nesnelere iliģkin kesin bilgi ortaya koymak mümkündür. Rachels in en baģta dile getirdiğimiz alıntısına geri dönersek, etikte tartıģılagelenler, yani değerler, iyi ve kötü, ya da değerli ve değersiz dediklerimiz, fizik nesneler gibi dünyanın bir parçası değildir. Baktığımızda onları görebilir, gösterebilir miyiz? Bir dinozorun kalıntısından onun varlığına, daha önceki dönemlerde yaģamıģ olduğuna iliģkin sonuç çıkarabilir; Antartika nın büyüklüğünü ölçebilir; kansere yakalanma nedeninin sigara olduğunu test edip, sınayarak bilebilir iken, etik olguların varlığından ya da etik bilgiden ve doğruluğundan söz etmek ne kadar mümkündür? 1 Bu düģünürlerden kimilerine göre, etik önermelerin doğrulanıp yanlıģlanabilecek türden bilgisel önermeler olmadıkları, duygu anlatımları ya da emirler oldukları gösterilmelidir; kimilerine göre de etik önermeler, meta ve normatif yanları bulunan, anlam ve temellendirmeye iliģkin sorunlarla sınırlanabilecek olan bir alan olarak anlaģılmalıdır (Tepe, 2002: 3).

16 7 Doğa bilimlerine duyulan sonsuz güvene karģılık, etik öznelciler, etik ilkelerin, normların kiģiden kiģiye ya da bir toplumdan topluma değiģiklik gösterdiğini ileri sürmektedirler. Bu düģüncenin savunucularına göre insanlar, iyi, kötü, doğru, yanlıģ, değerli, değersiz gibi kavramlar ve bunlara dair yargılar -etik alandaki olgu ve yargılar- üzerinde bilimsel alandakine benzer bir uzlaģmayı sağlamak mümkün değildir. Bu nedenle, etikte genel geçerlikten söz etmeyi sağlayacak bir ölçüt, akla dayalı bir yöntem de olamayacaktır. Bununla birlikte etiğin, deneysel bir göndergesinden de söz edilmesi olanaksızdır. Ġyilik, kötülük, doğruluk, yanlıģlık, değerli olma, değersizlik dediğimiz Ģeyler de bilgisel olarak temellendirilemeyen metafizik bir alana aittirler. Bilimin, kanıtlanabilir olması ve üzerinde uzlaģılabilir olgulara dayanması nedeniyle, etikten daha çok kabul gördüğü düģünülmektedir. Günümüz öznelci düģünürlerinin de iddia ettiği gibi, Wittgenstein ın deyiģiyle, etik aģkındır, dile getirilebilir değildir ve etiğin nesnel olabileceğinden söz etmek boģunadır. Etikte nesnelliği savunanlar ise Rachels in cinayet örneğinden hareketle tezler geliģtirerek öznelci bakıģa karģı çıkarlar. Bir eylemi bir cinayet eyleminiincelediğimizde, gördüğümüz Ģey yalnızca bıçaklı bir adam, bıçağı saplayan bir adam, düģen bir kurban, kanın akması ve sonrasında da cansız bir bedendir. Bu olguları görürüz, gözlemleriz, algılarız, somutturlar. Peki, sonunda cinayet kötüdür yargısına varmamızı ve bunun her durumda kötü olduğunun bilgisini edinmiģ olmamızı sağlayan nedir? Kötü dediğimiz Ģey bu gözlemde nerede durmaktadır? Aynı soru, adildir, doğrudur yanlıģtır, değerlidir türünden yargılarımız için de sorulabilir. Cinayet eyleminin eylem ilkesi ya da eylemi yapanın niyeti ya da eylemin

17 8 ahlaksal durumu doğrudan bir olguya iģaret etmeyip yalnızca bir sözcüğe iģaret ettiği söylenebilir mi? Ġyi kötü, erdemli, değerli dediklerimiz, böyle yargılar verdiğimiz insan dünyasının bir gerçeğidir. Hume la baģlayan Wittgenstein da belirgin hale gelen, günümüz düģünürlerinde nesnellik-öznellik tartıģması olarak kendini gösteren olgu ve değer ayrımı görüģü buna karģı çıksa da, değerlerin, iyi, kötü, erdem dediklerimizin de insan dünyasında yer aldığından, olgusallığından söz edilebilir. Dünyada etik fenomenler -etik olgular- vardır. Aristoteles ve Kant ın etik kuramlarında böyle bir varlığın izlerini bulmak mümkündür. Aristoteles in phronesis ya da Kant ın pratik akıl olarak adlandırdığı yeti, bu moral olguları kavramayı, doğrulanabilir yanlıģlanabilir bilgi ortaya koymayı sağlayan da bir yetidir (Tepe, 2006: 4). Ġnsanın bilme yetisi, aklı, moral olguları da tıpkı diğer olgular gibi kavrayabilir. YaĢama dönüp baktığımızda, eylemde bulunduğumuzu, karar verdiğimizi, tercih ettiğimizi görürüz. Bu, yaģamda her insan için kaçınılmaz olandır. Çünkü insan, eyleyen, karar veren, tercihte bulunan, yapıp eden bir varlıktır. Ġnsanın yaģam alanı, bizim etik insanın yapısal özelliklerini bulduğumuz yerdir. YaĢanan etik sorunlar, insanın yaģadığı sorunlardır ve bize etik bilginin olanağını sunmaktadır. Bu çalıģmada, etikte nesnellik-öznellik sorunu, Antikçağ dan günümüze kadar süren tartıģmalarla ele alınacaktır. Nesnellik-öznellik sorununa bu bağlamda bakıldığında, baģlangıçta da dile getirilen iki temel sorunun aydınlatılabilmesi için öncelikle günümüz düģünürlerinin öznellik ve nesnellik kavramlarının içini nasıl doldurdukları, nesnellik ten ne anladıkları ortaya konulacaktır. Bu çalıģmanın ilk bölümünde Eskiçağdan 20.Yüzyıla felsefede nesnellik-öznellik tartıģmasının tarihsel arka planını oluģturan epistemolojik ve ontolojik görüģler ele alınacaktır. Sorunun art

18 9 alanın serimlenmesinden sonra, ikinci ve üçüncü bölümlerde öznel ve öznellik, nesnel ve nesnellik kavramları ile bu kavramları günümüzde tartıģan Anglo- Sakson düģünürlerinin kuramlarına yer verilecektir. Bu temel sorulara yanıt verebilmek için, etik öznelcilik tartıģması baģlığı altında öznellikle neyin kastedildiği ortaya konulduktan sonra; nesnel değerlerin olmadığını açıkça ifade eden John Leslie Mackie nin görüģleri ele alınmaktadır. Sonuçta etik olgulara ve etik bilginin olanaklılığına iliģkin söylenenlerden hareketle, etikte nesnel(ci)lik-öznelci(lik) ikileminin kaçınılmaz olup olmadığı sorusuna uzlaģımsal bir yaklaģımla yanıt vermeye çalıģan David Owen Brink in görüģleri ele alınarak sorun tartıģmaya açılmaktadır. TartıĢmanın her iki yanının görüģlerinin ortaya konularak bir sonuca ulaģılmaya, tartıģmadaki sorunlar gösterilmeye çalıģılmaktadır.

19 10 BÖLÜM I NESNELLİK-ÖZNELLİK TARTIŞMASININ TARİHSEL ARKAPLANI I. 1. Eskiçağdan 20. Yüzyıla Etikte Varlık ve Bilgi Sorunu Nesnellik-öznellik sorunu değerlerin bilgisine ve varlığına iliģkin bir sorun olup, sorunun ardında yatan epistemolojik ve ontolojik problemin kökleri oldukça eskiye dayanmaktadır. Bilgisel soruların varlıksal temelden hareketle ele alınmayıģının ya da bilgi nesnesinin varlıksal özelliklerinin hesaba katılmayıģının bu tartıģmada önemli payı olduğunu söylemek mümkündür. Söz konusu tartıģmada adı geçen düģünürlerden bir olan Rachels in Etik bilgi ya da etikte bilgi diye bir şey var mıdır? ve Etik olgular var mıdır? (Rachels, 1998: 2-3) sorularından ilki epistemolojik, ikincisi ise ontolojik bir problemin varlığına açıkça iģaret etmektedir. Etikte nesnellik-öznellik tartıģmasının bu iki temel sorusunun, değerlerin, etik olguların ve yargıların bilgisine ve varlığına iliģkin söz konusu tartıģmada Eskiçağ düģünürlerinden 20. yüzyıl düģünürlerine kadar olan süreçte önemli filozoflar tarafından ele alındığını görmek mümkündür. Sorunun geçmiģini felsefe tarihindeki epistemoloji ve ontoloji temelli kuramlara bakarak irdelemekle günümüzde kendini nesnelci ya da öznelci olarak sınıflandıran düģünürlerin kuramlarının hareket noktalarını ya da karģılaģtıkları çıkmazın nedenlerini anlayabilmek açısından önemlidir.

20 11 I Etik Olguların Varlığının ve/veya Bilgisinin Olanaklılığı: Platon, Aristoteles ve Immanuel Kant Felsefe tarihinin çeģitli dönemlerinde, varlık görüģüyle metafiziğe düģmekle eleģtirilen, öte yandan da ontoloji temelli bilgi kuramlarının baģlatıcısı olduğu söylenen Platon un bilgi görüģü, moral olguları nasıl biliyoruz? sorusuna bir yanıt niteliğindedir. Söz konusu tartıģmanın ontolojik yanını oluģturan Moral olgular gerçekten var mıdır? sorusuna yanıt verebilmek içinse, Aristoteles in varlık ve etik görüģüne de bakmak gerekir. Felsefede ontolojik bakıģ la ilgili tartıģmalarda günümüze kadar olan süreçte filozoflar üzerinde oldukça etkili olan ve ontolojinin kuramsal çerçevesinin hazırlayıcısı Aristoteles, ontolojik yaklaģımla moral olguları ele almaktadır. Ġnsanın bilgiyle bağını varlıksal yönden ele alan Aristoteles, yalnızca moral olguların varolabileceğinin bilgisini ontolojik bakıģıyla bize sunmakla kalmayıp, aynı zamanda söz konusu moral olguları kavrayan bir yetinin varlığını da dile getirmektedir. Tüm bilgimizin deneyle baģladığını, ancak deneyle son bulmadığını söyleyerek Ġngiliz duygucu geleneğinden tümüyle farklı bir yaklaģım ortaya koyan Kant ise, tüm metafizikçilerin de yanıtlanmasını beklediği Metafizik hiç olanaklı mıdır? (Kant, 1995b: 21), Sentetik a priori bilgiler nasıl olanaklıdır? (Kant, 1995b: 27) sorularını Prolegomena da sormakla etikte nesnellik-öznellik tartıģması bağlamında, Etik bilgi olanaklı mıdır? ve Nesnel bir etikten söz etmek nasıl olanaklıdır? sorularına yanıt vermede yardımcı olabileceği düģünülen bir baģka önemli düģünürdür. Üçünde de ortak olan akıl temelli ve bilgiyle içeriklendirilmiģ bir etik anlayıģı ve var olanlara da bakarak bir bilgi kuramı ortaya koymalarıdır.

21 12 Nesnellik-öznellik sorunu, değerlerin bilgisine ve varlığına iliģkin bir sorun; değerlerin ya da etik olguların varlığı ve bilinebilirliği sorgulanması olarak düģünüldüğünde Platon ve Aristoteles in bilgi, varlık ve etik görüģlerinin bir hareket noktası olduğunu görmek önemlidir. Varolanları nasıl biliyoruz? sorusuna yanıt arayan Platon'un yanıtı, aynı zamanda erdemlerin, günümüzün diliyle ahlak olgularının nasıl bilgi nesnesi yapılabileceği sorusuna da dolaylı bir yanıttır. Platon, bilginin kesinliği ve bilgi nesnesinin ontik özelliği arasındaki bağa Politeia da bilinenleri, görülenler ve düģünülenler (kavrananlar) olmak üzere iki alana ayırmakla iģaret eder. Böylelikle, hem iki varlık alanı hem de iki bilgi türü arasındaki bağıda açıkça göstermektedir: duyulur ve düģünülür varlıklar ile bu varlıkların bilgi türleri. Nesne edinilenlerin farklılığına dayanarak farklı bilgi türleri ve bilme yollarının bulunduğunu ileri süren Platon, etik bilginin ve etik olguların var olduklarını da bu ayrımdan hareketle temellendirmektedir. Platon a göre etik değerler, erdemler vardır, ancak görülenler alanında değil düģünülenler alanındadır 2. 2 Adına doğurtma yöntemi (maieutike) denilen yöntemle, Menon diyalogunda köle nasıl ki bir geometri sorusunu uygun soruları sorarak çözebiliyorsa, benzer biçimde erdemin ve erdem olarak nitelendirdiğimiz diğer Ģeylerin, etik olguların da ne olduklarının bilgisinin aynı yolla ortaya konulması mümkündür. Ġyi, kötü, güzel, çirkin, ölçülü, cesur dediklerimizin bilgisine, erdemlere iliģkin bilgiyi ortaya koymak için önemli olan uygun soruları sormaktır.

22 13 Bilgiye varlıksal açıdan bakan Platon a göre, aklın kendiliğinden dialektikle kavradığı, doğru olan, yanlıģlığından söz edilemeyecek bilgi epistemedir. Bilgiyi soruģturmak, Platon a göre epistemeyi soruģturmaktır. Episteme ideaların bilgisidir. Ġdealar ise yalnızca kavranır, görünmez (Platon,1999: c). Kavramdan kavrama geçip yeniden bir kavrama varan, dialektikle elde edilen ideaların bilgisi en açık olandır (Platon, 1999: b; 511 a-e). Platon un varlığı bütün aydınlığı içerisinde görmenin mümkün olabileceği dialektik yürüyüş adını verdiği yolda, varsayımlardan ilkelerin kendisine yükselmek ve ruhun gözünü gömülü olduğu dünyanın çamurundan kurtarmak mümkündür (Platon, 1999: a). İnsan dialektikayla duyuların hiçbirine başvurmadan, yalnız aklını kullanarak her şeyin özüne varmayı ve iyinin özüne varmadıkça durmamayı denediği zaman, görülen dünyanın da sonuna varır, kavranan dünyanın da (Platon, 1999: a). Dialektik yürüyüģle edinilen ideaların bilgisine en yakın bilgi türü ise bilimlerin bilgisidir ve bu bilgi yalnızca bir çıkarıştır (Platon, 1999: e). Bilimler, gerçek varlığın yalnızca bir yanını yakalarlar. Oysaki dialektik bilimlerin doruğu, tacıdır (Platon, 1999: e). Tek tek Ģeylerin özünü -tek Ģeyde ideayı- görmek, dolayısla erdem dediklerimizin özünü ve neye erdem diyebileceğimizi görmek; iyi ideasına ulaģmak dialektik sayesindedir. Hem bilimlerin kendi kendileriyle, hem de gerçek varlıkla ilintilerini geniģ bir görüģle kavramak ancak böylesi bir yolu yürümekle mümkündür. Bütün olarak varolanı görmek ve varolanlar arasındaki ilintileri görmek dialektika yolunda, kavrama ya da düģünceyle görmekle (noesis)

23 14 mümkündür. Epistemeye ulaģmak, ancak bütünü görmeyi sağlayan bir yoldan geçmektedir. Mağara mitosunda en son adımda güneģi görüp, onun her Ģeyin kaynağı olduğunu anlamakla tüm yanılgılarından kurtulabilecek insan, söz konusu mitostaki gibi bir dialektik yürüyüģü tamamladığında tek tek Ģeylerin neliğini ve bütünü bilebilecektir. Bir Ģeyin ne olduğunu ve o Ģeyi o Ģey yapan Ģeyi, ideaları bilebilecektir (Kuçuradi, 1997: 104). Ġyi, kötü, güzel, doğru, yanlıģ, değerli, değersiz dediğimiz etik olguların bilgisine de aynı yolla varacaktır. Platon un kuramından hareketle Ģunu söylemek mümkündür, ne felsefe metafizik bir alan ne de felsefi bilgi metafizik bir bilgidir. DüĢünüĢle, dialektik yürüyüģün sonunda edinilen felsefi ve etik bilginin, etik olguların üģünülenler alanında değiģmeden, devinmeden, oluģ ve yokoluģtan bağımsız bir özünün olduğunu görebilmek insanın kendi elindedir. Etikte nesnellik-öznellik tartıģması bağlamında Platon un buraya kadar söyledikleri etik bilgi diye bir Ģeyin varlığından söz etmenin nasıl mümkün olabileceğine iģaret etmektedir. Bilgiyle doğrudan bağlantılı olan erdem kavramının neliğine iliģkin bir sorgulama, doğruluk un, ölçülülük ün, güzel in, iyi nin neliğine de ulaģtırabilmektedir. Protagoras adlı diyalogunda Doğruluk gerçek bir Ģey midir, yoksa değil midir? Güzel diye bir Ģey var mıdır? Ġyi diye bir Ģey var mıdır? Ġyi insan kimdir? (Platon, 2010b: c-332d) sorularının yanıtlarını aramakla Platon da Etik olgular var mıdır? Erdemler ya da etik değerler var mıdır? sorularının da yanıtı aranmıģtır. Platon a göre bilgi, yalnızca duyu organlarımızla algıladığımız, nesnesi devinimden, değiģimden bağımsız olmayan nesnelere iliģkin bir bilgi değildir; erdemler ve etik değerlerde vardır ve bilinebilir.

24 15 Söz konusu tartıģmanın ontolojik yanını oluģturan Etik olgular gerçekten var mıdır? sorusuna yanıt verebilmek içinse Aristoteles in varlık ve etik görüģü günümüz tartıģmalarının hatasının nereden kaynaklandığını görebilmek için önemlidir. Felsefede ontolojik bakıģ ile ilgili tartıģmalarda günümüze kadar olan süreçte filozoflar üzerinde oldukça etkili olan ve ontolojinin kuramsal çerçevesinin hazırlayıcısı Aristoteles, ontolojik yaklaģımla etik olguları ele almaktadır. Bilgi konusunda, etikte nesnellik-öznellik tartıģması bağlamında, Aristoteles te de nasıl biliyoruz? sorusunun yanıtının arandığını görmekteyiz. Bu sorudan hareketle bilgiye ve bilgiden hareketle de bilgeliğe varan Aristoteles bu iki kavramı sorgulamakla ontoloji alanına da giriģ yapmaktadır. Platon da diyalektik bir yürüyüģün sonunda noesis le ulaģılabilen etik olguların bilgisine Aristoteles te phronoesis e dayanan diyalektik bir akıl yürütmeyle ulaģılacaktır. Nesnesine bakarak değil, oluģmasına bakarak bilgi ayrımı yapmakla Platon dan farklı bir yol izleyen Aristoteles e göre de bilgi bir erdemdir. Bir erdem olan bilgi (episteme), ancak hakkında olduğu nesnenin izin verdiği ölçüde kesinlik taģıyabilecektir. Bilginin kesinliğini aramak söz konusu olduğunda, her bir alanda ancak konunun doğal yapısı izin verdiği ölçüde kesinlik aranmalıdır (Aristoteles, 1998a: b 25). Nasıl ki bir matematikçinin olası Ģeyler söyleyebileceğini kabul edemiyorsak, bir söylev ustasından da kanıtlar göstermesini isteyemeyiz (Aristoteles, 1998a: b 25). Kesinliği her şeyde aynı şekilde aramamak, her bir şeyde konu edilenin özelliğine göre ve o araştırmaya uygun düştüğü kadarıyla aramak gerekir (Aristoteles, 1998a: a 27).

25 16 Tüm varolanların aynı varlıksal yapıya sahip olamayacağını ileri süren Aristoteles, bilgi sorununda nesnenin varlıksal yapısının önemini vurgular. Varlık tarzları birbirinden farklıdır: dynamei, entelekheia ve energeia olmak üzere üç tür varolma tarzından söz edilebilir 3. Birbirinden farklı bu üç varlık tarzının ele aldıkları ilke ve nedenlerin, bilgi türlerinin ve nesne edinilenlerin farklılığına ve her bilimin nesnesinin farklı oluģuna bağlı olarak bilimleri de farklı olacaktır. Aristoteles bilimleri de üç sınıfa ayırır: her bilim (episteme), ya pratik (episteme praktike), ya poietik (episteme poietike) ya da teoretiktir (episteme theoretike) (Aristoteles, 1996a: b5-25). Bu bilimlerden, pratik ve teoretik bilimler söz konusu tartıģmanın baģta dile getirilen iki önemli sorusunun günümüz düģünürlerinin kuramlarında tartıģılması bağlamında önemlidir. Konusu eylem ve eylemin ereği olan pratik bilimler (episteme praktike), ilkesi eyleyende -seçerek, bilerek, isteyerek eylemde bulunanda- olan, insan eylemleriyle oluģmuģ bir alandır. Pratik bilimlerin konusu eylemdir ve eylemin ereği (iyi eylemin ereği) kendisindedir (Aristoteles, 1998a: 1140b8). Eylemde aklın yaptığı bir tercih söz konusudur. Siyaset, etik, retorik, 3 Bunlardan dynamei, olanak halinde varolanlara iliģkin varolma tarzıdır ve Aristoteles e göre madde (hyle) olanak halinde vardır. Amacını kendinde taģıyarak varolanlara iliģkin olan varolma tarzı ise entelekheia olup (örneğin idealar ya da bir Ģeyin neliği anlamındaki eidoslar), ouisanın ikinci anlamıyla iliģkilidir. Son olarak, energeia (synolon) etkinlik halinde varolanlara iliģkindir ve etkinlik halinde varolanlar hem maddeye (hyle) hem de forma (eidos) sahip olanlar, yani teklerdir. Maddenin (hyle) formuna (eidos) sahip olmasıyla gerçekleģen oluş süreci sonundaki her tek, yani her nesne bir synolon, birto de ti dir, proteousia dır (ilk olandır, önce gelendir). Tekler, yani synolon lar ise gerçeklik alanında varolan proteousialardır.

26 17 askerlik ve iktisat gibi pratik bilimler, amacı bakımından diğerlerini kapsayarak en üstteki bilimdir. Bu en üst pratik bilim ise siyasettir, çünkü diğer bilimlerce amaçlarına ulaģmak için izlenir 4. Amacı hakikat olan, konularının doğasına göre bölünen theoretik bilimlerse (episteme theoretike), hakkında oldukları nesnenin varlık ve varlık tarzlarının farklılığına bağlı olarak üçe ayrılır: devinimin, değiģimin ilkesini kendi içinde taģıyan (duyulur ousialar) ve maddeden ayrı baģına varolabilen nesneleri (düşünülür ousiaları) ele alan Fizik; devinimden, değiģimden bağımsız (düşünülür ousiaları) ve maddeden ayrı baģına varolup olmadığı açık olamayan nesneleri konu edinen Matematik; son olarak, devinmeden, değiģmeden bağımsız olan, ancak maddeden ayrı baģına da varolabilen nesneleri konu edinen Felsefe theoretik bilimlerdendir. 4 Aristoteles, ilk ilkeleri, nedenleri ele alan bu bilime Metafizik diyecektir. Theoretik bilimler sınıflamasında Felsefe nin de yeri burasıdır. Teorik bilimlerde amaç bilmek, pratik bilimlerde ise yapmaktır. Ġnsansal iyi yi gerçekleģtirmek için en uygun bilim politika olacağından, bu bilimin pratik bilimlerin üzerinde olması beklenir. Bu sınıflamada matematik ve fizikten de önce gelen Felsefe, Aristoteles in İlk Felsefe dediği Prote Philsophia dır. ProtePhilosophia, bilgelik bilimidir, Felsefe dir. Bilgelik, ilk ilkelerin, nedenlerin bilimidir (Aristototeles, 1996a: 1059 a18). Bilmek ilk ilkeleri, nedenleri bilmektir. Asıl anlamda bilgi de ilk ilke ve nedenlerin bilgisidir. Ġlk ilkeleri nedenleri bilmek bizi bilgiye/bilime/epistemeye götürecek olan yoldur Felsefe nin incelemesinin konusu, her biri ilineksel özelliğe sahip olması bakımından özel nesneler değildir, bu özel nesnelerden her birinin bir varlık olması bakımından Varlıktır (Aristoteles, 1996a: b25).

27 18 Aristoteles in pratik ve teorik bilimler sınıflamasının nesnel bir etikten söz etmenin olanağının temellendirilebileceği bir sınıflama, varlık tarzlarına iliģkin yaptığı ayrım ise etik olguların varlığına iliģkin sorunun yanıtını verebilmek için önemli bir saptama olarak görülebilir. Aristoteles in Etik kuramında amacını kendi içinde taģıyarak varolan, varlık tarzı entelekheia olan eidoslar tek tek Ģeylere yüklenebilir olmaları bakımından önemlidir. Erdemin, bir eidos, düģünülür (noetai) ya da nelik anlamında (birincil) ousia olarak varolduğunu dile getirmekle etik olgular var mıdır? sorusunun yanıtını vermektedir 5. Aristoteles e göre, erdemi ele aldığımızda, huy erdemin eidosu, düģünce ve karakter erdemleri ise erdemin eidosları olacaktır. Huy, yalnızca sağ akla uygun değil, aynı zamanda sağ akılla birlikte giden bir huy olan erdemin eidosudur. Hiçbiri bizde doğa vergisi olarak bulunmayıp (Aristoteles, 1998a: 1103a 20), alıģkanlığa bağlı olarak oluģan, uygun Ģartlar bir araya geldiğinde (ya da yaratıldığında) ortaya çıkan, gerçeklik kazanan insansal olanaklar (Özcan, 5 Aristoteles erdemi, Nikomakhos a Etik te, tercihlere iliģkin bir huy: akıl tarafından ve aklı baģında insanın belirleyeceğiyle belirlenen, bizle ilgili olarak orta olanda bulunma huyu (Aristoteles, 1998a:1106b 37), birisi aģırılık diğeri ise eksiklik olmak üzere iki kötülüğün ortası olarak tanımlar. Sağ akılla birlikte gelen bir huydur erdem (Aristoteles, 1998a:1244b 27). Cesur olma, adil olma, ölçülü olma ya da doğru yargılama, bilge olma olanağı her tek kiģinin kendinde taģınmakta olup, etkilenimlerle ya da eylemlerle kendini açığa çıkarmaktadır. Etkilenimlerde ve eylemlerde arayabileceğimiz erdemler, haz ve acının orta olma huyuyla ilgili oluģundan ötürü haz ve acıyla; tercihlerin de akla dayalı yapılabilirliğinden ötürü de akılla ilgilidir (Özcan, 2001: 25).

28 : 17) olarak adil, ölçülü, cömert, cesur olma gibi karakter erdemleri -ya da etik erdemler- ile daha çok eğitimle oluģan ve geliģen, bu nedenle de deneyim ve zaman gerektiren (Aristoteles, 1998a: 1103a 15)doğru yargılama, bilgelik, aklı baģındalık (phronesis) gibi düģünce erdemleri de tek tek kiģilere yüklenebilen, övülen bir huy olarak erdemin eidoslarıdır. Erdemin varlık tarzını eidos biçiminde belirleyen Aristoteles, bilinme yoluna iliģkin düģüncelerini de akıl yürütme yollarına -tasımailiģkin yaptığı ayrımla ortaya koyacaktır. Aristoteles e göre, erdemlerin ya da etik olguların bilinme yolları, diğer varlıkların bilinme yollarından farklı olmak durumundadır. Akıl yürütme yollarına iliģkin yapmıģ olduğu ayrımla, nasıl biliyoruz? ya da etikte nesnellik-öznellik sorunu bağlamında etik olguları nasıl biliyoruz? sorusuna da yanıt veren Aristoteles e göre, bedenin değil, ruhun erdemi olan insansal dediğimiz erdem (Aristoteles,1998a: a 15), ruhun akıldan pay alan yanına iliģkindir 6. Biri, ilkeleri baģka türlü 6 Aristoteles, ruhu akıl sahibi ve akıldan yoksun yan olmak üzere ikiye ayırır. Bu yanlardan, akıldan yoksun yan bitkisel yan ve iģtah duyan yan olarak ayrılır. Bitkisel yanın iģlevi beslenme ve büyümedir. Ancak, insansal erdemden pay almayıp bitkisel yanla birlikte akla sahip olmayan ama akıldan bir biçimde pay da alan bir yan daha vardır. Aklın sözünü dinleyip, akla boyun eğmekle akla bir Ģekilde katılan bu yana Aristoteles arzulayan ya da iģtah duyan yan demektedir. Akıldan pay alan yan da ruhta akıldan yoksun kısmın bir bölümü, bitkilerle de ortak olan ve insansal erdemde payı olmayan bitkisel bir yan ile akıl sahibi olmamasına rağmen akıldan pay alan, arzulayan ve iģtah duyan bir yana sahiptir. Erdemler de ruhun bu bölümlemesinde ele alınır: Doğru yargılama, bilgelik, aklı baģındalık (phronesis) gibi kimi erdemler

29 20 olamayacak nesnelere bakan yan; diğeri, ilkeleri baģka türlü olabilecek nesnelere bakan yan olmak üzere ikiye ayrılan ruhun akıldan pay alan yanının kullandığı iki tür akıl yürütme bulunmaktadır: apodeiktik ve dialektik akıl yürütmedir 7. Olduğundan baģka türlü olabilecek türdeki varlıkları konu edinen her bilim ise dialektik akıl yürütmeyi kullanacaktır. Ruhun akıllı yanının erdemleri arasındaki farkı da bu ayrımdan yola çıkarak ortaya koymak mümkündür. Platon da ve Aristoteles te bilgi, devinmeyen, değiģmeyen, oluģ ve yokoluģa dayanmayanın bilgisidir. Kesin bilgi, devinimden değiģimden bağımsız nesnelerin bilgisidir. Bu bilgi, Platon da doksadan epistemeye doğru uzanan diyalektik düģünce erdemleri; ölçülülük, cömertlik, cesaret gibi kimi erdemler ise karakter erdemleridir (Aristoteles, 1998a: 1102b-1103a 10). 7 Akıl yürütmelerimizin dayandığı öncüller bağlamında düģünüldüğünde, eğer ki akıl yürütmelerimiz, ilk ve kesin bilgilere dayanıyorsa, Aristoteles in deyiģiyle tanıtlamalı (demostrasyon-apodeixis) akıl yürütmeyse, ancak böylesi bir akıl yürütme sonucunda kesin bilgiye ulaģmak mümkün olabilmektedir. Ancak, öncüller genel kabul gören kanılara dayanıyorsa bu tür akıl yürütmeler diyalektik akıl yürütmelerdir. Bilimlerde kullanılan bu akıl yürütmeler söz konusu olduklarında ilk ilkelerin ya da nedenlerin sorgulanmayıģları da bundandır. Bilimler nesnelerinin varlıksal yapısına göre apodeiktik akıl yürütmeyi ya da hem apodeiktik hem de diyalektik akıl yürütmeyi kullanabilirler. Nesnesi olduğundan baģka türlü olamayacak türden Ģeyler olan Matematik apodeiktik akıl yürütmeyi kullanırken; Fizik, apodeiktik akıl yürütme ile beraber dialektik akıl yürütmeyi de kullanır, çünkü birincil ousiaları (duyulur ousiaları) konu edinir.

30 21 kesinliği-doğruluğu ile bilgi nesnesinin varlıksal yapısı arasında bağlantı kurulmasıyla ulaģılan ve diğer bilgi türlerinden çok daha kesin olan ideaların bilgisidir, ideaları noesisle görmekle edinilen bilgi: epistemedir. Platon da, varolmak için kendi dıģında bir Ģeye dayanmayan, ideaları noesisle görmekle edinilen episteme, olduğundan baģka türlü olamayacak Ģeylere iliģkin ve zorunlulukla doğru olan bilgidir. Aristoteles ise epistemeyi her ne kadar genel olarak bilimi karģılamak üzere kullansa da onun bilgiye de karģılık gelen episteme anlayıģı, Platon un anladığından çok da uzak değildir. Aristoteles kesin ve doğru bilgiyi, Prote Philosophia nın bilgisi olarak adlandırır. Her iki düģünürün kuramında da kesin bilgi, yalnızca duyu organlarıyla algılanabilen, doğa bilimlerinin nesnesine iliģkin bilgi anlamına gelmemektedir. Bütün bilgimiz tanıtlamalıda değildir. Çıkarımın yapılacağı ilk öncüller bilinmeli ve kanıtlama dolaysız hakikatlerde kendileri artık kanıtlanamaz hakikatlerde- sona ermelidir (Aristoteles, 1997a: 72b 20). Bu kanıtlanamaz ilkeler İlk Felsefenin konusudur. Kanıtlamaya dayalı bir bilim olmayan İlk Felsefe ise ancak kanıtlamalarda kullanılacak ilkeleri verir, kanıtlamaları kullanmaz. Bu bağlamda, Aristoteles, özellikle, duyu deneyiyle kanıtlanabilir olmayanın bilgisinin kesin olamayacağı, ancak göreliliğinden söz edilebileceği yönündeki görüģlere de karģı çıkacaktır. Aristoteles in kuramında ne bilginin göreliliğinden söz edilmektedir ne de öznelliğinden. Aristoteles, Metafizik IV. kitapta Protagoras ın göreliliğe iliģkin söylediklerine karģı çıkarak, her Ģeyin doğru olduğunu veya her Ģeyin yanlıģ olduğunu söyleyenlere karģı bilginin doğruluğu veya yanlıģlığına iliģkin Ģunu dile getirecektir: Ġster çıkarsamalı düģünce -Platon bu terimi kabullere iliģkin kullanır- ister sezgi söz konusu olsun her türlü düģünce doğru veya yanlıģ olduğunu evetler ya da değiller. DüĢünce, özne ve yüklemi onaylayıcı ya da

31 22 yadsıyıcı biçimde birbirine bağladığında doğruyu, bir baģka biçimde birbirine bağladığında yanlıģı ifade edecektir (Aristoteles, 1996a: 1012 a4-7). Kabul ve sanı bu durumda insanı yanlıģa götürebilir (Aristoteles, 1998a: 1139 b17). Aynı nesne söz konusu olduğunda hem bilmeyi hem de yanılmayı engelleyen bir Ģey yoktur (Aristoteles, 1998b: b5). Kanıtlama gerektiren Ģeyler ile gerektirmeyenleri birbirinden ayırmak gerekir. Bu durumda kiģiyi yanlıģa götüren en önemli neden, varlık tarzlarını hesaba katmayıģıdır. Aristoteles e göre bir erdem olan bilgi (episteme), hakkında olduğu nesnenin izin verdiği ölçüde kesinlik taģıyabilecektir. Bilginin kesinliğini belirleyecek olan hakkında olduğu nesnenin varlık tarzlarıdır. Aristoteles te de nesnelerin algılanmasıyla değil, ruhun düģünmesiyle edinilen kesin ve doğru bilgidir. Nesnelerdeki ortak özellikleri, nesneyi o nesne yapanı -erdemi erdem yapanı, insanı insan yapanı- ideaları düģünmek ve bilmek, tek tek Ģeylerin özünün, etik olguların nesnel bir özünün değiģmeden, devinmeden, oluģ ve yokoluģtan bağımsız özünün olduğunu söylemek, Platon daki gibi, Aristoteles te de nousa, ruhun akıldan pay alan ilkeleri baģka türlü olabilecek nesnelere bakan yanının yetilerinin iģi olduğunu görmektir. Bu bağlamda, ruhun akıldan pay alan yanının erdemleri olan nous ve phronesis iyi ideasına, mutluluğa ulaģtıracak olandır. Aristoteles e göre, ruhun akıldan pay alan yanının olduğundan baģka türlü olamayacak olanlarla, değiģmeden, hep aynı kalacaklarla ilgili yanı söz konusu olduğunda kesinlik burada bir zaten bir sorun olmayacaktır. Buna karģı, akıldan pay

32 23 alan yanın olduğundan baģka türlü olabilecek Ģeylerle, tercihe 8 bağlı değiģmesi söz konusu olan yanı söz konusu olduğunda, varlıksal yapıları ve bunları inceleyen bilimlerin amaçlarının farklılığından dolayı bu bilimlerde, teorik bilimlerin kesinliğini aramak ise bir hata olacaktır. Aristoteles olduğundan baģka türlü olabilecek Ģeyleri ayırırken, nesnenin varlığa geliģ tarzına bakar ve olduğundan baģka türlü olabilecek nesneleri yapılan ya da yaratılan bir Ģey olarak ayırır. Aristoteles e göre, her Ģeyde matematiğin kesinliğini aramamak gerekir. Matematiksel kesinlik sadece maddesi olmayan varlıklar söz konusu olduğunda istenmelidir. Dolayısıyla matematiğin yöntemi doğabiliminin yöntemi değildir. O halde, her çeģit bilimde hangi taleplerle ortaya çıkılacağını bilmek gerekir (Aristoteles, 1996a: 995a 13-17).Amacı bilme değil yapma olan ve nesnesi olduğundan baģka türlü olabilecek pratik bilimlerde matematiksel kesinlik aranmamalıdır. Pratik bilimlerin, diyalektik bir problemi ya da önermeyi ele alıģı, nedenlerin theoretik bilimlerdeki kadar açık 8 Aristoteles, duygulanımlarla ve eylemlerle ilgili olduğunu dile getirdiği erdemi, tercihlere iliģkin bir huy: Akıl tarafından ve aklı baģında insanın belirleyeceğiyle belirlenen, bizle ilgili olarak orta olanda bulunma huyudur (Aristoteles, 1998a: 1106b 37) biçiminde tanımlar. Bu bağlamda erdem, akıl aracılığıyla, enine boyuna düģünerek, gerektiği zaman, gereken kiģilere karģı, gerektiği için, gerektiği gibi (Aristoteles, 1998a: 1106b 20), belirli her bir tek durumda bir eylemi yapmayı ya da yapmamayı tercih etme olacaktır. Böylelikle, her bir tek Ģeyde -kiģiler, yapıp etmeler söz konusu olduğunda- doğru yargıda bulanacak, doğru ya da iyi olanı görecek olan, kime, niçin, ne zaman, ne kadar, nasıl davranacağını bilen kiģi de erdemli bir kiģi olacaktır.

33 24 olmaması, akıldan pay alan ve olduğundan baģka türlü olabilecek olanlara iliģkin yanda bilgiye ulaģılamayacağı anlamına gelmemelidir. Phronesis 9 aracılığıyla, bir tercihe ve kaçınmaya ya da hakikate ve bilgiye (Aristoteles, 1997b: 104b 1) ulaģmak mümkün olabilecektir. Phronesis, aklı başındalık ya da pratik bilgelik, sağ akıl olarak Nikomakhos a Etik te sıkça kullanılan bir terim olup, etik olguların bilinme yolu olarak Aristoteles in etik görüģünün bir bakıma temelini oluģturmaktadır. Moral olguları kavramımızı, doğru ve kesin olana ulaģmamızı sağlayan da bu yetidir. Aristoteles e göre, aklı baģındalığın (phronesisin) insansal iyilerle ilgili, akılla giden, doğru, uygulayıcı bir huy olması zorunludur. Bir erdem olduğu açık olan aklıbaģındalık (phronesis), ruhun akıldan pay alan ve baģka türlü olabilecek Ģeylerle ilgili olan yanı ile ilgili bir erdemdir (Aristoteles, 1998a: b 19-27). Bir bilim ya da sanat değildir. Bilim 9 Aklı baģındalık (phronesis) iyi ve kötü Ģeylerle ilgili, akılla giden, uygulayıcı, doğru bir huy dur (Aristoteles, 1998a: 1140b 5). Bir erdem olarak, ilkeleri baģka türlü olabilecek nesnelere bakan yana özgü olan, amacı neyi yapmak ya da yapmamak gerektiği olmayan, deneyimle bilinebilen tek tek Ģeylerle ilgili (Aristoteles, 1998a: 1142a 15) aklı baģındalık (phronesis), iyi ve yararlı olan konusunda enine boyuna düģünmekle kazanılan bir erdemdir. Aklı baģındalık, kendisi amaç olan iyi eylem hakkında akıl yürütmeyi sağlayan bir erdemdir. Eylemler tektir ve olduğundan baģka türlü olabilecek Ģeylerdir. Eğitimle ve her durumda iyi ve yararlı olan konusunda enine boyuna düģünmekle kazanılan bir erdem olan aklı baģındalık (phronesis), bize her durumda neyi yapıp neyi yapmamak gerektiğini gösterir. Aristoteles etiği için önemli bir yeri vardır.