ANTEP AMERİKAN HASTANESİ VE BÖLGE HALKI ÜZERİN- DEKİ ETKİSİ ( ) *

Transkript

1 , p DOI Number: ISSN: , ANKARA-TURKEY ANTEP AMERİKAN HASTANESİ VE BÖLGE HALKI ÜZERİN- DEKİ ETKİSİ ( ) * Metin AKSOY ** Faruk TAŞKIN *** ÖZET 1810 yılında Amerika da kurulan ABCFM (American Board of Commissioners for Foreign Missions) 1820 yılından sonra Osmanlı topraklarında da misyon çalıs malarına basļamısţır. Bu misyon tesķilatı din, egĭtim ve basın-yayın faaliyetlerinin yanı sıra sag lık çalıs malarıyla da Osmanlı cog rafyasında etkinlik göstermisţir. Amerikan Board tesķilatının sag lık çalıs malarını yürüttüg ü merkezlerden birisi de Antep olmusţur. Misyonerler Antep te Azariah Smith Memorial Hastanesi ni kurarak hedefleri dog rultusunda çalıs malarını sürdürmüsļerdir. Amerikan Board, Antep teki sag lık çalıs malarını 1876 yılında kurulan bir dispanser etrafında sürdürmekteydi. Azariah Smith in Yale Üniversitesi nden sınıf arkadasļarı onun anısına bir hastane kurulması için bir fon olusţurarak bagĭs toplamaya basļamısļardı yılında ins aatına basļanan hastane 1880 yılında tamamlanmısţır. Hastane aynı zamanda Merkezi Türkiye Koleji Tıp Bölümü nün de uygulama hastanesi olmusţur yılında 10 yatakla hizmet veren Azariah Smith Memorial Hastanesinde daha sonra kadın ve çocuk bölümlerinin eklenmesiyle sayı 42 yi bulmusţur. Hastanede din, ırk ve cinsiyet ayrımı yapılmadan hizmet verilmisţir. Hastanede tedavi edilen hastaların etnik dagĭlımı Türk, Ermeni, Kürt, Arap, Rum, Çerkez, Alman, Süryani ve Yahudi olarak verilmektedir. Dini dagĭlımı ise; Müslüman, Gregoryen, Protestan, Rum Katolik, Yahudi ve Mormon idi. Bu bildirinin konusunu Misyonerlik Faaliyetleri Çerçevesinde Antep Amerikan Hastanesi ve Bölge Halkı Üzerindeki Etkisi o- lusţurmaktadır. Bu çerçevede misyonerlik faaliyetlerine, bölgenin toplumsal ve etnik yapısına degĭnilerek Amerikan Board ın faaliyetleri tartıs ılacaktır tarih aralıgĭnı içeren bu çalıs ma, Amerikan Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. Bu makale Nisan 2015 tarihleri arasında Akdeniz Üniversitesi nde gerçekleştirilen Kadim Dostluğun Yüz Yıllık Açmazında Türk-Ermeni İlişkileri Uluslararası Sempozyumu: Toplumsal Bellek, Önyargılar ve Gerçekler de sunulmuştur. ** Yrd. Doç. Dr., Gümüşhane Üniversitesi. İİBF. Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi, metinaksoy@hotmail.de *** Dr., faruktaskin@gmail.com

2 24 Metin AKSOY - Faruk TAŞKIN Board a ait ars iv, mikro film, yıllık raporlar ve hastane kataloglarından yararlanılarak hazırlanmısţır. Antep teki Amerikan Hastanesi, çalıs malarını günümüzde de Gaziantep Amerikan Hastanesi olarak devam ettirmektedir. Anahtar Kelimeler: Antep, Amerikan Board, Osmanlı Devleti, Hekimlik, Misyonerlik, Ermeniler, Müslümanlar, Toplumsal Yapı. AINTAB AMERICAN HOSPITAL AND ITS EFFECT ON THE RE- GION PEOPLE ( ) ABSTRACT ABCFM (American Board of Commissioners for Foreign Missions) which was founded in the USA in 1810 began its mission work in Ottoman lands after This mission organization showed its efficacy on health studies as well as religious, educational and media activities in the Ottoman geography. One of the centers that American Board organizations carried out health studies was Aintab. With the establishing Azariah Smith Memorial Hospital in Aintab missionaries continued to work in line with their targets. American Board was continuing of health studies in Aintab in a dispensary which was established in Azariah Smith's classmates at Yale University began creating a fund to collect donations for the establishment of a hospital in his memory. Hospital whose construction began in 1879 was completed in The hospital also has been the administration hospital of the Central Turkey College of Medicine Department. In Azariah Smith Memorial Hospital which was serving a 10- bed in 1884 with the addition of women's and children's section the number later was found 42. In hospital services were provided without distinction of religion, race and gender. Ethnic distribution of patients which was treated in hospital were Turks, Armenians, Kurds, Arabs, Greeks, Circassians, German, Syrian and Jewish. The religious distribution were; Muslims, Gregorian, Protestant, Greek Catholic, Jewish and Mormon. The subject of this paper is Aintab American Hospital and its effect on the region people in the framework of missionary activity. In this context, American Board's activities will be discussed referring to the missionary activities, social and ethnic structure of the region. This study which includes the date range was prepared utilizing archives, microfilm, annual reports and hospital catalog of the American Board. American Hospital in Aintab continues its works as Gaziantep American Hospital today.

3 Antep Amerikan Hastanesi ve Bölge Halkı Üzerindeki Etkisi ( ) 25 STRUCTURED ABSTRACT Founded in the US in 1810, ABCFM (American Board of Commissioners for Foreign Missions) began its mission activities also on Ottoman territory after This mission organization, showed activity in the fields of religion, education and media as well as in health service in the Ottoman geography. Aintab became one of the centers where the American Board carried out its health organizations. Having established Azariah Smith Memorial Hospital in Gaziantep, missionaries continued their work in line with the objectives With the coming of missionary Dr. Azariah Smith, the health studies of the American Board in Aintab started in At first, this missionary doctor was criticized by the public, but with the advantage of the profession he was among the people in a short time and continued his mission work by establishing a church. After his death in 1852, American Board sent physicians to Aintab in different periods. The medical studies of American Board in Gaziantep were carried in a dispensary established in Having creating a fund, Azariah Smith's classmates at Yale University started fundraising to establish a hospital in his memory. The hospital, whose construction was started in 1879, was completed in The hospital also became the application hospital of Central Turkey College of Medicine Department. In 1884, there were 10 beds in Azariah Smith Memorial Hospital, subsequently with the addition of women and children section the number reached 42 Initially it was a hospital only for men, then in 1886, the female patients were admitted to the hospital. Dr. Caroline F. Hamilton ( ), the first American lady doctor came to Turkey. She came to Aintab in Ms. Hamilton's coming to town added great strength to medical mission work in the region. The access of an educated lady doctor to female patients was crucial. Thanks to her profession, she communicated especially with Muslim women. Until the age of 70, Dr. Hamilton Continued, obstetrics and midwifery tasks in houses in Gaziantep and at the American Hospital. Before the opening of the hospital, in order to meet the doctor need of health institutions, missionaries began training by opening a medical section in Central Turkey College in Gaziantep in Armenian doctors studying medicine in the division of the College made studies in the area. Among these, Dr. Altoonian, the founder of the modern hospital in Aleppo, Dr. Habib Nazarian who engaged in medical work in Aintab and Dr. Hovsep Bezjian the surgeon at the American Hospital in Gaziantep and Dr. Hovsep Bezjian The surgeon at the American Hospital in Gaziantep. Also, American and Armenian doctors served at Municipal Hospital in Gaziantep time to time In 1912, to meet the nurse need of the American Hospital, activities were started to establish the nurses' training School Within the hospital and in the same year Nursery School in which patient care and hospital work was done by Miss Alice C. Bewer's management was put into service. This school continued to work in conjunction with hospital

4 26 Metin AKSOY - Faruk TAŞKIN Health care was an important tool for missionaries to be among people. At every opportunity the teachings of Christianity was explained to the patient. Indeed, religious speeches were held for even patients come to the hospital queue. Worship service was given to patients in the ward every day, morning and evening. Christian women were invited to talk to the sick women in the waiting room. Sunday Masses were performed regularly hospital wards. Religious information was given to the patients coming for daily dressing. Clinical studies of 1900 were made on 5 September and the first surgery took place on 9 September. Hospital doctors treated over 200 typhoid patients during winter it was reported that the TB disease was on increase in a continuous manner in the region. There were 232 cases in the hospital throughout the year. Of these 152 were male and 66 were female. The ethnic distribution of patients was 120 Armenians, 75 Turks, 12 Kurds, 2 Arabs, 4 Greek, 2 Syriac, 3 Jews. 108 of these patients were treated free of charge. 110 of them made full or partial payment. While 21 of these patients died in the treatment process, 14 patients died in surgery. About 5000 homes were visited in the city Hospital services were provided without distinction of race, religion and gender. According to the missionary sources, perhaps because of this perfermance The residents of Aintab donated 53 liras to the hospital in It was stated that this money was provided by the Armenians and Muslims three generals from Aintab also donated three liras. The arrival of Dr. Fred D. Shepard to Aintab in1882 caused the acceleration of health work in Aintab The Shepards, were the American missionaries provided health care to Gaziantep, Beirut and Istanbul for over three generations. When Cemal Pasha, was appointed as the governor of Adana, he appointed Dr. Shepard to 3-person commission created for the construction of villages damaged in the region by the 1909 events. In 1910 because of his work, Dr. Shepard was awarded by the Sultan Mehmet Resat. Due to the same reason, The Red Cross also, sent medal to Dr. Shephard Turks, Armenians, Kurds, Arabs, Greeks, Circassians, German, Syriac and Jewish constitute the ethnic distribution of patients treated in hospital. The patients were Muslims, Gregorian, Protestant, Greek Catholic, Jewish and Mormon. In the frame of Missionary Activities, this paper will focus on Aintab American Hospital and the impact of it on local people This study including the date range was prepared with American Board-owned archives, microfilms, annual reports and hospital catalogs The American Hospital in Aintab continues its performance today as the Gaziantep American Hospital Key Words: Antep, American Board, Ottoman Empire, physician, missionary, Armenians, Muslims, Social Structure.

5 Antep Amerikan Hastanesi ve Bölge Halkı Üzerindeki Etkisi ( ) 27 Giriş 19. yüzyıl, misyoner örgütlerin dünya coğrafyasında etkinliğinin arttığı bir dönemdir. Bu dönemde en etkili çalışma yapan ve kısa sürede geniş bir alana yayılan misyoner örgütü ise, 1810 yılında Boston da kurulan ABCFM ya da Amerikan Board olarak isimlendirilen, American Board of Commissioners for Foreign Missions dır (Eddy, 1913: 36). Amerikan Board, misyoner faaliyetleri için ilk misyonerlerini 1820 yılında Osmanlı topraklarına göndermiştir. Bu misyoner teşkilatı din, eğitim, basın-yayın ve sağlık gibi bir çok alanda etkinliklerde bulunarak Hıristiyan inancının protestanlık anlayışını Osmanlı coğrafyasında yaymak istemiştir. Bu doğrultuda sağlık çalışmalarını protestanlaştırma aracı olarak kullanmak isteyen teşkilat, 1830 lardan itibaren gezici sağlık misyonerliği ile başladığı çalışmalarını, 1880 lerden sonra dispanser, hastane, hemşire okulu ve tıp fakültesi olarak devam ettirmiştir. Misyoner kuruluş, Osmanlı topraklarında örgütlenmesini yaparken, bölgede yaşayan nüfusun inanç bakımından heterojen olmasına dikkat etmiştir. Bu bakımdan Antep ve çevresinde yaşayan gayrimüslim toplumların misyoner teşkilatla temasları, eğitim ve sağlık gibi toplum tarafından önemsenen faaliyetler üzerinden gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Böylelikle hem yerel halk üzerinde hem de gayri müslim inanç grupları arasında sempati kazanılmıştır. Amerikan Board ın ilk tıp misyoneri 1919 yılında Boston dan Hindistan a giden John Scudder dır (Franklin, 1919: 3). Sağlık misyoneri olarak Osmanlı topraklarına ilk ayak basanın ise 1833 yılında Beyrut a gelen Dr. Asa Dodge olduğu bilinmektedir. Amerikan Board, 1835 te Dr. Asahel Grant ı Osmanlı da bütün misyon merkezlerini sağlık olanaklarıyla donatmakla görevlendirdi. Daha sonra Dr. Cornelius Van Dyke (1840), Dr. Azariah Smith (1843), Dr. Henry Lobdell, ve Dr. George E. Post ın ülkenin çeşitli bölgelerinde hekimlik yaptıkları belirtilmektedir (Kocabaşoğlu, 2000: 96). Amerikan Board, öncelikle kendi misyoner ailelerinin sağlık ihtiyacı için Tıp misyonerlerini Osmanlı coğrafyasına göndermiş, daha sonra Hıristiyan azınlıklara hizmet vermiştir. Müslümanlar için de tıp misyonerliğinin önemi anlaşılınca bu yönde çalışmalar hızla artmıştır (Greene, 1916: 146). Amerikan Board, I. Dünya Savaşı na kadar Merzifon, Sivas, Harput, Erzurum, Van, Diyarbakır, Mardin, Gaziantep, Adana, Talas ve Konya da hastanelerin yanı sıra, Anadolu da her misyon merkezinde sağlık ocağı, bazı bölgelerde Hemşire okulları ve dispanser çalışmalarıyla misyon faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. 1. Antep Amerikan Hastanesi Azariah Smith Memorial Hastanesi nin Açılması Merkezi Türkiye Misyonu, Amerikan Board ın Türkiye deki misyon çalışmaları içerisinde ilk hastane çalışması yaptığı yer olması bakımından ayrı bir önem taşımaktadır (Eddy, 1913: 133). Amerikan Board ın sağlık misyoneri olarak Osmanlı topraklarına gönderdiği misyonerlerden Dr. Azariah Smith, 1848 yılında geldiği Antep te 1852 yılında ölünceye kadar, dini çalışmalarının yanı sıra hekimlik mesleğini de icra etmiştir. (Shepard, 1920: 69), 1879 da Dr. Smith in Yale Üniversitesi nden sınıf arkadaşları, onun anısına bağışladıkları paralarla Antep te bir hastane kurulması için çalışma başlattılar da misyonerler Antep te bir dispanser açmışlardı (Reel 646, No: 379). Daha teşekkülü bir hastanenin kurulması için yapılan çalışmaların neticesinde 1880 yılında hastane binası tamamlandı (Reel 661, No: 456). Hastane aynı zamanda kolejin Tıp Bölümü nün de Uygulama Hastanesi olmuştur yılında Azariah Smith Memorial Hastanesi nde 10 yatak bulunduğu belirtilmektedir. Hastane ilk dönemlerde sadece erkekler için hizmet vermekteydi. Daha sonra 1886 yılında kadın hastalar da hastaneye kabul edilmiştir (Goodsell, 1916: 13).

6 28 Metin AKSOY - Faruk TAŞKIN Azariah Smith Memorial Hastanesi, kendine ait özel bir alana sahipti. Hastanenin ana binası iki katlı olup, 250 metrekare avluya sahipti. Daha sonra tıp öğrencilerinin kullanımı için üçüncü kat inşa edildi. bu yapının yaklaşık değeri 7000 dolar olarak belirtilmektedir. Ana binada erkek, kadın ve çocuk koğuşu bulunmaktaydı. Ayrıca dört özel oda, ameliyat odası, hemşire odası, mutfak ve depolar da yer almaktaydı. Kadınlar koğuşunda 12 yatak ve 2 beşik, erkekler koğuşunda ise 28 yatak vardı yılında en büyük destekleyici Londralı Anne Marston vefat edip mirasını hastaneye bırakınca, hastanede Marston Building adıyla yeni bir bina inşa edilmiştir. Bu bina iki katlı olup, içerisinde erkek ve kadın klinikleri, dispanser, özel görüşme odası ve ameliyathane bulunmaktaydı. Bu binanın yaklaşık değeri 6200 dolardı. Hastane dış binalarında ise fakir hastalar için ayrılan bölüm ve duvar bulunmaktaydı. Bu alanın yaklaşık değeri 1500 dolar idi (Reel 668, No: 44). Doktor lojmanı 3300 ve binanın içindeki araçlar 5300 dolardan fazlaydı. Böylece hastanenin toplam mülkü dolar civarında olduğu anlaşılmaktadır (Reel 668, No: 86). Mayıs 1907 yılında Hastane, Osmanlı Devleti nce resmi olarak tanınmıştır (The Bulletin of Central Turkey College at Aintab, 1910: 50). Tıp Fakültesi Kliniği olarak da kullanılan Antep Hastanesi nde yılları arasında hastaya parasız tedavi uygulanmış ve hastaya da büyük ameliyat yapılmıştır. Misyonerlerin Antep te sağlık çalışmalarını yoğun bir şekilde sürdürmesi şehrin, sağlık kaynağı olarak adlandırılmasına neden olmuştur. misyon kaynaklarında yaklaşık 2000 köye hizmet verildiği, bunların çoğunun da Müslüman Türk köyleri olduğu belirtilmektedir (Riggs, 1920). Din, ırk ve cinsiyet ayrımı yapmadan hizmet verildiği belirtilen hastane, bölge halkı tarafından büyük ilgi ve takdir görmüştür. Misyoner kaynaklarına göre, bu çalışmalarından dolayı olsa gerek, Anteplilerin 1887 yılında hastaneye 53 lira bağışta bulundukları belirtilmektedir (The Missionary Herald, 1888: 354). Bu paranın Ermeni ve Müslümanlardan sağlandığı ve Antepli üç paşanın da üçer lira bağışta bulunduğu belirtilmektedir (Reel 668, No: 89). Şehirdeki Gregoryenlerin de 1907 yılında Hastane çalışmalarına destek için 10 lira yardım ettikleri misyon kaynaklarında belirtilmektedir (Reel 661, No: 285) Dr. Fred. D. Shepard ve Eşinin Antep e Gelmesi Hastanenin ilk günlerinde Dr. Robert J. Neal, Dr. Harris Graham, Dr. Norris, Dr. Davis, Dr. Sewny ve Dr. Cyrus L. Stevens önemli çalışmalar yapmıştır. Hastaneye gelen ilk hemşire İngiltere den gelen Bayan Riddell ile Bayan Gernoth idi. Hastanede çalışmaya başlayan Amerikalı ilk hemşire ise 1891 de Merkezi Türkiye Koleji Başkanının kızı Bayan Elizabeth Trowbridge dir. Bu hemşire emekli oluncaya kadar 42 yıl Antep te çalışmalarını devam ettirmiştir. Daha sonra Bayan Grant, Bayan Brever, Bayan Tavender ve Bayan Clark da hastanede çalışmışlardır (Reel 668, No: 89). Hastane, Merkezi Türkiye Koleji yle bağlantılı ve onun fonundan desteklenmekteydi. Hastanenin yönetiminden Dr. Shepard sorumlu idi. O nun bulunmadığı dönemlerde ise hastanede sağlık hizmeti Dr. Nazarian ın yönetiminde verilmekteydi. Antep teki sağlık çalışmalarının ivme kazanması Dr. Fred D. Shepard ın 1882 de Kolej in Tıp Bölümü nde ders vermek üzere Antep e gelmesiyle olmuştur. Shepardlar üç kuşak boyunca, Gaziantep, Beyrut ve İstanbul da sağlık hizmeti vermiş Amerikalı misyonerlerdir. Dr. Shepard, eşi Fanny A. Shepard ve oğulları Dr. Lorrin Shepard, yılları arasında, Antep Amerikan Hastanesi ve Merkezi Türkiye Koleji Tıp Bölümü nde çalışmışlardır (Taşkın, 2011: 24). Fred D. Shepard, New York un küçük bir kasabası olan Ellenburgh da doğmuştur. Daha sonra ailesi New York a 25 mil batıda olan Malone ye taşınmış ve gençliği burada geçmiştir. Hızarcılık yapan babasını 13 yaşında kaybetmişti. Shepard, ailesine bakmak için kuzeninin değirmeninde çalışmış ve öğretmenlik yapmıştır. Aynı dönemde Cornell Üniversitesinde mühendislik okumuş, daha sonra da tıp okumak için Michigan Üniversitesi nin Tıp Fakültesi ne kayıt yaptırmıştır. Buradaki eğitimini tamamladıktan sonra New York şehrinde ünlü bir hekim olan Dr. Herman Knapp ın yanında cerrahi ihtisası yapmış ve New York Ophthalmic and Aural Institute de göz

7 Antep Amerikan Hastanesi ve Bölge Halkı Üzerindeki Etkisi ( ) 29 hastalıkları konusunda uzmanlaşmıştır (Franklin, 1919: 3). Dr. Shepard, İstanbul da çalışma izni alırken kendisi gibi doktor olan eşi için de Osmanlı topraklarında çalışabilmesi için izin istediğini belirtmiş, bu durum yetkililerce çok garip karşılanmış ve reddedilmiştir. Yetkililer Shepard a İstanbul da daha çok doktora ihtiyaç olduğunu Antep e gitmeyip burada kalmasını teklif etmişlerdir. Yine karısının da Harem de çalışmasıyla çok para kazanabileceklerini belirtmişlerdir (Riggs, 1920: 23). İstanbul dan at sırtında beş gün sürdüğü belirtilen yolculuktan sonra 10 Ekim 1882 de Dr. ve eşi Antep e geldi (Riggs, 1920: 29). Dr. Shepard ve karısı bir yılın sonunda hastalarıyla anlaşacak kadar Türkçeyi öğrenmişti (Taşkın, 2011: 24). Bayan Shepard, yılları arasında kırk yıla yakın bir süre Antep te yaşamış ve Kolejin Tıp Bölümü nde de görev yapmıştır. Kadın olması nedeniyle doktorluk yapamayınca tıp öğrencilerine, Tıbbi Nebatat (Medical Botany) derslerini vermiştir. Bayan Shepard, Antep civarı florası ile de yakından ilgilenmiş, eşi Dr. Shepard ile birlikte at sırtında bölgede birçok araştırma gezisi yapmıştır. Bayan Shepard ın topladığı bitki örneklerinin 15 kadarının yeni bir tür olduğu bilim dünyasında kabul edilmiştir. Bayan Shephard, Antep tepelerinden topladığı 5 6 bitkinin ilk defa kendisi tarafından tespit edildiğini belirterek bunların Shepardi Ayıntab olarak Latinceye girmesini sağlamıştır. Toplanan bitki örnekleri Beyrut Amerikan Üniversitesi nde görevli olan G. E. Post a verilmiş ve bunlarla ilgili bilgiler bu kişi tarafından yayınlanmıştır. Türkiye nin bitki varlığının tanınmasına katkı sağlayan bu koleksiyon halen Beyrut Amerikan Üniversitesi Herbaryum unda muhafaza edilmektedir (Taşkın, 2011: 26) Kadınlar Kliniği nin Açılması Dr. Caroline F. Hamilton ( ), Turkiye ye gelen ilk Amerikalı bayan doktordu te Women s Medical College den mezun olduktan sonra 1892 yılında Antep e gelmiştir (Goodsell, 1916: 13). Böylece hastanenin kadın bölümü Dr. Hamilton ın yönetimine verilmiştir. Osmanlı yönetiminin doktor kadınların diplomasını tanımadığı için, ebe olarak hastanede Dr. Shepard ın yardımcısı olarak çalışmıştır. Bayan Hamilton ın şehre gelmesi bölgedeki tıbbi misyon çalışmalarına büyük güç katmıştır. Eğitimli bir bayan doktorun kadın hastalara ulaşması çok önemliydi. Hastanede kadınlar kliniğinin açılmasıyla Dr. Hamilton, yılda ortalama 1000 hastayı tedavi etmiştir. Hekimliği sayesinde özellikle Müslüman kadınlarla iletişim kurmuştur. Ayakta tedavi edilen hastalar için Marston binasının açılması gelen hasta sayısında büyük artışa neden olmuştur. Dr. Hamilton, Antep teki evlerde ve Amerikan Hastanesi nde kadın doğum ve ebelik görevini 70 yaşına gelinceye kadar devam ettirmiştir (Eddy, 1913: 3). Dr. Hamilton haftanın üç günü sabah saat sekizden on ikiye kadar, öğleden sonraları da bir buçuk veya ikiden beş buçuk ve altıya kadar hastane kliniğinde çalışmaktaydı. Bayan Trowbridge de evde yatan hastalardan sorumluydu (The Eightyfourth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreing Missions, 1894: 42). 5 Ağustos 1898 tarihli rapordaki bilgilere göre hastaneye gelen hastalarda özellikle çocuklarda yanık, kol ve bacak kırıklığının fazla olduğu belirtilmektedir. Yine iç organ kanserinin de fazlalığına dikkat çekilmektedir. Misyonerler uzaklardan hastaları getirip, haftalarca hatta aylarca hastanede tedavi ediyorlardı. Bahar aylarında kliniklerde yoğunluk yaşanmaktaydı. Misyon raporlarında Türk, Ermeni, Yahudi, Arap ve Kürtlerin yönetilemez kalabalıklar halinde bekleme salonlarını doldurdukları belirtilmektedir (Reel 653, No: 564). Amerikan Board ın 26 Eylül 1898 yılına ait raporunda hastanede Dr. Shepard, Bezjian ve Dr. Josephine Zürcher in katılımıyla sezonun başladığı belirtilmektedir. Yine bu dönemde Movses Bezjian Efendi nin de birkaç yıldır hastanede eczacılık yaptığı ifade edilmektedir. Sarkis Efendi ise cerrahi asistan olarak görev yapmış ve yaklaşık 9000 hastaya cerrahi müdahalede bulunmuştur. Bayan Harriet Wallis başhemşire ve hastane müdürü olarak çalışmaktaydı. Dr. Marden, Kasım ayında Antep e gelerek, yıl içindeki çalışmalara katkı sağlamıştır sezonunda bir haftada üç klinikte 3242 farklı hasta tedavi edilmiştir. Dr. Zürcher de bir haftalık süreçte iki klinikte kadınlar için çalışmış ve 600 hastayı tedavi etmiştir. Hastanede yıl boyunca 537 ameliyat yapılmıştır.

8 30 Metin AKSOY - Faruk TAŞKIN Bunların 520 si başarılı olurken 17 si ölümle sonuçlanmıştır. Yıl boyunca koğuşlarda 235 hasta tedavi edilmiş, bunların 26 sı ölmüştür. Tedavi edilen 235 hastanın 92 si tam ücret veya hastane giderlerinin bir kısmını öderken, 143 hasta bedava tedavi olmuştur. Bu hastaların 140 ı Ermeni, 70 i Türk, 11 i Kürt, 2 si Arap, 3 ü Yahudi, 3 ü Çerkez, 1 i Maltalı (Maltese) ve 1 i de Rum du. Fakir hastalara ve ihtiyaç sahiplerine aşevinde sıcak yemek, çorba ve somun ekmek verilirdi. Yaklaşık yemek dağıtılmaktaydı. Bu çalışma 48 Türk lirası olarak yardım fonunca karşılanırdı (Reel 652, No: 613). 5 Eylül Haziran 1900 döneminin ilk klinik çalışması 5 Eylül de yapılmış ve ilk cerrahi operasyon 9 Eylül de gerçekleşmiştir. Sonbahar aylarında şehirde yoğun olarak sıtma salgınının görüldüğü ifade edilmektedir. Kış boyunca hastane doktorları 200 ün üzerinde tifo hastasını tedavi etmişlerdir. Bölgede Verem hastalığının sürekli bir şekilde arttığı belirtilmektedir. Bu yılın bir başka özelliği de uzaktan cerrahi vakaların gelmesiydi. Yıl boyunca hastanede 232 vaka olmuştur. Bunların 152 si erkek, 66 sı kadındı. Hastaların etnik dağılımı ise Ermeni 120, Türk 75, Kürt 12, Arap 2, Rum 4, Süryani 2, Yahudi 3 tü. Bunların 108 i ücretsiz, 110 u tam veya kısmi ödeme yapmışlardır. Bu hastaların 21 i tedavi sürecinde ölürken, 14 ü ameliyatta ölmüştür. Dr. Hamilton, kendi kliniğinde 795 kadın hastayı tedavi etmiştir. Bayan Separd ve Dr. Bezjian şehirde yaklaşık 5000 ev ziyareti yapmıştır. Hastanede dokuz ay boyunca Sarkis Der Ghazarian, ayakta tedavi edilen hastanın üne pansuman ve diğer tedavileri yaptı. Küçük müdahalelerin dışında 553 önemli operasyon yapılmış olup, bunların 14 ü ölümle sonuçlanmıştır. Şehirde yoksulluğun artmasına paralel, hastanenin gelirleri de düşmekteydi. Bu durum karşısında misyonerler yeni kaynak ihtiyacını dile getirmektedirler (Reel 652, No: 698). Dr. Shepard, hastanedeki görevinin yanı sıra Dr. Fuller in yokluğunda kolej ile de ilgilenmekteydi. Ermeni Doktor Bezjian hastane çalışmalarına oldukça fazla yardım etmekteydi (Reel 653, No: 564) yılında yaz boyunca klinikler açık tutulmuştur. Bu yıl içerisinde 6144 hasta tedavi edilmiş ve 605 ameliyat yapılmıştır (Reel 666, No: 637). Antep teki hastanenin her bölümünde misyonerler tarafından her yıl büyük çalışmalar yapılmaktaydı. Hıristiyan bir kurum olarak hastane, bölgede etkili gelişmeler göstermekteydi yılı raporuna göre toplam 58,543 tedavi yapıldığı belirtilmekte veya yılın çalışılan her gününde 194 ortalama tedavi yapılmıştır. Ev ziyaretlerinde ücretli 2300 hastanın tedavisi yapılmıştır (The Ninety-Seventh Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions,1907). Türkiye deki misyoner sağlık çalışmalarını değerlendirmek ve geliştirmek için kurulan Türkiye Tıp Misyon Cemiyeti nin (Medical Mission Association of Turkey) ilk toplantısı Temmuz 1908 de Antep te yapılmıştır. Benzer çizgide bir de Hemşireler Cemiyeti (Nurses Association) oluşturulmuştur. Bu cemiyetin her üç yılda bir toplanmasına karar verilmiştir. Bu dönemde hastanede çalışan doktorlar Shepard, Hamilton, Bezjian, Hovnanian ve Khalfian olarak verilmektedir. Movses Bezjian Efendi iki yardımcısıyla eczacı olarak işleri yürütmekteydi. Bayan Bewer, hastalığı yüzünden emekli olan Bayan Trowbridge in yerine başhemşire olmuştur. Bayan Grant, ameliyat odası çalışmalarından sorumluydu ve bazen cerrahi vakaların pansuman işlerini de yapmaktaydı. Genel klinikte 2700 hasta tedavi edilmiş ve Dr. Hamilton, kendi kliniğinde 1048 tedavi yapmıştır. Dispanserde tedavi edilen 4258 hastanın 510 u ödeme yapmıştır. Hastaların evine 3848 ziyaret yapılmış ve pansuman, göz, kulak, küçük cerrahi müdahale ile birlikte tedavi gerçekleştirilmiştir. 10 aylık hastane çalışması süresince hastaneye yapılan başvuru olup, bir günde ortalama 155 başvuru olmaktaydı. Eczanede yaklaşık reçete yapılmıştır. Koğuşlarda tedavi edilen 300 hastanın 211 i tedavilerinin bir kısmını ya da tam ücretini ödemiş, 89 kişi ise bedava tedavi edilmiştir. Hastaların ırk olarak dağılımına baktığımızda 151 Ermeni, 84 Türk, 35 Kürt, 7 Arap, 3 Yahudi, 3 Çerkez, 1 Alman, 1 Süryani ve 1 Türkmen den oluştuğu görülmektedir. Dini olarak; 139 Müslüman, 91 Gregoryen, 56 Protestan, 12 Rum Katolik, 3 Yahudi, 1 Mormon idi. Hastaların 203 ü erkek, 97 si kadın idi. Hastanede 466 büyük cerrahi operasyon yapılmış ve bunun

9 Antep Amerikan Hastanesi ve Bölge Halkı Üzerindeki Etkisi ( ) ü ölümle sonuçlanmıştır. Hastanede tedavisi devam ederken de 12 ölüm olayı gerçekleşmiştir. Hastanenin bu dönemde geliri 2, TL iken, gideri 2, TL olarak belirtilmektedir (The Orient, 1910: 2) döneminde Çukurova bölgesinde Müslümanlarla Ermeniler arasında birçok olaylar yaşanmış ve halk bundan büyük zarar görmüştü. Cemal Paşa, Adana ya genel vali olarak atanınca, bölgede zarar gören köylerin inşası için oluşturulan 3 kişilik komisyona Dr. Shepard ı da atamıştır (Franklin, 1919: 3). Dr. Shephard, 10 ay içinde 900 ev inşası ve dolar değerinde fonun toplanmasında görev almıştır. Bu paranın yaklaşık dolarını Türk hükümeti, dolarını Antepli ve Urfalı vatandaşlar, geri kalanını ise uluslararası yardım kuruluşları vermiştir. Dr. Shepard ın karısı da Adana köylerinde çalışmış ve Antep te yaptığı gibi, kadınların el işlerini pazarlayarak onlara gelir sağlamada yardımcı olmuştur. Bu süreçte Dr. Shepard, yaptığı çalışmalarla bölgedeki hükümet görevlilerinin güvenini kazanmıştı (Eddy, 1913: 133). Bu çalışmaları nedeniyle Dr. Shepard 1910 yılında Sultan Mehmet Reşat tarafından beşinci derecede mecidi nişanı ile taltif edilmiştir. Aynı çalışmalarından dolayı Kızıl Haç da Dr. Shephard a madalya göndermiştir. Cemal Paşa, Adana dan Shephard a gönderdiği 1 Şubat 1911 tarihli tebrik mektubunda: Sizin 29 Ekim 1910 yılında yaptıklarınız onur vericidir... Ülkenin refahı için çalışan Genç Türkler yabancı bile olsa hizmet edenleri nasıl ödüllendireceklerini iyi bilirler. Osmanlı hükümeti tarafından size verilen madalya aslında yaptıklarınızın karşılığı olamayacaktır....amerika sizin gibi parolası insanlığa hizmet eden kişiye sahip olduğu için çok şanslıdır. ( Riggs, 1920: 69). İfadesini kullanmıştır yılı raporunda Azariah Smith Memorial Hastanesi başhemşiresi Bayan Bewer in sağlık sorunları nedeniyle Amerika ya gitmesi kurum için ciddi bir handikap olarak değerlendirilmektedir. Üstelik Bayan Grant, hemşire olarak yedi yıllık hizmetinden sonra Amerika ya dönmüştü. Bayan Grant, hemşireliğinin yanı sıra körler ve öksüzler okulunda da çalışıyordu. Antep çevresinde geniş bir dost çevresi edinmişti (Reel 666, No: 556). Dr. Garabed Khalfeyan da üç yıllık hizmetinden sonra haziranda hastaneden ayrılmıştı. Bu gelişmeler hastane çalışmalarını olumsuz etkilemiştir. Bu dönemde hastanede yatan hasta sayısı 223 olup, bunların 146 sı Hıristiyan, 75 i Müslüman, 2 si de Yahudi idi. Hastanede yatan hasta başına ortalama gün sayısı 21 idi. Hastanede 152 günle en uzun süre kalan ve dört ameliyat geçiren bir Türk köylüsüydü. Ameliyathanede 353 önemli cerrahi müdahale gerçekleşmiştir. Bu müdahalelerden 12 si ölümle sonuçlanmıştır. Hastanede 39 doğum olayı da gerçekleşmiştir. Dispanser hastalarının sayısı i bulmuştu. Bunun 3930 u yeni hastaydı. Şubat ayının sert hava koşulları süresince hasta ve ailelerine kömür, ekmek ve çocuklar için süt yardımı sağlanmıştır. 170 kadar ailede yaklaşık 850 kişi ekmek karnesine bağlanmıştır (The Orient, August 30, 1911: 3). Azariah Smith Hastanesi nin raporunda Dr. Shepard ın sürekli elemanları Hamilton, Bezjian, Chamichjian, Kavafian ve şehre tekrar yönetici ve başhemşire olarak dönen Bayan Alice C. Bewer olarak verilmektedir (Reel 666, No: 628). 12 Ağustos 1911 yılında kız kardeşiyle Antep e gelen Bayan Ida Verrill hemşire olarak hastanede çalışmıştır. Yine öksüz çalışmaları için İngiltere den gelen Bayan Ashe de eğitimli bir hemşire olarak önemli çalışmalarda bulunmuştur. Bezjian Moses Efendi bir yardımcısıyla birkaç yıldır eczane çalışmalarını yürütmekteydi. Der Yeghishian Gevont Efendi(vaiz), altı yerli kadın hemşire, aşçı, iki kapı bekçisi ve diğer hizmetliler hastane çalışmalarını sürdürmekteydiler. Eczanede bir yılda den fazla reçete hazırlanmıştır. Sağlık misyonerliği çalışmaları doğrultusunda 200 den fazla köy gezilmiştir. Harcamaların yaklaşık dörtte üçü kazançtan elde edilmekteydi (Reel 667, No: 430).

10 32 Metin AKSOY - Faruk TAŞKIN Tablo 1: Azariah Smith Memorial Hastanesi İstatistikleri ( , ) Ayakta Tedavi Yatan Hastalar İnanç Olarak Irk Olarak Genel klinik Erkek Müslüman Türk Dr. Hamilton Kadın Yahudi 13 7 Ermeni Dr. Shepard Çocuk G regoryen Kürt Toplam Toplam Katolik 14 6 Rum Ücretsiz hasta Ücretli 257 Ortodoks Yahudi 12 7 Ücretli hasta Ücretsiz 159 Protestan Türkmen 2 2 Süryani 1 Süryani Arap 7 4 Çerkez 2 Alman 1 İtalyan 1 3 İran 1 Toplam Nusayri Amerikalı Toplam Kaynak: ABCFM Reel 667, No: 431. ABCFM Reel 666, No: Eylül Haziran 1912 yılını ait tabloda sayısı verilen hastalar kliniklerde kere tedavi edilmiştir. Göz uygulamaları ve pansuman işlemleri kere yapılmıştır. Hastane doktorları 2220 hastayı evlerinde ziyaret etmişlerdi. Dispanserde den fazla reçete yazılmıştır. Hastaların yakınları da dahil ortalama 250 kişi bir günde dispanseri ziyaret etmekteydi. Hastaneye doğuda Bitlis ten Batıda İstanbul a ve kuzeyde Erzincan dan güneyde Bağdat a kadar üç yüz farklı bölgeden hasta gelmekteydi. Bu süreçte hastanede 15 i ölümle sonuçlanan 656 ameliyat yapılmıştır. Bu dönemde hastanede ihtiyaçların karşılanması için çok küçük bir laboratuvar yaklaşık bin dolara donatılmıştır. Elektrikli cihazlardan X ray ve sistoskop gereksinimi de belirtilmektedir

11 Antep Amerikan Hastanesi ve Bölge Halkı Üzerindeki Etkisi ( ) 33 (The One Hundred and Second Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions,1912) dönemi 12 Eylülde hastanenin bütün elemanlarının katılımıyla çalışmaya başlamıştır. Bu dönemde doktorlar Shepard, Hamilton, Bezjian, Chamichjian ve Babikian idi. Hastane yöneticisi ve başhemşire olarak Bayan Bewer iki yardımcısıyla, eczacı olarak da Meses Bezjian Efendi bulunmaktaydı. Genel klinikler haftanın üç öğleden sonrası, Dr. Shepard ın danışmanlığında üç yerli doktor tarafından yürütülmekteydi. Aynı gün öğleden önceleri Dr. Hamilton, kadın hastalar için klinikte bulunmaktaydı ve Dr. Shepard ise özel hastalarına bakmaktaydı. Haftanın iki öğleden öncesi, ameliyatlara ayrılmıştır. Ameliyatlar sabah saat 8 de başlar, sık sık ikiye kadar da bitirilemezdi. Yoğun dönemlerde Cumartesi günleri de ameliyat yapılmaktaydı. Bu yıl geçen yıllardan daha fazla hasta tedavi edilmişti (Reel 666, No: 631). Savaş durumundan dolayı hem siyasi hem de ekonomik olarak yılı zor bir yıl olarak ifade edilmektedir. Dr. Babikian askerlik hizmeti için askere alınmıştır. Kolera salgını ile önemli mücadele verildi. Fakat tifo salgını, zatürre, menenjit hastalıklarının çok yaygın olduğu belirtilmektedir. Özellikle Kilis şehrinin yakın çevresinde Verem hastalığında artış olduğu gözlemlenmiştir. Yeni bir doğum servisi ve ameliyat odası kurmak için kaynak alındığı, ücretsiz yatak temini için para bağışlanmasının büyük bir ihtiyaç olduğu misyon raporlarında yazılmaktadır. Bölgede yoksulluğun çok fazla olduğu, sağlık alanında hayırseverlik anlayışının hemen hemen hiç olmadığı ifade edilmektedir (The American Journal of Nursing, 1914: 543). Yıl içinde 462 cerrahi operasyon yapılmış, geçen yıl bu rakamın 656 olduğu belirtilmektedir. Bu düşüşün nedeni olarak hasta kayıtlarında geçen yıl bir hasta iki operasyon geçirmiş gibi kaydedilmiştir. Bu yıl ise bir hasta bir operasyon olarak kaydedilmiştir. Bu hastalar tekrar muayene için ya da reçete yazılması için defa çağrılmıştır. Doktorlar kişiye pansuman ve göz uygulaması yapmış, şehirde 1329 hastanın evi ziyaret edilmiştir. Eczacı, hastalar için ilaç hazırlamıştır (Reel 666, No: 624) döneminde Dr. Hamilton tarafından Maraş ve Kilis seyahatlerinde ve tatillerde hastane çalışmalarına ek olarak 444 kişi tedavi edilmiştir. Bunların 82 si ücret öderken geri kalanı ücret ödememiştir. Hastaların evlerine gidilmekte ve onlarla ilgilenilmekteydi. Eski hastalar bulunarak ziyaret edilmekteydi (Reel 666, No: 626). Tablo 2: Azariah Smith Memorial Hastanesi İstatistikleri ( ) Ayakta Tedavi Muayene Yatan Hastalar İnanç Olarak Genel klinik Ermeni 226 Müslüman 166 Dr. Hamilton Kliniği Türk 132 Yahudi 11 Dr. Shepard Kliniği Kürt 29 Gregoryen 165 Şehirde Rum 11 Katolik 6 Kilis ve Köyleri Yahudi 15 Ortodoks 11 Yapılan Pansuman 9370 Amerikalı 3 Protestan 60 Göz Uygulaması 7500 Çerkez 2 Toplam 419 Küçük Operasyonlar 4500 Türkmen 1 Hazırlanan Reçete İran 1 Toplam Toplam 419 Kaynak: ABCFM Reel 666, No: 632.

12 34 Metin AKSOY - Faruk TAŞKIN Tablodaki verileri incelediğimizde hastane kliniğinin yanı sıra Dr. Shepard ve Dr. Hamilton ın da özel kliniklerinde hasta tedavi ettiklerini görmekteyiz. Yatan hasta tedavisinde Ermeniler 226 kişiyle ilk sırada yer almaktadır. Antep merkezin yanı sıra çevre yerleşim bölgelerine de gidilerek hasta tedavilerinin yapıldığını görmekteyiz. Antep Azariah Smith Hastanesi Ekim 1914 yılına ait raporda, doktor ve hemşirelerin hasta olmalarına rağmen çalışmaların devam ettirildiği belirtilmektedir. Bu dönemde hastanede yatan sayısı 419 olarak verilmektedir. Bunların 226 sı Ermeni, 132 si Türk, geri kalanlar ise yedi farklı ırktan oluşmaktaydı. Bu hastalara 517 önemli operasyon yapılmıştır. Köylerde ve dispanserde ayakta yapılan tedavi sayısı ise idi. Hastalara eczanede in üzerinde reçete yapılmıştır. Hastaneye ek bina ve araç-gereç için dolar bağış alınmıştır. Birçok göz hastalıklarını ve çiçek hastalığı salgınını tedavi etmek için sağlık misyonerlerince paskalya döneminde köylere kısa seyahatler yapıldığı belirtilmektedir (The One Hundred and Fourth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, 1914: 101) Hemşire Okulu nun Açılması (Nurses Training School) Board kaynaklarında, 27 Haziran-3 Temmuz 1912 yılında yapılan misyon toplantıda H. I. Gardner, F. F. Goodsell, G. H. Haroutunian, H. K. Nazarian, Krikor Sarkissian, F. D. Shepard ve Kolej Başkanı Merrill, Hemşire Okulu nun açılması için görüş birliğine vardığı ve yardım toplanmasına karar verildiği belirtilmektedir (Reel 666, No: 94, 95). Aynı yıl Bayan Alice C. Bewer yönetiminde hastanenin içinde Hemşirelik Okulu hizmete girmiştir. Bu okul, hastane ile bağlantılı olarak çalışmalarını sürdürmüştür. Bu doğrultuda 6 aylık bir denemeden sonra Antep ten iki aday seçilmiştir. Sınıf haftada iki kere toplanıyordu. Derslerde; Hemşirelik ve kuralları, uygulamaları, hemşirelik etiği, tedavilerin gösterildiği ve pansuman yapmak gibi konuları içeren ders kitabı kullanılmaktaydı. Kıdemli kızlar için anestezi çalışmaları, yönetimi, hazırlanışı, karın operasyonları tedavisi, ameliyat odası teknikleri, bazı cerrahi hastalıkları kapsıyordu. Dr. Hamilton, kıdemli kızlar için doğumla ilgili dersler vermekteydi. Bayan Halgancosh Daglian yıl boyunca haftada iki kere okuma-yazma ve aritmetik dersi vermek için gelirdi. Stajyerler, dispanserin karşısındaki caddede kiralanan bir evde kalıyorlardı. Evin mobilyaları çok basitti, kızlar yataklarını kendileri getiriyordu ve yataklarını yere seriyorlardı ( Reel 666, No: 625). Dr. Bezjian, hemşire gelişimiyle ilgili bir söyleşisinde, ilk hemşire kadınlar yaşlı ve geleneksel pantolon giyen çorapsız kadınlardı. Hastanede siyah önlüklü kadınların yerini, beyaz önlüklü düzgün giyimli genç kadınlar almaya başladı. Bu giyimdeki sembolik değişim misyonerlerce önemli bir dönüşüm olarak değerlendirilir. Misyonerler için bu değişim profesyonelleşmek adına zorunluluk olarak görülmekteydi. İlk sınıfın eğitimini tamamlayarak diplomalarını almasıyla, bu hemşireler yönetmenliğe uygun kep ve önlük giydiler. Bu ilk mezunlara diplomalar, kendisi de hemşire olan Elizabeth Trowbridge tarafından takdim edilmiştir (Reel 667, No: 233). Bu okulun, bölge halkının kızlarını eğiterek birçok diplomalı hemşire yetiştirdiği belirtilmektedir Birinci Dünya Savaşı Sürecinde Hastane Savaş çıkar çıkmaz Antep teki doktorlar askere çağrılmıştı. Kliniklere her gün yaklaşık 120 vaka geliyordu. İlaç ve tedavilerin dörtte birinin ödemesi ancak oluyordu. Otuz ilaç vakası ve hastane için sarf malzemesi hükümet tarafından karşılanmıştır. Yemekhanede haftanın bir günü yemek verilmeye devam edildi. Bu dönemde hastane misyonerlerce Kızıl Haç a teklif edilmiştir. Dr. Shepard, İstanbul da Kızıl Haç ta çalışmak için yapılan çağrıya yanıt vermiş ve İstanbul a gitmiştir. Zorluklara rağmen Dr. Shepard ın yokluğunda çalışmalar devam ettirildi. Çalışanlar olarak hastanede 2 yabancı ve 3 yerli doktor, 2 yabancı ve 7 yerli hemşire ile diğer yardımcılar görev yapmaktaydı (The One Hundred and Fifth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, 1915: 103).

13 Antep Amerikan Hastanesi ve Bölge Halkı Üzerindeki Etkisi ( ) dönemi Dünya Savaşının gerginliği içerisinde geçmekteydi. Kış ayında Dr. Shepard ve Mr. Peet in isteği üzerine 50 yatak, hastaneye askeri otoritelerin denetiminde yerleştirilmiştir. Hastanede yaklaşık 47 yatak askerlere ayrılmıştır yılı süresince de bu tür düzenlemeler devam etmiştir. Eylül ayından 1 Temmuz 1916 yılına kadar dokuz buçuk ay süresince 700 asker tedavi edilmiştir (Reel 667, No: 232). Tablo 3: Azariah Smith Memorial Hastanesi nde Tedavi Edilen Askerlerin Kaldığı Gün ve Harcanan Para ( ) Ay Gün sayısı Harcanan Para (Kuruş Altın) Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Toplam Kaynak: ABCFM Reel 667, No: 232 Her askerin ortalama kaldığı gün sayısı 16,8 ve ortalama harcanan para yaklaşık 2 liradır. Hastalara ilaç tedavisi ve ameliyatlar yapılmıştır. Tifüs, dizanteri, erizipel (Yılancık, deride streptokoklarla meydana gelen ateşli ve bulaşıcı enfeksiyon), çiçek hastalığı, ve kolera gibi hastalıkların bu süreçte yoğun olduğu belirtilmektedir. Yapılan tedavilerin askerler tarafından takdirle karşılandığı ifade edilmektedir. Bu durum hastaneye olan ilginin artmasına neden olmuştur. Ana klinik aralık ayına kadar Bezjian tarafından devam ettirilmiştir. Dr. Caroline Hamilton, kadınlar kliniğindeki çalışmalarını Aralık ayında hastalanıncaya kadar devam ettirmiştir. Yerel yetkililerin istekleri karşısında Bezjian çalışmalarını bir süre durdursa da Şubat ta tekrar klinik çalışmalarına başlamış ve Haziran a kadar büyük katılımla devam ettirmiştir. M. Bodet, her sabah ayakta tedavi olan hastaların pansumanını yapmaktaydı. Klinik çalışmalarda para yetersizliğinden bedava ilaç dağıtımının çok sınırlı olduğu ifade edilmektedir yılında Osmanlı nın savaşa girmesi misyonerler arasında tedirginlik yaratmıştır. Bu dönemde Shepard, Cemal Paşa yla olan yakın ilişkisinden dolayı Antep bölgesinde bulunan Ermenilerin sınır dışı edilmesini engellediği belirtilmektedir. Ancak Cemal Paşa nın yerine gelen kişiyle anlaşamadıkları ve bu durum karşısında bir şeyler yapabilmek için Dr. Shepard, 1915 yılı başlarında, Antep bölgesindeki Ermenilerin hükümete bağlılığını belirtmek ve buradaki olayların önlenmesi için İstanbul a gitmiştir. İstanbul da iken Taşkışla da Kızıl Haç Hastanesi nde çalışarak Çanakkale den gelen Türk hastalarını tedavi etmiştir. Buradan Urfa ya geçen Dr. Shephard, Antep e gel-

14 36 Metin AKSOY - Faruk TAŞKIN dikten birkaç gün sonra tifüse yakalanmış ve 18 Aralık 1915 te ölmüştür. Dr. Shepard, Antep teki Azariah Smith Hastanesi nin bahçesindeki özel mezarlığa gömülmüştür (Taşkın, 2011: 26) yılı boyunca Amerikalıların hastanedeki çalışmaları devam etti. Dr. Bezjian ın hem askeri hem de sivil otoritelerin isteklerini yerine getirmeye çalıştığı belirtilmektedir. Bu süreçte bazı zengin Türklerin ücretsiz tedavi talebinde bulundukları ifade edilmektedir. Misyonerler, Müslüman olan bütün hastalardan ilgi ve saygı gördüklerini sık sık belirtmektedirler. Bu dönemde doktorların ücreti için TL. Operasyonlar için TL. ödeme yapılmıştır. Dispanserin net karı olarak TL olarak verilmektedir ki bu rakam geçen yılın iki katı olarak belirtilmektedir. Dispanserin bu kazancı, eczacının ve yardımcısının maaşını, ayrıca bedava dağıtılan ilaçların giderlerinin (36.19 TL) karşılamaktan daha fazlaydı. Amerikan Kızıl Haç ı Mart 1916 da hastanenin bir katında Türk askerlerinin tedavi edilmesi için hastaneye yardım etmişlerdir. Hükümetin yapılan bu yardımı günün şartlarında reddetmesi imkânsızdı. Böylece Nisan, Mayıs, Haziran ve Temmuz boyunca askerlerin hastaneye kabulüne devam edilmiştir. Kızıl Haç tarafından Nisan ayında TL., Mayıs için TL. Haziran için TL., Temmuz için TL. ödeme yapılmıştır. Bu ödemeler devam etmediği gibi, Amerika dan hastaneye yapılan yardım da çok kısıtlıydı. Askeri hastaların tedavisi, hastalardan gelen gelirlerin de azalmasına neden olduğu, misyoner raporlarında ifade edilmektedir. Misyonerlerce bu durumdan duyulan rahatsızlık İstanbul daki elçiliğe yazılı olarak bildirilmişse de cevap alınamamıştır (Reel 667, No: 261). Haziran 1917 de Antep teki Amerikan Hastanesinin yönetimine İkinci Ordu komutanlığınca el konulmuştur. Hükümet askeri depo olarak hastaneye, araç-gereçlerine ve elamanlarına denetim uygulamıştır (The One Hundred and Sixth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, 1916: 110). Dördüncü Kolordu nun emriyle Antep teki diğer askeri hastaneler Halep e taşındı. Bu emir başhekim Dr. Bezjian a iletildi. Yerel askeri otoriteler de telgrafla aldıkları talimatı hastane yönetimine bildirdiler. Yerel yetkililer hastanenin aylık giderlerinin bir listesini misyonerlerden istemiştir. Bir askeri komisyon, içinde ilaçların da olduğu her şeyin dökümünü yakmak için hastaneye gönderilmiştir. Sonunda yetkililer, kısmen misyonerlerinde isteklerin bulunduğu maddeleri içeren bir sayımın kopyasını misyonerlere göndermiş ve resmi olarak imzalamıştır. Misyonerler bu anlaşmadan az da olsa mutlu olduklarını ifade etmektedirler. Hastane ve dispanser artık tamamen askerin denetimine geçmiştir. Hastanenin baş doktoru Dr. Bezjian ın askeri doktor olarak devam etmesine karar verilmiştir. Dr. Bezjian ın denetiminde bir takım oluşturuldu. Haziran sonuna doğru Dr. Bezjian aylık dört yüz banknotluk bir ihtiyacı askeri yetkililere bildirmiştir. Hem hastanenin hem de dispanserin halka yönelik hizmetlerinin durdurulması, hastanenin zarar etmesinde etkili olduğu üzerine bir konuşma olmuştur. Sonunda komutan, dispanserin de tekrar açılmasını içeren önceki yönetime (halk ve askeri hastaların kabulü) dönülmesi emrinin sorumluluğunu üstlenir ve Askeri olmayan durumlar için 10 tane yatağın ayrılmasını, bu durumu askeri yetkililere de bildireceğini söylemiştir (Reel 667, No: 262). Sonbaharda Dr. Hamilton, kliniğini evine taşımıştır. Belediye doktoru tarafından Dr. Hamilton ın reçete yazmaması konusunda emir verilmiş ve bu durum eczacılara da bildirilmiştir. Bu durum belediye doktorunun Beyrut a taşınmasına kadar devam etmiştir. Dr. Hamilton, istediği reçeteleri yazmak için diğer doktorların yardımına başvurmaktaydı (The One Hundred and Eighth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, 1918: 182). Hemşireler, hastaneye el konulduğu için devlet hizmetine alınmıştı. Hemşirelere bazen yiyecek yardımıyla birlikte eski ücretlerine eşit bir ücret verilmekteydi. Yine misyonerlerce de bu hemşirelere ve erkek hizmetlilere sonbaharda tahıl yardımı yapılmaktaydı (Reel 666, No: 639). 21 Temmuzda 1917 de bütün askeri hastaların devlet hastanesine taşınması için emir verildi. 8 Ağustosta hastane askerler tarafından boşaltıldı. Bundan sonra Antep, Halep ve Jarablus merkez komutanlığı, 7. Orduya bağlandı. 3 Ekim de hastaneye Osman Bey Başhekim olarak atandı. 7.

15 Antep Amerikan Hastanesi ve Bölge Halkı Üzerindeki Etkisi ( ) 37 Ordu Komutanı Kemal Bey in Antep i ziyareti sırasında hastanenin durumu, geçmiş çalışmaları da içeren raporlar, birlikte yönetim başarısı, sivil toplumun hastane ve dispansere olan ihtiyaçları yerel komutan ve valinin huzurunda misyonerlerce Kemal Bey e sunuldu. Kemal Bey, bu istekleri yerel komutanla görüştükten sonra değerlendireceğini ifade etmiştir. Alınan karar gereği 4 Kasım da hastane mülkiyeti, bir askeri yönetici tarafından devralındı. 14 Kasım da da askeri hastalar koğuşlara yerleştirildiler. Misyonerler, yetkililere hastaneyi birlikte yönetmek için bir dilekçeyle başvurmuşlardır (Reel 666, No: 646). Misyoner kaynaklarında, 19 Kasım da yerel komutan, Dr. Bezjian ın kliniğini kapatmasını, duvarlardaki özlü sözlerin kaldırılmasını ve hasta yataklarındaki numaraların Türkçeyle değiştirilmesini emrettiği, Bayan Trowbridge başka hizmetlerinin istenmediği, Hemşirelerin oturma odalarındaki İncillerin kaldırılmasını emrettiği yazılmaktadır. Marston Dispanseri girişi üzerindeki Türkçe ve Ermenice yazılan O, bütün hastalıkları iyileştirir, levhasının da bezle kapatıldığı belirtilmektedir. 24 Aralık ta hastaneyle ilgili Halep ten bir telgraf alındığı bu yazıda hastanenin el konulmasıyla ilgili ve alınan malların ödeme yapılmamasıyla ilgili sorular olduğu belirtilir. 30 Aralık ta Halep ten gelen telgrafta ise hastanenin boşaltılması ve Amerikalılara tekrar verilmesinin istendiği emredilmiştir (Reel 666, No: 647). 5 Ocak 1918 de hastanenin boşaltılmasıyla ilgili teyit telgrafı gelir. Hastanenin tesliminde bazı sorunların yaşandığı, sorunun halledilmesiyle araç gereçlerin teslimi yapılmıştır. Bazı araçların verildiği, bunların bir kısmının Dr. Hamilton ın evine, bir kısmının da Kızlar okuluna taşındığı belirtilir (Reel 666, No: 648). 19 Mart ta Movses Bezjian Efendi başhekim tarafından işten çıkartıldı. Fakat daha sonra yerel komutanca görevine iade edildi. 27 Mart ta ise hastaneye Kenan Bey başhekim olarak atanmıştır (Reel 666, No: 649). Mondros Ateşkes Antlaşmasından sonra şehrin Fransızlar tarafından işgal edilmesiyle misyonerlerin hastanedeki etkinliği artmıştır. Fransız komutanının isteği üzerine, askeri vakalar için hastane yeniden açıldı. Nisan ayında Antep te savaş başlayınca hastaneye daha fazla yaralı kabul edildi. Ulusal güçlerle Fransız güçler arasında Mayıs sonuna doğru ateşkes olunca, Haziran ayında üç Fransız askeri hastaneye kabul edildi. Ağustos ve Temmuz aylarında hastanenin kapatılmasına karar verildi. İkinci ulusal saldırı 27 Temmuzda başladı, hastane ve Fransız garnizonu arası Ulusal güçlerce kesildi. 11 Ağustosta Fransızlar hattı geçerek hastaneyle bağlantı kurdular. 26 Ağustos ta hastane müdürü Dr. Lorin Shepard şehirden ayrılarak kısa bir seyahat için Lübnan a gitti. 27 Ağustos -15 Ekim arası hastane kayıtları tutulmaz ancak önemli cerrahi çalışmalar Dr. Mazier tarafından yapılmaktaydı. On aylık süreçte askeri medikal girişi 708, cerrahi giriş 553, cerrahi operasyon 178 idi. Bu süreçte toplam 50 ölüm olayı gerçekleşmiştir (The Orient, 1921: 112) döneminde hastanenin yatak kapasitesi 100 ü bulmuştur. Bir yatağın maliyeti 300 dolardı. Hastanedeki binalar; Azariah Smith Memorial Hastanesi, Marston Dispanser, Shepard Memorial, Parker House, Dry-house ve Khan olarak verilmektedir. Hastanede bu dönemde; yönetici Dr. Lorin F. Shepard, Dr. Calorina F. Hamilton, başhemşire Bayan Louise Clark, Ermeni bir göz doktoru, eczacı ve yardımcısı, pansumancı ile 12 hemşire çalışmaktaydı. Hastanede 345 yatan hasta tedavi edilmiştir. Dispanserdeki tedavi sayısı ise olarak verilmektedir. 234 önemli operasyonun yanı sıra 250 küçük müdahaleler de yapılmıştır. Kasım 1922 den beri klinikteki hastaların yüzde 96 sı Müslümanlardan oluşmaktaydı (The One Hundred and Thirteenth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, : 62). Dr. Lorin Shepard ın çalışma izni olmadığı için Hastane 8 Ekim 1923 te hükümet tarafından kapatıldı. Dr. Piper in gelmesiyle 13 Şubat 1924 te tekrar açıldı (ABA, , No: 83). Antep teki Amerikan Hastanesi çalışmalarını günümüzde de Gaziantep Amerikan Hastanesi olarak devam ettirmektedir.

16 38 Metin AKSOY - Faruk TAŞKIN Dini Çalışmalar Sağlık hizmetleri misyonerlerin insanların arasına rahatça girmelerinde önemli bir araçtı. Her fırsatta Hıristiyanlık öğretileri hastalara anlatılmaktaydı. Öyle ki hastaneye gelip sıra bekleyen hastalara dahi dini konuşmalar yapılmaktaydı. Koğuşlardaki hastalara da her gün sabah ve akşam ibadet hizmeti verilmekteydi. Dini tatil günü erkekler koğuşunda saat 11 de dini tören yapılırdı. Bazen şehirdeki Hıristiyan Genç Erkekler Cemiyeti nin üyeleri klinikteki hastalara vaaz vermek için davet edilirlerdi. Hıristiyan kadınlar da kadın hastalarla konuşmak için bekleme odasına davet edilirlerdi. Hastane içinde haftanın her akşamı erkekler koğuşunda farklı bir lider eşliğinde dini sohbetler yapılırdı. Gevont Efendi, Dr. Shepard ın özel kliniğine çevreden ve uzak yerlerden gelenlere yönelik dini konuşmalar yapmaktaydı (The Orient, 1912: 2). Abraham Livonian, klinikteki bütün hastalara İncil den metinler okumaktaydı. Düzenli olarak Pazar ayinleri koğuşlarda yapılırdı. Günlük pansuman için gelen hastalara da dini bilgiler verilmekteydi. Türk hastaların vaizle daha uzun süre konuşmak için, vaizleri dükkânlarına davet ettikleri ifade edilmektedir. Gevont Efendi, şehir dışından karşılaştığı kadınlara ve Kilis teki hastalarına broşürler ve çok az da olsa İncil vermekteydi. Misyonerler insanlara yaklaşım konusunda şu ifadeleri dile getirmektedirler; İlk teşebbüs sevgi ve sempati gösterilerek güven kazanmaya yönelikti. Böylece manevi mesajlarla kalpler açılırdı. Hastalar için mektup yazmak, dilleri çözmek için bir yoldu. Gevont Efendi, bu mektuplarda bazı yardımcı sözcükleri kullanmaya sıklıkla başvurmaktaydı. Hastaneden çıkan hastalar evlerinde veya han ve otellerinde ziyaret edilirdi. Sadece bilinen bir sıcak karşılama değil, gerçek sonuçlar kazanıldığı misyon raporlarında belirtilmektedir. Hastaneye iki kere gelen yoksul bir Türk kadınının yüzünde barış ve samimiyet göründüğü, kadının Hz. İsa ile ilgili sorular sorduğu misyon raporlarında ifade edilmektedir (Reel 666, No: 629). Aziz Manoug Nighosian kliniklerdeki dini çalışmaları ve dua hizmetlerini yürütmekteydi. Hastanede hastaların ibadet ihtiyacı için papaz bulundurulmaktaydı. Mikael Deirmenjian bu görevi yerine getirmekteydi. Kliniklerde yatan ve ayakta tedavi edilen hastalara ve Pazar servislerinde dini hizmet verilmekteydi (The Orient, 1911: 3). Koğuşlarda her gün dualar yapılmaktaydı. Dispanserde her klinikte bir dua servisi bulunmaktaydı (Reel 666, No: 626) Hastanenin Gelir Kaynakları 1910 yılı raporunda hastanenin gelir kaynağı olarak en önemli kazancın hastaların tedavi için ödedikleri paralar olarak belirtilmektedir. Bu gelirin yanı sıra İngiltere ve Amerika daki bağış fonu ile Shepardların Antep e geldiği 1882 yılının 25. yıl dönümü anısına oluşturulan Shepard Fonu ve Kilikya Protestan Birliği nin katkıları önemliydi. Yine misyonerlerce Amerika da ücretsiz yatak için oluşturulan The Hattie L. Jessup Memorial Fonu ve Monroe Memorial Fonu hastaneye destek sağlamaktaydı (The Bulletin of Central Turkey College at Aintab, 1910: 51) yılı süresince alınan yardımlar; Dr. Shepard of Relief 6,00 TL. Miss Trowbridge, on Shaplain a/c 4,50 Malone N.Y. Congregational Church 5,68 Mrs. Gilbert, Malone N.Y. 22,73 Atherton Fund 11,50 Toplam 50,27 Bağışlar konusunda bir süreklilik söz konusu değildi. Bazen beklenilen bağışlar ödenmemekteydi. Bu da misyonerleri yeni arayışlara yöneltmekteydi (Reel 667, No: 263). Londra daki İncil Yardım Misyonu Cemiyeti hastaneye yardımlarda bulunmaktaydı. Bir keresinde 25 pound sterlin hibe etmişlerdi (Reel 652, No: 698). Hastane giderlerinin dörtte üçü hasta ücretlerinden karşılanmakta-

17 Antep Amerikan Hastanesi ve Bölge Halkı Üzerindeki Etkisi ( ) 39 dır (The American Journal of Nursing, 1914: 543). Alınan yardım ve desteklerle de açıklar kapatılmaktaydı. Hastanenin giderleri içerisinde çalışanların maaşları önemli bir yer tutmaktaydı. Hastaneye bütün zamanını ayıran yerli bir doktorun maaşı 500 dolar olarak belirtilmektedir (The One Hundred and Second Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, October ). Sonuç Amerikan Board, Osmanlı topraklarına ayak bastığı 1820 yılından 13 yıl sonra sağlık misyonerlerini Osmanlı coğrafyasına göndermiş ve bu ilk gezici sağlık misyonerlerinin çalışmalarında sağlık misyonerliğinin anlaşılması ile 1880 lerden itibaren kurumsallaşma yoluna giderek birçok bölgede dispanser, hastane ve hemşire sınıfları kurarak sağlık çalışmalarını misyonerlik çerçevesinde sürdürmüştür. Antep, misyoner etkinliği açısından önemli bir kent olarak görülmüş ve Amerikan Board ın teşkilatlanması içerisinde merkez istasyon olarak yapılandırılmıştır. Antep Amerikan Hastanesi de kurulduğu dönemde ruhsatsız olarak çalışmalarına başlamış ise de 1907 yılında çalışma izni alarak resmiyet kazanmıştır. Hastanenin 1884 yılında 10 yatak bulunduğu, kadın ve çocuk koğuşlarının da eklenmesiyle bu sayının 40 ı bulduğu görülmektedir. Hastanede kadınlar bölümünün açılmasıyla kadın hastalar da tedavi edilmiş ve özellikle Bayan doktor Dr. Caroline Hamilton, Antep te otuz yıla yakın çalışmıştır. Dr. Hamilton, Antep Amerikan Hastanesi kadınlar kliniğinde yılda ortalama 1000 hastayı tedavi ettiği, hekimliği sayesinde özellikle Müslüman kadınlarla kolay iletişim kurduğu belirtilmektedir (Eddy, 1913: 3). Yine hastanede hemşire sınıfının açılmasıyla kadın hemşireler kadın hastalar arasında sağlık çalışmaları yapmanın yanı sıra Hıristiyan inancının öğretilmesinde de etkin rol oynamışlardır. Hastaneye kısıtlı sayıda hasta gelse de daha geniş kesime ulaşmak için çevre köy ve kasabalara sağlık gezileri yapmışlardır. Böylece eğitimle ulaşılamayan bölgelere sağlık misyonerlerliği sayesinde ulaşılmış oluyordu. Misyonerler tıbbi misyonerlikteki amaçlarını; Geri kalmış ve ezilmiş bölgelerde Hıristiyanlığın etkisini icra etmek olarak ifade etmektedirler. Devletin sağlık olanaklarının yetersizliği ve sağlık sorunları misyonerlerin bu alanda daha rahat çalışmanı sağlamıştır. Misyonerler, hastanede bütün dinden ve etnisiteden olanlara sağlık hizmeti verildiğini ifade etmektedirler. Ancak hastanede tedavi görenlerinlerin çoğunluğunun Ermeniler olduğu verilerden anlaşılmaktadır. Hastanede tedavi görenler arasında Ermeniler, Türkler, Kürtler, Rumlar, Yahudiler, Çerkez vb. kesimler bulunmaktaydı. Hastanede zatürre, menenjit, verem, tifüs, dizanteri, erizipel (Yılancık, deride streptokoklarla meydana gelen ateşli ve bulaşıcı enfeksiyon), çiçek hastalığı, kolera ve özellikle göz hastalığına yönelik tedavi çalışmaları yapılmıştır. Hastane çalışmalarının herkesinden destek gördüğü misyon kaynaklarında belirtilmektedir. Bu doğrultuda Anteplilerin 1887 yılında hastaneye 53 lira bağışta bulundukları (The Missionary Herald, 1888: 354) bu paranın Ermeni ve Müslümanlardan sağlandığı ve Antepli üç paşanın da üçer lira bağışta bulunduğu belirtilmektedir. Şehirdeki Gregoryenlerin de 1907 yılında hastane çalışmalarına destek için 10 lira yardım ettikleri belirtilmektedir (Reel 668, No: 89). Yine Dr. Shepard, Antep Amerikan Hastanesi ndeki çalışmaları ve Adana daki faaliyetleri nedeniyle 1910 yılında Sultan Mehmet Reşat tarafından beşinci derecede mecidi nişanı ile ödünlendirilmiştir. Cemal Paşa, Adana dan Shephard a gönderdiği 1 Şubat 1911 tarihli tebrik mektubuyla kutlamıştır (Taşkın, 1911:22-27). 19. yüzyıl sonu Osmanlı Devleti nin sağlık alanında önemli adımlar attığı (Sarı, İzgöer, Tuğ, 2014) süreç olsa da sağlık alanındaki yetersizlikler ve hastalıkların yoğunluğu misyoner sağlık çalışmalarının yerel halk tarafından tepki görmesini engellemiştir. Bu nedenle olsa gerek Milli mücadele sonrasında Antep te misyoner kurumları tahrip edilirken Amerikan Hastanesine dokunulmamıştır.

18 40 Metin AKSOY - Faruk TAŞKIN KAYNAKÇA EDDY, D. B. (1913). What next in turkey glimpses of the american board s work in the near east. The American Board, Boston: Mass. KOCABAŞOĞLU, U. (1988). Osmanlı imparatorluğunda XIX. yüzyılda Amerikan matbaaları ve yayımcılığı. Murat Sarıca Armağanı (Ayrı Basım). İstanbul: Aybay Yayınları, GREENE, J. K. (1916). Leavening the levant. Boston: Pilgrim Press. RİGGS, A. S. (1920). Shepard of aintab, New York: Interchurch Pres. GOODSELL, F. F. (1916). Shepard of aintab the beloved physician. Envelope Series, XIX-2, Boston. FRANKLİN, J. H. (1919). Ministers of mercy. New York. TAŞKIN, F. (2007). Amerikan misyoner okullarından merkezi Türkiye koleji ( ). Yayımlanmamış yüksek lisansı tezi, Mersin Üniversitesi, Mersin. TAŞKIN, F. (2011), Antep te Bir Misyoner Hekim: Dr. Fred D. Shepard ( ), Lokman Hekim Journal, 1 (3): SARI N. İZGÖER, A. Z., TUĞ, R.. (2014), Başbakanlık Osmanlı arşivi belgeleri ışığında II. Abdülhamit devrinde kurulan ve geliştirilen hastaneler. İstanbul, Nobel Tıp Kitabevleri. Süreli Yayınlar ve Yıllık Raporlar: The Bulletin of Central Turkey College at Aintab, Agust, 1910 The Missionary Herald, Volume 84, 1888, The Eighty-fourth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreing Missions, Meeting Held at Madison, Wisconsin, October The Ninety-Seventh Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Meeting at Held at Cleveland, OHIO, October , Boston. The Orient, vol 1, No: 9, june 15, 1910, Constantinople, The Orient, August 30, 1911, Bible House, Constantinople, No: 20. Vol. 2 The One Hundred and Second Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Together with the Minutes of the Meeting Held at Portland, Maine October Boston. The American Journal of Nursing, The Nursing in Mission Stations,, Vol. 14, No. 7. (Apr., 1914) The One Hundred and Fourth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Together with the Minutes of the Meeting Held at Detroit, Michigan, October Boston The One Hundred and Fifth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Together with the Minutes of the Meeting Held at Nev Haven, Connecticut, October 26, Boston The One Hundred and Sixth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Together with the Minutes of the Meeting Held at Toledo, Ohio, October 24, Boston

19 Antep Amerikan Hastanesi ve Bölge Halkı Üzerindeki Etkisi ( ) 41 The One Hundred and Eighth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Together with the Minutes of the Meeting Held at Hartford Connecticut, December 10, Boston The Orient, Hospital Coorperation at Aintab, Bible House, Constantinople, Vol. VIII, No:12, March 23, 1921 The One Hundred and Thirteenth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, , Boston The Orient, August 14, 1912, Bible House, Constantinople, No: 33. Vol. 3 The Orient, August 30, 1911, Bible House, Constantinople, No: 20. Vol. 2 The Bulletin of Central Turkey College at Aintab, Agust, 1910 The American Journal of Nursing, The Nursing in Mission Stations, Vol. 14, No. 7. (Apr., 1914) The One Hundred and Second Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Together with the Minutes of the Meeting Held at Portland, Maine October Boston. ABCFM Micro Film Arşivi ( American Board of Commissioners for Foreign Missions ) ABCFM, Reel 668, No: 44. ABA, ABCFM ( ), , No: 83 ABCFM, Reel 668, No: 86. ABCFM, Reel 668, No: 89. ABCFM, Reel 666, No: 94, 95. ABCFM, Reel 667, No: 232. ABCFM, Reel 667, No: 233. ABCFM, Reel 667, No: 261. ABCFM, Reel 667, No: 262. ABCFM, Reel 667, No: 263. ABCFM, Reel 661, No: 285. ABCFM, Reel 646, No: 379. ABCFM, Reel 667, No: 430. ABCFM, Reel 667, No: 431. ABCFM, Reel 661, No: 456. ABCFM, Reel 666, No: 556. ABCFM, Reel 653, No: 564. ABCFM, Reel 652, No: 613. ABCFM, Reel 666, No: 624.

20 42 Metin AKSOY - Faruk TAŞKIN ABCFM, Reel 666, No: 625. ABCFM, Reel 666, No: 626. ABCFM, Reel 666, No: 628. ABCFM, Reel 666, No: 629. ABCFM, Reel 666, No: 637. ABCFM, Reel 666, No: 639. ABCFM, Reel 666, No: 646. ABCFM, Reel 666, No: 647. ABCFM, Reel 666, No: 648. ABCFM, Reel 666, No: 649. ABCFM, Reel 652, No: 698. Citation Information/Kaynakça Bilgisi AKSOY, M., TAŞKIN, F., (2015). Antep Amerikan Hastanesi ve Bölge Halkı Üzerindeki Etkisi ( ) / Aintab American Hospital and Its Effect on the Region People ( ), TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: , (Prof. Dr. Şefik Yaşar Armağanı), Volume 10/9 Summer 2015, ANKARA/TURKEY, DOI Number: p