S E R İ ü C İL T 3 ^ SA Y I i 1985 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

Transkript

1 S E R İ ü C İL T 3 ^ SA Y I i 1985 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

2 ORMAN ÜRÜNLERİNİN TAŞINMASINDA KULLANILAN KABLO HATLAR Prof. Dr. Turgay AYKUT 1 K ı s a Ö z e t Bu yazıda oruıan ürünlerinin taşınm asında kullanılan kablo lıatlar sınıflandırılarak verilm iş ve bunların çalışm a prensipleri ile verim leri açıklanm ıştır. G İR İŞ G ünüm üzde orm an ürü n lerin in bölm eden çık arılm ası ve taşın m a sın d a geniş b ir uygulam a alan ı bulunan kablo h a tla r çalışm a pren sip leri ve özellikleri bakım ından belli tip lere a y rılm ak tad ır. O rm an ü rü n lerin in taşın m asın d a kullan ılan kablo h a tla rın b u n lard an y a ra rla n m a sü resi ve tesis u zu nluğuna göre iki kısım da incelem ek m ü m k ü n olm ak tad ır. B u n lard an birincisi p o rta tif y a da taşın ab ilir k ısa m esafeli h a v a h a tla rı biçim indeki kablo h a t tesisleri, diğeri ise sa b it y a d a uzun m esafeli h av a h a tla rı biçim indeki kablo h a t tesisleridir. U zun m esafeli y a d a sa b it h av a h a tla rı biçim indeki kablo h a t tesisleri, genellikle fazla m ik ta rla rd a k i to m ru ğ u sa b it b ir depo y a d a is tif yerinden u zak m esafelere ta ş ım a k için k u llan ılm ak tad ırlar. B u d u ru m d a bu tesisler, b a şk a tesis y a da ta ş ıtla rla ta ş ın a ra k b ir a ra y a toplanm ış bulu n an to m ru k la rın taşın m asın ı y ani a n a ta şım a safh asın ı yerine g etirm ek ted irler. D iğer y an d an sü rü tm en in g erek çekim h ay v an la rı ve g erek se ta rım tra k tö rle riyle en uygun zem in ş a rtla rın d a bile em niyetli b ir şekilde çalışabilecekleri yam aç eğim leri sın ırlı b u lu n m ak ta ve bu sın ır genellikle % 30 u aşm a m a k ta d ır. B u n e denle d ağ lık m ın tık a o rm anlarında, dik ve s a rp y a m a ç la r üzerinde k la sik sü rü tm e biçim i ve yöntem lerini ekonom ik o larak u y g u lam ak m ü m k ü n o lm am ak tad ır. Böyle yerlerde çeşitli u y g u lam a biçim leri olan k ısa m esafeli kablo h a tla rla bölm eden çık a rm a sözkonusu o lm ak tad ır. I. PO RTATİF (TA ŞIN A BİLİR ) K ISA M E SA FELİ KABLO HATLAR, P o rta tif y a da taşın ab ilir k ısa m esafeli kablo h a tla r kesilerek hazırlan m ış b u lunan o rm an ürünlerinin, bulu n d u k ları yerden an a ta şım a tesisleri boyunca m evcu t is tif yerlerin e ta şın m a la rın ı sağ lam ak üzere g eliştirilm işlerd ir. Bu nedenle bu 1 l.ü. Orman Fakültesi, Orman inşaatı Geodezi ve Fotogram etri Anabilim Dalı Öğretim Üyesi. Yayın Kom isyonuna Sunulduğu Tarih :

3 54 TU R G A Y A Y K U T tesislerin esas am acı to m ru k la rın b ir a ra y a to p lan m asın ı sağ lam ak olduğu için b u n la r geçici tesisler olup hızla k u ru lu p k o lay lık la kaldırılab ilm ekted irler. D ağlık o rm an lık a la n la rd a sa rp a ra z i k o şullarında bu tesisler k la sik sü rü tm e n ak liy atın ın yerini a la ra k, d iğ er yollard an işletm eye açılm ası m üm k ü n olm ayan a la n la ra girm e im k ân ın ı sa ğ la m a k su retiy le m ev cu t ta şım a sistem inin önem li b ir tam am layıcısı d u ru m u n a girm ek ted irler. 1. Tel kaydıraklar P o rta tif y a da k ısa m esafeli kablo h a tla rın en b a sit biçim i, a şa ğ ı ve y u k arı ista sy o n la r a ra s ın a gerilm iş b ir te l y a da k ablodan ib a re t bulu n an ve h erh an g i bir şekilde hız k o n tro lü bulu n m ay an te l ve kablo k a y d ıra k la rd ır (R esim 1). Bu te sislerde b a s it b ir k a n c a y a d a m a k a ra y ard ım ıy la te l y a da kab lo y a asılan y ü k doğru d an d o ğ ru y a kendi ağ ırlığ ın ın yani yerçekim inin etk isiy le ve serb est o la ra k aşağ ı doğru k a y m a k ta d ır. T eorik o la ra k fa rk lı seviyeli iki n o k ta a ra s ın a gerilm iş bulun a n te l h a la t üzerinde h a re k e t eden cism in hızı üniform o la ra k yükselm ek te ise de y ü k ü n b izzat kendi ağ ırlığ ın ın da etk isi ile m ey d an a gelen sa rk m a (sehim ) n e deniyle bu hız b ir m ik ta r azalm aktadır. Bu nedenle te l ve kablo k a y d ıra k la rd a hızın azaltılab ilm esi için, kablonun b ağlandığı a şa ğ ı k ısım d a kab lo y a y a ta y ve h a tta te rs eğim li b ir kıv rım m ey d an a gelecek biçim de b ir sa rk m a y apm asını sağ lam ak u y g u n o lm aktadır. P e k ta b ii o larak bu husus da a ra z i k o şu lların a ve tesisin u zu n lu ğ u n a bağ lı b u lu n m ak tad ır. Resim 1. K u llan ılacak te l ve kablo çapı, h a ttın uzu n lu k ve eğim i, y ü k lerin m ik ta r ve a ra lık la rın a göre hesap edilm ekle b erab er d a h a çok p ra tik deneylere d a y a n a ra k b elirlenm ektedir. G enellikle O rta A vrupa ve A lp lerde y a ra rla n ıla n k ay d ırak lard a k u llan ılan te l ve k ab lo ların çapı m m olup b u n lard a sü rtü n m e d ah a fazla olduğundan bu am aç için k u llan ılacak k ab lo ların b o y u tları en çok özel d u ru m lard a bu değere u laşm ak tad ır. N itek im aynı am aç la K a n a d a da kopm a gerilm esi 2000 kg olan 4-5 m m çapında y ü k sek özellikte çelik te l k u llanılm aktad ır. B u tesis en fa z la 1200 m uzu n lu ğ a k a d a r k u ru lab ilm ek te ise de u y g u lam ad a genellikle 700 m yi a şm a m a k ta ve en iyi sonucu da 300 m ye k a d a r u zu n lu k ta o lan lar verm ekte, eğim in genellikle % 60 ı aşm am ası önerilm ektedir. D aha çok içbükey b ir yam aç üze

4 KABLO H A T L A R L A T A ŞIM A 55 rinde k u ru lm a la rı zorunluğu olan bu tesislerd e y ü k ü n iyi dengelenm esi halinde d a ha dik eğim lerde de b a şa rıy la kullanılabilm ektedir. T el k a y d ıra k la rın s a a tte k i verim i h a ttın uzunluğu ve eğim ine bağlı bulu n m ak tad ır. O rta la m a 500 m uzunluğundaki b ir te l k a y d ıra k ta, b ir işçi yüklem e ve bir işçi de b o şaltm a işinde ç alıştığ ı ve boş çengellerin b a şk a b ir a ra ç ile y u k a rı is ta s yona taşın d ığ ı ve h e r seferdeki yükün 40 k g olm ası halinde s a a tte k i verim 1 tonu aşm a k ta d ır. E ğ e r tel kablonun k e siti h e r seferde h a t üzerinde birden fazla yükün bulunm asını sağ lıy acak k a d a r ve çalışan işçilerin de tecrübeli olm ası duru m u n d a sa a tte k i verim i y ü k seltm ek ve 1,5-1,8 to n a u la ştırm a k m ü m k ü n d ü r (BAYOĞLU, 1968). 2. Fren tertibatlı tek kablolu hatlar P o rta tif y a da k ısa m esafeli kablo h a tla rın ikinci tip i yokuş aşa ğ ı taşım ad a k u llan ılan ve aynı zam an d a bir fre n te rtib a tı bulu n an te k kablolu h a tla rd ır (R e sim 2). A şağ ı ve y u k a rı istasy o n lard a bulunan iki k a sn a k ara sın d a devreden iki ucu k ap alı olan bu sistem de kablo, kabloya asılan yükün ağ ırlığ ı ile h a re k e t etm e k te dir. Y u k arı istasy o n d a bulunan k asn ağ ın aynı zam a n d a b ir fren te rtib a tı da v a r dır. A şağ ı istasy o n d ak i k a sn a k hem kabloya yönlendirm e m a k a ra sı görevi y a p m a k ta ve hem de kabloya g erek li olan g erg in liğ i aşa ğ ı ve y u k a rı h a re k e t etm ek su re tiyle sa ğ la m a k ta d ır. Y üklem e ve boşaltm a kab lo y a bağ lı b ir ra y sistem i ile y a p ı labilm ektedir. 3. Cer kuvvetinden yararlanan tek kablolu hatlar O rm an ürü n lerin in taşın m asın d a te k kablolu olan bu sistem genellikle b ir ' m o to r gücü yard ım ıy la da kullanılabilm ektedir. L asso te k kablolu h av a h a ttı, sonsuz olan cer kablosu aynı zam anda taşıyıcı kablo görevi y apan b ir sistem dir. Zemine hem en hem en p aralel o larak seyreden h a ttın m eydana g etird iğ i poligonu d ayan ak görevi y a p a n m a k a ra la rın g erek tiğ in d e y erlerin i d eğiştirm ek su retiy le d a ra ltm a k ve g en işletm ek m üm k ü n olabilm ektedir. Bu sistem de kablo daim a yerden y ak laşık

5 56 TU RG A Y A Y K U T b ir in san boyu y ü k sek lik te sey re ttiğ i için h e r n o k ta d a ve k esin tisiz o la ra k yüklem e ve b o şaltm a yapılabilm ektedir. B ir defad a ta ş m a n yükün ağ ırlığ ı kg- ve g ü n lü k v erim i ise 6-7 k işilik b ir işçi p o sta sı ile m 3 dür. 4-5 kişilik bir işçi p o stası b ir günde 600 m e tre u zu n lu k tak i bir h a ttı k u rab ilm ek ted ir. B ü tü n bu te k kablolu sistem lerin, kablonun yerden y ü ksekliği uygun olduğu tak d ird e h e r n o k ta d a n yüklem e yapılabilm esi gibi m ü şte re k özellikleri b u lu n m ak tadır. B u nedenle a n c a k k ü çü k çaplı to m ru k la rın taşın m asın d a y a ra rlı o lm ak tad ırlar. K u ru lm a ve çalıştırılm a la rı kolay ve ucuz olup, o rm an to p ra ğ ın a ve m eşçereye hiçb ir z a ra r v erm em ektedirler. G üzergâh boyunca b ir ş e rit açılm asına g e re k gösterm ey en bu tesislerde m eyil y u k a rı ta şım a d a en fazla eğim in 15, m eyil aşağ ı ta şım a d a ise 30 den fa z la olm am ası gerek m ek ted ir. 4. Vinçli hava hatları K ısa y a da p o rta tif kablo h a tla rın üçüncü tip in i vinçli h av a h a tla rı o lu ştu r m a k ta d ır. V inçli h av a h a tla rı A m erik a da uzun y ıllard an beri kullanılm ış ve y ıldan beri de A v ru p a d a k u llan ılm ay a b aşlan m ıştır. A v ru p a da İkinci D ünya S av aşı - nı izleyen yıllard a, odun ham m addesine k a rş ı a rta n ih tiy acın k arşılan m ası için, d ağ lık m ın tık a la rd a bulunan o rm an ların işletm eye açılm asında bu tesislerin büyük y a ra rı o lm uştur. B u tesislerin en belirli özelliği h a ttın altın d an ve y an ların d an iki ta r a f ta n en fa z la 100 m etrey e k a d a r g enişlik teki (h a ttın iki ta ra fın d a n 50 şer m etre) ala n a dah il to m ru k la rı toplayıp h a t boyunca m eyil aşağ ı ve m eyil y u k arı taşıy ab ilm elerid ir. B u nedenle vinçli h av a h a tla rın ın k ısa o lan ları hem bölm eden çık a rm a y a d a ta li ta şım a ve uzun o lan larıy la d a bölm eden çık arm a ve onu takibeden a n a ta şım a y ı b irlik te g erçek leştirm ek m üm kün olm ak tad ır. Gene bu h ava h a ttı tip in in d iğ er önem li b ir özelliği de to m ru ğ u bir ucundan k a ld ıra ra k ta ş ım a sıdır. B u özelliği ve b u n lard a taşıy ıcı b ir kablonun bulunm ası ile d ah a so n ra açık la n a c a k olan tr a k tö r vinçlerinden ay rılm a k ta d ırla r. B u tesisler ta m an lam ıy la p o rta tiftirle r, b ir k u ru lu ş yerinde görevlerini ta m a m la d ık ta n so n ra kolay lık la dem onte edilerek b ir b a şk a yere nakledilebilm ektedirler. V inçli h a v a h a tla rı, vinç kablosunun sarıld ığ ı ta m b u r say ısın a ve h a ttın uzunlu ğ u n a göre sın ıflan d ırılm ak ta d ır. V inçli h av a h a tla rı h a ttın uzunluğuna göre kısa, o rta ve uzun m esafeli vinçli h av a h a tla rı olm ak üzere üç k a teg o riy e ay rılm ak tad ır. H a t u zu n lu k ları 300 m etred en 700 m etreye k a d a r olan lar k ısa m esafeli vinçli h av a h a tla rı, 700 m etred en 1500 m etrey e k a d a r o lanlar o rta m esafeli vinçli h av a h a tla rı ve 1500 m etren in üzerinde o lan lar da uzun m esafeli vinçli h av a h a tla rı adını a lm a k ta d ırla r. K ısa m esafeli vinçli h av a h a tla rın d a ta şım a genellikle m eyil y u k arı y ap ılm ak tad ır. O rta ve uzun m esafeli vinçli h av a h a tla rın d a ise taşım a hem meyil y u k a rı ve hem de m eyil aşa ğ ı yapılabilm ektedir. a. Tek tam burlu vinçli hava hatları V inçli h av a h a ttı m o to ru y la irtib a tlı bulunan ve kablonun sarıld ığ ı tam b u ru n te k olm ası halinde cer kablosu aiçık olm ak tad ır. B undan dolayı ta şım a iste r y u k a

6 KABLO H A T L A R L A T A ŞIM A 57 rıd an a şa ğ ıy a is te r aşağ ıd an y u k arıy a doğru yapılsın h e r iki şık ta d a vinç m otoru n u n y u k a rıd a y an i d a ğ istasy o n u n d a bulunm ası g erek m ek tedir (R esim 3). Bu d u rum da, ta şım a n ın aşağ ıd an y u k a rı doğru y ap ılm ası halinde y üklü vagonun, ta ş ı m anın y u k a rıd a n a şa ğ ı doğru yapılm ası halinde ise boş v ag o n u n y u k a rı doğru çekilm esi m o to r gücü ile sağ lan m ak tad ır. Y u k arıd a açık lan an h e r ik i ta şım a şeklinde, y u k a rı doğru ta şım a d a boş vagonun, aşağ ı doğru ta şım a da ise y ü k lü vagonun h a re k e ti y erin çekim kuvvetinden y a ra rla n ıla ra k g erçek leştirilm ek ted ir. Bu nedenle, bu vinçli h a v a h a ttı tipinde en az eğim in, vagonun y e r çekim i ile aşa ğ ı istasy o n a inebilm esini sa ğ la y a c a k k a d a r olm ası g erek m ek ted ir. b. İki taınburlu vinçli hava hatları İk i tam b u rlu vinçli h av a h a tla rın d a biri cer diğeri ise g eri h a re k e t kalosu o lara k ad landırılan ik i h a re k e tli kablo h a tta n o lu şm ak tad ır ve b u n lar a y rı b irer ta m b u ra sa rılm a k ta d ır. V agon, taşıy ıcı kablo üzerinde h a re k e t e tm ekte ve a lt ucundan cer kab lo su n a ve ü s t ucundan d a g eri h a re k e t kab lo su n a bağlı b u lu n m ak tad ır (R e sim 4). Bu k ab lo ların sarıld ığ ı ta m b u rla r d aim a b irbirinin ak si yönünde dönm ektedirler. Böylece vagonun a lt ucuna te sb it edilm iş olan kablo, kendi ta m b u ru n a s a rılırken, d iğ er ta m b u r üzerindeki kablo serb est k aldığından vagon aşağ ı doğru, aksi halde ise y u k a rı doğru h a re k e t etm ektedir. Bu nedenle bu tip vinçli h av a h a tla rın da m o to ru n y u k a rıd a bulunm ası zorunluğu b u lu n m am ak tad ır. Bu özelliği dolayısıyla Resim 4.

7 5S TU RG A Y A Y K U T bu tip vinçli h a v a h a ttı, m oto ru n u n taşm am ıy acağ ı k a d a r sarp, dik ve k ay alık y a m açlar üzerinde bulunan o rm an ları işletm eye açm a im k an ı sağlam ak tadır. c. U ç ta m b u rin vinçli h av a h a tla rı D ah a önceleri sadece cer kablosu tam b u ru m ev cu tk en d ah a so n ra m ey d an a g e len gelişm eye uygun o la ra k buna b ir de g e ri h a re k e t kablosu için ta m b u r ilave edilerek böylece bu vinçli h av a h a tla rıy la sadece m eyil y u k a rı değil aynı zam a n da m eyil aşa ğ ı d a ta şım a yapılabilm esi sağ lan m ıştır. B undan b a şk a taşıy ıcı kablo ta m b u ru n u n d a d iğ er iki ta m b u r ile b irlik te b ir a ra ç üzerine m onte edilerek ve bu a ra c ın m otoru ile çalıştırılm asıyla, hem hızlı m o n taj ve dem ontaj ve hem de yer d eğ iştirm e im k an ı sağ lan m ış bulu n m ak tad ır. B ugün çoğunlukla ta rım tra k tö rle ri y a da eski k ü çü k b ir kam yon üzerine m onte edilen üç tam b u rlu vinçlerden y a ra r la n a ra k k u ru la n k ısa m esafeli vinçli h av a h a tla rı ile çeşitli a ra z i k o şu lların a uygun ta şım a biçim leri uygulanabilm ektedir. d. Ç ift ta m b u rlu tr a k tö r vinçleri îk i ta m b u rlu vinçli h av a h a tla rın ın çalışm a prensibine çok benzeyen diğer bir sistem de çift tam b u rlu tr a k tö r vinçleridir (R esim 5). B u n lar g erek a ra la m a ve gerekse d iğ er kesim ler sonucu elde edilen to m ru k la rın İniş aşa ğ ı ve yokuş y u k arı ta şın m a sın a im k an verm ek ted ir. B unların ta şım a m esafesi m etrey e k a d ardır. Ç ift tam b u rlu vinçlerde tra k tö rü n a rk a s ın a ilave edilen kuleden dolaşan cer kablosundan b a şk a b ir de g eri h a re k e t k ablosu b u lu n m ak ta ve bu kablo yönlendirm e m a k a ra sın d a n g eçirildikten so n ra cer kablo sunun ucu n a eklenm ektedir. Bu şekilde cer kablosunun ucuna ekli bulu n an yüklem e çengelinin yüklem e y ap ılacak yere k a d a r g etirilm esi g eri h a re k e t kablosu y ard ım ıy la o lm ak tad ır. A y rıca g eri h a re k e t k ablosu üzerinde seyreden b a sit b ir a ra b a y ard ım ıy la g erek tiğ in d e tom ru ğ u n bir u cu n u n yerden b ir m ik ta r yükseltilm esi sa ğ la n m a k ta d ır. V incin h e r iki tam b u ru a y rı b ire r k a v ra m a ve fren te rtib a tın a sahip old u k ları için m esela to m ru k çekilirken g e ri h a re k e t kablosu frenlendiği zam an kab lo lar g erilm ek te v e to m ru ğ u n bir ucu yerden y ü k selm ektedir. Bu özelliği, çekm e sırasın d a to m ruğun, o rm anda tak ı-

8 KABLO H A T L A R L A TA ŞIM A 59 labileceği çeşitli engellerden k u rta rılm a s ı b ak ım ın d an büyük önem taşım ak tad ır. B undan b a şk a g e ri h a re k e t kablosunun sonuna eklenen bir m a k a ra y ard ım ıy la cer k ablosu ve bununla ilgili o la ra k yüklem e çengeli elle h a ttın iki y an m a d o ğ ru m e tre çekilebilm ekte ve böylece bu m esafelerin sın ırlan d ığ ı b ir ş e rit içinde to m ru k la rı bölm eden ç ık a rm a k m üm kün olabilm ektedir. Y andan çekm e m esafesi önce vincin çekm e gücüne ve so n ra d a zem ine bağlı b u lu n m ak tad ır. A y rıca y andan çekm e m esafesini, to m ru k yükünün aşa m ıy acağı ve çekilem iyeceği engellerin a rk a s ın a k a d a r u z a tm a k d a m üm kün değildir. Ç ünkü bu m esafelerde to m ru ğ u n b ir ucunun y ükseltilm esi a rtık sözkonusu o lm am ak tad ır. Y ükleyici, uy g u n şekildeki b ir işaretle yüklem e çengelini, yüklem e y ap acağ ı yerde d u r d u rm a k ta ve bundan so n ra çekm e kolaylığı ve z a ra rın en az olacağı yönde çekere k to m ru ğ a te s p it etm ek ted ir. Bu sü re içinde g e ri h a re k e t kablo sunun iyi b ir şekilde frenlenm iş olm ası g erek m ek ted ir. M eyil aşağ ı ta şım a d a bile y andan çekm e nin y u k a rı doğru yapılm ası ş a r ttır. A k si ta k d ird e yükleyici yüklem e çengelini to m ru ğ a te s b it etm ek için, h e r defasında y u k a rı doğru ta ş ım a k d u ru m u n d a k a lm a k ta ve a y rıc a to m ru k, çekm e sırasın d a y u v a rla n a ra k civ ard ak i a ğ a ç la ra ve gençliğe z a ra r verm ek ted ir. B u açık lam alard an da anlaşılacağı üzere ç ift tam b u rlu vinçlerle to m ru ğ u n taşın m asın d a, çekm e hızı, zem inin durum u, to m ru ğ u n a ğ ırlığ ı ve şekli gibi fa k tö rle r etk ili olm ak tad ır. B o şaltm a y ap ıld ık tan sonra, cer kablosu serbest b ıra k ılm a k ta ve g eri h a re k e t kablosu ta m b u ra s a rıla ra k yüklem e çengelinin te k r a r yüklem e y erin e götü rü lm esi sağ lan m ak tad ır. Ç ift tam b u rlu vinçlerle çalışm ada d ik k a t edilecek d iğ er b ir husus da g eri h a re k e t kablosunun sü rü tm e alan ı içinde seyretm em esi, bunun dışında seyrinin sağlanm asıdır. Bu şekilde d ah a ak saksız bir ta şım a düzeni sağ lan m ış olm ak tad ır, Gene bu yöntem de a n c a k 300 m etrey i aşm ayan yol a ra lık la rıy la çalışabilm ek m üm k ü n olabilm ekte, ak si halde y a ilave tr a k tö r yollarının yap ılm ası ya da kısa m esafeli vinçli h av a h a tla rın ın kullanılm ası g erek m ek ted ir. H iç kuşk u su z bu h a t la rın uzunluğu a rttık ç a g ü zerg âh h a ttı boyunca ta ş ın a c a k hacim m ik ta rla rı da a r t m a k ta ve böylece d ah a verim li o lm ak tad ır. A y rıca taşım an ın yapıldığı a ra z i koşu lları çekm eye elverişli ve büyük engellerin bulunm am ası halinde de verim d aha fazla olm ak tad ır. D iğer y an d an ç ift tam b u rlu vinçlerle taşım a m esafesi, tra k tö rü n a rk a sın a m onte edilm iş bulu n an çelik kulenin tepe n o k tasın d aki yönlendirm e m a k a ra sı ile geri h a re k e t kablosunun döndüğü uç m a k a ra sı ara sın d a k i y ü k sek lik fa rk ın a bağlı bulunm a k ta d ır. U y g u lam ad a ta şım a m esafesi bu y ü k sek lik fa rk ın ın 10 k a tı o larak k a bul edilm ektedir. Böylece cer kablosunun d ah a y ü k sek olan b ir n o k ta y a taşın m ası için, to m ru k ların ta şın a c a ğ ı yolun k en arın d aki b ir a ğ a c a ta k ıla n b ir m a k a ra d a n g eçirm ek suretiy le ta şım a m esafesini a rttırm a k m üm kün olm ak tad ır. B öyle b ir tedbirle aynı zam a n d a to m ru ğ u n yüklem e çengeline ta k ıla n ucunun yerd en b iraz d ah a yukarıy a yükselm esi sağ lan m ış o lm ak ta ve böylece, to m ru ğ u n h arek etin e k a rş ı k oyan engel ve d irençlerin a zaltılm ası sağlanm ış o lm akta, bu nedenle ta şm a n to m ru ğ u n engellere ta k ılm a d a n taşm m ası im kanı a rtm ış b u lu n m ak tad ır. A razi koşu lların ın uygun ve elverişli ve y e te rli b ir m o to r gücünün de m ev cu t olm ası duru m u n d a bu yöntem le uzun gövde biçim indeki to m ru k la rın ince u ç ta n çekilm ek suretiy le ta şın m a la rı iyi sonuç verm ek ted ir.

9 60 TU RG A Y A Y K U T T o m ru k ların tak ılabileceği engellerin fazlaca b ulunm ası durum unda, to m ru k ların ç ift tam b u rlu tr a k tö r vinçleri ile d o ğrudan zem in üzerinde sü rü tü lm esi biçim indeki ta şım a sırasında, bu ta şım a zo rlukla yap ılab ilm ek te ve bunun sonucu da verim düşm ektedir. A ynı şekilde arazin in y er y er büyük y a rın tıla rla p arçalan m ış olduğu d u ru m la rd a d a tr a k tö r vinçleri ile iyi b ir sonuç alm a k m üm kün o lm am ak tad ır. İşte bu gibi koşullarda, tr a k tö r vinçlerinin kablo k apasitesin e uygun m esafeler içinde olm ak üzere k ısa m esafeli vinçli h av a h a tla rın a benzer b a sit tesislerden y a ra rla n m a k uygun o lm ak ta ve böylece ta şın a c a k to m ru ğ u n b ir ucu yerden k a ld ırıla ra k m evcut engelleri k o laylıkla a ş a ra k taşın m ası m üm k ü n o labilm ektedir (R esim 6). B u n larla ta şım a d a verim, m oto ru n gücü y andan çekm e m esafesi, to m ru k ların hacm i, dolayısıyla ağırlığı, zem inin durum u ve işçilerin y eteneklerine bağlı o larak d eğ işm ek te olup 2-3 kişilik b ir ekiple genel o la ra k verim m 3/g ü n arasın d a değişm ektedir. B ir y an d an sü rü tm e biçim inde taşım ay a elverişli olm ayan d iğ er y andan ta ş ı m a m esafesi o larak, tr a k tö r vinçleriyle doğrudan zem in üzerinde sü rü tm e m esafesi sın ırın ı aşan y er ve koşullarda, kısa m esafeli vinçli h av a h a tla rı sözkonusu olm ak

10 K ABLO H A T L A R L A T A ŞIM A 61 tad ır. D ah a önce de ifade edildiği gibi, k ısa m esafeli vinçli h a v a h a tla rın ın tra k tö r vinçlerinden, taşıy ıcı kablo y a da te l h a la tla rın ın bulunm ası ve bu h a la t boyunca ta şım a sıra sın d a to m ru ğ u n b ir ucunun yerden yükseltilebilm esiyle ay rılm a k ta d ırla r. Bu nedenle de k ısa m esafeli vinçli h a v a h a tla rı ile ta ş ım a y a «.tom ruğun bir ucunun yerd en kald ırıla ra k taşınm ası» d a denm ektedir. B u yöntem le ta şım a d a to m ru ğ u n k alın ucu y erd en k a ld ırılm a k ta ve böylece araz id e b u lu n an engelleri k o lay lık la a ş a bilm ektedir. T o m ruğun d iğ er ucu ise çoğu kez yerd e sü rü n m ek tedir. B u husus m o to r g ü cü n ü n y eterli olduğu sürece ta şım a ve v erim b ak ım ın d an b ir sak m ca teşk il etm em ektedir. B u rad a önem le b elirtm ek g e re k ir ki, g ü zerg âh boyunca ta şın a c a k hacim m ik ta rın ın 50 m 3 ü a ştığ ı d u ru m la rd a tr a k tö r vinçleri yerine k ısa m esafeli vinçli h ava h a tla rın d a n y a ra rla n m a k d ah a uygun ve ekonom ik olm ak tad ır. e. K ısa m esafeli vinçli hava hatları K ısa m esafeli vinçli h av a h a tla rın d a ilk u y g u la m a la r sırasın d a bunlarla özellikle m eyil y u k a rı ta ş ım a y ap ılacağ ı öngörülm üş ve bu am aç la b a sit b ir vagon g eliştirilm iştir (R esim 7). Bu vagon aşağ ı ve y u k a rı ista sy o n la r ara sın d a gerilm iş bir taşıy ıcı kablo y a da tel h a la t üzerinde h a re k e t edebilm ekte ve y ü k lü vagonun yuk a rı d o ğ ru olan bu h a re k e ti y u k arı istasy o n d a bulu n an ta m b u ra sa rıla n cer h alatı y ard ım ıy la sa ğ la n m a k ta d ır. A y rıca b a sit b ir d u rd u rm a m ekanizm ası ile vagonun m eşcere içinde yüklem e y ap ılacak n o k tad a d u rd u ru lm ası d a sağlanabilm ektedir. B u b a sit vagon, taşıy ıcı kablo y a da te l h a la t üzerinde h a re k e t eden iki m a k a ra d a n o lu şm ak tad ır. Y u k arı istasy o n d a bulunan ve b ir ucu to m ru k la irtib a th cer kablosunun d iğ er ucu vagonun ön ve a lt ta ra fın d a bulu n an b a sit bir m a k a ra d a n g eçirilerek a rk a ve a lt ta r a fta k i bir k an ca y a da n o k ta y a te sb it edilm ektedir. T om ru ğ u n ta k ıla c a ğ ı y a da asılacağ ı yüklem e çengeli de a ğ ırc a b ir m a k a ra y a takılm ış b u lu n m ak tad ır. Y u k arı istasy o n d a bulunan ta m b u ru n fren i serb est bırakılınca, v a gon y erçekim inin etk isi ile aşağ ıd a bulunan d u rd u rm a te rtib a tın a k a d a r gelerek b u ra d a d u rm a k ta d ır. B undan so n ra cer kablosunun b o şaltm ay a devam etm esi ile yüklem e çengeli ve onunla irtib a th m ak ara, kendi a ğ ırlığ ı ile zem ine düşm ektedir. O rada bekleyen işçi ta ra fın d a n y ak ala n an yüklem e çengeli, d ah a önce yüklem eye h a zırlan m ış bulu n an to m ru ğ a k a d a r g ö tü rü le re k bu çengele te sb it edilm ektedir. Y üklem e işi tam am lan ın ca, cer kablosu ta m b u r ç alıştırılm ak su retiy le ta m b u ra sa rılm ay a b a şla m a k ta ve to m ru k yükü önce ta şıy ıcı k ab lo y a k a d a r yükselerek vagona u la şm a k ta d ır. S a rm a işlem i devam edince v agonla b irlik te h a t boyunca y u k a rı h a re k e t ederek ta şın m a k ta d ır. B u b a sit sistem in en önem li b ir sakıncası, yüklem e çengeli ve ona bağ lı m a k a ra n ın a ğ ır olm ası ve to m ru k yüküne te sb it için iki y an a doğru ta şın m a sı zorunludur. D ağ lık m ın tık a o rm an ların d a, özellikle A v ru p a nın sa rp ve d ağ lık o rm an m ın tık a la rın d a o rm an ların y am aç yolları ile b ağ lan tılı o la ra k işletm eye açılm asında k ısa m esafeli vinçli h a v a h a tla rı b a şa rı ile kullanılm ış ve buna p aralel o la ra k büy ü k g elişm eler k ay d etm iştir. B ununla ilgili o la ra k em niyetli b ir boşaltm a y ap ab ilm ek için d u rd u rm a te rtib a tı ve vag o n lard a büyük gelişm eler olm uş ve b u n ları ü re ten firm a la r d eğ işik tip te vagon ve d u rd u rm a te rtib a tı im al etm işlerdir.

11 62 TU R G A Y A Y K U T Resim 7. Kısa mesafeli bir vin çli hava hattında ta şıyıcı vagon ve durdurm a te rtibatı. B ugün çoğunlukla ta rım tra k tö rle ri y a d a eski bir k ü ç ü k kam y o n üzerine m onte edilen üç tam b u rlu vinçlerden y a ra rla n a ra k k u ru la n k ısa m esafeli vinçli h a v a h a t la rı ile (R esim 8) çeşitli a razi koşu lların a uygun ta şım a biçim leri uygulan ab ilm ek ted ir. ' K ısa m esafeli vinçli h a v a h a tla rıy la b ir iş gününde taşın ab ilecek to m ru k h a c m i m ik ta rı y an i b u n ların verim i h a ttın uzu n lu ğ u n a y a da ta şım a m esafesine, ta ş ı m a şekline, m o to ru n gücüne, a razi d u ru m u n a ve ekipte çalışan ların yeteneklerine b ağlı b u lu n m ak tad ır. G enellikle k ısa m esafeli vinçli h av a h a tla rın ın m o n taj ve çalıştırılm ası 3-5 k işilik bir işçi p o stası y ard ım ıy la y ap ılm ak tadır. A ra d ayanağ a

12 KABLO H A T L A R L A T A ŞIM A 63 g erek g österm em esi duru m u n d a h a ttın m o n tajı 2-3 sa a tte, a ra d a y a n a k la rın y a pılm ası g e re k tiğ i d u ru m lard a ise 5-7 s a a tte g erçek leştirileb ilm ek ted ir. H a ttın dem o n tajı için g erek li süre ise m o n taj sürelerinin 1 /2 ile 1 /3 ü k a d a r olm ak tad ır. B u n lard a verim günde m 3 ara sın d a d eğişm ektedir (BAYOĞLU, 1972; T R Z E SN IO W SK I, 1977). Resim 8. Kamyon üzerine m onte edilm iş kısa m esafeli bir vin çli hava hattı. H. U ZU N M E S A F E L İ K ABLO H A T L A R D aha önce de ifade edildiği gibi uzun m esafeli kablo h a tla rla, genellikle fazla m ik ta rla rd a k i to m ru k la r sa b it b ir depo y a d a is tif yerinden u zak m esafelere t a şın m ak tadır. B öylece bu tesisler b aşk a tesis y a d a ta ş ıtla rla ta ş ın a ra k b ir a ra y a to p lan m ış bulu n an to m ru k la rın taşın m asın ı y an i a n a ta şım a safh asın ı yerine g e tirm ek ted ir. B u şekilde özellikle uzun m esafeli kablo h a t sistem leri bazı şa rtla rd a yolların y erin i a lm a k ta ve b u ra la rd a orm an ü rü n lerin in taşın m asın ı m üm kün k ıl

13 64 TU RG A Y A Y K U T m aktadır_ T aşım a k a p a site le ri y ü k sek olan sab it ve uzun m esafeli h av a h atların ın uzu n lu k ların ı sın ırlay an te k n ik bir neden sözkonusu olm am ak tad ır. O rm an ü rü n lerin in taşın m asın d a kullan ılan sa b it y a d a uzun m esafeli kablo h a tla rı iki ve üç kablolu olm ak üzere iki esas g ru b a a y ırm a k m ü m k ü n o lm ak tad ır (G IO RD ANO, 1959). A. Sabit ve uzun m esafeli iki kablolu hatlar. Bu kablo h a tla r h er ik i ucu te sb it edilm iş b ir taşıy ıcı kablo ile b ir ucu s e r best y a da k ap alı bir cer kablosundan olu şm ak tad ır. İk i kablolu h a v a h a tla rın ın hem d o ğrudan d o ğ ru y a y erin çekim kuvvetinden y a ra rla n ıla n ve b ir taşıy ıcı kablosu ve frenlem e görevi y ap an açık ya da sonsuz b ir cer kablosu bulu n an h erh an g i b ir cer k u v vetine g e re k gösterm ey en ve h em de b ir m o to r gücünden y a ra rla n a n tip leri de m ev cu t b u lu n m ak tad ır. 1. Yerin çekim kuvvetinden yararlanan iki kablolu hatlar Y erin çekim inden y a ra rla n a ra k çalışan ve cer kablosu sonsuz olan iki kablolu h a tla rın bu tipinde b a sit b ir vagon y ard ım ıy la taşıy ıcı kablo üzerine asılan yük kendi ağ ırlığ ı ile aşağ ı d o ğ ru h a re k e t etm ek ted ir. B u rad a hız kontrolü, aşa ğ ı ve y u k a rı ista sy o n la rd a bulunan yön m a k a ra la rı ara sın d a k a p a lı b ir devre teşk il eden devam lı b ir şekilde dönerek h a re k e t eden cer kablosunun, y u k a rı istasy o n d ak i m a k a ra y a te sb it edilen b a sit b ir m ek an ik fren y ard ım ıy la frenlenm esi su retiy le s a ğ lan m ak tad ır. A şağ ı istasy o n d a boşalan vagonların, cer k ab lo ların ın y u k a rı seyreden kısm ına te s b it edilerek y u k a rı istasy o n a gönderilm ediği d u ru m lard a, b u n ların y u k a rıy a b a ş k a a ra ç la rla taşın m ası gerek m ek ted ir. Bu tesislerin u zu n lu k ları yam aç uzunluğu ile sın ırlan d ırılm ış b u lu n m ak tad ır. B u nedenle y a k a c a k ve san ay i odunu gibi ü rü nlerin taşın m ası için te l ve kablo k ay d ıra k la rın tesisi d ah a uygun ve ekonom ik olm aktad ır. 2. Cer kuvvetinden yararlanan iki kablolu hatlar C er k ab losunun h a re k e ti b ir m otor gücü ile sa ğ la n a n cer kablosu k a p a lı olan tiplerde ise ta ş ım a hem m eyil y u k a rı ve hem de m eyil a şa ğ ı yapılabilm ektedir. Bu d u ru m d a cer kablosu b ir fren kablosu değil g erçek ten cer görevi y ap m ak tad ır. C er kablosunun sonsuz olm ası duru m u n d a h a re k e t devam lı, buna k a rşılık t a şıyıcı kab lo y a e şit u zu n lu k ta bulunm ası ve ona p a ra le l o la ra k sey retm esi halinde ise h a re k e t aralık lıd ır. İk i kablonun eşit olm ası halinde y ani h a re k e tin aralık lı olm ası d u ru m u n d a y ü k aşağ ı sevkedilm ekte, b o şaltıld ık tan so n ra boş vagon, cer k a b losunun y ard ım ıy la te k r a r y u k a rı çekilm ekte bu d a fa z la zam an k ay b ın a neden olm ak tad ır. B unu önlem ek am acıy la bir A lm an firm a sı boş v ag o n ları y u k a rı istasy o n a a y rı b ir kablo ile ta şıy a n b ir sistem g eliştirm iş olup, bu sistem % 25 in ü zerin d ek i y am aç m eyillerinde tesis edilebilm ekte ve u zu n lu k ları 1000 m ile sın ırla n dırılm ış b u lu n m ak tad ır. B u n ların s a a tte k i v erim i 1 to n a k a d a r çıkabilm ektedir. Gene bu sistem e benzeyen ve b ir İsviçre firm a sı ta ra fın d a n a ra d ay an ak lı ola-

14 K ABLO H A T L A R L A T A ŞIM A 65 ra k 3000 m etrey e k a d a r u zu n lu k ta tesis edilebilen ve b ir seferde 15001k g y ü k ta şıyabilen d iğ er b ir h av a h a ttı d a im al edilm iştir. 16 P S g ü cündeki m o to ra sahip bu tesisle ve 16 işçiden m ü teşek k il b ir ekiple g ü n lü k v erim 200 to n a k a d a r ulaşabilm ektedir. B. Sabit v e uzun m esafeli üç kablolu hatlar B u sistem de ik i taşıy ıcı kablo ve b ir cer k ablosu b u lu n m ak tad ır. B u taşıyıcı k ab lo ların ikisinden de hem y üklü ve hem boş v ag o n lar y a d a birisinden yalnız boş ve diğerinden de yalnız y üklü v ag o n lar gidip gelebilm ektedir. U ç kablolu sa b it kablo h a tla r cer k ab lo ların ın açık ve k ap alı o lm asına göre iki g ru b a a y rılm a k ta dır. 1. Cer kablosu açık ü ç kablolu hatlar B u kablo h a tla r pendulum y a d a v a ra g e l sistem inde çalışm ak tad ır. a. Fren kontrollü yerin çekim kuvvetinden yararlanan üç kablolu hatlar C er kablosunun uzunluğu taşıy ıcı kablo laıd an b irisin in u zu n lu ğ u n a e şit ve bunun h e r ik i u cu n a b ire r v agon te s b it edilm iş olup y üklü v agon aşa ğ ı inerken boş v ag o n y u k a rı istasy o n a ç ık m ak tad ır (R esim 9). Böylece a şa ğ ı istasy o n d a yüklü vagon b o şaltılırk en y u k a rı istasy o n d a d iğ er taşıy ıcı k ab lo üzerinde bulunan boş v a gon d a yüklenebilm ektedir. B u şekilde b ir d efa s a ğ ta r a f ta k i d iğ e r d efa sol ta r a f ta k i taşıy ıcı kablo üzerinde y ü k lü vagonun h a re k e ti sözkonusu o lm a k ta ve bunun sonucu h e r ik i taşıy ıcı kablo d a ay n ı k a lın lık ta b u lu n m ak tadır. Y u k arı İstasyonda bulunan b ir fre n te r tib a tı y ard ım ıy la y üklü vagonun hızı k o n tro l edilebilm ektedir. b. Cer kuvvetinden yararlanan üç kablolu hatlar 1 Y u k a rıd a açık lan an sistem in, y u k a rı ista sy o n a konulan b ir m o to r gücü y a rd ı m ıyla çalıştırılm ası halinde yam aç y u k a rı ta ş ım a d a sağ lan ab ilm ek ted ir. B unun verim i diğerine n a z a ra n d a h a y ü k se k tir. V agonun yüklem e istasy o n u n d a h e r d e fa sında yüklem eden önce kald ırılıp d iğ er h a t ü zerine k o n m ası d u ru m u n d a boş v a g o n ları ta şıy a n k ablonun d ah a ince çaplı olabilm esi m üm kündür.

15 6 6 TU R G A Y A Y K U T 2. C er k ablosu sonsuz üç kablolu h a tla r B u kablo h a tla rın da çalıştırılm ası için d iğ er b ü tü n cer kablosu sonsuz olan sistem lerd e olduğu gibi yerçekim i etkisinden y a ra rla n m a k ş a rttır. Ç alışm aları y a v arag el sistem inde y a da cer kablosu sonsuz ve ay n ı yönde h a re k e t eden bu kablo h a t sistem leri ile taşım a aralık lı ve sü rek li olabilm ektedir. a. F re n te rtib a tlı ve y erin çekim kuvvetin d en y a ra rla n a n ü ç kablo lu h a tla r a a. P en d u lu m (v arag el) tip i ü ç kablolu h a tla r V arag el sistem i ve yerçekim i etk isi ile çalışan ve sadece b ir fren te rtib a tın a g erek g ö steren bu sistem de, ta şım a yam aç a şa ğ ı y a p ılm a k ta ve fren görevi yapan cer k ab losu k a p a lı b ir devre teşk il edecek u z u n lu k ta olup, frenlem eyi sağlay an ü st y a rı kısım, a şa ğ ı y a rı k ısım d an d ah a kaim k esitli o lm ak tad ır. T aşım a m ünavebeli o la ra k yapıldığı için h e r defasında frenlem e cer kablosunun k a lın olan kısm ıyla sağ la n m a k ta d ır. C er kablosunun devri ise hem y u k a rı ve hem de aşağ ı istasyonda bulunan b ire r k a sn a k y ard ım ıy la sağ la n m a k ta d ır. A şağı istasy o n d aki k a sn a k h a re k e tli olup ucu n a asılı bulu n an b ir ağ ırlık sayesinde aşağ ı ve y u k a rı h a re k e t edere k cer kablosu için g erek li gerginliği sa ğ la m a k ta d ır (R esim 10ı). Böylece yükün düzgün b ir şekilde kablo boyunca h a re k e ti sağ lan m ış olm ak tad ır. N orveç in Telem a rk eyaletinde 1500 m e tre uzunluğundaki böyle bir kablo h a tla y ap ılan tecrü b e de 3 k işilik b ir işçi p o stasıy la 8 sa a tte m 3 to m ru k taşın m ış b u lu n m aktadır (G IO RD ANO, 1959). Resim 10. bb. C er kablosunun h a re k e ti a ra lık lı olan ü ç kablolu h a tla r C er k ablosu ay n ı yönde ve aralık lı o la ra k h a re k e t eden valtelline adı ile bilinen bu sistem in k a ra k te ris tik özelliği, sonsuz olan cer kablosunun daim a aynı yönde h a re k e t etm esidir. B ü tü n y üklü v ag o n lar d aim a ay n ı taşıy ıcı kablo üzerinde sey red erk en boş v a g o n lar d iğ er taşıyıcı kablo üzerinde seyrederler. B u nedenle boş v ag o n ları ta şıy a n taşıy ıcı kablonun kesiti, y üklü vag o n ları ta şıy a n taşıy ıcı kabloy a g ö re d ah a k ü çü k tü r. B u sistem de y üklü v ag o n ların a şa ğ ı istasy o n d a b o şaltılm ası sıra sın d a cer kablosunun h a re k e ti k ısa b ir sü re için d u rd u ru lm a k ta ve bu n e denle cer kablosunun h a re k e ti a ra lık lı o lm ak tad ır. C er kablosunun h arek etin in d u r d u ru lm ası y u k a rı istasy o n d a bulunan k a sn a ğ a te sb it edilen fren te rtib a tı ile s a ğ

16 K ABLO H A T L A R L A T A ŞIM A 67 lan m ak tad ır. B u tesislerin iyi ve em in b ir şekilde çalışabilm esi için m eylin % den fa z la ve % 100 den de az olm ası g erek m ek ted ir. B u büyük m eyil sın ırları içerisinde hem en h er yerde tesisleri m üm kün olabilm ektedir. H a ttın uzunluğunun fa z la olduğu y a d a a ra z i ş a r tla r ı g erek tird iğ i takdirde, a şağ ı d o ğ ru eğim i k o ru m ak kay d ıy la a ra d a y a n a k la r konulabilm ektedir. H a tta kısa m esafeler içinde, k azan ılan ivm eden y a ra rla n a ra k ak si m eyilli k ısım ları a şm a k da m üm kün olabilm ektedir. Ö zellikle uzun m esafelerde d ah a ekonom ik olm ak tad ır. cc. Cer kablosunun hareketi devamlı olan üç kablolu hatlar G enellikle A lm an sistem i o la ra k isim lendirilen bu sistem de cer k ablosu devam lı o larak h a re k e t halindedir. B u nedenle y üklü vag o n ların b o şaltılm ası ve boş v ag o n ların te k r a r y u k a rı istasy o n a gönderilm esi taşıy ıcı kablo ile b ağ lan tılı b ir ra y y a r dım ıyla sa ğ la n m a k ta d ır. Y üklem e ve b o şaltm ad an so n ra ra y üzerinde itilen vagon o to m a tik o la ra k cer kablosuna te sb it edilm iş olm ak tad ır. b. Cer kuvvetinden yararlanan üç kablolu hatlar Y u k ard a açık lan m ış bulunan y er çekim inden y a ra rla n ıla ra k ta şım a yapılabilen üç kablolu h a tla rm üç tip in i de kolaylıkla m o to r gücü ile ç a lıştırm a k m üm kün o labilm ektedir. aa. V aragel tip i üç kablolu hatlar B u tip kablo h a t b ir A lm an firm ası ta ra fın d a n d ah a çok ask eri m a k s a tla r için g eliştirilm iş olup II. D ünya S avaşından so n ra o rm an ü rü n lerin in taşın m asın d a k u llanılm aya b aşlan m ıştır. S ta n d a rd uzunluğu 1000 m o la ra k y a p ılm a k ta f a k a t ta şım a m esafelerini, bu s ta n d a rt u zu n lu k ların b irleştirilip k u lla n a ra k u z a tm a k m ü m kün olabilm ektedir. A ra d a y a n a k la r çelik y a d a a h şa p ta n yapılabilm ektedir m e tre lik s ta n d a rt b ir h a t ve 5-6 k işilik b ir işçi p o stası ile 8 s a a tte m 3 o rm an ü rü n ü ta şım a k m üm kün olabilm ektedir. bb. V altellina ve A lm an tipi üç kablolu hatlar Çok değişik m esafe, eğim a ra z i ve y ü k ş a rtla rın d a k u llanılabilen ve m o to r gücü ile çalışan h e r ik i tip kablo h a t sistem lerini stan d ard iz e etm ek m üm k ü n değildir. B u n larla to m ru k la rın uzun m esafelere taşın m asın d a te o rik o la ra k b ir sm ır bulu n m am aktad ır. F a k a t ekonom ik nedenlerle gene de o rm an ü rü n lerin in ta şın m a sın d a m aksim um ta şım a m esafesi 15 k m o la ra k belirlenm iş b u lu n m ak tad ır (GIORDANO, 1959). C. Orta ve uzun m esafeli vinçli hava hatları D ah a önce de ifade edildiği gibi vinçli h a v a h a tla rı k ısa, o rta ve uzun m esafeli vinçli h a v a h a tla rı olm ak üzere üç g ru p ta m ü ta lâ edilm iş b u lu n m ak tad ır. B u n lard an uzun m esafeli vinçli h a v a h a tla rın ın ta şım a m esafeleri 1500 m, ve d ah a fazla, o rta m esafeli vinçli h ava h a tla rı m e tre ve k ısa m esafeli vinçli h av a h a tla rın ın d a m e tre o la ra k belirlenm iş b u lu n m ak tad ır. U zun m esafeli vinçli h av a h a tla rı 2400 m etrey e k a d a r ta ş ım a y ap abilm ektedir. Bu vinçli h a v a h a tla rın d a n o rta ve özellikle uzun m esafeli vinçli h av a h a tla rı bazı ş a rtla rd a yolların yerini a lm a k ta ve böylece o rm an ü rü n lerin in taşın m asın ı sa ğ la m a k ta d ır. B una k a rşılık k ısa m esafeli vinçli h a v a h a tla rı te k b a şla rm a o r m a n la rın işletm eye açılm asını sa ğ la y a m a m a k ta, a n cak y e te r sık ılık ta k i b ir yol yoğ u n lu ğ u n u n v a rlığ ı halinde ta şım a y a yardım cı olm ak tad ır.

17 6 8 TU R G A Y A Y K U T B u nedenle b u ra d a o rta ve özellikle u zun m esafeli vinçli h av a h a tla rı ana t a şım a k ısm ın d a verilm iş bulu n m ak tad ır. O rta ve özellikle uzun m esafeli vinçli h av a h a tla rı sistem i ile d ağ lık m ın tık a o rm an ların ı etk ili b ir şekilde işletm eye a çm a k m ü m kündür. B öyle b ir işletm eye açm a işi, yol şebekesi planlanm ış ve fa k a t henüz y apım ı g erçek leştirilm em iş o rm anlard a geçici b ir çözüm yolu o la ra k düşünülebilm ektedir. B una k a rş ılık yol yapım m a sra fla rın ın yüksek, orm an ın verim inin d ü şü k olm ası nedeniyle yoğun b ir yol şebekesinin gerçek leştirilm esi ekonom ik b akım dan m ü m k ü n görülm eyen d u ru m lard a da devam lı b ir ta şım a şekli o la ra k k ab u l edilm ektedir. U zu n m esafeli vinçli h av a h a tla rın d a n ülkem izde de b u lu n an tip le r olm aları n e deniyle b u ra d a W yssen, B aco ve H in te re g g e r tip lerin in özellikleri a y rın tılı o larak açık lan m ış bulu n m ak tad ır. 1. W yssen vinçli hava h attı W yssen vinçli h av a h a ttı 1950 li y ıllard a İsv iç re de im al edilm iştir. B ununla 2000 m e tre ve d a h a uzun m esafelerde ta ş ım a y a p m a k m ü m k ü n olabilm ektedir. Bu tip te taşıy ıcı kablo üzerinde y e r alan özel b ir d u rd u rm a te rtib a tı y ard ım ıy la v ag o nun d u ra c a ğ ı y e r b elirlenebilm ektedir (R esim 11). V agon d u rd u rm a te rtib a tın a ç a rp tığ ın d a yüklem e çengeli a şa ğ ı doğru s a rk m a k ta bu n o k ta d a yüklem e yapılm asını D u r J u n u ı t u r ; i î a '. ı Resim 1 İ. VVyssen vin çli hava hattı vagonu ve durdurm a te rtib a tı. sa ğ la m a k ta d ır. B u rada vagonun aşa ğ ı d o ğ ru h a re k e ti kendi a ğ ırlığ ı ile o lm akta, ta ş ım a ise hem y am aç a şa ğ ı ve hem de y am aç y u k a rı y apılabilm ektedir. V agonun y u k a rı d o ğ ru çekilm esi, b ir k ız a k üzerine m o n te edilm iş b ir m o to r ve buna bağh b ir ta m b u r ile sa ğ la n m a k ta d ır. B u tesisle h a ttm iki ta ra fın d a n 30 a r m etrelik bir ş e rit içinde to m ru k la r çekilip taşın ab ilm ek ted ir. B u m esafe özel d u ru m lard a 100 m etrey e k a d a r çıkabilm ektedir. B u vinçli h a v a h a tla rı,% eğim li o la ra k tesis edilebilm ektedir. A ynı s ta n d a rt m alzem e ile çalışm ak ta olan W - 20 ve W - 30 (R esim 12) tip lerin in bir d efad a taşıy ab ild ik leri y ü k 1,5 to n y a d a 1,5-1,8 m 3 iğne y a p ra k lı ağaç to m ru ğ u dur. U zunluğu 1200 m e tre olan b ir h a ttın s a a tte k i v erim i 3-6 m 3 tü r. B u 'uzunlu k ta k i b ir h a ttın sökülüp te k r a r tesis edilm esi 4 k işilik b ir ekiple 8 günde y ap ı labilm ektedir. D aha uzun m esafede ve d ah a güç ş a rtla rd a a ra d ay a n a k la rın tesisleri de dahil olm ak ü zere 4-5 k işü ik b ir ekip için 2-4 h a fta gerek li olm ak tad ır. D ah a so n ra la rı "VVyssen firm a sı ta m a m e n yeni b ir vinçli h a v a h a ttı tip i ve d u r d u rm a te r tib a tı g eliştirm iş b u lu n m ak tad ır. B u d u rd u rm a te r tib a tı vagonun ü zerin de b u lu n m a k ta ve onunla b irlik te h a re k e t etm ek ted ir. V agonun h arek etin d en önce

18 KABLO H A T L A R L A T A ŞIM A 69 Resim 12. Wyssen vinçli hava hattı m otorları. belirlenen belli b ir sü re so n ra çalışab ilm ek te ve böylece v ag o n taşıy ıcı kablo ü zerin de a rz u edilen n o k ta d a d u ra ra k ucunda çengel olan kabloyu y ere indirm ektedir. B undan so n ra y ü k bu kab lo y a çengel y ard ım ıy la b a ğ la n a ra k k ab lo y u k a rı çekilm ek te ve v ag o n a u laşınca d a y ü k o to m atik o la ra k v ag o n a k ilitlen m ek te ve aynı zam a n d a v agonun aşağ ı y a d a y u k a rı gidebilm esi için se rb e st k alm asın ı y an i d u r d u rm a te rtib a tın ın açılm asını sağ la m a k td ır. B u yeni tip W - 60 tip id ir ve 5 to n dan y u k a rı m ü n fe rit y ü k ler için im al edilm ektedir m e tre n in üzerinde olan m esafeler için 5 k işilik işçi p o stasıy la s a a tte 5 sefer yap ılab ilm ek te ve o rta la m a 3 ton yüke g ö re v erim s a a tte 15 ton o labilm ektedir (G IO RD ANO, 1959). 2. Baco vinçli hava hattı U zun m esafeli vinçli h av a h a tla rın d a n d iğ er b ir tip olan B aco vinçli h a v a h a t tın d a a y rı b ir d u rd u rm a te rtib a tı b u lu n m am ak tad ır. V agonun isten en n o k ta d a b u lu n d u ru lm ası v agonun içinde bulunan ve o n u n la b irlik te h a re k e t eden özel b ir te r tib a t y ard ım ıy la sa ğ la n m a k ta d ır. V agonun h a re k e t yönü değiştirildiğinde y ani v a gon, a şa ğ ı doğru h a re k e t halinde iken fren le durd u ru lu p y u k a rı çekildiğinde, t a şıyıcı kab lo üzerinde te s b it edilerek d u rd u ru lm u ş o lm ak ta ve içinde bulunan özel te r tib a t y ard ım ıy la vinçli çengeli v agondan k u rtu la ra k a şa ğ ı doğru sark m a k ta d ır. Y üklem eden so n ra y u k a rı çekilen vinçli çengeli vag o n a çarp ın ca v ag o n se rb e st k a l m a k ta ve ta şım a n ın yönüne g ö re y u k a rı y a d a a şa ğ ı h a re k e t edebilm ektedir. B öylece b u tip vinçli h a v a h a tla rla a rz u edilen h e r n o k ta d a yüklem e ve boşaltm a y a pabilm ek m üm k ü n o lm ak tad ır. B aco vinçli h av a h a tla rın ın kurulabilm esi için g erekli m inim um eğim m ik ta rı % 27 dir. B u tesisle b ir d efad a taşın ab ilen m ak sim u m yük m ik ta rı 200 kg, bu da 2,2-2,7 m 3 iğne y a p ra k lı ağ aç to m ru ğ u olabilm ektedir. D ö rt k işilik bir ekiple çalışabilen bu tesisin g ü n lü k v erim i 70 m 3 e k a d a r yükselebilm ektedir. 3. H interegger vinçli hava hattı U zun m esafeli vinçli h av a h a tla rın d a n b ir d iğ er tip de H in tereg g er vinçli h a v a h a ttıd ır. B u vinçli h av a h a ttı çalışm a p ren sib i b ak ım ın d an W yssen vinçli h av a h a ttın a benzem ekte olup b ir taşıy ıcı kablo, d u rd u rm a te rtib a tı, sonsuz b ir kabloyla çekilen vag o n d an o luşm aktadır. B u ra d a da vagonun istenilen n o k ta d a durd u ru lm asın ı sağ lay an a y rı bir d u r d u rm a te rtib a tı b u lu n m aktad ır (R esim 13).

19 7-0 TUKGAY A Y K U T Resim 13. H interegger vin çli hava hattı vagonu ve durdurm a te rtiba tı. K A Y N A K L A R A Y K U T, T., O rm an Ü rünleri Taşım acılığında A ra ç ve T elm ihler. İ.Ü. O rm an F a k ü lte si Y a yın la rı, N o. 3246/370, İstanbul. B A Y O G L U, S., O rm an N a k liy a tın d a K ullanılan H ava H atları ve B unların O rm an Y ollarıyla K arşılaştırılm ası. İ.Ü. O rm an F a k ü lte si D ergisi, S eri B, Cilt X V I, S a y ı 2. B A Y O G L U, S., V inçli H ava H atları. İ.Ü. O rm an F a k ü lte si Y ayınlarından, No. 1369/136, İstanbul. B A Y O G L U, S., O rm an Ü rünlerinin T aşınm asında M a kinalaşm anm B olü K o nulu B ir B apor ve B ununla İlgili G örüşler. İ.Ü. O rm an F a k ü lte si D ergisi, Seri B, C ilt X X, S a y ı 2. B A Y O G L U, S., T ü rk iy e de O rm an N a k liy a tı ve G eliştirilm esi İm kâ n la rı Ü zerine B ir E tü d. İ.Ü. O rm an F a k ü lte si Y ayınlarından, N o. 17Jf7/185. B A Y O G L U, S., A rk a sın a T e k T am bur E klen en L a s tik T ekerlekli B ir H anom ag T ra k tö rü ile O rm an N a kliyatı. İ.Ü. O rm an F a k ü lte si D ergisi, Seri A, Cilt X X III, S a y ı 1. B B O W N, N.C., L ogging. John W iley and Sons, Inc. N e w Y o rk. C O N W A Y, S., L o g g in g P ractices, P rinciples of T im ber H a rvestin g S y ste m s M iller F reem a n P ublications Inc. U SA. F A O, Cable L o g g in g S y ste m s. F ood and A g ricultu re O rganization of th e U nited N a tio n s, F o restry P aper 24. G IO B D A N O, C., L o g g in g Cableıoays. F ood and A g ricu ltu re O rganization of th e U nited N a tio n s F A O /E C E /L O G /6 0. H A F N E B, F., D er H olztransport. Ö sterreichischer A g ra rverla g in W ien. S A M S E T, I., W inch - and Cable S y ste m s in N orw egian F o restry, B ep o rts of th e N o rw egian F o rest B esearch In s titu te, 37, 1. T A V Ş A N O G L U, F., V inçli H a va H atları. İ.Ü. O rm an F a k ü lte si Y ayınlarından, N o. 1636/163. T A V Ş A N O G L U, F., O rm an T ransport T esisleri ve Taşıtları. İ.Ü. O rm an F a k ü lte si Y ayınlarından, N o. 1744/182.