RUSYA DA MASAL ARAŞTIRMALARINDA ÖNCÜ BİR İSİM: ALEKSANDR NİKOLAYEVİÇ AFANASYEV

Transkript

1 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XIV/1 (Yaz 2014), s RUSYA DA MASAL ARAŞTIRMALARINDA ÖNCÜ BİR İSİM: ALEKSANDR NİKOLAYEVİÇ AFANASYEV A Leadıng Name In Folk Tale Researches In Russıa: Aleksandr Nikolaevich Afanasiev Muvaffak DURANLI * ÖZ Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev, Rus masallarını derleyen ve yayınlayan ilk Rus halk bilimcisidir, onun yayınladığı masalların bir kısmı Vladimir Dal tarafından derlenmiş, bazıları Rus Coğrafya Kurumu nun arşivlerinden alınmış ve A. N. Afanasyev tarafından konularına göre gruplandırılmıştır. Onun ilk yayını 1855 ve 1863 yılları arasında sekiz fasikül olarak yayınlanmış, bu ona Rusya nın Grimm Kardeşleri tarzında bir ün kazandırmıştır. Onun çalışmalarının Rus kültür tarihinde taşıdığı öneme karşın Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev in yaşamı yoksulluk içinde geçmiş, yayıncı karnını doyurmak için kütüphanesini bile satmak durumunda kalmıştır. A. N. Afanasyev, 1871 yılında, kırk beş yaşında Moskova da veremden öldü. Anahtar kelimeler; derleme, yayın, masal, efsane. ABSTRACT Aleksandr Nikolaevich Afanasiev was a Russian folklorist who recorded and published Russian folktales for he first time. Some of the tales published by him compiled by Vladimir Dahl, others taken form the archives of the Russian Geographical Society and grouped by Afanasiev according to their themes. His first collection was published in eight volumes between 1855 and 1863, earning him the reputation of a Russian counter art to the Brothers Grimm. Despite the fact that his works carried out a big importance for the history of Russian culture, Afanasiev s life ended in penury, even forcing to sell his library to enable himself to eat. In 1871 he died from tuberculosis in Moscow aged 45. Key words; record, publication, folktale, legend. * Doç. Dr., Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, m_duranlı@hotmail.com

2 10 MUVAFFAK DURANLI Son yıllarda ülkemizde yapılan masallarla ilgili bilimsel çalışmalarda sıkça geçen adlardan biri Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev dir. Bu adın sıkça anılmasının nedenleri arasında, Rusya da yapılan bütün masal çalışmalarında A. N. Afanasyev in birincil kaynak olarak kullanılmış olması yatmaktadır. Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev i bu derecede önemli kılan unsur, onun Rus masallarının derlenmesi çalışmalarında öncü bir ad olmasının yanı sıra Rusya da masal dışında da halk edebiyatının diğer türlerini sistematik olarak incelemiş ve yayınlamış olmasıdır. Makalemizde Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev in ( ) genel hatlarıyla hayatı ve onun masal derleme, inceleme alanındaki çalışmalardaki önemine değinilmeye çalışılacaktır. Bu makaleyi hazırlarken Kaynakça yı oldukça sınırlı tutmaya çalıştığımı söylemek zorundayım. Zira neredeyse masal incelemesi üzerine yazılmış Rusça çalışmaların hepsinde Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev in adı geçmektedir. Fakat çalışmaların içeriğinde Afanasyev in masal yayını alanında ilk olması ve onun kaynakları zikredilmektedir. Bu nedenle makalede kaynak olarak kullandığımız çalışmalar, Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev i pek çok yönüyle inceleyen, onu sadece övmekle veya zikretmekle yetinmeyen kaynaklardır. Rus dilbilimcisi Boris Andreyeviç Uspenskiy, A. N. Afanasyev i Alman Grimm kardeşlere denk görmektedir. Ona göre, Aleksey Nikolayeviç Afanasyev, haklı olarak Rus Grimm i olarak adlandırılmaktadır. Gerçekten de onun Rus halk masalları külliyatı, Grimm kardeşlerin Alman masal külliyatına çok benzemektedir. Daha da önemlisi, Grimm kardeşlerin yayınından sonra dünya masal literatüründe Afanasyev in külliyatı gibi bir külliyat yer almamıştır. 1 Uspenskiy in bu tanımlaması belirli bir haklılık payına sahiptir. Afanasyev in biriktirdiği (derlediği değil) malzemenin tamamının yayınlanmadığı, bir kısmının daha arşivlerde düzenlenmeyi beklediği sıklıkla Rus araştırmacılar tarafından belirtilmektedir. Rus Grimm i adlandırması diğer bilim adamları tarafından da kabul edilmiştir. Ayrıca Afanasyev in Grimm kardeşlerin Rusya daki takipçileri arasında yer aldığı da dile getirilmiştir. Örneğin Yuri Sokolov, Grimmlerin görüşleri Rus bilim adamları F. İ. Buslaev, A. N. Afanasyev ve O. F. Miller tarafından XIX. yüzyıl ortalarındaki çalışmalarında geliştirilmiştir 2 diyerek, Grimm kardeşlerin Rusya daki takipçilerinin Mitolojik Ekolü n geliştirilmesine katkıda bulunduklarını söyler. Aleksandr Afanasyev in kendisi de çalışmalarının Grimm kardeşlerinin çalışmalarına benzetilmesinden ve onların Rusya daki takipçileri arasında olmaktan hoşnut olmalıdır. Zira A. N. Afanasyev, masalların 1873 yılında yapılan birinci yayının birinci fasikülüne yazdığı önsözde Almanya daki çalışmalara ve özellikle Grimm kardeşlere olan hayranlığını açıkça belirtmektedir. A. N. Afanasyev, Grimm kardeşlerin emeğini duyduğu saygıyı ve masalların halk edebiyatı içindeki önemini şu sözlerle dile getirmektedir. Halk edebiyatının çeşitli anıtları (şarkılar, atasözleri, deyimler, dualar, alkışlar ve bilmeceler) arasında masallar en seçkin yeri almaktadır. Halk edebiyatının bütün diğer anıtlarıyla içerik ve yapı bakımından 1 B. A. Uspenskiy, Zavetnıe Skazki A. N. Afanasyeva, İzbrannıe Trudı, c. 2, Moskova, 1994, s Y. Sokolov, Folklor, Literaturnaya Entsiklopediya, 1939, c. II, Moskova, s. 778.

3 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz sıkı bağlantılı ve eski efsaneleri icra eden masallar sanatsal ve etnografik açıdan pek çok ilginçlik içermektedir. Edebiyat tarihi, filoloji ve etnografi için zengin bir materyal olan halk masallarının önemli görevi, uzun zaman önce Alman bilim adamlarının en yeteneklileri tarafından fark edilmiş ve ortaya konulmuştur. Onlar sadece halk masal ve efsanelerini toplamakla kalmamışlar, aynı zamanda diğer halklarda aynı konuda yayınlanmış olan her şeyi güzel çevirileri ile Alman edebiyatına kazandırmışlardır Elbette, Almanya da olduğu gibi, halk edebiyatı anıtlarına böyle ciddi bir dikkat başka bir yerde gösterilmemiştir, bu açıdan Alman bilim adamlarının yararlılığı gerçekten de büyüktür, halkın yararı için ortaya koydukları bu soylu çalışma bizlere de yararlı bir örnek oluşturduğu için sevinmek gerekir. 3 Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev in Yaşamı Çalışmaları ile Grimm kardeşlere benzetilen Aleksandr Afanasyev, ne yazık ki dönemin Rusya sında yönetim tarafından saygı görmemiştir. Üstelik masal çalışmalarının yanı sıra yürüttüğü diğer siyasi eğilimli yayıncılık faaliyetleri yüzünden zor bir hayat yaşamak zorunda kalan A. N. Afanasyev en verimli olacağı bir yaşta hastalanıp ölmüştür. Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev, yaşadığı kısa hayatın ( ) bir bölümünü kendisi kaleme almıştır. Yazdığı bu biyografinin giriş cümlelerinde neden bunu yazmaya gerek gördüğünü A. N. Afanasyev şu sözlerle açıklar, Soylu bir insanın yazdıkları, eğer onun çocukluğunu, gençliğini ve yaşlılığını kuşatan zamanın, içinde olduğu toplumun karakteristik çizgilerini yansıtırsa oldukça ilginç olabilir yılında Boguçar kazasında (Voronej vilayetinin) doğan araştırmacı, hayatının ilk yıllarını bu küçük kazada geçirir. Daha sonra babasının görev yeri değişikliği nedeniyle aynı vilayetin Bobrov kazasına taşınır. On bir yaşına kadar bu şehirde eğitim gören A. N. Afanasyev, okuma ve yazmayı kaza lisesi öğretmenlerinin birinin evinde öğrenir, sonra ise eğitimine buradaki iki rahibin yanında devam eder. Rahiplerin yanındaki bu eğitim, daha çok dini içerikli olmakla birlikte aynı zamanda katı bir disipline de sahiptir. Bu eğitimin yararsızlığını anlayan Aleksandr Afanasyev in babası, çocuğunu bu tür bir eğitimden alır ve bundan sonrası yine bir öğretmenin gözetiminde devam eder yılında on bir yaşındaki A. N. Afanasyev, Voronej Vilayeti Gimnazyumu nda eğitimine devam eder ve bu dönemi için gerçek bir eğitim olur yılında Moskova Üniversitesi Hukuk Fakültesine giren Afanasyev, okulu bitirdikten sonra Kasım 1849 da Dış İşleri Bakanlığı Moskova Birinci Arşivi nde çalışmaya başlar. 5 Aleksandr Afanasyev in bu döneme kadar olan yaşantısı ve eğitimi, dönemin Rusya sındaki sıradan bir insanın yaşantısından pek de farklı değildir. Tek farklılık, onun baba- 3 A. N. Afanasyev, Predislovie k 1- mu vıpusku pervogo izdaniya Narodnıh russkih skazok, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva, Moskova, Nauka, 1985, c. 3, ss T. F. Puhova, A. N. Afanasyev i Voronejskiy Folklor, Nasledie A. N. Afanasyeva i problemı Ego İzuçeniya. Materialı Mejvuzovskoy Nauçnoy Konferentsii k 175- Letiyu so Dnya Rojdeniya, Voronej, 2003, s T. F. Puhova, agm, s

4 12 MUVAFFAK DURANLI sının çocuklarının eğitimine verdiği önem ve evlerinde dönemi için zengin bir kütüphanenin olmasıdır. Gerçekte A. N. Afanasyev in yeri Dış İşleri Bakanlığı nın Arşivi olmamalıydı. Onun üniversite ile bağlantısı, bilimsel çalışma disiplini Afanasyev e farklı bir kariyer sağlayabilirdi, fakat Aleksandr Afanasyev in muhalif tavrı onun üniversitede çalışmasına engel olmuştu. Üniversiteyi bitirdikten bir yıl sonra A. N. Afanasyev, Gosudarstvennoe hozyaystvo Pri Petre Velikom (Büyük Petro Döneminde Devlet Ekonomisi) adlı bir makale yayınladı. Bu makale, Moskova Üniversitesi Hukuk Fakültesi hocalarının dikkatini çekmiş ve A. N. Afanasyev e Rus Yasama Tarihi Bölümünde XVI- XVII. Yüzyıllar Rusya sında Ceza Hukukunun Gelişiminin Devlet Yapısına Etkisi dersini okutma görevi verilmişti. Bu dönem üniversitesinde devletin kontrolü hat safhaya ulaştığı için bu dersin Moskova Üniversitesini teftiş eden Halk eğitim bakanı kont Sergey Uvarov un denetiminde okutulma kararı ise bilim üzerinde oluşturulan baskının kanıtı niteliğindeydi. 6 Dersi bir müfettişin katılımı ile okutmak ve her sözüne müdahale edilmesi A. N. Afanasyev i oldukça tedirgin etmiş, Konta karşı çıkışları ise ne yazık ki üniversite kapılarının yüzüne kapanmasına neden olmuştu. Üniversite hocası olma umudunu yitiren A. N. Afanasyev. Moskova Ticari Bilimler Akademisi nde yasama hocası olmak için başarısız bir girişimde bulundu, daha sonra da Rus tarihi ve Rus edebiyatı dersini vermek üzere Ennes pansiyonuna girdi 1849 yılında Konstantin Kavelin in desteği ile Dış İşleri Bakanlığı Moskova Birinci Arşivi nde göreve başladı ve 1855 yılında Devlet yazışmalarının onaylanması komisyonunun başkanlık görevine getirildi, 1862 yılına dek bu görevde kaldı. Arşivdeki bu on üç yıllık süre A. N. Afanasyev için en verimli ve şanslı dönemdi. Kazandığı para ailesini geçindirmesine yetiyor, bilimsel çalışmaları, Moskova daki kültür ve bilim çalışanlarıyla aktif iletişim kurması için ona oldukça serbest zaman veriyordu. 7 Mark Konstantinoviç Azadovskiy, K. D. Kavelin in Afanasyev in Moskova Üniversitesi nde hocası olduğunu belirtmektedir. Azadovskiy, Konstantin Kavelin in sadece hukuk alanında çalışmakla sınırlı kalmadığını aynı zamanda halk kültürünün çeşitli alanlarına da ilgi duyduğunu belirtmektedir. Ona göre, hocasının bu ilgisi Aleksandr Afanasyev e de yansımıştır. Kavelin ve Afanasyev arasındaki dostluk zaman içinde Konstantin Kavelin in Afanasyev in hayatının her alanında koruyucu rolü üstlenmesine dönüşmüştür. 8 Hatta A. N. Afanasyev in ilk bilimsel çalışması olan Dopolneniya i Pribavleniya K Sobraniyu Russkih Narodnıh Poslovits i Pritçey adlı makalesi de K. D. Kavelin in desteğiyle Arhiv İstoriko- Yuridiçeskiy Svedeniy (Moskova, 1850) adlı yayının ilk cildinde yayınlanır. 9 6 L. G. Barag- N. V. Novikov, A. N. Afanasyev i ego sobranie narodnıh skazok, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva, c. 1, 1984, s L. G. Barag- N. V. Novikov, agm, s M. K. Azadovskiy, İstoriya Russkoy Folkloristiki, Moskova, 1963, s M. K. Azadovskiy, age, s. 72.

5 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz Aleksandr N. Afanasyev in Arşiv görevi nedeni ile kazandığı serbest zaman onun gerek tarih, yasama, edebiyat gerekse birincil ilgi alanı olan halk inançları üzerine çalışmalarına hız vermesini sağladığı söylenebilinir. Bu dönemde başta Moskova ve Peterburg olmak üzere farklı alanlardaki yazılara sayfaları ayırmış pek çok derginin çıktığı bilinmektedir. Afanasyev ın yazılarına yer veren dergiler arasında Sovremennik, Oteçestvennıe Zapiski, Russkiy Vestnik, Biblioteka Dlya Çteniya, Knijnıy Vestnik, Filologiçeskie Zapiski, Russkaya Reç, Bibliografiçeskie Zapiski ilk sırada yer almaktadır. Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev, bu dergiler dışında Vremennik obşçestva istorii i drevnostey rossiyskih, arhiv istoriko- yuridiçeskih svedeniy o Rossii, izd. Kalaçeva, İzvestiya akademi nauk po otdeleniyu russkogo yazıka i slovestnosti, Çteniya v obşçestve istorii i drevnostey rossiyskh, drevnosti arheologiçeskogo obşçestva gibi yayınlarda da pek çok makalesini yayınlamıştır. 10 Aleksandr N. Afanasyev in bakanlıktaki görevi onun bilimsel çalışmaları için uygun bir ortam sağlamakla birlikte bazı kısıtlamalar da getiriyordu. Bakanlık çalışanı bir memur olarak yayıncılık yapması mümkün değildi. O da N. M. Şçepkin ile birlikte Bibliografiçeskie Zapiski adlı derginin yayınına girişti. Dergi 1858 de (24 sayı), 1859 ve 1861 yılları arasında (yılda yirmi sayı olmak üzere), oldukça küçük bir tirajla yayınlandı Resmi olarak yayıncı N. M. Şçepkin (1860 a kadar) gözükse de gerçek yayıncı Aleksandr Afanasyev di. 11 Aleksandr Afanasyev in hem kendi dergisinde hem de diğer dergilerde çıkan, çoğunluğu eleştirel nitelikli çalışmalar, onun bilimsel ortamlarda adının duyulmasına ve dönemin muhalif hareketi Dekabristlerle iletişim kurmasına yardımcı oldu. Dekabrist hareketin Moskova bölgesindeki başkanlığını yurt dışında bulunan ünlü yazar A. İ. Herzen yapmaktaydı. Aleksandr Afanasyev in yayın organı bu dönemde pek çok Dekabristin yazılarına da yer verdi. Onun dergisine sürekli yazanlardan biri sürgündeki Dekabrist İ. D. Yakuşkin in oğlu Yevgeniy İvanoviç Yakuşkin di. Bu dergi ve onda muhalif bir grubun yazılarının yayınlanması elbette yönetim tarafından da ciddi bir dikkatle izleniyordu. 12 Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev in mitoloji alanındaki çalışmaları Rus Coğrafya Kurumu nun ilgisini çekti ve bu kurumun üyeliğine seçildi. Kurum, Afanasyev e masal materyallerini yayınlanması görevini verdi. Coğrafya Kurumu nun Arşivinden yayınlanması için 75 metin verildi. Geri kalan materyaller diğer kaynaklardan toplandı. Afanasyev in kendisi Voronej bölgesinden ondan fazla masal derlememişti O Voronejli arkadaşlarının kayıtlarından da yararlandı. P. V. Kireevskiy den sonra P. İ. Yakuşkin in de kayıtlarını aldı. Sonunda atasözlerinin yayını üzerine yoğunlaşan V. İ. Dal de ona pek çok masal verdi L. G. Barag- N. V. Novikov, A. N. Afanasyev i ego sobranie narodnıh skazok, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva, c. 1, 1984, s L. G. Barag- N. V. Novikov, agm, s L. G. Barag- N. G. Novikov, agm, V. Y. Propp, Russkaya Skazka, Leningrad,

6 14 MUVAFFAK DURANLI Kurumun 23 Şubat 1852 tarihli bu kararı, Rusya da masal yayını açısından önemli bir tarihtir. 14 Elbette Coğrafya Kurumu nun böyle bir çalışma için A. N. Afanasyev i seçmiş olmasının V. Propp a göre haklı bir nedeni vardı. V. Propp, bu nedeni ve Kurum un bu görevi A. N. Afanasyev e vermesini şu şekilde açıklamaktadır. Afanasyev de bir külliyat oluşturma fikri gerçekte 1851 yılında belirmiştir. O, 14 Ağustos 1851 yılında devamlı yazı gönderdiği dergilerden biri olan Oteçestvennıe Zapiski nin redaktörü A. A. Kraevskiy e bu düşüncesini açıklamıştır. Masal metinleri ve onların incelenme yazılarının dergide yer alıp alamayacağını sormuştur. Afanasyev, A. A. Kraevskiy den olumlu bir cevap alsa da zaman içinde bir derginin böyle bir çalışma için yeterli olmayacağını düşünmüş ve bu düşüncesini ileri bir tarihe bırakmıştır. Afanasyev in masal yayınına girişme isteğinin Coğrafya Kurumu tarafından bilinmesi ve ayrıca bu zaman kadar masal olmasa da halk edebiyatının diğer türleri ve mitoloji üzerine çalışmaları Coğrafya Kurumu nun ilgi alanında olmuştur. 15 Propp, Coğrafya Kurumu nun Afanasyev i seçmiş olmasını haklı bulsa da, Afanasyev i gerçek bir derlemeci değil, iyi bir yayıncı olarak gördüğünü belirtmektedir. Ona göre, Masalların ilk olarak yayınlanmasının en büyük temsilcisi V. İ. Dal olmuştur. Dal bilinçli bir şekilde halk masallarını işlemiş ve onları yayınlamıştır. O iki kitap çıkarmıştır Bu çalışmalar folkloristler tarafından ilgi görmemiş ve sanatsal bakış açısından çok zayıf bulunmuştur. Bunun yanı sıra Dal in elinde çok fazla masal derlemesi vardır. Biz, Dal in Afanasyev e kendisinin ve diğer kişilerin derlediği binlerce masal metnini verdiğini biliyoruz. 16 Afanasyev, çalışmalarına yazdığı önsözlerde V. İ. Dal in kendisi için ne kadar verimli olduğunu defalarca belirtmiştir. A. N. Afanasyev Narodnıe Russkie Skazki nin ilk yayınının dördüncü fasikülüne yazdığı önsözde Sonuç olarak belirtmeliyim ki, V. İ. Dal in derlediği bazı masallar çok ilginçtir, ne yazık ki onlar içeriğindeki yapı nedeniyle yayınlanamaz. Bu tür masalların kahramanları daha çok rahipler ve ırgatlardır diyerek, Dal in verdiği bütün malzemeyi kullanamadığını, ama bir kısım malzemeyi de yayın için düzelttiğini belirtmiştir. 17 Sonunda başta V. İ. Dal in verdiği malzeme olmak üzere elde edilen kaynak Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev tarafından incelenerek yazıya aktarılmış ve artık yayın aşamasına gelinmiştir. Rus Halk Masallarının ilk yayını yılları arasında sekiz fasikül olarak çıkmıştır, bu fasiküllerden ilk üç fasikül Afanasyev hayattayken üç kez, dördüncü fasikül ise iki kez yayınlanmıştır V. Y. Propp, Predislovie, Russkie Narodnıe Skazki A. N. Afanasyeva, Moskova, 1957, s V. Y. Propp, Predislovie, Russkie Narodnıe Skazki A. N. Afanasyeva, Moskova, 1957, s V. Y. Propp, Russkaya Skazka, Leningrad, s Afanasyev, age, , III cilt, s L. G. Barag- N. V. Novikov, Primeçaniya, Narodnıe Russkie Skazki A. N. Afanasyeva, 3 cilt, Moskova, Nauka, 1984, s. 432.

7 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz Bir taraftan masalların yayına hazırlanmasıyla ilgilenen A. N. Afanasyev, diğer taraftan da o güne kadar zengin bir arşive dönüşen efsanelerin yayın çalışmalarına başlamıştır. Onun tarafından derlenen, bir araya getirilen efsaneler, ilk olarak 1859 yılında Moskova dan birkaç ay önce Londra da A. N. Afanasyev in Narodnıe Russkie Legendı, Sobrannıe A. N. Afanasyevım. İzdanie Polnoe adıyla yayınlanmıştır. Bu yayın, A. N. Afanasyev in yurt dışında yayınlanan ilk çalışmasıdır. A. N. Afanasyev in bu dönemde ki siyasi oluşumlar içinde aktif bir rol alan arkadaşı G. İ. Kasatkin. yurt dışına çıkışında Aleksandr Afanasyev in efsane çalışmasının bir kopyasını Alman kökenli Rus yazar, siyasi mülteci A. İ. Herzen e verdi. Ülkedeki sansür ve siyasi baskılar nedeniyle yurt dışında yaşayan Herzen Londra da Volnaya Russkaya Tipografiya (Özgür Rus Basımevi) adlı bir yayınevi kurmuştu. Bu yayınevi ülke içinde basılması mümkün olmayan pek çok eseri yurt dışında Rusça olarak basıyor ve bunlar bir şekilde ülkeye sokuluyordu. Fakat Aleksandr Afanasyev in efsane çalışmasının yurt dışında yayınlanması, Rusya daki sansür komitesini iyice kızdırdı, daha sonraki yıllarda aynı çalışmanın Rusya daki yayınlanmasına yasak getirildi. 19 Londra da çıkan bu yayının V- XXXII sayfaları Afanasyev in önsözüne ayrılmıştı. Önsözde A. N. Afanasyev, çok genel hatlarıyla efsaneyi (günün anlayışı çerçevesinde) özetledikten sonra, efsanenin neden önemli olduğu üzerinde durur. Ona göre Eğer efsaneler halkın arasında günümüze kadar yaşadıysa, uzun yıllar içinde farklı değişimlere uğradılarsa, sonunda onlarda geç dönem etkilerin belirgin izleri fark ediliyorsa o zaman efsane tarihin eski döneminde halkın şiirsel yaratıcılığının bir ürünü olarak bizim için ilginçtir. 20 Aynı sayfada A. N. Afanasyev in halkın geçmişinden gelen ve onun doğayla ilişkisini yansıtan efsanelerin Hristiyanlığın kabulü ile bir kenara atılmamıştır. Halkın hayal gücü, hayvanlar dünyasına eskiden olduğu gibi yaklaşmayı, hayvanları akıl ve irade ile donatmayı sevmiş, dini kitaplarda anlatılan olayları alarak onları kendi eski efsanelerine yerleştirmiştir 21. A. N. Afanasyev burada örnek olarak Nuh un gemisi ve hayvanlarla ilgili anlatıları göstermektedir. Londra baskısında otuz üç anlatı yer alır. Çalışmanın hemen yarıya yakın bir bölümü (ss ) dipnotlara ayrılmıştır. Dipnotlarda her anlatının varyantları, özellikle de V. İ. Dal in derlediği varyantlar, anlatının künyesi ve özelliği ayrıntılı bir şekilde verilmiştir. Aleksandr Afanasyev in Narodnıe Russkie Legendı adlı bu çalışması Londra dan sonra 1860 yılında Rusya da yayınlanır yayınlanmaz sansür kurulu tarafından yasaklandı. Baştan beri devam eden bu yasaklama nedeniyle, Rus efsaneleri 54 yıl boyunca tekrar yayınlanmadı ve 1916 yılında Moskova da S. K. Şambinıy ın redaksiyonu ve önsözüyle Narodnıe Russkie Legendı tekrar basıldı. Hemen hemen Moskova ile aynı zamanda 1914 yılında İ. P. Koçergin in redaksiyonu ile Kazan da Y. N. Podzemskiy yayın evi tarafından 19 L. G. Barag- N. V. Novikov, A. N. Afanasyev i ego sobranie narodnıh skazok, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva, c. 1, 1984, s A. N. Afanasyev, Narodnıe Russkie Legendı, Sobrannıe Afanasyevım. İzdanie Polnoe, Londra, 1859, s. VII. 21 A. N. Afanasyev, age, s. VII

8 16 MUVAFFAK DURANLI yayınlandı. Bu yayında efsane metinlerinin yanı sıra Afanasyev in hatıraları, portresi de yer almıştır. Sansür kurulunun 1860 yılındaki bu kararı, yoğun çalışma dönemi sonrasında gelen yorgunluk Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev i kısa bir süre içinde olsa bulunduğu ortamdan uzaklaşmaya itti ve o da hayatında ilk kez Rusya dışına çıktı. Bu çıkış oldukça kısa bir dönemi içermekteydi yazında çıktığı yurt dışı gezisinden A. N. Afanasyev, aynı yılın sonbaharında geri döndü. A. N. Afanasyev in biyografisi üzerine çalışan araştırmacılar, onun bu sürede Londra da Herzen ile temas kurmuş olabileceğini ileri sürmekte, ayrıca bu yurt dışı seyahatinde Aleksandr Afanasyev in hayranlık duyduğu Grimm kardeşlerle de doğrudan tanışma imkanına sahip olduğunu düşünmektedirler. Ne yazık ki bu konuda kesin kayıtlar bulunmamaktadır. Bu kısa seyahatin Aleksandr Afanasyev in hayatına etkisi oldukça ağır oldu yılında Rus yazar ve siyaset adamı Nikolay Gavriloviç Çernışevskiy tutuklandı. Çernışevskiy in tutuklanması bir başlangıç oldu. Bundan sonra A. İ. Herzen ile kişisel bağlantıları olanlar takibe alındı, sonunda sıra Aleksandr Afanasyev e geldi. Bu tutuklama kampanyasının önde gelen adlarından bir olan A. F. Golitsın, A. N. Afanasyev le ilgili olarak şu raporu yazdı. Bu memur, yani Afanasyev, görev yeri nedeniyle, hükümetin izni olmaksızın dışarı çıkarılamayacak bazı belgeleri arşivden alıp kötü niyetli insanlara ulaştırarak onlara yardımcı olmaktadır. Bu durumu yüce imparatorun görüşüne sunmak ve dikkati çekmek durumundayım. 22 Bu soruşturma hareketi ve hakkında hazırlanan olumsuz rapordan sonra A. N. Afanasyev Arşiv deki görevinden alındı. İlk üç dört yıl sürekli bir iş bulamadı. Ekonomik sıkıntılar yaşamaya başlayan Aleksandr Afanasyev, uzun yıllar içinde topladığı kütüphanesini satmaya çalıştı, 1863 yılında Voronej il Kütüphanesine bu öneriyi götürdü, fakat oradan olumsuz cevap alınca kütüphanesini özel kişilere satarak bir süre geçimini bu şekilde sağladı. 23 Uzun uğraşlar sonunda A. N. Afanasyev ilk olarak Şehir Duması na sekreter olarak işe girdi, ölümünden bir yıl önce de bir bankada çalışmaya başladı. Bütün bu olumsuzluklar ve baskılar onun çalışma disiplinini etkilemedi. Aleksandr Afanasyev, 1863 yılında Narodnıe Russkie Skazki nin sekizinci fasikülünü yayınladı yılları aralığında A. N. Afanasyev, ilerideki büyük çalışmasına girecek mitoloji ile ilgili makaleler yazmaya devam etti. Bu makaleler arasında Poyetiçeskie Predaniya S Svetilah Nebesnıh (Gök Cisimleri İle İlgili Şiirsel Efsaneler) adlı makale Biblioteka Dlya Çteniya adlı yayının 1864 yılı 8. Sayısında yer aldı. Bu dönemin ikinci makalesi Skazka i Mif (Masal ve Mit), dönemin seçkin dergisi Filologiçeskie Zapiski nin 1864 yılında yayınlanan I- II. Sayılarında yayınlandı. 22 L. G. Barag- N. V. Novikov, A. N. Afanasyev i ego sobranie narodnıh skazok, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva, c. 1, 1984, s Araştırmacılar burada raporun kaynağı olarak İ. A. Jelyakova, İz zapisok proşlogo stoletiya, Promotey, Moskova, 1972, c. 9, s. 206 yı göstermişlerdir. 23 L. G. Barag- N. V. Novikov, agm, s. 400

9 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz Aleksandr Afanasyev in halk arasında gökkuşağı ile ilgili inançları değerlendirdiği Narodnıe Poyetiçeskie Predstavleniya Radugi (Gökkuşağı İle İlgili Halkın Şiirsel Tasavvurları) adlı makale yine Filologiçeskie Zapiski adlı derginin 1865 yılı I. Sayısında yayınlandı. Aleksandr Afanasyev in bu dönemdeki dördüncü makalesi, Dlya Arheologii Russkogo Bıta. Primer Vliyaniya Yazıka Na Obrazovanie Narodnıh Verovaniy i Obryadov (Rus Yaşamının Arkeolojisi İçin. Halk İnançlarının ve Törenlerinin Oluşumuna Dilin Etkisinin Örneği), dönemin arkeoloji ve etnografi alanındaki yazılara yer veren Drevnosti Moskovskogo Arheologiçeskogo Obşçestva adlı yayının 1865 yılı birinci cildinde yer almıştır. Mitoloji ve halk inançları ile ilgili bu makalelerin yanı sıra Aleksandr Afanasyev, aynı zamanda masal yayın çalışmalarına da devam etti. A. N. Afanasyev e göre, Russkie Narodnıe Skazki çocuklar için hazırlanmamıştı. Bu nedenle Afanasyev, elindeki zengin malzemeden çocuklar için olanları yayınlamaya kara verdi ve Russkie Detskie Skazki (Rus Çocuk Masalları) adlı külliyatın yayınıyla ilgilenmeye başladı. 24 Bu çalışma 1870 yılında, Aleksandr Afanasyev in ölümünden bir yıl önce Moskova da yayınlandı. Russkie Detskie Skazki adlı çalışmasına A. N. Afanasyev, yirmi dokuz hayvan masalı, on altı büyü masalı ve on altı gündelik masal koydu. Toplam altmış bir metin. Fakat A. N. Afanasyev, artık tehlikeli adlar listesindeydi ve bu nedenle her çalışması sansür kurulu tarafından dikkatle izleniyordu. Çocuk Masalları 1870 yılında yayınlanır yayınlanmaz İç İşleri Bakanlığı kurul üyesi, sansür komitesine başkanlık eden P. A. Vakar yayın bakanlığına görüşünü bildirdi ve bu külliyattaki yirmi dört masalın içerik açısından zararlı olduğuna işaret etti. 25 Sansür kurulunun engellemeleri uzun süre etkili oldu, bu nedenle A. N. Afanasyev in bu çalışması ilk yayınlanmasından 16 yıl sonra, 1886 yılında ikinci kez yayınlanabildi. Aleksandr Afanasyev in masal yayınlarıyla eş zamanlı sürdürdüğü mitoloji üzerine çalışmaları, bazen eklemeler bazen de ilk yayınlandıkları şekilleriyle A. N. Afanasyev in yılları arasında üç cilt olarak yayınladığı Poyetiçeskie Vozzreniya Slavyan Na Prirodu (Slavların Doğaya İlişkin Şiirsel Görüşleri) adlı çalışmanın temelini oluşturdu. Aleksandr Afanasyev in Poyetiçeskie Vozzreniya Slavyan Na Prirodu adlı çalışmasının üzerine bir dil incelemesi oluşturan Anatoliy Fedoroviç Juravlev, Afanasyev in bu eserinden kısa bir süre önce (1864 yılında) Alman bilim adamı W. Schwartz ın Die poetischen Naturanschauugen der Griechen, Römer und Deutschen in ihrer Beziehung zur mythologie adlı eserinin yayınlanmış olduğunu belirtmektedir. Hemen hemen Afanasyev in eseriyle yakın bir başlık içeren bu eserden A. N. Afanasyev in ne derecede etkilenmiş olduğu tartışmalı bir durumdur L. G. Barag- N. V. Novikov, A. N. Afanasyev i ego sobranie narodnıh skazok, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva, c. 1, 1984, s L. G. Barag- N. V. Novikov, agm, ss A. E. Juravlev, Yazık i mif, Lingvistiçeskiy kommentariy k trudu A. N. Afanasyeva Poyetiçeskie vozzreniya slavyan na prirodu, Moskova, İndrik, 2005, s. 25.

10 18 MUVAFFAK DURANLI Yaşadığı sıkıntılar, yoğun çalışma dönemleri Aleksandr Afanasyev in zayıf olan sağlığını daha da kötüleştirdi yılında doktorlar teşhisi koymuştu: Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev verem hastasıydı. A. N. Afanasyev, 1871 yılı yazında Samara yakınlarında bir kaplıcada kımız tedavisi gördü, Moskova ya dönüşünden iki ay sonra 23 Eylül 1871 de vefat etti. 27 Makalenin başında da belirttiğimiz gibi, Rusya nın Grimm i A. N. Afanasyev hem yaşarken hem de ölümü sonrasında resmi makamlardan gerekli saygıyı görmedi yılında arkadaşları tarafından toplanan paralarla heykeltıraş V. S. Brovskiy, A. N. Afanasyev in Pytanitskiy mezarlığındaki mezarının üstüne bir anıt yaptı. 28 Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev in ölümünden Sonra Çıkan Yayınları Aleksandr Afanasyev in çok tartışma yaratan bir başka çalışması ise Rusça kaynaklarda Russkie Zavetnıe Skazki veya kısa adı Zavetnıe Skazki olarak bilinen eseridir. Normal bir masalın bile Rusya da gerek kendi adı ve siyasi yaklaşımları gerekse masalın içinde taşıdıkları nedeniyle yayınlanmasının zorluğunu bilen A. N. Afanasyev, bazı masalların hiçbir şekilde Rusya da yayınlanmayacağını düşündüğü için bu tür masalları ayrı bir el yazması çalışmada toplamış ve onlara Narodnıe Russkie Skazki Ne Dlya Peçati (Yayın İçin Olmayan Rus Halk Masalları) başlığını vermişti. Bu çalışmanın el yazma nüshası 1862 yılında G. İ. Kasatkin in eline geçti, el yazmasını Cenevre ye ulaştıran Kasatkin ne yazık ki onun yayınlandığını göremedi. Kasatkin in ölümünden beş yıl sonra 1872 yılında yayın gün ışığına çıktı. Zavetnıe Skazki adı bu çalışmaya G. İ. Kasatkin tarafından verilmiştir. Ayrıca yayın yılı olarak da mrakobesiya 29 kelimesi eklenmiştir. Çalışmanın başında yer alan önsöz G. İ. Kasatkin tarafından yazılmış ve Filobibl takma adıyla imzalanmıştır. 30 Oldukça yankı uyandıran bu yayından 1878 de bir kopya baskı da çıkmıştır. Bu yayında 77 masal metni yer almaktadır, ayrıca bu masalların yirmi kadar varyantı da çalışmaya konulmuştur. B. A. Uspenskiy e göre Russkie Zavetnıe Skazki bir taraftan bünyesine erotik masalları, diğer taraftan da anti- kilise içerikli masalları almaktadır. 31 Aleksandr Afanasyev in masallarının anti- kilise yönünü açıklamak için Uspenskiy ilginç bir ayrıntıyı vurgulamaktadır. Ona göre, Anti- kilise karakter Afanasyev külliyatı- 27 L. G. Barag-N. V. Novikov, A. N. Afanasyev i ego sobranie narodnıh skazok, Narodnıe russkie skazki A. N. Afanayeva, c. 1, 1984, s L. G. Barag-N. V. Novikov, agm, s Bu kelime çeviri olarak iblislerin karanlığı anlamına gelmektedir. Kelime Rusça literatürde kültüre, bilime ve aydınlanmaya düşman olan kişi veya grup anlamını almıştır. S. İ. Ojegov, Slovar Russkogo Yazıka, Moskova, 2005, s L. G. Barag-N. V. Novikov, agm, s B. A. Uspenskiy Zavetnıe skazki A. N. Afanasyeva, İzbrannıe trudı, C. 2, Moskova, 1994, s

11 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz nın künye sayfasında da çok ifadeli bir şekilde gösterilmiştir: yayın yeri Valaam manastırıdır (Rusya da Ortodokslara ait saygın ve en katı manastırlardan biri), yayın manastırdakilerin elinden geçmiş gibi gösterilmiştir, Böylece yayın da Aleksandr Afanasyev in kiliseye ve dine karşı saygısı duymadığını gösteren bir anlam kazanmaktadır yılında (A. N. Afanasyev n ölümünden sonra) masalların yayını onun tarafından hazırlanmış dört kitap şeklinde yayınlanmıştır. Dördüncü kitap dipnotları içermektedir. Bu çalışmada çok az metin vardır ve ilk kez, daha sonraki bütün yayınlarda takip edilecek olan belirli bir sınıflandırma sistemine göre masallar yer almaktadır. 33 Rus folklor tarihi üzerine çalışmalarıyla tanınan M. K. Azadovskiy, birinci yayında hiçbir sınıflandırma olmadığını, metinlerin gelişigüzel verildiğini, fakat ikinci yayının sınıflandırma sistemiyle başarılı bir çalışma olduğunu vurgulamaktadır. Onun tanımlamasına göre, Başlangıçta hayvan masalları, sonra büyü masalları, onların ardından novelistik masallar ve son olarak fıkralar gelmektedir. Efsanevi tipteki masallar özel bir yayın için ayrılmıştır. Bu düzenleme temelde tamamlanmış bir sınıflandırmadır, daha sonra da Afanasyev in bu şekildeki sınıflandırması A. Aarne tarafından benimsenmiş (Aarne ona resmi bir karakter vermiştir) ve gerek Avrupa da gerekse Amerika da bütün masal araştırmacıları tarafından kabul edilmiş, masal konularının çağdaş sınıflandırmasının temelinde bu yer almıştır. 34 Aleksey Evgenyeviç Gruzinskiy tarafından hazırlanan 1897 yılındaki üçüncü yayında metinler, ikinci yayındaki başlık ve numaralandırma sistemine göre verilmiştir yılındaki yayınlanan birinci ciltte yayınlanmamış materyallerle ilgili yeni bilgilerin yanı sıra A. N. Afanasyev in hayatı ve bilimsel faaliyetiyle ilgili geniş bir yazı yer almıştır yılında gerçekleştirilen Berlin yayını Narodnıe Russkie Skazki i Legendı başlığını taşımakta olup iki ciltti. Bu yayında Andreas von Lowıs of Menar ın önsözü ve dipnotları yer almaktadır, bu yayına masal varyantları girmemiş, fakat masalların yanı sıra Afanasyev in Narodnıe Russkie Legendı çalışmasından 13 efsane metni (1914 Moskova yayınına göre) alınmıştır. Bu çalışmada A. N. Afanasyev metinlerine verilen dipnotlarda ilk olarak A. M. Smirnov, A. Aarne, ayrıca İ. Bolte ve Y. Polivka nın listelerine göre masalların karşılaştırmalı Doğu Slav ve uluslar arası konu materyaline göndermeler yapılmıştır. M. K. Azadovskiy, N. P. Andreyev ve Y. M. Sokolov tarafından hazırlanan A. N. Afanasyev masallarının tam olan yayını üç kitap şeklinde (İlk Sovyet yayını) yıllarında çıkmıştır. Bu yayında masal metinlerinin bir kısmı, Coğrafya Kurumu Leningrad Arşivi nde korunan el yazması kopyalarla karşılaştırılmıştır. El yazması materyaller bazı konu ve varyantların özellikleri açıklamak için kullanılmıştır. Masal metinlerinde çağın yazım kurallarına uygun olarak bazı imla değişiklikleri de yapılmıştır. Üçüncü kitapta Russkie Zavetnıe Skazki den 33 metin alınmıştır; bunlardan bir kısmı ilk olarak yayınlanmıştır. 32 B. A. Uspenskiy, agm, s L. G. Barag, N. V. Novikov, Primeçaniya, Narodnıe Eusskie Skazki A. N. Afanasyeva, 3 cilt, Moskova, Nauka, c. I, 1984, s M. K. Azadovskiy, age, s. 74.

12 20 MUVAFFAK DURANLI 1957 yılındaki üç ciltlik yayın, V. Y. Propp tarafından hazırlanmıştır. A. N. Afanasyev metinleri Propp tarafından günün imlasıyla verilmiştir. Zavetnıe Skazki metinleri bu yayına girmemiştir. Propp her cilt için hazırladığı dipnotlarda Afanasyev in kendi hazırladığı dipnotlardaki açıklamaları vermiş ve bazı motiflerin varyantlarına göndermeler yapmıştır. Propp un yayınının birinci cildinde 178 masal metni, ikinci ciltte 129 metin ve sözlük, üçüncü ciltte ise 272 masal metni yer almıştır. Üçüncü cildin metinlerden sonra gelen Ekler bölümünde, A. N. Afanasyev in birinci yayının birinci fasikülüne, birinci yayının ikinci fasikülüne, birinci yayının dördüncü fasikülüne hazırladığı önsözler verilmiştir. Bunlardan sonra A. N. Afanasyev in Eruslan Lazareviç masalı ile ilgili olarak yazdığı inceleme de bu ciltte yer almıştır. Bu ekler dışında, A. Aarne nin uluslar arası sistemi ve bu sistemden sonra yayınlanan N. P. Andreyev in listesinde tespit edilen Rus halk masallarının başlıca külliyatlarında yer alan paralelliklere göndermelerle birlikte Afanasyev külliyatındaki konu listesi verilmiştir yılında V. Y. Propp tarafından hazırlanan bu yayından sonra da Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev in masalları yayınlanmaya devam etmiştir. Bu yayınlarda hemen hemen Propp a kadar olan yayın ilkelerine uyulduğu görülmektedir. SONUÇ Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev, zor bir yaşamı sürdürmek zorunda kalmış, fakat halkının kültürüne duyduğu saygı yüzünden çalışmalarından taviz vermemiş bilim adamlarının örneğini temsil etmektedir. Onun yaşadığı çağın yönetimi, başta masal olmak üzere pek çok halk edebiyatı örneğini görmezlikten gelmeye ve yasaklamaya çalışmıştır. Zira masalda iyi çarların yanı sıra halkı soyan, onu ezen kötü çarlar da vardır. Masal, ne bir yönetimi ne de bir kişiyi memnun etme amacında değildir. O, bize yaşamda iyinin ve kötünün yan yana yer aldığını gösterir. Bazen iyi bir çar, kızını fakir ve dürüst bir çobana verir, onunla ülkesini, zenginliğini paylaşır. Çoban, kral olur. Başka bir masalda kötü çar, kral yaptıklarının karşılığını bulur. Masalda kötü kalpli üvey anne de, çocuğu olmadığı için bir yetimi evlat edinen yaşlı kadın da vardır. Masaldaki bu gerçeklik, toplumun durağan kalmasını ve kendi hiyerarşik sisteminin korunmasını isteyen yöneticiler için kabul edilemez niteliktedir. Bu nedenlerden dolayı masalın yok sayılmaya çalışıldığı bir dönemde masal derlemek ve yayınlamak, A. N. Afanasyev gibi cesur araştırmacı ve bilim adamlarını durduramamıştır. Aleksandr Nikolayeviç Afanasyev in çalışmaları gerek Rus gerekse farklı kültürler üzerine çalışacak bilim adamları için günümüzde de önemini korumaktadır.

13 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/1, Yaz KAYNAKÇA AFANASYEV A. N., Narodnıe Russkie Legendı, Sobrannıe Afanasyevım. İzdanie Polnoe, Londra, AFANASYEV A. N., Predislovie k 1- mu vıpusku pervogo izdaniya Narodnıh russkih skazok, Narodnıe Russkie Skazki A. N. Afanasyeva, Moskova, Nauka, ; cilt 3, 1985, s AZADOVSKİY M. K., İstoriya Russkoy Folkloristiki, Moskova, BARAG L. G., NOVİKOV, N. V., A. N. Afanasyev i Ego Sobranie Narodnıh Skazok, Narodnıe Russkie Skazki A. N. Afanasyeva, Moskova, Nauka, , c. 1, 1984, s BARAG L. G., NOVİKOV, N. V., Primeçaniya, Narodnıe Russkie Skazki A. N. Afanasyeva, Moskova, Nauka, c. I, 1984, s JURAVLEV A. E., Yazık i mif, Lingvistiçeskiy kommentariy K Trudu A. N. Afanasyeva Poyetiçeskie Vozzreniya Slavyan Na Prirodu, Moskova, İndrik, PROPP V. Y., Russkaya Skazka, Leningrad, PROPP V. Y., Predislovie, Russkie Narodnıe Skazki A. N. Afanasyeva, Moskova, PUHOVA T. F., A. N. Afanasyev i Voronejskiy Folklor, Nasledie A. N. Afanasyeva i problemı Ego İzuçeniya. Materialı Mejvuzovskoy Nauçnoy Konferentsii k 175- Letiyu so Dnya Rojdeniya, Voronej, SOKOLOV Y., Folklor, Literaturnaya Entsiklopediya, Moskova, , 11 cilt, Hudojestvennaya Literatura, s, USPENSKİY B. A., Zavetnıe skazki A. N. Afanasyeva, İzbrannıe Trudı. C. 2, Moskova, 1994.

14 22 MUVAFFAK DURANLI