BÖLÜM 2: PARA TALEB I

Transkript

1 TOBB-ETU, Iktisat Bölümü Parasal Iktisat - Kuram ve Politika (Fatih Ozatay) Bölüm 2-14 Konu Sonu Soru Çözümleri (Ozan Eksi) BÖLÜM 2: PARA TALEB I 1-) Paran n işlevsizli¼gi (Heijdra ve Ploeg, 2002, onikinci bölüm): Ekonomide dört tane birey var. Bunlar n her biri ayr mal üretiyor. Bir A pazar alan nda bir araya geliyorlar. Her biri di¼gerlerinin üretti¼gi tüm mallar tüketmek istiyor. Herkes di¼gerlerinin ne satt ¼g n ve ne talep etti¼gini biliyor. Karş l kl arz ve talep beyanlar ndan sonra denge göreli yatlar belirleniyor. Mallar n bölünmezli¼gini bir tarafa b rak l rsa, sizce bu ekonomide paraya ihtiyaç var m? Paran n olmad ¼g bir ekonomide ihtiyac n z olan mallar ve hizmetleri sat n alabilmeniz için sizin de bu mal ve hizmetlerin üreticisinin dolayl ya da dolays z olarak isteklerine hitap eden mal ve ya hizmetler üretmeniz gerekiyor. Buna ba¼gl olarak karş l kl ihtiyaçlar n kesin bilgisine sahip olundu¼gu bir ekonomide, de¼giş tokuşun olabilmesi için bir de karş l kl ihtiyaçlar n giderildi¼gi eşanl de¼gişimin oldu¼gu tek bir pazar gereklidir. Bu koşullar soruda sa¼glan yor. Mallar n bölünmezli¼ginin göz ard edilmesi ise denge yatta herkesin mal n tümüyle satabilmesi için önemli. Dolay s yla sorudaki ekonomide paraya ihtiyaç yoktur. 1

2 2-) Paran n gereklili¼gi (Heijdra ve Ploeg, 2002, onikinci bölüm): Yukar daki şekilde ekonomiyi biraz de¼giştirin şimdi. Her birey kendi mal n ve saat yönünde kendisine en yak n bireyin mal n tüketmek istesin: Birey 1:(1,2). Birey 2:(2,3). Birey 3:(3,4). Birey 4:(4,1). Mallar dayan ks z; saklanam yorlar. Ayr ca, her birey sa¼g ndaki ve solundaki ilk bireyle de¼gişim yapabiliyor: Birey 1: 2 ve 4 ile. Birey 2: 1 ve 3 ile. Birey 3: 2 ve 4 ile. Birey 4: 1 ve 3 ile. Bu ekonomide mal de¼gişimi olur mu? Soruyu yan tlamak için mesela 4 numaral bireyin tüketmek istedi¼gi mal ile de¼gişim yapabilece¼gi kişileri karş laşt rman z gerekiyor. Bu ekonomide karş l kl ihtiyaçlar n giderildi¼gi eşanl de¼gişimin oldu¼gu tek bir pazar olmad ¼g için mal de¼gişimi gerçekleşemez. Örne¼gin birey 4 e bakarsak talep etti¼gi mallar (1) ve (4), de¼gişim yapabildikleri ise (1) ve (3). Birey dört kendi mal n tüketebilir tabii ki fakat birey 1 in üretti¼gi mala sahip olmas için paran n olmad ¼g bir ekonomide birey 1 in de birey 4 ten bir mal talep etmesi gerekiyor. Birey 1 in tüketmek istedi¼gi mallar ise (1) ve (2). Dolay s yla birey 1 ve birey 4 aras nda de¼gişim söz konusu de¼gildir. Di¼ger yandan e¼ger mallar dayan kl olsayd birey 4 birey 3 ün mal n al r, onu bir sonraki dönemde birey 2 nin mal ile de¼giştirebilir, daha sonra da birey 2 den ald ¼g mal birey 1 inki ile de¼giş tokuş edebilirdi. Bu tür bir ticaret çok zaman da alsa para olmadan da karş l kl ihtiyaçlar giderebilirdi. 3-) Yukar daki ekonomide tüm bireylerin arzu ettikleri mallar tüketmelerini ne sa¼glar? Böyle bir ekonomide bireylerin talep ettikleri mallar n karş l ¼g nda bu mallar n üreticilerine para vermeleri tüm bireylerin arzu ettikleri mallar tüketmelerine olanak verirdi. Böyle olsa birey 4, birey 3 e satt ¼g mallar n karş l ¼g olan paray birey 1 den mal almak için kullanabilirdi. 2

3 4-) Belirsizli¼gin olmad ¼g bir dünyada paraya bir rol biçmek için ne tür varsay mlar yap l yor? Belirsizli¼gin olmad ¼g bir dünyada paraya rol biçmek için ekonomistler, bireylerin fayda fonksiyonlar n tekrar tan mlayarak, bu fayda fonksiyonunun içine para talebini dahil etmek istemişlerdir. Bunun arkas nda yatan varsay mlar da bireylerin sadece tüketimden de¼gil, boş zamandan da fayda elde ettikleri ve para kullan m n n al şverişin süresini k saltarak daha fazla boş zaman yaratmas na olanak vermesidir. 5-) Uzun süre yüksek en asyonun hüküm sürdü¼gü ekonomilerde dolarizasyon olgusu giderek yayg nlaş yor. Nedenlerini tart ş n. Yüksek en asyonun oldu¼gu bir ekonomide, bireyler daha çok ellerinde yabanc para tutmay talep ediyor. Bunun nedeni en asyon dolay s yla yerli paran n de¼ger kaybetmesi ve yabanc paraya görece de¼gersizleşmesidir.bu nedenle yabanc para tutmak daha karl bir hale geliyor ve bireylerin al m gücü azalm yor. Buna ba¼gl olarak harcama yap laca¼g s rada yerli paraya çevirmek daha karl oluyor.böylece yerli, para giderek de¼gişim yapma özelli¼gini yitiriyor. Buna da para ikamesi deniliyor. Bunun da ötesinde her mal ve hizmet yabanc mal cinsinden yatland r lmaya başlan yor ve yerli para hesap birimi olma özelli¼gini yitiriyor. Kredi, mallar, tahviller hep döviz cinsinden olmaya başl yor. Dolay s yla, bu ülkede sadece para ikamesi olmuyor, buna ek olarak varl klar n ve yükümlüklerin bir k sm da döviz cinsinden oluyor. Buna da dolarizasyon deniliyor.sonuçta bu güdü bireylerin kendilerini en asyondan koruma güdülerinden kaynaklan yor. BÖLÜM 3: PARA ARZI 1-) Hazine, TCMB deki lira cinsinden mevduat n çekiyor. Parasal taban nas l etkilenir? Bilançolardaki de¼gişiklikleri göstererek yan tlay n. HAZ INE Kamu mevduat : - X Dolaş mdaki Para : +X MB Kamu mevduat : - X Dolaş mdaki Para : +X 3

4 Parasal Taban = Dolaş mdaki Para +... (Parasal taban artt ) 2-)Hazine yurtd ş na dolar cinsinden borçlan yor. Borçland ¼g tutar TCMB deki hesab na yat r yor. Sonrada yar s n liraya çevirerek çekiyor. Parasal taban nas l etkilenir. Bilançolardaki de¼gişiklikleri göstererek yan tlay n. HAZ INE MB Mevduat : + X D ş Borç: +X D ş Varl klar:+x Döviz olarak izlenen Mev.:+X HAZ INE Mevduat: +X/2 D ş Borç: +X DP : +X/2 MB D ş Varl klar: +X Mevduat :+X/2 PT(DP) : +X/2 Parasal taban artt 3-) TCMB bankalardan döviz al yor. Para taban nas l etkilenir? Bilançolardaki de¼gişiklikleri göstererek yan tlay n. MB BANKALAR D ş Varl klar : +X PT(DP) : +X D ş Varl klar:-x DP : +X... Parasal taban artt 4-) TCMB nin aç k piyasa işlemleri yoluyla bankalardan do¼grudan devlet tahvili almas para taban n nas l etkiler? Bilançolardaki de¼gişiklikleri göstererek yan tlay n. MB BANKALAR D IBS: +X PT(DP) : +X D IBS: -X Rezervler : +X... Parasal taban artt 4

5 5-) Hazine IMF den 100 dolar borç al yor. Bunu TCMB deki hesab na yat r yor. Daha sonra bu para ile iç borç geri ödemesi yapmak istiyor. TCMB bu paray liraya çeviriyor. Hazine, lira cinsinden bu paray bankalara vererek borçlar n ödüyor. TCMB bilançosu nas l de¼gişir? Gösterin. TCMB dövizi liraya çevirirse D ş Varl klar:+100 MB Döviz olarak izlenen Mev:+100 MB D ş Varl klar:+100 D.o.i.Mevd.: 0 PT(DP) : +100 Parasal taban artt (Varsay m 1 dolar=1 lira) 6-)Hazine IMF ye 100 dolar borç ödüyor. Bunu yapabilmek için TCMB deki hesab na 100 dolar karş l ¼g lira yat racak. Ancak 100 liras yok; bankalara D IBS satarak elde ediyor. Daha sonra bu paray TCMB ye götürüyor. TCMB 100 dolar yurt d ş na ödeme yap yor. Bankac l k sisteminin, Hazine nin ve TCMB nin bilançolar nas l de¼gişir?gösterin. 1. HAZ INE BANKALAR Rezervler : +100 D IBS :+100 D IBS:+100 Rezervler: HAZ INE Mevduat(MB da): +100 Rezervler: MB Mevduat: +100 PT(DP) : HAZ INE Mevduat(MB da): -X D ş Borç: -X 2. MB D ş Varl klar:-100 Mevduat:0 PT(DP) :-100 Parasal taban azald 5

6 7-) Türkiye ve IMF yeni bir program üzerine anlaşs nlar. Bu program çerçevesinde, varsayal m ki,türkiye ye tek seferde 30 milyar dolar IMF kredisi alacak.bu para do¼grudan TCMB ye gelecek.farkl bir ifadeyle, TCMB IMF den borçlanm ş olacak. Hazine d ş borç geri ödemesi yapabilmek için, yurtiçinden lira cinsinden borçlanacak, bu paray TCMB deki hesab na yat racak ve TCMB nin bu paray dolara çevirerek kamunun d ş borç geri ödemesini yapmas n isteyecek. Bu işlemler sonucunda TCMB bilançosu nas l de¼gişir? Para taban nas l etkilenir(1dolar=1lira)? 30milyar dolar n TCMB ye gelmesi ile birlikte parasal taban de¼gişmez. Ancak Hazine bu paray TCMB den çekseydi parasal taban artm ş olacakt. 2.aşamada Hazine piyasadan para çekerek bu paray TCMB ye yat r yor ve piyasadan para çekildi¼gi için parasal taban azalm ş oluyor.son olarak kamunun d ş borç geri ödemesi yap l yor fakat TCMB nin IMF e olan borcu devam ediyor. MB 1.Döviz Rezervi :+30 Döviz Yükümlülük(IMF): Kamu Mevduat : +30 DP: Döviz Rezervi:-30 Kamu Mevduat:-30 Döviz Rezervi:0 D ş Yükümlülük(IMF):+30 DP: -30 Parasal taban azald. (Varsay m 1dolar=1lira) 10-) Saf halde dalgal döviz kuru rejimi uygulan yor. Kuramsal olarak resmi döviz rezervlerinde de¼gişiklik olmamas gerekiyor. Net hata ve noksan n n da olmad ¼g n kabul edin. Cari işlemler hesab n ikiye ay r n: Döviz getiren kalemleri ihracat, döviz götüren kalemleri ithalat olarak kabul edin. Bu durumda (6a) y Sermaye girişi-sermaye ç k ş = ithalat- Ihracat yazabilece¼ginizi gösterin. SERF _ IN = (C _ IH + NHN + 4REZ) Saf halde dalgal döviz kuru rejiminde rezervlerin de¼gişmedi¼gini, ayr ca net hata ve noksan n da olmad ¼g n kabul edersek 4REZ + NHN = 0 =) SERF _ IN = C _ IH Döviz getiren kalemleri ihracat ve döviz götüren kalemleri ithalat olarak kabul etti¼gimizde SERF _ IN = Sermaye girişi-sermaye ç k ş = C _ IH = Ithalat - Ihracat sonucuna ulaşm ş oluruz. 6

7 BÖLÜM 4: FA IZ HADD IN IN BEL IRLENMES I 1-) Bir yat r m projesinin bugünkü de¼gerini hesaplaman z isteniyor. Yat r m tümüyle kredi alarak ve bir y lda gerçekleştiriliyor. Kredinin faizi yüzde 10. Projenin, kredi maliyeti dahil toplam yat r m maliyeti 150 lira. Ikinci y lda üretime geçiliyor. Üretim dönemi beş y l. Her y l vergi sonras 50 lira kar elde ediliyor. Bu projenin bugünkü de¼geri nedir? Kredinin faizi yüzde 25 olursa, projenin bugünkü de¼geri ne olur? BUG UNK U DE GER = Y M 1 (1 + i) 1 + KA 2 (1 + i)2 + ::: + KA 6 (1 + i) 6 i = 0; 1 =) BD = i = 0; 25 =) BD = 150 (1 + 0; 1) + 50 (1 + 0; 1) + ::: (1 + 0; 1) u (1 + 0; 25) + 50 (1 + 0; 25) + ::: (1 + 0; 25) u 12; 4 6 Faiz oran 0,1 den 0,25 e art nca projenin bugünkü de¼geri 35,95 ten -12,42 de¼gerine düşüyor. Ayn miktarda bir yat r m faizler yükseldikçe gelecekte daha fazla kar getirmeli ki proje bu yüksek faiz ortam nda da zible olsun gerekir. Bu soruda gelecekteki karlar sabit oldu¼gu için projeyi zibil bulmuyoruz. 2-) Bir önceki soruda yat r m dönemi iki y la uzar, her y l 75 lira tutar nda yat r m yap l r ve üretim dönemi yine beş y l olursa bugünkü de¼ger ne olur? Y l k kar de¼gişmiyor ve kredi faiz oran yüzde 10. i = 0; 1 =) BD = 75 (1 + 0; 1) 75 (1 + 0; 1) (1 + 0; 1) (1 + 0; 1) (1 + 0; 1) (1 + 0; 1) (1 + 0; 1) u 26; 5 7 Bugünkü de¼ger bir önceki sorudaki %10 faiz oran yla bulunan 36 dan 26,5 e düşüyor. Bunun sebebi yat r m n yay lmas na karş n getirilerin de ertelenmesi 3-) Birinci ve ikinci soru için iç getiri oran n hesaplay n. 7

8 Iç getiri oran n n formülü Y M 1 (1 + igo) = KA 2 (1 + igo) 2 + ::: + KA 6 (1 + igo) 6 1. soru için 150 (1 + igo) = 50 (1 + igo) + ::: + 50 ) igo u 0; 19 2 (1 + igo) 6 2. soru için 75 (1 + igo) + 75 (1 + igo) = 50 2 (1 + x) + ::: + 50 ) igo u 0; 16 3 (1 + x) 7 Buradan da 2. soruda verilen proje nans ak ş n n 1. sorudakinden daha az bir getiri getirdi¼gini görüyoruz 4-) Iki y l vadeli iskontolu bir tahvilin üzerinde yaz l de¼geri (DE) 100 lira olsun. Bu tahvilin sat n alma yat 70 lira ise, vadeye kadar verimi ne olur? Al ş yat 90 liraya ç karsa, vadeye kadar verimi hesaplay n. Al ş yat 70 lira, vadesi ise üç y l olursa, vadeye göre verimi ne olur? P Bn;a = DE Bn (1 + i Bn;w ) n ) i Bn;w = ( DE Bn P Bn;a ) 1=n 1 DE = 100; P = 70 ) i B2;w = ( )1=2 1 u %0; 19 DE = 100; P = 90 ) i B2;w = ( )1=2 1 u %0; 05 DE = 100; P = 70 ) i B3;w = ( )1=3 1 u %0; 13 Sonuç olarak, tahvilin yat artt kça getirisi, yani vadeye kadar verimi düşer. Fiyat ne kadar yüksekse verimi o kadar düşük olur.tahvilin yat 70 iken 90 a yükseldi¼ginde, tahvilin vadeye kadar verimi %19 dan %5 e kadar düşüyor. Tahvilin yat sabit iken tahvilin vadesi art nca da, ayn şekilde tahvilin vadeye kadar verimi düşer. Çünkü ayn getiriyi daha uzun bir zaman diliminde elde edersiniz. Fiyat 70 iken 2 y l vadeden 3 y l vadeye ç kt ¼g nda tahvilin vadeye kadar verimi %19 dan %13 e düşüyor. 8

9 5-) Beş y l vadeli sabit kupon ödemeli bir tahvil var. Üzerinde yaz l de¼geri (DE) 100 lira olsun. Her y l 10 liral k kupon ödemesi var. Tahvilin al ş yat 50 lira ise vadeye kadar verimi nedir? P Kn;a = KU (1 + i Kn;W ) 1 + KU (1 + i Kn;W ) 2 + ::: + KU (1 + i Kn;W ) n + DE (1 + i Kn;W ) n 50 = 10 (1 + i Kn;W ) 1 + ::: (1 + i Kn;W ) 5 ) i Kn;W = 0; 30 6-) Üç tahvilden oluşan bir portföy var. Başlang çta portföyde üç tahvilin a¼g rl ¼g eşit. Tahvillerin beklenen getirileri 0.30, 0.25 ve Kovaryans matrisi aşa¼g da verilen portföyün, beklenen getirisini ve varyans n hesaplay n. Portföyün varyans n düşürmek için ne yapmal s n z? Bu durumda portföyün beklenen getirisi ne olacak? Hesaplay n. A B C A 0,10 0,03 0,04 B 0,03 0,07 0,045 C 0,04 0,045 0,05 Beklenen getiri go e = w A go e ra + w B go e rb + w B go e rc go e = 0; 33 0; 3 + 0; 33 0; ; 33 0; 2 = 0; 25 Varyans 2 = wa 2 2 A + wb 2 2 B + wc 2 2 C + 2w A w B cov(a; B) + 2w A w C cov(a; C) + 2w B w C cov(b; C) verilen de¼gerler cov(a; B) = 0; 03 cov(a; C) = 0; 04 cov(b; C) = 0; A = 0; 10 2 B = 0; 07 2 C = 0; 05 dolay s yla 2 = 0; 33 0; 33 0; 1 + 0; 33 0; 33 0; ; 33 0; 33 0; ; 33 0; 33 0; ; 33 0; 33 0; ; 33 0; 33 0; 045 = 0; 05 9

10 Portföyün varyans n düşürmek için varyans yüksek olan A tahvilinin kat l m n 0,333 ten 0,067 ye; varyans düşük olan C tahvilinin kat l m n 0,333 ten 0,600 e ç karal m: go e = 0; 067 0; 3 + 0; 33 0; ; 6 0; 2 = 0; 22 2 = 0; 067 0; 067 0; 1 + 0; 33 0; 33 0; ; 6 0; 6 0; ; 067 0; 33 0; ; 6 0; 067 0; ; 33 0; 6 0; 045 = 0; 048 Sonuç olarak portföyün varyans ve beklenen getirisi düşmüş oldu. 7-) Iki ayr tahvil var. Biri Türkiye Hazinesi ne ait. Di¼geri ABD Hazinesi taraf ndan ç kar lm ş. Her ikisi de dolar cinsinden. Her ikisinin de vadesi 10 y l krizi sonras Türkiye Hazinesi nin ç kard ¼g tahvilin faizi, ABD tahvilinin faizinden 10 puan (1000 baz puan) daha yüksekti. Şimdilerde aradaki fark 2 puana (200 baz puan) indi. Nedeni ne olabilir? Tahvil piyasas na ilişkin gra kler çizerek tart ş n. Cevap : Türkiye de 2001 krizinde bir çok bankan n batmas n takiben yap lm ş olan nansal düzenlemeler ve TCMB nin hazineye kredi açmas n n engellenmesini sa¼glayan kanunun yürürlü¼ge girmesi ile kamu aç klar n n senyoraj geliri ile kapat lmas na son verilmesi yat r mc lar n gözünde Türkiye Hazinesi ne ait olan tahvilin riskinin düşmesine, kredi notu veren kurumlar n (Standart and Poor s gibi) Türkiye nin kredi notunu art rmas na, dolay s yla da faiz getirisinin düşmesine sebebiyet verdi. Başka bir deyişle, Türkiye Hazinesi ne ait tahvilin riskinin düşmesiyle talebi artarak talep e¼grisi sa¼ga kayd, böylece yat yükselmiş, faizi düşmüş oldu. P(Tür.) Bs1 Bd1 Bd2 B(Tür) 10

11 Di¼ger taraftan ABD de 2008 y l nda başlayan nansal kriz ile birlikte yat r mc lar ABD Hazine tahvilini riskli olarak görmeye başlad lar ve ABD nin tahviline olan talep düştü. Talep gra ¼gi sola kayarak faizin yükselmesine neden oldu. P(ABD) Bs1 Bd2 Bd1 B(ABD) 8-) Yüksek bütçe aç ¼g n n faiz oranlar üzerine etkileri neler olabilir? Yüksek bütçe aç ¼g, Merkez Bankas kayna¼g ile nanse edilmiyorsa kamunun tahvil arz n art r r. Bu durumda tahvil arz e¼grisi sa¼ga kaym ş olur. (Ayn tahvil yat na daha yüksek tahvil arz karş l k gelir.) Tahvilin yat düşer ve dolay s yla faizi artm ş olur. Burada faizin artmas n n alt nda yatan sebep kamunun borçlanmak için ondan daha yüksek faiz isteyen kesimin birikimine de ihtiyaç duymas d r Ayr ca ülkenin yüksek bütçe aç ¼g ndan dolay default (batma riski) oluşursa bu tahvilin geri ödeme riskini art racak ve dolay s yla risk primindeki art ş tahvilin talebini düşürüp denge durumunda faizini art racakt r. 9-) Verim e¼grisinin aşa¼g ya do¼gru e¼gimli olmas, yukar ya do¼gru e¼gimli olmas, yatay olmas, ne anlama gelmektedir? Cevap : Verim e¼grisinin gra ¼ginde yatay eksende vadeler dikey eksende ise getiriler vard r. Dolay s yla; Yukar do¼gru e¼gimli olmas uzun vadeli tahvillerin verilerinin k sa vadeli tahvillerin faizlerine oranla daha yüksek oldu¼gunu, Aşa¼g do¼gru e¼gimli olmas k sa vadeli tahvillerin verilerinin uzun vadeli tahvillerin faizlerine oranla daha yüksek oldu¼gunu, 11

12 E¼grinin yatay olmas ise, her vadedeki tahvillerin ayn verimi verdi¼gini gösterir. 10-) K sa vadeli faizler ile uzun vadeli faizler aras ndaki ilişki aç s ndan bekleyişler teorisi geçerli olsun. Beş y ll k bir dönemde geçerli olaca¼g düşünülen bir y ll k faiz oranlar şu şekilde verilirse: Yüzde 5, yüzde 6, yüzde 7, yüzde 6 ve yüzde 5. Bir, iki, üç, dört ve beş y ll k tahvillerin faiz oranlar n hesaplay n. Verim e¼grisini çizin. Ekonomik birimler uzun vadeli tahviller yerine k sa vadeli tahvilleri tercih etme e¼gilimlerindelerse, verim e¼grisi nas l de¼gişir? Cevap : 1 y ll k tahvillerin faiz oranlar =0; 05 2 y ll k tahvillerin faiz oranlar =(0; ; 06)=2 = 0; y ll k tahvillerin faiz oranlar =(0; ; ; 07)=3 = 0; 06 4 y ll k tahvillerin faiz oranlar =(0; ; ; ; 6)=4 = 0; 06 5 y ll k tahvillerin faiz oranlar = (0; ; ; ; ; 05)=5 = 0; 058 Verim e¼grisi 1.y ldan 3. y la kadar artar, 3-4 y llar aras sabit kal r ve de 4-5 y llar aras azal r i vade K sa vadeli tahviller tercih edilirse uzun vadeli tahvilleri tutmak için ek bir pozitif getiri talep edilecek ve vade pirimi artm ş olacak, böylece uzun vadeli tahvillerin faizleri artacakt r. 12

13 11-) Risk-yans z bir mali yat r mc düşünün. T rnak içindeki ifadeyi kan tlay n: "Bir mali varl ktan do¼gan yükümlülüklerin yerine getirilmemesi olas l ¼g artt kça o tahvilin faizi artar." Cevap : dolay s yla 1 + i = (1 oo)(1 + i r ) + oo 0 öo=ödememe olas l ¼g 1 + i r = 1 + i 1 oo oo " ) (1 oo) # ) 1 + i 1 oo " ) i r " Bir mali varl ktan do¼gan yükümlülüklerin yerine getirilmemesi olas l ¼g artt kça o tahvilin faizi artar. BÖLÜM 5: DÖV IZ KURUNUN BEL IRLENMES I 1-) Kapsanmam ş faiz haddi paritesini lira ve avro cinsinden mali varl klar için aç klayarak türetiniz. Varsay mlar n z da belirtiniz. Varsay mlar; Her iki tahvilde risk taş m yor ve vadeleri ayn Alman mali yat r mc n n elinde 100 olsun. Bu yat r mc Almanya Hazinesi nin tahvili ya da Türkiye Hazinesi nin tahvilini alacak Almanya Hazinesi nin tahvilini al rsa bekledi¼gi getiri: 100(1 + i t ) Türkiye Hazinesi nin tahvilini al rsa bekledi¼gi getiri: 100(E tl=;t )(1 + i t ). Vade sonunda bu paray avro ya Etl=;t+1 e kuru ile çevirecek. Bu iki yat r m n getirisi eşit olmal 100(1 + i t ) = 100(E tl=;t)(1 + i t ) E e tl=;t+1 O zaman nominal faiz farklar döviz kurundaki de¼gersizlenmeden kaynaklan yor i t t i t + ( Ee tl=;t+1 E e tl= 1) Yani paras dönem sonuna kadar de¼gersizlecek olan ülke paras n n de¼gersizleşece¼gi ölçüde daha yüksek faiz vermek zorunda 13

14 2-) Kamu borcunun yüksek düzeylerde oldu¼gu ekonomilerde yurtiçi faiz oranlar ile döviz kuru art şlar ayn yönde hareket edebilmektedir. Neden? Tart ş n. Bu özellikle uzun vadede görülebilecek bir durum. Kamu borcunun yüksek düzeylerde oldu¼gu ekonomilerde devlet merkez bankas na para bast rarak senyoraj geliriyle bu kamu borcunu kapatmay amaçlayabilir. Bu durumda en asyon artar. Hem Fisher e ect uyar nca (i = r + e ) nominal faizler hem de di¼ger ülkenin en asyon oran sabit (P ) ve ülkeler aras reel döviz kurunun (Q) fazla de¼gişmedi¼gi varsay mlar alt nda nominal döviz kuru da artm ş olur (E = Q P=P ) 3-) En asyon sabit olsun. Yurtiçi faizlerin artmas her zaman yerli para cinsinden mali varl klara olan talebi art r p yerli paray de¼gerlendirir mi? Tart ş n. Cevap : Kapsanmam ş faiz haddi paritesine göre 100(1 + i t ) = 100(E tl=;t)(1 + i t ) E e tl=;t+1 yurtiçi faizlerin artmas n n (i t ") yerli paray de¼gerlendirmesi için (E tl=;t #), döviz kurunun gelecekte almas beklenen de¼gerin (E e tl=;t+1 ) ve yurtd ş ndaki faizlerin (i t ) sabit kalmas veya ufak miktarda de¼gişmeleri laz m. Bu son iki de¼gişken yurtiçindeki faizlerden fazla artm şsa yabanc para cinsinden varl klara talep artar ve yerli para de¼ger kaybeder 4-) Hangi koşullar alt nda nominal döviz kuru art yorken reel döviz kuru düşebilir? Gösterin. E = Q P P Yurtd ş yat endeksi (P ) nominal döviz kurundaki (E) art ştan yüzdece daha çok azal yorsa Yurtiçi yat endeksi (P) nominal döviz kurundaki (E) art ştan yüzdece daha çok art yorsa 14

15 Yurtd ş yat endeksindeki (P ) azal ş ve yurtiçi yat endeksindeki (P) art ş nominal döviz kurundaki (E) art şa bask n geliyorsa 5-) A ülkesinin para birimi yabanc paralar karş s nda sürekli de¼ger yitiriyor. Döviz kurundaki bu e¼gilimin bir balon mu yoksa ekonomik temellere dayanan bir gelişme mi oldu¼gunu anlamak için neler yap labilir? Tart ş n. A ülkesinin para birimi yabanc para birimi karş s nda sürekli de¼ger kaybediyorsa döviz kuru devaml olarak art yor demektir. Döviz kurundaki e¼gilimin balon mu yoksa iktisadi temellere dayanan bir gelişme mi oldu¼gunu; LnE t = [(LnM t LnM t ) (LnY t LnY t ) + LnE e t+1) (1) denkleminden anlayabiliriz. Göreli para arz n n artmas (LnM t LnMt ); veya göreli reel gelirin azalmas (LnY t LnYt ); iktisadi temellere dayanan bir döviz kuru art ş demektir. Lakin yukar daki denklemin sa¼g taraf nda döviz kurunun gelecekteki de¼gerinin oldu¼gu, bu gelecekteki de¼gerin de o zamanki iktisadi temellerin beklenen de¼gerlerine ba¼gl oldu¼gu LnE e t+1 = [(LnM e t+1 LnM e; t+1) (LnY e t+1 LnY e; t+1) + LnE e t+2) göz önüne al n rsa, demek ki (1) numaral denklemdeki bugünkü döviz kuru, bugün ve gelecekte olmas beklenen tüm itkisadi temellere, ve döviz kurunun gelecekte almas beklenen de¼gerine ba¼gl. Balon oluşmas için temel etkileyici sebep iktisadi temeller de¼gil gelecekte beklenen döviz kuru. Tabii ki gelecek döviz kurlar n n bugüne etkisi her dönem için =(1 + ) oran nda çarp larak, yani azalarak, yans yor. Lakin beklenen döviz kurundaki art ş bunun üzerine ç karsa balon oluşmuş oluyor 6-) Özellikle merkez bankac lar döviz kurlar n n gelecekte alacaklar de¼gerlere ilişkin sorulardan hoşlanmazlar ve bu tür sorular genellikle yan tlamazlar. Sizce bu tavr n nedeni, bu bölümde anlat lanlar çerçevesinde ne olabilir? Tart ş n. Cevap : Merkez bankac lar e¼ger gelece¼ge yönelik bir tahmin yaparlarsa bu bildirim piyasan n beklentilerini de¼giştirebilir. Dolay s yla bir politika dahilinde olmad ¼g sürece böyle bir tahmin yapmak istemeyebilirler 15

16 BÖLÜM 7: PARASAL AKTARMA KANALLARI 1. Bir merkez bankas n n politika faizinde yapt ¼g de¼gişiklik, daha uzun vadeli faizleri etkilemezse, gelir ve en asyon düzeylerini etkileyemez. Neden? Merkez bankalar çok k sa vadeli (günlük ya da haftal k) politika faizini belirliyor. Bu kadar k sa vadedeki faizler de reel ekonomi üzerinde do¼grudan etkili de¼giller. Do¼grudan etkili olanlar özellikle orta ve uzun vadeli faizler. Bunlar yat r mlar n karl l ¼g n, hisse senedi yatlar n ve döviz kurlar n etkiliyorlar. Örne¼gin (orta ve uzun dönemdeki) faizler art kça yat r m projelerinin karl l ¼g düştü¼günden yat r m talebi azalabiliyor, ya da faizler artt kça yerli paraya olan talep art yor ve kur de¼gerleniyor, böylece ülkenin net ihracat düşüyor. Sonuç olarak toplam talepteki bu de¼gişiklikler ülkedeki arz ve talep dengesini, dolay s yla da milli gelir, en asyon ve işsizlik düzeylerini de¼giştiriyorlar. Peki merkez bankalar n n belirledi¼gi çok k sa vadeli faizlerle daha uzun vadeli faizleri etkileyebiliyorlar m? Ders kitab nda (1) numaral denklemde belirtildi¼gi gibi herhangi bir vadedeki faiz, onun vadesi boyunca geçerli olan daha k sa vadeli faizlerin ortalamas na eşit olmak durumunda. Böylece yat r mc lar birikimlerini uzun vadeli de¼gerlendirmek ya da birbirinin peşi s ra k sa vadelerle de¼gerlendirmek aras nda karars z kalabilirler. Sonuç olarak da çeşitli vadedeki faizler birbirleriyle dengede olmuş olur Bu sebeple de çok k sa vadeli faizler daha uzun vadeli (k sa, orta ya da uzun) faizleri etkileyebiliyorlar. Lakin daha uzun vadeli faizler sadece bugünkü çok k sa vadeli faizlere ba¼gl de¼gil, kendi vadeleri boyunca gerçekleşmesi beklenen tüm çok k sa vadeli faizlere ba¼gl. Dolay s yla MB lar ald klar ya da alacaklar n ima ettikleri kararlarla ileride gerçekleşmesi beklenen faizleri etkiledikleri ölçüde bugünkü k sa ve uzun dönem faizleri etkileyebiliyorlar. E¼ger çok k sa vadeli faizler, daha uzun vadedeki faizleri etkilemezse, gelece¼ge yönelik bekleyişler ön plana ç km yor. Ve de kredi arz ve talebi de¼gişmeyece¼ginden gelir en asyon ve işsizlik düzeyinde politika faizinin etkisi olmuyor. 2. "Para politikas yat r m harcamalar n sadece faiz hadlerini de¼giştirerek etkileyebilir." Bu ifade do¼gru mudur? Tart ş n z. Ifade yanl şt r. Para politikas yat r m harcamalar n kredi kanal yla da etkileyebilir (Örne¼gin merkez bankalar zorunlu karş l k oranlar n piyasadaki bankalar n toplad klar mevduattan merkez bankas nda tutmak zorunda oran azalt rsa bu bankalar piyasaya yat r m kredisi vermek için daha fazla likiditeye sahip olacaklard r.) 16

17 3. Kal c gelir hipotezine göre, bir dönemden di¼ger döneme özel tüketim harcamalar ndaki de¼gişim (4c t ) tahmin edilemez: 4c t = a + u t : Denklemde özel türetim c, sabit terim a ve beklenen de¼geri s f r, varyans sabit, içsel ba¼g nt içermeyen hata terimi ise u ile ifade ediliyor. Denklemin sa¼g taraf nda aç klay c de¼gişken olarak herhangi bir ekonomik de¼gişken yok. Oysa merkez bankalar, para politikas n n kredi kanal yoluyla özel türetim harcamalar n (hem miktar hem de maliyet olarak) önemli ölçüde etkiledi¼gini düşünürler. Ampirik çal şmalar da kredi de¼gişkeninin tüketim harcamalar üzerinde etkili oldu¼gunu gösteriyorlar. Parasal aktarma mekanizmas çerçevesinde bu çelişkili durumu tart ş n. Kal c gelir hipotezine göre insanlar bügünkü tüketim kararlar n verirken sadece bugünkü gelir düzeylerini de¼gil, hayatlar boyunca kazanmay bekledikleri gelirleri hesaba katarak harcama (tüketim) yaparlar. Örne¼gin gelecek y l maaşlar n n artacaklar n düşünüyorlarsa bugünden tüketimlerini (bankadan borç alarak) art rmaya başlayabirler Bu hipoteze göre beklenmedik bir durum olmad kça (u t = 0 oldu¼gu sürece) tüketiciler bugünden yar na tüketimlerini art rmazlar. Zira tüketimlerini beklenen tüm de¼gişiklikleri hesaba katarak ayarlam şlard r Peki ya gelecekteki çok kazanacaklar n düşünüp tüketimlerini bugünden art rmak istiyor fakat bankalardan kredi alam yorlarsa? Işte soru bununla ilgili. Bankalar n verecekleri kredi miktar (kredi kanal ) harcamalar n art rmak isteyen tüketicilerin bankadan alabilecekleri borç üzerinde k s t koyuyor. Örne¼gin ülkedeki herkes ekonominin gelişece¼gini düşünüyor ve harcamalar n şimdiden art rmaya başl yor fakat bankalar buna yetecek kredi vermiyorsa, ancak krediler art kça harcamalar artabiliyor. Dolay s yla tüketimle banka kredileri aras nda soruda belirtildi¼gi do¼grusal bir ilişki ç k yor 4. Bir ülkede bir zamanlar kamu kesimi aç ¼g çok yüksek düzeydeymiş. Bu aç k hep iç borçlanma ile nanse edilmiş. Hazine nin borçlanma senetlerini (devlet tahvillerini) hep bankalar tutarm ş. Bu nedenle bankalar n varl klar n n yüzde 63 ü devlet tahvilinden oluşuyormuş. Daha sonra istikrar program uygulanm ş bu ülkede. Dört y l süresince her y l devlet tahvillerinin banka varl klar n n içindeki pay 10 ar puan düşmüş. Böylelikle dördüncü y l n sonunda tahvillerin varl klara oran yüzde 23 e inmiş. Aktarma mekanizmas n n kredi kanal n çal şt r r m bu gelişme? Bu gelişmenin reel kesime aç lan krediler, iç talep ve en asyon aç s ndan anlam nedir? Bankalar toplad klar mevduat n bir k sm n zorunlu karş l k ya da serbest olarak merkez bankas nda tutarlar. Bu miktar sabit kabul edelim. Gerisini ise ya reel sektöre yat r m kredisi olarak verirler (aktarma mekanizmas n n kredi kanal ), ya da (özellikle borçlu ülkelerde) kamu aç ¼g n nanse etmek üzere devlete faiz karş l ¼g kulland r rlar (devlet tahvili al rlar) 17

18 Devlet tahvillerinin banka varl klar içindeki pay düştükçe (devletin borçlanma ihtiyac azald kça ) bankalar n reel kesime açabilecekleri krediler artar. Bu krediler yat r mlara ve tüketime dönüşerek ülkedeki toplam talebi art rarar milli geliri artt r rlar. Dolay s yla en asyonu art r c bir etkileri de olur. 5. Uluslararas nansal piyasalar n eklemleşmesi anlam nda küreselleşme, para politikas n s klaşt rarak bankalar n daha az kredi açmalar n sa¼glamak isteyen bir merkez bankas n n işini zorlaşt rabilir. Neden? Finansal küreselleşme sonucu piyasalar birbirine ba¼glant l ve birbirini nanse edebilir bir hale gelir. Merkez bankas s k para politikas uygulasa da, bankalar nakit ihtiyac n yurtd ş ndan borç alarak karş layabilir veya yurtd ş kesime ellerindeki tahvilleri satabilirler. Böylelikle, merkez bankas n n bankalar n kredi arz n azaltma iste¼gi yurtd ş taraf ndan (duruma göre k smen de olsa) engellenmiş, merkez bankas n n işi zorlaşm ş olur. 6. Özellikle nansal sistemde büyük çalkant lar n yaşand ¼g dönemlerde, nansal varl klar n yatlar keskin bir biçimde düşebiliyor. Bu gelişmeler, böyle varl klara sahip olan bankalar nas l etkilerler? Bu koşullar alt nda kredi arz ne yönde de¼gişir? Böyle bir durumda bu bankalar n varl k k s mlar ani bir şekilde de¼ger kaybeder. Bilançolar zay ar ve ellerindeki paray art k kredi yerine art k ellerinde tutmaya çal ş rlar. Bunun sonucunda kredi arz azal r, tüketim ve yat r m azal r. Böylelikle ekonomi daha da kötüye gidebilece¼ginden oluşan riskli ortamda kredi arz daha da azalabilir ya da kredi faizleri artabilir. Bu duruma örnek olarak yurtd ş na yabanc döviz cinsinden borçlanm ş (kredi alm ş) fakat verdi¼gi kredileri tl cinsinden vermiş (dolar borçlu tl alacakl ) bir bankan n, tl nin de¼ger kaybetmesi sonucu düşece¼gi ödeme zorlu¼gunu örnek gösterebiliriz 7. Hisse senedi yatlar nda da balon oluşabilir.(6) numaral denklem bunu gösteriyor. Böyle bir balon oluşur ve bu balon bir süre sonra patlarsa bunun ekonomi üzerine etkileri neler olur? Tart ş n. 18

19 Öncelikle hisse seneti tutan herkesin balon patlad ¼g nda serveti azal r, bunun sonucunda hanehalk n n türetimi ve yat r m azal r. Dolay s yla toplam talep azal r ve ekonomide gerekli önlemler al nmazsa durgunluk başlayabilir. Bir de bu hisse senetlerine sahip olan şirketler olabilir. Balonun patlamas sonucu, ani yat düşüşü yüzünden şirketin de¼geri de azalm ş olur. Böyle bir durumda şirket yat r mlar n azalmak zorunda kalabilir, veya borçlanma kapasitesi düştü¼günden nansal darl k içine girebilir. BÖLÜM 8: ENFLASYONUN NEDENLER I 1-) En asyon vergisi ile senyoraj geliri ayn şey midir? Ayn şey de¼gildir. Senyoraj para bas ld ¼g nda elde edilen gelirdir. (En asyon ç ks n ya da ç kmas n.) En asyon vergisi ise en asyon oluştukça ortaya ç kar (En asyon vergisi en asyonla birlikte kişilerin ellerindeki paran n sat n alma gücünün azalmas, ve bu miktar n da kamuya geçmesidir). s = M=P = M=M M=P = g m :m ev = P=P M=P = :m Yukar daki denklemleri kitaptan en asyonun denklemi: = g m g Y ile birliştirirsek bir yak nsama olarak aşa¼g daki denklemi elde edebiliriz s = ( + g Y )m ev = :m Yani en asyon yaratmayan bir para art ş (reel büyümeyle paralel giden, g m = g Y ) senyoraj geliri yaratabilir. Bir örnekle inceleyelim. Diyelim ki bir ülkede sadece bir tane mal ve bundan da 100 adet olsun. Pazar arz 100 tl ise (paran n dolaş m h z n 1 kabul edelim) dengede her mal n yat 1 tl olacakt r. Bu paran n hepsi özel kişilerde olsun. Şimdi diyelim ki ekonomide %3 lül reel bir büyüme olsun ve para art ş h z da buna eşit olsun. Ekonomide 103 tane mal ve 103 tl olaca¼g ndan (ya da arz ile para talebi beraber gidece¼ginden) en asyon oluşmayacakt r. Dolay s yla kişiler ellerindeki 100 tl ile halen 100 tane mal alabileceklerdir.lakin devlet bast ¼g 3 tl ile yeni üretilmiş 3 adet mal alabilecektir. Bu senyoraj geliridir. Ancak ekonomide reel büyüme olmazsa uzun vadede para art ş h z ile en asyon birbirlerine eşit olacaklar ndan senyoraj ile en asyon vergisi eşitlenmiş olur. Yani en asyon vergisi senyoraj n sadece bir k sm d r Peki daha yüksek en asyon daha fazla en asyon vergisi ve daha fazla senyoraj geliri anlam na gelir mi? Cevap hay r. Bu cevab m ayr nt s soru 3 de veriliyor 19

20 2-) 1990 lar n başlar ndan itibaren çok say da merkez bankas n n yasas nda de¼gişikli¼ge gidildi. Bu merkez bankalar n n kamu kesimine kredi açmalar yasakland. May s 2001 de de¼giştirilen TCMB Kanunu nun 56. maddesinde şöyle deniliyor: "Banka, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlar na avans veremez ve kredi açamaz..."kamu aç klar, bu aç klar n nansman biçimi ve senyoraj gelirlerinden yola ç karak, bu maddenin en asyon aç s ndan ne anlama geldi¼gini tart ş n z. Hazine TCMB dan para kullanaca¼g n bilirse harcamalar n düzeltmek için motivasyonu kalmaz (ya da azal r). Bu durumda bütçe aç klar n nanse etmek için TCMB sürekli para basacak, bütçe aç klar senyoraj gelirleriyle kapat lmaya çal ş l rken en- asyon dinami¼gi de ortaya ç kacakt r Üstelik bütçe aç klar n n para arz ile nansman ndan vazgeçilse bile, oluşan yüksek en asyon ortam nda ekonomik birimler uygulanaca¼g sözü verilen programlara inanm yabilir ve ileriye yönelik bekleyişlerini yüksek en asyon gerçekleşecekmiş gibi belirleyebilirler. Bu durumda (en asyon ataleti) tüm girdilerin yatlar bu bekleyişlere uygun biçimde art racak en asyonu sürderecektir Yukar da May s 2001 de de¼giştirilen maddeyle MB n n Hazine ye kredi açmas yasakland. Dolay s yla MB kendi asli görevi olan yat istikrar na dönebildi. Bu durumda piyasadaki ekonomik birimler de en asyonun düşece¼gine inand ve o tarihten bu yana %70 ler civar nda en asyonda kademe kademe düşüşler görüldü ve en asyon tek hanelere kadar indi. 3-) Reel para talebi denklemi şöyle: M P = Y [0:5 (r + e )]. Y=2000, r=0.05, e =0.10. Şimdilik en asyon bekleyişlerinin sabit oldu¼gunu düşünün. a. Farkl para arz art ş h zlar için (0.01, 0.10, 0.25 ve 0.30) için senyoraj gelirlerinin düzeyini hesaplay n z. Para arz art ş h z artt kça senyoraj gelirlerine ne oluyor? Neden? b. En asyon bekleyişleri para art ş h z na eşit olsun. Farkl para arz art ş h zlar için (0.01,0.10,0.25 ve 0.30), senyoraj gelirlerinin alaca¼g de¼gerleri hesaplay n z. Senyoraj gelirleri nas l de¼gişti? Para arz art ş h z yüzde 25 ten yüzde 30 a ç k nca senyoraj gelirindeki de¼gişimin yönü nedir; neden? c. Ilk iki ş kta senyoraj gelirindeki de¼gişimi aç s ndan temel farkl l k nedir? 20

21 a. M P = 2000(0; 5 (0; ; 10)) = 700 S = M M :M P = g m:m S 0;01 = (0; 01) 700 = 7 S 0;1 = (0; 1) 700 = 70 S 0;25 = (0; 25) 700 = 175 S 0;30 = (0; 01) 700 = 210 Görüldü¼gü üzere en asyon bekleyişleri sabitken para art ş h z n art rmak senyoraj gelirini düzenli olarak art r yor. b. S 0;01 = 1 [2000 (0; 5 (0; ; 01))] = 8; S 0;1 = 10 [2000 (0; 5 (0; ; 1))] = S 0;25 = 25 [2000 (0; 5 (0; ; 25))] = S 0;30 = 30 [2000 (0; 5 (0; ; 3))] = Senyoraj geliri ilk başlarda art yor, fakat 0,25 ten 0,30 a ç kt ¼g m zda para art ş h z senyoraj gelirini azaltm şt r. Bunun nedeni, insanlar n en asyon beklentilerinin de artm ş olmas d r. Böyle bir durumda kimse elinde para tutmak istemez ve kişilerin ellerindeki paradan vergi alma oran azal yo r. ( Insanlar n en asyon bekleyişlerinin de¼gişmesi bugün en asyon yaratt ve üzerinden vergi al nabilecek reel para miktar n n azalmas na yol açt.) c. Iki ş k aras ndaki temel fark, insanlar n en asyon bekleyişlerinin de¼gişmesidir. Ilk ş kta en asyon bekleyişleri sabitken insanlar n ellerinde tutmak isteyecekleri para miktar (para taban ) de¼gişmiyor. Dolay s yla ne kadar çok para bas l rsa o kadar en- asyon vergisi elde edilmiş oluyor. Ikinci ş k da en asyon bekleyişlerinin yükselişi insanlar n ellerindeki tutmak isteyecekleri reel para miktar n (M/P) azaltm ş, bu da s = M=M M=P eşitli¼ginden hareketle senyoraj gelirini başta olmasa da zamanla azaltmaya başlam şt r. 21

22 4-) Ayn dönem iki farkl ülke. Ilk dönemde para arz art ş h z yüzde 10. Ikincisinde ise yüzde 13. Ilkinde ekonomi reel olarak yüzde 1 oran nda büyüyor, ikincisinde ise reel büyüme h z yüzde 8. Bu bilgiler çerçevesinde hangi ülkede en asyon daha yüksek olabilir?neden? A dönemi g m = 4M M = 10 g y = 0; 01 B dönemi g m = 4M M = 13 g y = 0; 08 = g m g y A dönemi = 0; 1 0; 01 = 0; 09 B dönemi = 0; 13 0; 08 = 0; 05 A döneminde reel büyüme (ve insanlar n para talebi) yüzde 1 artt, fakat para arz yüzde 10 artt. Aradaki fark kadar, yüzde 9, en asyon yarat ld B döneminde reel büyüme yüzde 8 artt, fakat para arz yüzde 13 artt. Aradaki fark yüzde 5. Dolay s yla A dönemindeki en asyon B dönemine göre daha yüksektir. Not: Esasen B döneminde para art ş h z A dönemine göre yüksektir fakat B döneminde ayr ca üretilen mal ve hizmetlerin say s nda güçlü bir art ş oldu¼gu için mallar n yatlar A dönemindeki kadar artmam şt r. 5-) Her parasal genişleme en asyonist midir? Tart ş n. Paran n yat, paran n arz ve talebiyle belirleniyor: M=P = Y exp( exp( (r + e )) i) = Y Para art ş h z n n en asyonist olmas için (yani M artarken P nin de artmas için) öncelikle denklemin sa¼g taraf n n (para talebi) para art ş h z kadar artmamas gerekir. Yani M artarken para talebi daha fazla art yorsa (Y art yor veya beklenen en asyon düşüyorsa) parasal genişleme en asyonist olmayabilir 6-) Önceden uygulanaca¼g aç klanan bir para politikas n n uygulama dönemi geldi¼ginde, önceden aç klanan politikan n uygulanmamas n n nedenleri neler olabilir? Politika yap c ya verdi¼gi sözlerden sapmas n önerir misiniz? Tart ş n. Diyelim merkez bankas parasal bir art r ma gitmeyece¼gi sözünü versin, ve asgari ücretler de ekonomideki şu anki yat seviyesine göre belirlenmiş olsun (Unutmayal m ki bu ücretler nominal de¼gerle ve uzun süreli geçerli olmak koşuluyla belirleniyor) 22

23 Bu süre içinde merkez bankas sözünü tutmaz ve para arz artarsa işgücü yatlar olmas gereken yatlar n alt nda kal yor. Işverenler ucuza insan çal şt rm ş olma şans n yakalad klar ndan işgücü talebi art yor, ve ekonomide işssizlik azalm ş, ekonomi canlanm ş oluyor. Ayn zamanda ekonomideki yat seviyesi sabitken para arz art nca yüksek bir senyoraj geliri de (bu paran n alabilece¼gi çok miktarda mal) edilmiş oluyor Peki bu tip bir politikay önerir miyiz? Yukar daki politika k sa vadede kamu ve ekonomi için yararl olmuş olabilir. Ama merkez bankas bu durumda güvenilirli¼gini (karş daki bireyler ak ll ysa) kaybedecektir. Art k para arz n art rmayaca¼g m dese bile ekonomik birimler yatlar art racak, bu yat seviyesinde ekonomide hali haz rda olan para ekonomideki mallar almaya yetmeyece¼ginden resesyona girebilecektir. Son olarak da merkez bankas inand r c l ¼g n kaybetti¼gi için bundan sonra art k istese de (gerekse de) para politikas n n n bu arac n kullanma kabiliyeti azalacakt r Dolay s yla sonuçlar k sa vadede iyi, uzun vadede kötüdür (Ak ll birisine vedi¼giniz sözü tutmad ¼g n z durumda olabilece¼gi gibi). Barro-Gordon modeli sözünde durmaman n bu durumun aksine göre toplumsal refah aç s ndan daha kötü sonuçlara yol açabilece¼gini aç kça gösteriyor 7-) Barro-Gordon modelinde ele al nan üç durumda (kand rma, sözünde durma ve duruma ba¼gl davranma) da toplumsal kayb n ayn olmas na neler yol açabilir? Gösterin ve ekonomik anlam n yorumlay n. Merkez bankalar n n uygulayacaklar politika ile minimize etmeye çal şt klar toplumsal maliyet denklemi L t = t a(u t ku n ) 2 (1) Burada para arz (M) artarken en asyon ve dolay s yla da toplumsam kay p (L) art yor. Bu istenmeyen bir durum. Ama di¼ger yandan M artt ¼g nda kitaptan hat rlarsak U t = U n ( t e t) ekonomi canlan p işsizlik (U t ) azalabiliyor. Ilk denklemde k < 1 al rsak işsizli¼gi U t = ku n < U n seviyesine getirebiliyoruz. Yani do¼gal seviyesinden daha aşa¼g ya. Bu yap ld ¼g nda toplumsal kay p da (L) azal yor. Dolay s yla (1) i minimize eden en uygun en asyonu bulmak için bu denklemin en asyona göre türevi al n yor. Bu al şt rmalar yap ld ¼g nda aşa¼g daki sonuçlar elde ediliyor Bu modelde sözüne güvenilir ve sözünde duran merkez bankas n n izleyece¼gi politika sonucundaki toplumsal kay p L SD t = a 2 [(1 k)u n] 2 (E9) 23

24 Sözünde durmayan (kand ran) merkez bankas n n izleyece¼gi politika sonucundaki toplumsal kay p (piyasa 0 en asyon beklerken merkez bankas en asyon yarat rsa) L K t = a 2(1 + a 2 ) [(1 k)u n] 2 (E7) Piyasa taraf ndan merkez bankas n n duruma ba¼gl hareket etti¼gi düşünüldü¼günde (merkez bankas n n en asyon yarataca¼g piyasa taraf ndan kabullenilmiş olursa) oluşan toplumsal kay p L D t = a(1 + a2 ) [(1 k)u n ] 2 (E12) 2 Denklemlerden görüldü¼gü gibi e¼ger a = 0 olursa L SD t = L D t = L K t = 0 oluyor Peki bu ne demek? (1) numaral denklemde a katsay s işsizli¼gi do¼gal seviyesinden daha aşa¼g çekmeye verilen önemi gösteriyor. a = 0 ise en asyon yaratman n hiçbir espirisi (işsizlik üzerine etkisinin önemi) kalm yor. Ve optimal en asyon ((1) i minimize eden) t = 0 oluyor L SD t = L D t = L K t = 0 yapan bir de¼ger daha var: o da k = 1 de¼geri (Gerçi ilk cevap yeterli olurdu) Peki bu ne demek? k = 1 olursa (1) numaral denklem aşa¼g daki hali al yor Di¼ger denklemi de kullan rsak L t = t a(u t U n ) 2 U t = U n ( t e t) Ikinci denklem diyor ki e¼ger t = e t yaparsam U t = U n olacakt r. Dolay s yla da ilk denkleme göre (e¼ger e t = 0 sa) L t = 0 olur.yani hem en asyonu hem işsizli¼gi do¼gal seviyesine getirebilirim, sorun yok Bu durumu görmek için AS-AD gra ¼gi çizebilirsiniz. Göreceksiniz ki talepteki şoklar (AD kaymalar ) merkez bankas n n politikalar yla savuşturulabiliyor (AD yerine geliyor). Dolay s yla hem en asyon hem de işsizlik do¼gal seviyesine geliyor. L t = 0 k6= 1 varsay m ise işsizlik ve en asyonun talep e¼grisiyle oluşacak kaymalardan farkl bir yerde keşişti¼gini, sistemde supply şoku oldu¼gunu gösterebiliyor. Dolay s yla merkez bankas AD yi art r p azaltmas na göre ya işsizli¼gi kontrol alt na alacak ya da en asyonu, ikisi birden olmuyor. Bir karar vermesi laz m. L t de burada yard mc oluyor. 24

25 BÖLÜM 9: PARA POL IT IKASININ AMAÇLARI 1-) Şirketlerde ve bankalarda ne gibi bilanço bozukluklar olabilir? Bu bozukluklar para politikas n ne ölçüde etkiler? Bilanço bozukluklar n n nedenleri: Aç k döviz pozisyonu (Örne¼gin döviz borçu oup tl alacakl olmak; bu durum bilançoyu döviz kurundaki s çramalara karş k r lganlaşt r yor) Vade uyuşmazl ¼g (Varl klar uzun borçlar k sa vadedeyse likidite zorlu¼gu yaşanabilir. Bu durum yüksek faizli borçlanma aray ş do¼gurur) Sorunlu krediler (Verilen kredilerin, yap lan yat r mlar n, geri dönmemesi durumu) Sermaye yetersizli¼gi, Düşük Kald raç oran (Kald raç oran bankan n sermayesinin toplam varl klar na oran. Düşük kald raç oran düşük sermayeye işaret ediyor. Yukar da s ralanan sebeplerler bilançolardaki oluşabilecek kötüleşme e¼ger bankan n özsermayesi güçlüyse buradan karş lanabilir. Düşük sermaye durumunda bu durum sermayeyi s f ra, yani bankay, şirketi, batmaya götürür.) Likidite sorunu (Likidite sorunu sadece şirkete ya da bankaya has de¼gil, nansal sistemin bir sorunuysa likidite bulunmas için çok yüksek faizler ödenmek durumunda kal nabilecek. Bu da bilançoyu kötüye götüren bir başka etken) Bu bozukluklar para politikas n ne ölçüde etkiler? Para politikas n n 3 tane amac var: En temeli yat istikrar. Sonra bununla çelişmeden hükümetin istihdam (işsizlik) politikalar n desteklemek ve son olarak da nansal istikrar sa¼glamak Şirket bilanço bozukluklar o şirketin varl ¼g n tehdit etti¼ginden reel ekonomiyi direkt olarak etkiliyor. Banka bilanço bozukluklar ise ülkedeki nans sisteminin bozulmas na, bu da ülkedeki özel kesime verilen kredileri etkiledi¼ginden yine reel sektörü etkiliyor. Dolay s yla para politikas n n istikrar sa¼glamaya çal şt ¼g reel sektör ve nans sistemiyle do¼grudan ilgili bu bilanço bozukluklar Dolay s yla da merkez bankalar son kredi mercii olarak, sermaye yap s iyi fakat likidite zorlu¼gu yaşayan bankalara (veya özel durumlarda şirketlere) teminat karş l¼g kredi verebiliyorlar. Yine zorunlu karş l k oranlar n de¼giştirerek ve faiz kanal yoluyla sisteme likidite sa¼glayarak yukar da say lan sorunlar n bir k sm na çözüm getirebiliryorlar Kald ki bu bilanço bozukluklar yat istikrar n da dolayl olarak etkiliyor. Zira üst paragrafta bahsedilen sisteme likidite sa¼glanmas durumunda bu sefer de yat istikrar tehdit edilmiş oluyor 25

26 2-) Bir merkez bankas n n yat istikrar amac ile nansal istikrar amac çelişebilir mi? Nas l? Çelişirse o merkez bankas na ne tavsiye edersiniz? Tart ş n. Üstteki sorunun cevab nda da bahsetti¼gimiz gibi evet, çelişebilir. Örne¼gin; merkez bankas ülkedeki en asyon rakamlar ndan rahats z ise buna göre bir politika izlemek isteyebilir. Ancak ayn ülkede bir nansal istikrar sorunu varsa, örne¼gin bankalar likiditeye ihtiyaç duyuyorsa, merkez bankas yat istikrar politikas na ters düşerek para bas p bankalar n likidite ihtiyac n karş layabilir. TCMB n n, örne¼gin, yasa ile tan mlanm ş temel görevi yat istikrar n sa¼glamak. Daha sonra bununla çelişmiyorsa büyüme ve istihdam politikalar n, ve de nansal istikrar desteklemek. Dolay s yla öncelikli olarak yat istikrar na a¼g rl k vermek gibi gözükebilir. Di¼ger yandan merkez bankas na nansal sorunun mu ya da yat istikrar sorununun mu daha riskli oldu¼gunun cevab n bulmas n ve buna göre bir politika uygulamas n öneririm. Çünkü merkez bankas n n ilk amac n n yat istikrar olmas na ra¼gmen, nansal sorunlar n da daha büyük sorunlar yaratabilece¼gi ve baz durumlarda nansal sorunlara çözüm aramas n n daha önemli olabilece¼gi çeşitlli (2001, 2008) kriz dönemlerinde yaşananlarla örneklenmiştir 3-) Merkez bankalar n n son başvurma mercii olmalar ne demektir? Bu aç dan merkez bankalar na bir iş düşmemesi için neler yap lmas gerekir? Tart ş n. Merkez bankas, bankac l k sisteminde belirsizlik ve güvensizlik oluşmas (likidite fazlas olan bankalar n bile di¼gerlerine batacak orkusuyla borç vermemesi) ve fon çekilimlerinin h zlanmas halinde, haklar nda belirsizlik ve güvensizlik oluşan, ancak ödeme kabiliyeti olan bankalara, sistemik risk yaratmalar n n önlenmesi ve nansal sistemdeki belirsizli¼gin ve güvensizli¼gin giderilerek, nansal istikrar n korunmas amac yla likidite (bir teminat karş l ¼g ) kredi sa¼glayabilir Yine likidite zorlu¼guna düşen kurum e¼ger nansal sistemde büyük bir kurumsa (yani batamas halinde domino etkisi yaratabilecek bir kurumsa), bu kurumun TCMB nin sa¼glad ¼g krediyi ödeme kabiliyeti düşük de olsa TCMB taraf ndan fonlanabilir Bu aç dan merkez bankalar na bu tür bir son görev düşmemesi için, bankac l k ve sermaye piyasas denetleme ve düzenleme kurumlar n n (örne¼gin; BDDK,SPK, TCMB) gözetim ve denetleme görevlerini iyi bir şekilde yapmas ve bankalar n herhangi bir sermaye bozuklu¼gu ile karş laşmamas gerekir 26

27 4-) Bir bankan n bat r lamayacak kadar büyük olmas ne demektir? Bu tür bankalar daha fazla risk almaya e¼gilimli olurlar. Neden? para politikas aç s ndan tart ş n. Bir bankan n bat r lamayacak kadar büyük olmas demek, bir üst sorunun cevab nda tart ş ld¼g üzere nansal sistemin büyük bir oyuncusu olan bankan n batmas halinde borç alacak-verecek ilişkisinde oldu¼gu di¼ger bankalar nda bundan etkilenerek batma noktas na gelece¼ginden, o bankan n devlet taraf ndan kurtar lmas d r. Bu tür bankalar n daha fazla risk alma e¼giliminde olmalar n n sebebi e¼ger babatarlarsa devlet taraf ndan kurtar lacaklar n bilmeleridir. Bunu bildiklerinden banka yöneticileri daha kolay riskli işlere girerek yüksek prim kazanmaya çal ş rlar. Bu da esas nda nansal sistemde risk oluşturdu¼gundan para politikas n n amaçlar ile ilgilidir 5-) A¼gustos 2002 de bir sempozyumda zaman n FED Başkan Alan Greenspan konuşuyor; "1990 lar n ortalar ndan itibaren ekonomideki ve nansal piyasalardaki gelişmeleri anlamak çabas politika yap c lar için özellikle meydan okuyucu bir u¼graş oldu... FED varl k yatar nda oluşan balonlara ilişkin baz sorunlara e¼gildi... Olaylar geliştikçe, bir balonu belirlemenin ne kadar zor bir iş oldu¼gunu, ancak o balon patlay p da varl ¼g böylece kan tland ktan sonra bu balonunun saptanabildi¼gini farkettik. Dahas, önceden belirlenebilseler bile, hep kaç nd ¼g m z bir keskin ekonomik daralmaya yol açmadan bu balonun büyümesinin engellenebilece¼gi hiç aç k de¼gildi." Para politikas taraf ndan tart ş n z. Mali varl k yatlar nda oluşan balonlar n engellenmesi, para politikas n n amaçlar ndan bir tanesidir. Çünkü bir mali varl k yat nda bir balon oluştuysa, bu balonun patlamas durumunda ekonomide büyük bir şok oluşacak, insanlar n servetleri aniden düşecek, borçlar n ödeyemeyecekler ve harcamalar kesilecek, şirket ve banka bilançolar kötüye gidecek ve balon yeterince büyükse her yönüyle büyük krizler ortaya ç kabilecekir. Dolay s yla balonlar hem nansal sistemini hem de reel ekonomiyi, yani para politikas n n birçok amac n direkt olarak etkilerler Ancak FED Başkan n n söyledi¼gi gibi bu balonlar n saptanmas oldukça zordur ve genellikle balon patlad ¼g nda bu yatlar n balon oldu¼gu anlaş lmaktad r. Lakin kendisi e¼ger balon oldu¼gu anlaş l rsa keskin ekonomik daralmaya yol açmadan bu balonun büyümesinin engellenebilece¼gi hiç aç k de¼gildi demesine karş n, bu balonun daha fazla büyümeden hemen (hatta kontrollü) patlat lmas gerekti¼gi tart ş labilir (mesela ev yatlar n n piyasadakinden düşük yatla teminat gösterilmesi) ki böylece balon daha fazla büyüyüp en son etkisi daha fazla olmas n 27

28 6-) Kredi piyasas n n önemi nedir? Neden merkez bankalar kredi piyasalar n n düzgün işlemesi ile ilgililer? Neden ayn duyarl l ¼g, sözgelimi buzdolab piyasas için göstermiyorlar? Kredi piyasas, borç almak isteyenlerle borç vermek isteyenleri bir araya getiren ve bir ülkenin nansal yap s n n gelişimi aç s ndan oldukça önemli bir piyasad r. E¼ger bir ülkede nansal piyasa sa¼gl kl de¼gilse, şirketler kesimi de sa¼gl kl kalmayacakt r. Çünkü, örne¼gin, sadece buzdolab piyasas n n bozuldu¼gunu düşünelim. Bu piyasadaki zor durumda kalan aktörler, kredi piyasas na başvurarak durumlar n uzun vadede düzeltebilirler. Ancak kredi piyasas n n bozulmas halinde tüm özel sektör ve hanehalk etkilenecek, dolay s yla sermayesi az olan kesim, borç da alamayarak piyasadan çekilmek zorunda kalacak (ya da ek yat r m yapamayacak), ekonomi küçülüp işsizlik artacakt r Genel olarak ise kredi piyasalar ülkelerindeki talebe olan etkileri ile ekonomilerinin (hatta yeterince büyüklerse di¼ger ekonomilerin) dengeleri üzerinde etkilidirler 7-) Neden bir merkez bankas, üretim düzeyinin potansiyel düzeyine yaklaşmas n ister? Bunu sa¼glayabilir mi? Nas l? Neden potansiyel üretim düzeyinin yükselmesine çal şm yor? Bunu gerçekleştiremiyor mu? Bir merkez bankas ülkenin potansiyel üretim düzeyine ulaşmas n ister zira potansiyel düzeyin alt nda bir üretim seviyesine sahip olan ülkeler işsizlik gibi ciddi sorunlarla karş laş rlar. Peki merkez bankalar bunu sa¼glayabilir mi? Esasen ülkenin potansiyel büyümesi, uzun vadeli büyüme trendidir. Bu da yat r m, teknoloji, verimlilik, insan gücü ve kalitesi gibi etkenlerle sa¼glan r. Bunlara üretim (arz) etkenleri diyelim. E¼ger ülkedeki talep arz ile birlikte gidiyorsa mesele yok. Zaten uzun dönemde talepte de¼gişiklik olsa bile yatlar n bu de¼gişikli¼ge uyum sa¼glayarak ekonomiyi (arz ve talebi) dengeye getirelece¼gi düşünülüyor (Klasik anlay ş). Özellikle de ülkedeki yap sal düzenlemeler de piyasalar n etkili çal şmalar na yard mc oluyorsa arz ve talebin dengeye gelmesi, yani üretimin potansiyel seviyeye ulaşmas daha kolay Lakin k sa dönemde yatlar esnek de¼gil (Keynezyen görüş). Dolay s yla, örne¼gin talepte beklentilerden do¼gan bir daralma oldu¼gunda, merkez bankalar genişletici para politikalar uygulayarak (bun yaln z başlar na yaparak veya genişletici maliye politikalar na destek vererek) iç ve d ş talebi de¼giştirerek düşen üretimin artmas n (potansiyel düzeyine ulaşmas n örne¼gin) sa¼glayabilirler (AS-AD gra klerini düşünün) Di¼ger yandan potansiyel düzey tam olarak bilinmedi¼ginden merkez bankas üretimi tam potansiyel seviyeye getirebilir demek biraz abes kaçabilir. Yine de merkez bankalar işsizli¼gi uzun vadeli oran nda sabit tutmaya çal şabilir diyebiliriz (Bölüm 5; Denklemler 1 ve E1) 28