Analiz. seta KÜRESEL FİNANS KRİZİ ÖNCESİ VE SONRASI DÖNEMDE TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ SAMİ TABAN

Transkript

1 seta Analiz. S E T A S i y a s e t, E k o n o m i v e T o p l u m A r a ş t ı r m a l a r ı V a k f ı w w w. s e t a v. o r g M a r t KÜRESEL FİNANS KRİZİ ÖNCESİ VE SONRASI DÖNEMDE TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ SAMİ TABAN

2 S E T A A N A L İ Z seta Analiz. S ayı: 37 Mart 2011 KÜRESEL FİNANS KRİZİ ÖNCESİ VE SONRASI DÖNEMDE TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ SAMİ TABAN İÇİNDEKİLER GİRİŞ 4 KÜRESEL FİNANS KRİZİ ÖNCESİ DÖNEMDE UYGULANAN MALİYE POLİTİKASI VE MAKROEKONOMİK GELİŞMELER 5 MALIYE POLITIKASI 5 MAKROEKONOMIK GELIŞMELER 6 SEKTÖREL BÜYÜME RAKAMLARI 8 KÜRESEL FİNANS KRİZİ ÖNCESİ BÜYÜMENİN KAYNAKLARI 8 EKONOMIK BÜYÜMEYE TALEP YÖNLÜ KATKILAR 10 EKONOMIK BÜYÜMEYE ARZ YÖNLÜ KATKILAR 12 İSTIHDAM, VERIMLILIK VE ÜCRETLER 14 KÜRESEL MALİ KRİZ SONRASI DÖNEMDE UYGULANAN MALİYE POLİTİKASI VE MAKROEKONOMİK GELİŞMELER 16 MALIYE POLITIKASI 16 MAKROEKONOMIK GELIŞMELER 16 SEKTÖREL BÜYÜME RAKAMLARI 18 KÜRESEL FİNANS KRİZİ SONRASI BÜYÜMENİN KAYNAKLARI 19 EKONOMIK BÜYÜMEYE TALEP YÖNLÜ KATKILAR 20 EKONOMIK BÜYÜMEYE ARZ YÖNLÜ KATKILAR 23 İSTIHDAM, VERIMLILIK VE ÜCRETLER 25 KÜRESEL FİNANSAL KRİZ SONRASI TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ 28 SONUÇ VE ÖNERİLER Y a y ı n h a k l a r ı m a h f u z d u r

3 TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ ÖZET 2001 krizi sonrasında 2002 seçimleri sonrasında tek başına iktidara gelen AK Parti hükümetinin uyguladığı makroekonomik politikaların sonucu olarak, Türkiye ekonomisi hızlı bir büyüme sürecine girmiş ve küresel finans krizi öncesi dönemi kapsayan yılları arasında ortalama yıllık %7 oranında büyümüştür. Bu dönemde talep yönlü reel GSYH deki artışın en önemli kaynaklarını özel kesim tüketim ve yatırım harcamaları oluştururken, reel GSYH ye katkı yapan en önemli sektörler ise hizmetler ve sanayi sektörleri olmuştur. Bu dönemde ekonomik büyüme artışına bağlı olarak cari açığın yükselişini sürdürmesi, istihdama dayalı bir büyümenin gerçekleştirilememesi ve sanayi kesiminde ortaya çıkan verimlilik artışlarının ucuz işgücü ile sağlanmış olması, bu dönemin olumsuzluklardır yılında ilk olarak ABD de ortaya çıkan ve daha sonra dalga dalga tüm dünyaya yayılan küresel finans krizi Türkiye ekonomisini de olumsuz etkilemiş, 2008 yılında %0,7 oranında büyüyen ekonomi, krizin etkilerini yoğun bir şekilde hissettirdiği 2009 yılında %4,7 oranında küçülmüştür yılında kriz sonrası uygulanan başarılı politikalarla krizin etkileri atlatılmaya çalışılmış ve bunda da başarılı olunmuştur. Bu çerçevede 2010 yılının ilk 9 aylık döneminde ortalama %8,9 oranında bir büyüme performansı yakalanmıştır. Küresel kriz öncesinde olduğu gibi, bu dönemde de büyümenin talep yönlü temel kaynaklarını özel ve tüketim yatırım harcamaları oluşturmuştur. Bu harcamaların reel GSYH artışına katkıları özellikle 2010 yılının üçüncü çeyrek döneminde artarak %90 lar seviyesine ulaşmıştır. Hizmetler, sanayi ve inşaat sektörleri, küresel kriz sonrası gerçekleşen ekonomik büyümenin arz yönlü temel kaynaklarını oluşturmuştur. Türkiye de küresel finans krizi sonrasında büyümedeki artışa paralel olarak istihdam artmış, işsizlik oranları ise düşmüştür. Sanayi kesiminde istihdam artışına paralel olarak verimlilik artışları da gerçekleşmiştir. Ancak küresel kriz öncesinde olduğu gibi, verimlilik artışları reel ücretlere yansımamış, verimlilik artışları belli oranda ucuz işgücü ile sağlanmıştır. Türkiye de cari açık ve işsizlik sorunu küresel kriz öncesi dönemde olduğu gibi, kriz sonrasında da çözümlenmesi gereken en önemli sorunlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak bu sorunların daha çok yapısal nitelikte olması hasebiyle, çözümlerin kısa vadede değil daha çok uzun vadede uygulanacak politikalarla çözümlenmesini beklemek yanlış olmayacaktır. 3

4 S E T A A N A L İ Z KÜRESEL FİNANS KRİZİ ÖNCESİ VE SONRASI DÖNEMDE TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ GİRİŞ 4 Türkiye ekonomisi 2000 li yıllara Uluslararası Para Fonunun (IMF) teknik ve finansal destekli bir mali uyum programı ile girmişti. Döviz kuru çıpasına dayanan ve 2002 sonu itibariyle enflasyonu tek haneli değerlere düşürme amacında olan program, yürürlüğe girdikten bir yıl sonra Kasım 2000 krizi ile sarsılmış ve Şubat 2001 krizi ile birlikte sonlandırılarak, dalgalı kur rejimine geçiş yapılmıştı krizi sonrasında 2002 seçimleri sonrasında tek başına iktidara gelen AK Parti hükümetinin, Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı (GEGP) ve sonrasında IMF ile birlikte düzenlenen program çerçevesinde uygulanan sıkı maliye ve para politikaları 2001 kriz sonrası dönemin makroekonomik politikalarının genel çerçevesini oluşturmuştur krizi sonrası dönemde uygulanan politikaların sonucu olarak Türkiye ekonomisi hızlı bir büyüme süreci girmiş ve döneminde ortalama yıllık %7 oranında bir büyüme hızına ulaşmıştır yılının Eylül ayında önce ABD de ortaya çıkan ve sonra dalga dalga bütün dünyaya yayılan küresel kriz Türkiye yi de olumsuz etkilemiştir. Türkiye ekonomisi krizin etkisini özellikle 2008 yılının dördüncü çeyreğinde olumsuz hissetmiş ve bu çeyrekte büyüme oranının %7 oranında azalmasıyla, 2008 yılı sadece %0,7 lik bir büyüme oranı ile tamamlanabilmiştir yılı krizin etkilerinin yoğun bir şekilde hissedildiği bir yıl olmuş, ekonomi bir önceki yıla göre %4,7 oranında küçülmüştür yılı ise Türkiye ekonomisinin küresel krizin etkilerini atmaya çalıştığı bir yıl olmuştur. Kriz sonrası uygulanan politikaların ekonomide sağlamış olduğu istikrar ile birlikte 2010 un ilk çeyreğinde ekonomik büyümedeki artış oranı %11,7 ikinci çeyrekte %10,3 ve üçüncü çeyrekte %5,5 olmuştur.

5 TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ Türkiye nin küresel finans krizi öncesi ve sonrasını içeren dönemlerde elde ettiği hızlı büyüme performansının nereden kaynaklandığının bilinmesi, büyümenin sürdürülebilir olup olmadığı açısından önemlidir. Bu çerçevede bu raporda, küresel mali kriz öncesi ve sonrası Türkiye deki büyümenin kaynakları iki dönem halinde ( ve 2008 sonrası dönem) incelenerek bir karşılaştırma yapılmakta ve son dönemde ekonomik büyümenin sürdürülebilirliği tartışmalarına yer verilmektedir. KÜRESEL FİNANS KRİZ ÖNCESİ DÖNEMDE UYGULANAN MALİYE POLİTİKASI VE MAKROEKONOMİK GELİŞMELER Maliye Politikası Türkiye, 2000 ve 2001 yılında yaşanan iki krizle, uygulamış olduğu kur çapasına dayalı enflasyonu düşürme programının çökmesinden sonra, IMF nin öncülüğü ve denetiminde 14 Nisan ve 15 Mayıs tarihlerinde iki aşamada açıklanan yeni bir istikrar programını uygulamaya koymuştur. GEGP olarak tanımlanan programın amacı güven bunalımını ve istikrarsızlığı süratle ortadan kaldırmak ve bir daha geri dönülmeyecek şekilde kamu yönetiminin ve ekonominin yeniden yapılandırılmasına yönelik altyapıyı oluşturmaktır. Program eski düzene dönmenin artık mümkün olmadığını belirtmektedir. 1 Programın temel hedefi, sürdürülemez boyutlara varmış olan kamu borçlarına yol açan borç dinamiğinin ortadan kaldırılarak Türkiye ekonomisinin bugünkü gibi olağanüstü bir dış yardıma muhtaç kalmayacak bir yapıya kavuşturulmasıdır. Dahası program uzun vadeli dönemini kapsayan gelişme stratejisinin temel amacını oluşturmaktadır. Bu dönemde sürdürülebilir iktisadi büyüme için tüm kurum ve kuruluşlarıyla özümsenmiş, uyumlu ve uygulanabilir ulusal iktisat politikalarının yalnızca kişi başına düşen milli gelir düzeyi açısından değil, aynı zamanda orta ve uzun dönemli büyüme oranları üzerinde de etkili olabilecek hedefleri kapsamaktadır. 2 GEGP ve sonrasında taahhüt edilen Niyet Mektupları nın makroekonomik hedefleri 2006 yılı sonuna kadar milli gelirin %6,5 i oranında bir faiz dışı bütçe fazlası oluşturmaktı. 3 Bu bütçe fazlası, uluslararası alanda güvenilirlik ve kredibilite sağlayacak, artan kredibilite ile birlikte ülke riski azalacak, bu durum reel faiz oranlarında düşüşe yol açacaktır. Faiz oranlarındaki düşüş, bir yandan tüketim harcamalarını uyarırken diğer yandan da sağlıklı bir yatırım ortamı oluşturularak, ekonominin sürdürülebilir bir büyüme yoluna girmesi sağlanabilecekti. 4 Bu dönemde sürdürülebilir iktisadi büyüme için tüm kurum ve kuruluşlarıyla özümsenmiş, uyumlu ve uygulanabilir ulusal iktisat politikalarının yalnızca kişi başına düşen milli gelir düzeyi açısından değil, aynı zamanda orta ve uzun dönemli büyüme oranları üzerinde de etkili olabilecek hedefleri kapsamaktadır. 1. T.C. Hazine Müsteşarlığı. (2001) Türkiye nin Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı: Hedefler, Politikalar ve Uygulamalar, T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlık Matbaası. 2. TEK. (2003) Büyüme Stratejileri, Türkiye İktisat Kongresi Büyüme Stratejileri Çalışma Grubu, TEK Tartışma Metni 2003/5, Ankara. 3. Yeldan, E. (2004) Büyümenin Kaynakları Üzerine, Bağımsız Sosyal Bilimciler, İktisat ve Toplum Köşe Yazısı, 4. Voyvoda, E. (2006) Türkiye Ekonomisinde Kamu Maliye Politikaları ve Büyüme İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme, (Ed: Bilin Neyaptı), Ekonomik Büyümenin Dinamikleri ve İstihdam, İmaj Yayınevi, Ankara. 5

6 S E T A A N A L İ Z Hükümetin 2002 yılından itibaren kararlılıkla uyguladığı ekonomik ve mali politikaların sonucunda gelir ve giderler arasında uyumun gerçekleşmiş olması, bütçede etkinlik ve tasarruf artışı sağlamış, vergi gelirlerinde ise yüksek performans sayesinde bütçe gelirlerinde olumlu gelişmeler kaydedilmiştir. Programın uygulanmasında temel maliye politika aracı olarak ortaya konan faiz dışı fazla, hem borcun sürdürülebilirliği, hem de faiz oranlarının düşürülmesi ile yatırım ve büyüme ortamının oluşturulması açısından önemi Nisan 2005 tarihli Niyet Mektubunda da karşımıza çıkmaktadır: İlk olarak, sıkı kamu maliye politikaları ve borç stokunun azaltılması ekonomik stratejimizin temel taşı olmaya devam edecektir. Kamu borç net stokunun gayrisafi milli hasılaya (GSMH) oranını programın sonuna kadar yaklaşık 10 puan kadar düşürme hedefi doğrultusunda GSMH ın %6,5 i oranında faiz dışı fazlaya ulaşılmasının hedeflenmesine devam edilecektir. Bu politikaların programın sonunda, bütçenin dengeye yakın bir duruma gelmesine yardımcı olması beklenmektedir. Sıkı maliye politikasının uygulanmasının devam etmesi cari açığı kontrol altında tutacak ve yatırım ile büyüme için ihtiyaç duyulan kaynakları ortaya çıkaracaktır. Daha da önemlisi sıkı maliye politikası uygulanması faiz oranlarının düşmeye devam etmesini temin etmeye yardımcı olacaktır. 5 Görüldüğü gibi 2006, 2007 ve 2008 yıllarında kamu borç stokunun milli gelire oranını ve kamu açıklarını azaltmak için yüksek faiz dışı fazla vermek, maliye politikasının en önemli hedeflerini oluşturmuştur. Makroekonomik Gelişmeler Türkiye ekonomisi, 2001 yılında gerçekleşen %5,7 lik küçülmenin ardından 2008 yılına kadar yüksek büyüme hızlarına ulaşmıştır döneminde en yüksek büyüme hızı %9,4 ile 2004 yılında gerçekleşmiştir. 2005, 2006 ve 2007 yıllarında gerçekleşen ekonomik büyüme oranı sırasıyla %8,4, 6,9 ve 4,7 olmuştur. Hükümetin 2002 yılından itibaren kararlılıkla uyguladığı ekonomik ve mali politikaların sonucunda gelir ve giderler arasında uyumun gerçekleşmiş olması, bütçede etkinlik ve tasarruf artışı sağlamış, vergi gelirlerinde ise yüksek performans sayesinde bütçe gelirlerinde olumlu gelişmeler kaydedilmiştir. Bu çerçevede merkezi yönetim bütçe giderlerinin GSYH ye oranı ile faiz giderlerinin bütçe içindeki hem de GSYH içindeki oranı azaltılmış; bütçe açığının belirgin şekilde düşürülmesiyle ve her yıl istikrarlı bir şekilde elde edilen faiz dışı fazla neticesinde kamu kesimi borçlanma gereğinde (KKBG) ve kamu borç stokunun GSYH ye oranında önemli oranda düşüşler sağlanmıştır. 6 Tablo 1 den görüleceği üzere, 2002 yılında %11,5 olan bütçe açığının GSYH içindeki payı 2007 yılı sonunda %1,6 ya gerilemiştir. Bu gerilemeye paralel olarak KKBG nin GSYH içindeki paylarında da düşüşler kaydedilmiş, 2002 yılında %9,8 olan KKBG nin GSYH içindeki payı 2007 yılında %0,07 ye gerilemiştir Başbakanlık Niyet Mektubu (Nisan 2005). IMFniyetTRnisan05.pdf 6. Maliye Bakanlığı Yıllık Ekonomik Rapor. (2009)

7 TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ Tablo 1. Temel Ekonomik Büyüklükler ( ) GSYH * (Cari fiyatlarla, Milyon TL) Büyüme hızı (%) 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 TÜFE (%) 29,7 18,4 9,3 7,7 9,7 8,4 Bütçe Açığı/GSYH (%) 11,5 8,8 5,2 1,1 0,6 1,62 İşsizlik Oranı (%) 10,3 10,5 10,8 10,6 10,2 10,3 KKBG/GSYH (%) 9,98 7,32 3,63-0,07-1,88 0,07 Kamu Net Borç Stoku/ 61,4 55,1 49,0 41,6 34,0 29,5 GSYH (%) Kamu Net Dış Borç 25,2 17,2 13,4 6,5 4,0 1,3 Stoku/GSYH (%) Kamu Net İç Borç 36,2 37,9 35,7 35,2 30,0 28,1 Stoku/GSYH(%) Cari açık/gsyh (%) 0,3 2,5 3,7 4,6 6,1 5,9 Kaynak: Maliye Bakanlığı Yıllık Ekonomik Rapor (2009). Borcun sürdürülebilirliği, borç yükünün makul seviyelere düşürülmesi ve bu düzeylerde tutulması, makroekonomik istikrarın sağlanması açısından en temel unsurlardır. Brüt borç stokunun dikkate alınması, bir ülkenin borç yükünün değerlendirilmesinde çoğu zaman yeterli olmamaktadır. Kamunun taşıdığı borç yükünün daha doğru bir şekilde ölçülebilmesi için kamu sektörünün mali yükümlülüklerinin yanı sıra sahip olduğu finansal varlıklarının da hesaba katılması gerekir. Diğer ülkelerde olduğu gibi, Türkiye de de borçluluk düzeyinin analizlerinde en çok kullanılan göstergeler arasında kamu net borç stoku rakamları ile bunların GSYH ye oranları yer almaktadır yılında %61,4 olan kamu net borç stokunun GSYH ye oranı, 2007 yılında %29,5 seviyesine gerilemiştir. Özellikle kamunun net dış borcunun GSYH ye oranındaki azalış dikkat çekicidir. Bu oran 2002 yılında %25 in üzerinde iken 2007 yılının sonuna gelindiğinde %1,3 e gerilemiştir yılında %61,4 olan kamu net borç stokunun GSYH ye oranı, 2007 yılında %29,5 seviyesine gerilemiştir. Özellikle kamunun net dış borcunun GSYH ye oranındaki azalış dikkat çekicidir. Fiyat hareketlerine baktığımızda ise, 2002 yılı sonu itibariyle yaklaşık %30 olan TÜFE enflasyonu 2004 yılı ile birlikte tek haneli rakamlara düşmüştür yılında %9,3 olan enflasyon oranı 2005 yılında %7,7 ye gerilemiştir sonu itibariyle de %9,7 gerçekleşen enflasyon oranı, 2007 yılında %8,4 olmuştur yılları arasında Türkiye ekonomisinde yaşanan iki olumsuz gelişme yüksek büyümeye rağmen işsizliğin oranlarının azaltılamaması ve cari işlemler bilançosunda sürekli ve büyük oranda açıktır yılında %10,3 olan işsizlik oranı, 2007 yılında da değişmemiştir. Cari açık yönünden ise, 2002 yılında %0,3 olan cari açığın GSYH ye 7 7. Maliye Bakanlığı Yıllık Ekonomik Rapor. (2009)

8 S E T A A N A L İ Z oranı, artan girdi ihtiyacı ve enerji fiyatları nedeniyle 2006 yılında %6,1 e yükselmiştir yılında ise, ihracat artışının ithalat artışından hızlı gerçekleşmesi, bu oranı %5,9 a gerilemiştir. Sektörel Büyüme Rakamları Ülkedeki iç ve dış talepteki gelişmelerin yıllar itibariyle göstermiş olduğu performans ekonomik büyümenin kaynaklarının ortaya çıkarılması bakımından önemlidir. Türkiye de sektörler açısından büyüme rakamları incelendiğinde, tarım sektöründe dönem boyunca istikrarsızlığın hakim olduğunu, sanayi ve hizmetler sektöründe ise büyüme oranlarının istikrarlı bir şekilde arttığı görülmektedir. Sanayi sektörü, 2001 yılındaki ekonomik daralma sonrasında özellikle döneminde hızlı bir büyüme sergilemiştir yılında %7,8 olarak gerçekleşen sanayideki büyüme hızı, daha sonraki yıllarda sırasıyla %11,3, %8,6, %8,3 ve %5,8 olarak gerçekleşmiştir. Tarım sektörü iklim koşullarını takip ettiğinden istikrarsız bir görünüm sergilemektedir. Tablo 2 den görüldüğü gibi, 2007 yılında yaşanan kuraklık nedeniyle, tarımın büyüme oranı %6,7 oranında düşmüştür. Tarımın GSYH içindeki payı yıllar itibariyle düşmesine rağmen, halen oran olarak çok yüksektir yılı itibariyle %12,2 olan tarımın GSYH içindeki payı, 2007 yılında %8,9 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 2. Sektörel Büyüme Oranları (%) (1998 Fiyatlarıyla) ( ) GSYH 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 Tarım 8,8-2,0 2,8 7,2 1,4-6,7 Sanayi 2,7 7,8 11,3 8,6 8,3 5,8 İnşaat 13,9 7,8 14,1 9,3 18,5 5,7 Hizmetler 4,8 4,1 9,7 8,6 7,1 6,4 Kaynak: TÜİK 8 verilerinden derlenmiştir. KÜRESEL FİNANS KRİZ ÖNCESİ BÜYÜMENİN KAYNAKLARI 8 Ülkedeki iç ve dış talepteki gelişmelerin yıllar itibariyle göstermiş olduğu performans ekonomik büyümenin kaynaklarının ortaya çıkarılması bakımından önemlidir. Tablo 3, döneminde harcama kalemlerinin GSYH içinde paylarını göstermektedir. Tablo 3 den görüldüğü üzere, harcama kalemleri içerisinde en büyük payı toplam tüketim harcamalarının aldığı görülmektedir. Toplam tüketim harcamaları içerisinde özel tüketim harcamalarının payı oldukça yüksektir yılında %66,7 olan özel tüketim harcamalarının GSYH içindeki payı, izleyen yıllarda biraz artmış ve 2007 yılında 8.

9 TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ yaklaşık %70 civarında gerçekleşmiştir. Kamu harcamalarının GSYH içindeki payı ise, döneminde çok değişikliğe uğramamış, yaklaşık %10 lar civarında seyretmiştir. Tüketim harcamalarından sonra Türkiye de GSYH içindeki en büyük payı toplam sabit sermaye yatırımları almaktadır yılında %17,5 olan toplam sabit sermaye yatırımlarının GSYH içindeki payı, sonraki yıllarda artmış ve 2007 yılında %25 ler düzeyine çıkmıştır. Bu artışın önemli bir kısmı (2007 de %21,9 ile) özel kesim sabit sermaye yatırımlarından gelmiştir yılında %13,2 olan özel kesim sabit sermaye yatırımlarının GSYH içindeki payı, sonraki yıllarda artarak 2007 yılında yaklaşık %22 olmuştur. Kamu kesiminin payı ise oran olarak çok bir değişikliğe uğramamıştır yılları arasında bu oran %3-3,5 aralığında değişmiştir. Stok değişmelerinin GSYH içerisindeki payları 2002 ve 2003 yıllarında sırasıyla %1,4 ve %1 oranında gerçekleştiği görülmesine karşın, bu oranlar döneminde negatif olarak gerçekleşmiştir. Harcama kalemi olarak net ihracat değerlendirildiğinde, 2002 yılında %2,9 olan net ihracatın GSYH içindeki payı, daha sonraki yıllarda TL deki değer artışına paralel olarak azalmıştır yılında ithalattaki artış oranının ihracat artışını geçmesiyle net ihracatın GSYH içindeki oranı eksi %0,3 olarak gerçekleşmiştir yılından sonra bu artışın tedricen sürmesiyle 2007 yılında bu oran, eksi %4,5 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 3. Harcama Kalemlerinin GSYH İçindeki Payları (%) ( ) Toplam 78,1 80,4 81,0 80,2 78,8 79,5 Tüketim Özel 66,7 69,8 70,8 70,5 69,0 69,5 Kamu 11,4 10,6 10,2 9,7 9,8 10,0 Sabit Sermaye 17,5 19,0 22,3 24,1 25,5 25,2 Yatırımları Özel 13,2 15,5 19,3 20,7 22,3 21,9 Kamu 4,3 3,5 2,9 3,4 3,3 3,3 Stok 1,4 1,0-0,9-0,8-0,8-0,1 Değişmeleri Net İhracat 2,9-0,3-2,4-3,5-3,5-4,5 İhracat 23,8 24,1 24,5 24,4 24,4 25,0 İthalat -20,8-24,4-27,0-27,9-27,9-29,5 Kaynak: TÜİK 9 verilerinden hesaplanmıştır

10 S E T A A N A L İ Z Ekonomik Büyümeye Talep Yönlü Katkılar Tablo 4 de döneminde reel GSYH de meydana gelen artışların nedenleri harcama kalemlerine göre incelenmektedir. Tablodan görüleceği üzere 2001 krizinin sonrasında 2002 yılında ortaya çıkan reel GSYH deki artışın en önemli kaynağını kriz boyunca ertelenen özel tüketim harcamalarının oluşturduğu görülmektedir. Kriz sonrası döneminde TL nin diğer yabancı paralara karşı değerli olması, ithalatı önemli miktarda yükseltmiştir. Bu dönemde ihracattaki artışa rağmen ithalattaki oranının daha yüksek olması, net ihracatı negatif olarak gerçekleşmesine neden olmuş ve bu durum söz konusu dönemde gerçekleşen büyüme oranlarını olumsuz etkilemiştir. 10 Tablo 4. Harcama Kalemlerindeki Değişikliklerin Reel GSYH ye Katkıları (%) 1998 Fiyatlarıyla) ( ) Toplam Tüketim 62,8 123,3 88,6 69,2 59,3 95,0 Özel 52,0 128,9 81,8 66,2 47,5 81,3 Kamu 10,8-5,7 6,8 3,0 11,9 13,7 Sabit Sermaye 38,6 47,1 57,5 46,1 46,4 17,0 Yatırımları Özel 33,0 59,4 59,9 37,3 45,1 12,6 Kamu 5,6-12,3-2,4 8,8 1,3 1,4 Stok Değişmeleri 34,1-8,2-20,5 0,8-1,3 13,9 Net İhracat -35,6-62,1-25,6-16,1-4,4-25,9 İhracat 26,4 31,0 28,8 23,0 23,5 37,9 İthalat -61,9-93,0-54,4-39,1-27,9-63,8 GSYH Kaynak: TÜİK 10 verilerinden hesaplanmıştır yılında özel tüketim harcamalarının Reel GSYH ye katkısı %52 dir yılından sonra ise bu katkı artarak devam etmiştir. Özel tüketim harcamalarının 2007 yılı reel GSYH deki artışa katkısı %81,3 gerçekleşmiştir yılında özel tüketim harcamalarından sonra reel GSYH deki artışta en önemli katkıyı %34,1 lik oranla stokların yaptığını görmekteyiz. Ancak bu katkının ilerleyen yıllarda negatife dönüşmüştür yılındaki ekonomik yavaşlamaya bağlı olarak stokların reel GSYH ye katkısı %13,9 olarak gerçekleşmiştir. Stoklardan sonra, 2002 yılında reel GSYH deki artışa önemli üçüncü katkı %33 lük oranla özel sabit sermaye yatırımlarından gelmiştir. Özel yatırımlar reel GSYH ye %33 oranında negatif katkı sağlamıştır ve 2004 yıllarında ise özel yatırımların reel GSYH ye katkısının artarak sürdüğü ve oranın %60 lar seviyesine ulaştığı görülmektedir. Daha sonraki yıllarda özel sektör yatırımlarının reel GSYH ye katkısı düşmüş, 2007 yılında %12,6 düzeyinde gerçekleşmiştir. Kriz sonrası döneminde TL nin diğer yabancı paralara karşı değerli olması, ithalatı önemli miktarda yükseltmiştir. Bu dönemde ihracattaki artışa rağmen ithalat

11 TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ taki oranının daha yüksek olması, net ihracatı negatif olarak gerçekleşmesine neden olmuş ve bu durum söz konusu dönemde gerçekleşen büyüme oranlarını olumsuz etkilemiştir. Net ihracatın 2002 yılında gerçekleşen büyüme oranına %35 lik bir negatif etkisi bulunurken, 2003 yılında bu oran %62 lik seviyelere çıktığı görülmüştür yılından 2006 yılı sonuna kadar net ihracatın reel GSYH ye olumsuz katkısı giderek azalmıştır. Ancak 2007 yılında net ihracatın reel GSYH ye olan negatif katkısı (%26 lık oranla) tekrar yükselişe geçmiştir. Türkiye de döneminde yüksek büyüme oranlarında net ihracatın GSYH ye negatif katkı sağlaması ve bu dönemde artan cari açık, büyüme dinamiklerinin dışsal olup olmadığı sorusunu ortaya çıkarmaktadır. Grafik 1 de Türkiye de toplam ulusal tasarruf ve yatırımların GSYH ye oranlarını dönemi itibariyle göstermektedir. Grafiğe göre, yurtiçi toplam tasarrufların GSYH içindeki payı 2002 yılında yaklaşık %22 civarında iken, 2007 yılında %20,4 e gerilemiştir. Toplam yatırımlarda ise zaman içerisinde bir artış görülmüş, 2002 yılında %17,5 olan toplam yatırımların GSYH içindeki payı 2007 yılı sonu itibariyle %25,2 seviyesine çıkmıştır. Bu durum Türkiye de tasarruf- yatırım oranını yıllar itibariyle giderek azaltmıştır yılında 1,25 olan oran, 2007 yılı sonunda 0,81 seviyesine inmiştir. Bunun sonucu yatırımların finansmanında kullanılacak dış kaynak ihtiyacı ise yıllar itibariyle artış göstermiştir. Grafik 1 den görüldüğü gibi, 2003 yılında %3,4 olan dış kaynak kullanımının GSYH içindeki payı, 2007 yılında %4,7 ye yükselmiştir. Yurtiçi toplam tasarrufların GSYH içindeki payı 2002 yılında yaklaşık %22 civarında iken, 2007 yılında %20,4 e gerilemiştir. Grafik 1: Ulusal Tasarruf ve Yatırımların GSYH ye Oranları % ( ) Kaynak: TÜİK 11 verilerinden hesaplanmıştır. Kamu harcamalarının reel GSYH ye olan katkılarını incelediğimizde ise, bu katkının 2002 yılında %10 olduğunu, ancak 2003 yılında kamu harcamalarını reel GSYH yi %5,

12 S E T A A N A L İ Z Türkiye de dönemi GSYH nin sektörel yapısına baktığımızda, en büyük payı yaklaşık %55 ile hizmetler sektörü almıştır. oranında negatif etkilediği görülmüştür. Kamu harcamaları 2004 ve 2005 yıllarında ise sırasıyla reel GSYH ye %6,8 ve %3 oranlarında pozitif katkı sağlamıştır. Bu katkı derecesi bu yıllardan sonra artış göstermiş, 2006 yılında %11,9, 2007 yılında ise %13,7 olarak gerçekleşmiştir. Kamu yatırımı ise yıllarında reel GSYH ye negatif katkı sağlayan unsur olmuştur. Diğer yıllarda ise kamu yatırımlarının reel GSYH artışı üzerinde pozitif ancak yüksek olmayan katkıları söz konusudur. Kamu yatırımları 2006 ve 2007 yıllarında reel GSYH artışına sırasıyla %1,3 ve %1,4 oranlarında katkı sağlamıştır. Özetle, Türkiye de 2001 sonrası gerçekleşen ekonomik büyüme daha çok özel sektöre dayalı olarak gerçekleşmiştir. 12 Ekonomik Büyümeye Arz Yönlü Katkılar Türkiye de dönemi ekonomik büyümenin arz yönlü kaynaklarına tarım, sanayi, inşaat ve hizmet sektörleri bağlamında bakılacaktır. Tablo 5 de bu sektörlerin büyüme oranları ile sektörlerin GSYH içindeki payları gösterilmektedir. Tablo 5. Sektörlerin GSYH İçindeki Payları ve Yıllık Büyüme Artış Oranları (%) (1998 yılı Sabit Fiyatlarıyla) ( ) Yıllar Tarım Sanayi İnşaat Hizmetler Büyüme Pay Büyüme Pay Büyüme Pay Büyüme Pay ,8 12,2 2,7 25,1 13,9 5,4 4,8 54, ,0 11,4 7,8 25,7 7,8 5,5 4,1 54, ,8 10,7 11,3 26,1 14,1 5,8 9,7 54, ,2 10,6 8, ,3 5,8 8,6 54, ,4 10,0 8, ,5 6,4 7,1 54, ,7 8,9 5, ,7 6,5 6,4 55,4 Kaynak: TÜİK 13 verilerinden derlenmiştir. Türkiye de dönemi GSYH nin sektörel yapısına baktığımızda, en büyük payı yaklaşık %55 ile hizmetler sektörü almıştır. Hizmetler sektöründen sonra GSYH içinde en yüksek pay sanayi sektörünündür. Bu pay, 2002 yılında %25,1 iken, 2007 yılında %26,8 olarak gerçekleşmiştir. İnşaat kesiminde de sanayi kesiminde olduğu gibi tedricen bir artışın yaşandığını görmekteyiz yılında %5,4 olan inşaat sektörünün GSYH içindeki payı, 2007 yılında %5,7 olmuştur. Tarım sektörü 2007 yılında GSYH den almış olduğu %8,9 luk pay ile hizmetler ve sanayi sektörlerinden sonra gelen üçüncü Ay, A. ve Z. Karaçor. (2006) 2001 Sonrası Dönemde Türkiye Ekonomisinde Krizden Büyümeye Geçiş Üzerine Bir Tartışma, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16,

13 TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ sektör konumundadır. Tablo 5 den görüldüğü gibi, tarım sektörünün GSYH içindeki payında yıllar itibariyle azda olsa bir azalma yaşanmıştır. Sanayi ve hizmetler sektörüne ait en yüksek büyüme oranlarına 2004 yılında ulaşılmıştır. Bu yıl sanayi kesiminde bir önceki yıla göre %11,3 artış söz konusu iken, bu artış hizmetler sektöründe %9,7 olarak gerçekleşmiştir ile 2007 yılları arasında ise bu sektörlerin büyüme oranları her yıl %5 in üzerinde seyretmiştir. İnşaat sektörüne baktığımızda ise, sektörün en fazla büyüme kaydettiği yıl 2006 dır. Bu dönemde inşaat sektöründe %18,5 lik bir artış söz konusu olmuştur. Daha sonra ikinci büyük önemli artış %14,1 le 2004 yılında ve %13,9 la 2002 yılında gerçekleşmiştir. Tarımdaki yıllık büyüme hızında ise, kopuk ve dalgalı bir seyir izlendiğine tanık olmaktayız. Bunda tarım sektörünün iklimsel şartlara aşırı duyarlı olmasının önemli rol oynadığı söylenebilir. Tablo 6. İktisadi Faaliyet Kollarının Reel GSYH ye Katkıları (%) (1998 Fiyatlarıyla) ( ) Tarım Sanayi İnşaat Hizmetler Diğer Kaynak: TÜİK 14 verilerinden hesaplanmıştır döneminde gerçekleşen reel GSYH artışına en büyük katkıyı hizmetler sektörünün yaptığı görülmektedir. Bu katkı 2002 yılında yaklaşık %43 iken, daha sonraki yıllarda biraz artmış ve 2007 yılında hızlı bir yükselişle yaklaşık %75 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 6, yılları arasında iktisadi faaliyet kollarının reel GSYH ye katkılarını göstermektedir. Tablo 6 da döneminde gerçekleşen reel GSYH artışına en büyük katkıyı hizmetler sektörünün yaptığı görülmektedir. Bu katkı 2002 yılında yaklaşık %43 iken, daha sonraki yıllarda biraz artmış ve 2007 yılında hızlı bir yükselişle yaklaşık %75 olarak gerçekleşmiştir. Reel GSYH artışında ikinci önemli katkı sanayi sektöründen gelmiştir yılında %11,5 olan sanayi sektörünün katkısı, sonraki yıllarda ise belirgin bir artış göstermiştir yılında %26,8 olan sanayi sektörünün reel GSYH ye olan katkısı, 2006 ve 2007 yıllarında bir miktar yükselerek, sırasıyla %31,6 ve %32,8 olmuştur yılında %10 un üzerinde olan inşaat sektörünün reel GSYH ye katkısı ise, sonraki yıllarda biraz düştüğünü, ancak 2006 yılında tekrar yükselerek %15 in biraz üzerine çıktığı görülmektedir. Bu katkının 2007 yılında bir önceki yıla göre %7,8 lik oranla yarıya düştüğünü görmekteyiz. Tarım sektörünün reel GSYH ye katkısı ise dalgalı bir seyir izlediğini görmekteyiz. Örneğin, 2002 yılında yaklaşık %

14 S E T A A N A L İ Z olan tarım sektörünün reel GSYH ye pozitif katkısı, 2003 yılında eksi %4,6 olarak gerçekleşmiştir yılında %3,4 olan tarımın katkısı, 2005 yılında %9,1 e çıkmıştır yılından sonra tarımın reel GSYH ye katkısı düşmüştür. Bu oran %2,1 olarak gerçekleşmiştir yılında ise tarımın reel GSYH ye katkısı yaklaşık %15 lik oranla negatif olarak gerçekleşmiştir. Tarımda önemli sayılabilecek bu negatif katkının, hizmetler, sanayi ve inşaat sektörlerinin reel GSYH ye yapmış oldukları pozitif katkılarla giderildiği söylenebilir dönemi arasında Türkiye de istihdam anlamında yapısal bir dönüşüm yaşanmış, tarım sektöründen hizmetler başta olmak üzere diğer sektörlere istihdam kayması gerçekleşmiştir. İstihdam, Verimlilik ve Ücretler Türkiye de döneminde arz yönüyle hizmetler ve sanayi kesiminin öncülüğünde ulaşılan yüksek büyüme rakamlarına paralel olarak istihdamda sektörel bazda yaşanan gelişmelerin incelenmesi, büyümenin istihdam odaklı olup olmadığının bilinmesi açısından önemlidir. Tablo 7 sivil istihdamın sektörlere göre dağılımını göstermektedir yılında yaklaşık %35 olan tarımda istihdamın payı, 2007 yılında %26,4 e gerilemiştir. Aynı dönemde sanayide istihdamın payı %18,5 tan %19,8 e yükselmiş, hizmetler sektörünün payı ise %42,1 den %48 e yükselmiştir yılında tarım sektöründe istihdam edilenlerin sayısı 2002 yılına göre bin kişi azalırken, sanayi sektöründe istihdam edilenlerin sayısı 231 bin kişi, inşaat sektöründe 266 bin kişi ve hizmetler sektöründe ise bin kişiye yükselmiştir. Bu rakamlardan dönemi arasında Türkiye de istihdam anlamında yapısal bir dönüşüm yaşanmış, tarım sektöründen hizmetler başta olmak üzere diğer sektörlere istihdam kayması gerçekleşmiştir. Bu durum Türkiye yi bir yandan yeni işsizlerine iş arayan, bir yandan da tarım kesiminden açığa çıkan gizli işsizlere iş arayan bir ülke konumuna sokmuştur. Bu olumsuzluğa rağmen, işsizlik oranlarında döneminde önemli bir değişiklik yaşanmamıştır yılında %10,3 olan işsizlik oranı, 2007 yılına gelindiğinde de aynı seviyesini korumuştur. Tablo 7. Sivil İstihdamın Sektörlere Göre Dağılımı ve Yıllık % Değişim ( ) Sektörlere Göre Dağılım (Bin kişi, 15 ve üzeri yaş grubu) 2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 Tarım Sanayi İnşaat Hizmetler Toplam Kaynak: TÜİK

15 TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ Tablo 8. Sivil İstihdamın Sektör İçindeki Payı (%) ( ) Tarım Sanayi İnşaat Hizmetler Toplam Kaynak: TÜİK. 16 Türkiye de 2002 ile 2007 yılları arasında istihdamda ortalama yıllık %0.20 oranında bir azalmaya karşılık, toplam reel GSYH büyüme oranında ortalama yıllık %7 oranında bir artış gerçekleşmiştir. Bu durum, işgücündeki verimlilik artışı ile açıklanabilir. Tablo 9 dan görüldüğü gibi, tarım sektörü hariç tüm sektörlerde verimlilik artışı yaşanmıştır. En büyük verimlilik artışı sanayi ve onun alt sektörü olan imalat sanayinde yaşanırken, bu sektörleri hizmetler ve inşaat sektörleri takip etmiştir. Buna karşılık tarım sektörü işgücü verimliliğinin azaldığı bir sektör olarak karşımıza çıkmıştır döneminde tarım sektöründe %0,4 oranında bir büyüme artışı söz konusu iken, istihdamda yaklaşık %6 oranında bir azalma olmuştur. Bu durum, tarım sektöründe gizli işsizliği ve bunun sonucu tarımdaki verimsizliği ortaya koymaktadır. Tablo 9. Sektörlere Göre Ortalama İstihdam ve Üretim Artış Oranları (%) ( ) Tarım Sanayi İmalat Sanayi İnşaat Hizmetler İstihdam Artış Oranı Sektörlerin Büyüme Oranı Türkiye de 2002 ile 2007 yılları arasında istihdamda ortalama yıllık %0.20 oranında bir azalmaya karşılık, toplam reel GSYH büyüme oranında ortalama yıllık %7 oranında bir artış gerçekleşmiştir. Bu durum, işgücündeki verimlilik artışı ile açıklanabilir. Kaynak: TÜİK 17 verilerinden hesaplanmıştır. Türkiye de özellikle sanayinin lokomotifi sayılan imalat sanayinde önemli verimlilik artışları görülmesine karşın, bu durum ilgili sektörlerde reel ücretlere yansımamıştır. İmalat sanayinde 2002 yılında 87,8 olan reel ücret indeksinin (1997=100) 2005 yılında 84,9 a gerilediğini görmekteyiz. Yani reel ücretler söz konusu dönemde %3,3 oranında azalmıştır. Toplam sanayide ise reel ücretler (2005=100) 2006 yılında bir önceki yıla göre %1,4 oranında azalırken, 2007 yılında %2,4 oranında bir artış göstermiştir. Toplam sanayide işgücü verimliliğine baktığımızda ise, 2006 ve 2007 yıllarında verimlilik

16 S E T A A N A L İ Z artışlarının sırasıyla %5 ve %2,9 olarak gerçekleştiğini görmekteyiz. 18 Dolayısıyla işgücü verimliliğinde ortaya çıkan artışın reel ücretlere yansımamış olması, refahın geniş toplum kesimince hissedilememesine neden olmuştur. KÜRESEL MALİ KRİZ SONRASI DÖNEMDE UYGULANAN MALİYE POLİTİKASI VE MAKROEKONOMİK GELİŞMELER 2009 yılında küresel finans krizinin, hem ekonomideki daralma hem de krize karşı alınan önlemler nedeniyle bütçe üzerinde olumsuz etkileri görülmüştür. Kriz nedeniyle bütçe dengeleri üzerinde olumsuz etkiler ortaya çıkmışsa da orta vadede tekrar mali disiplinin sağlanması, Türkiye nin temel öncelikleri arasında yer almaktadır. Maliye Politikası 2008 yılının son çeyreğinden itibaren küresel ekonomide ortaya çıkan daralmaya bağlı olarak Türkiye ekonomisi yavaşlama eğilimine girmiştir. Bu durum özellikle cari dönem ekonomik gelişmelere daha duyarlı olan dolaylı vergilerde bir düşüşe yol açmıştır yılında küresel finans krizinin, hem ekonomideki daralma hem de krize karşı alınan önlemler nedeniyle bütçe üzerinde olumsuz etkileri görülmüştür. Kriz nedeniyle bütçe dengeleri üzerinde olumsuz etkiler ortaya çıkmışsa da orta vadede tekrar mali disiplinin sağlanması, Türkiye nin temel öncelikleri arasında yer almaktadır. Bu kapsamda dönemi için hazırlanan Orta Vadeli Program (OVP) ile maliye politikasının temel hedefi, kamu kesiminin kaynak kullanımındaki artan payını azaltarak, yükselen kamu açıklarının aşamalı olarak makul seviyelere düşürmek olarak belirlenmiştir. Ayrıca maliye politikasının uygulamasında, para ve gelirler politikasıyla uyum içinde, OVP ile belirlenen gelir, harcama, kamu açığı ve borç hedefleriyle ilgili orta vadeli mali hedeflere ulaşılması hedeflenmiştir. Bu çerçevede kamu harcama politikası, kamu kaynaklarının kullanımında, belirlenen politika ve öncelikler doğrultusunda hareket edilmesine, yürütülen faaliyet ve projelerin gereklilik, etkinlik ve verimlilik açısından gözden geçirilerek sağlıklı bir temele kavuşturulmasına bağlanmıştır. Kamu yatırım politikasında, kamu yatırımlarının etkinliğini artırılması hedeflenmiştir. Bu bağlamda, yatırımlar öncelikle sosyal ihtiyaçların giderilmesi ve üretken faaliyetleri destekleyici nitelikteki altyapıya yönlendirilecektir. Ayrıca kamu yatırım politikası sektörel, bölgesel ve AB ye uyum yönündeki amaçların gerçekleştirilmesinde etkili bir araç olarak kullanılacaktır. Kamu borçlanma politikası ise, finansman ihtiyacının, iç ve dış piyasa koşulları ile maliyet unsurları çerçevesinde belirlenen risk düzeyine göre orta ve uzun vadede mümkün olan en uygun maliyetle karşılanması esasına göre oluşturulacaktır. 19 Makroekonomik Gelişmeler Türkiye de yılları arasında ortalama %7 oranında büyüyen ekonominin itici güçleri, siyasi ve ekonomik ile güven ortamına bağlı olarak artan sermaye girişi ve özel DPT, Temel Ekonomik Göstergeler, Orta Vadeli Program ( ),

17 TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ sektör yatırımları olmuştur. Ancak 2008 yılının Eylül ayında önce ABD de ortaya çıkan, sonra dalga dalga bütün dünyaya yayılan küresel finans krizi, Türkiye de reel sektörü ve beklentileri olumsuz etkilemiştir. Uluslararası sermaye akışlarındaki yavaşlama ile beraber iç talep ve kredi olanakları da daralmıştır. Bu gelişmeler neticesinde, 2002 yılından bu yana 27 çeyrek devam eden büyüme dönemi sona ermiştir. Türkiye ekonomisi 2008 yılının dördüncü çeyreğinde yaklaşık %7 oranında, 2009 yılının genelinde ise %4,7 oranında küçülmüştür. İşsizlik oranı ise 2008 yılındaki %11 lik seviyesinden 2009 yılında %14 seviyesine çıkmıştır. Türkiye ekonomisi 2009 yılının son çeyreğinden itibaren toparlanma sürecine girmiştir. Nitekim 2009 yılının son çeyreği %6 gibi yüksek bir büyüme oranı ile kapatılmıştır. Türkiye ekonomisi 2010 yılının ilk çeyreğinde %11,7, ikinci çeyrekte %11,2 ve üçüncü çeyrekte de %5,5 oranında büyümüş ve 2010 yılının ilk 9 aylık döneminde gerçekleşen ortalama büyüme oranı ise %8,9 olarak gerçekleşmiştir. 20 Türkiye nin bu büyümesinin istihdam yaratması önemli bir gelişmedir. İstihdam artışına paralel olarak işsizlik oranları da azalmıştır yılının ilk çeyreğinde %14,4 oran işsizlik oranı üçüncü çeyrekte %11,4 e gerilemiştir. Türkiye de cari işlemler açığı küresel krizin yatırım ve tüketim talebi üzerindeki olumsuz etkisi ve düşen enerji fiyatları nedeniyle hızlı bir düşüş sürecine girmiştir yılında %5,7 olan cari açığın GSYH içindeki payı, 2009 yılında %2,3 e gerilemiştir. Ancak 2009 yılının son çeyreğinden itibaren ekonomideki toparlanma süreci ve enerji fiyatlarındaki artışa bağlı olarak cari açık tekrar artmaya başlamıştır yılı Ocak- Temmuz döneminde 9,2 milyar dolar olan cari açık 2010 yılının aynı döneminde 35,7 milyar dolara ulaşmıştır yılı, yurtiçi enflasyon üzerinde daha çok küresel ekonomideki gelişmelerin belirleyici olduğu bir dönem olmuştur yılı sonunda %10,1 düzeyinde gerçekleşen enflasyonun yaklaşık 6,2 puanı gıda ve enerji fiyatlarının doğrudan etkilerinden kaynaklanmıştır. Öte yandan, 2009 yılında ise enflasyonda belirgin bir düşüş gözlenmiştir. Küresel kriz nedeniyle ekonomik faaliyetlerdeki daralma ve emtia fiyatlarındaki gerileme enflasyondaki azalmanın nedenini oluşturmuştur. 22 Yıllık bazda enflasyon %6,5 düzeyinde gerçekleşmiştir yılında da enflasyonun düşüş eğilimini sürdürmesi, yılın üçüncü çeyreğinde enflasyonun yıllık bazda %4,8 oranında gerçekleşmesine neden olmuştur yılında küresel mali krize önlemler kapsamında gelirleri azaltan ve harcamaları artıran tedbirlerin uygulanması sonucunda bütçe dengesini olumsuz etkilemiş, 2008 yılında bütçe açığının GSYH içindeki payı 1,8 e yükselmiştir. Bütçe açığındaki artışın finansman ihtiyacını artırmasından dolayı KKBG nin GSYH içindeki payı %1,6 ya yükselt T.C. Maliye Bakanlığı Yıllık Ekonomik Rapor. (2010) 22. T.C. Maliye Bakanlığı Yıllık Ekonomik Rapor. (2010) 17

18 S E T A A N A L İ Z miştir. Kriz yılı olan 2009 yılında bütçe açığının GSYH içindeki payı %5,5 e yükseltmesi, KKBG nin GSYH içindeki payını da %5,1 e yükseltmesine neden olmuştur. OVP çerçevesinde bütçe açığının ve kamu kesimi borçlanma gereğinin GSYH içindeki payları 2010 yılının üçüncü çeyrek dönem sonu itibariyle sırasıyla %4 ve %5,1 olarak planlanmıştır. Yine aynı dönemde, Türkiye nin net dış borç stoku artmasına rağmen, net kamu borç stokunun hem düzey hem de GSYH ye oranı azalmıştır. Ayrıca AB tanımlı brüt kamu borç yükü, AB-27 ortalamalarının çok altına çekilmiştir. 23 Türkiye ekonomisi, küresel krizin etkisiyle 2008 yılında önemli oranda hız kesmiş, yıllık büyüme oranı %0,7 ye kadar gerilemiştir. Tablo 10. Temel Makroekonomik Gelişmeler ( ) (III. Çeyrek) GSYH * (Cari Fiyatlarla, Milyon TL) Büyüme Hızı (%) 0,9-4,7 8.9 TÜFE (%) 10, Bütçe Açığı/GSYH (%) -1,8-5,5-4,0* İşsizlik Oranı (%) 11,0 14,0 11,4 KKBG/GSYH (%) 1,6 5,1 3,4* Toplam Kamu Kesimi Net Borç Stoku (Milyar TL) ,8 309,5 Toplam Kamu Kesimi Net Borç Stoku/GSYH (%) 28,2 32,5 - Net Dış Borç Stoku 151,2 146,0 159,6 (Milyar Dolar) Net Dış Borç Stoku/GSYH (%) 20,3 23,7 - Cari Açık/GSYH (%) -5,7-2,3-5.4* *2010 yılına ilişkin OVP hedefidir. Kaynak: T.C. Hazine Müsteşarlığı 24 ve TÜİK. Sektörel Büyüme Rakamları 18 Türkiye ekonomisi, küresel krizin etkisiyle 2008 yılında önemli oranda hız kesmiş, yıllık büyüme oranı %0,7 ye kadar gerilemiştir. Bu dönemde büyümeye tarım ve hizmet sektörlerinin katkı yaptığını görmekteyiz. Tarımdaki büyüme hızı %4,3 iken, hizmetler sektöründe %2,3 gerçekleşmiştir. Diğer sektörlerde ise negatif büyüme oranları gerçekleşmiş, en fazla küçülen sektör %8,1 lik oranla inşaat olmuştur yılı krizin derinleştiği yıldır yılının reel GSYH büyümesi bir önceki döneme göre %4,7 oranında daralmıştır. Tarım sektörü 2008 yılında olduğu gibi 2009 yılında pozitif büyümesini sürdürmüş ve bu dönemde büyüyen tek sektör olmuştur. Diğer tüm sektörlerde ise negatif büyüme oranları gerçekleşmiştir yılının ilk 9 aylık döneminde Türkiye ekonomisi yüksek büyüme oranlarıyla krizin etkilerini atlatmıştır. Tablo 11 den görüldüğü gibi, birinci çeyrekte yıllık %11,7 büyüyen Türkiye ekonomisi, ikinci çeyrekte %10,3 ve üçüncü çeyrekte %5,5 büyüme başarısını göstermiştir. 9 aylık dönemde 23. Hazine Müsteşarlığı Borç Göstergeleri, ve

19 TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ ise ortalama %8,9 büyüme gerçekleşmiştir. Bu dönemde en fazla büyüyen sektör, inşaat sektörü olmuştur. İnşaat sektöründen sonra sanayi sektörü, kriz sonrası en fazla büyüyen sektör konumundadır. Bu sektörü hizmetler sektörü takip ederken, en düşük oranlı büyüme oranı tarım sektöründe gerçekleşmiştir. Tarım sektörü 2010 yılının üçüncü çeyreğinde %0,7 oranında küçülmüştür. Tablo 11. Sektörel Büyüme Oranları (%) (1998 Fiyatlarıyla) ( ) Ç. 2.Ç. 3.Ç. GSYH 0,7-4,7 11,7 10,3 5,5 Tarım 4,3 3,5 0,3 1,1-0,7 Sanayi 0, ,4 14,7 8,6 İnşaat -8,1-16,1 8,3 21,9 24,6 Hizmetler 2,3-1,7 9,1 8,2 4, yılı çeyrek dönem büyümeleri, bir önceki yılın aynı dönemine göre değişim oranını gösterir. Kaynak: TÜİK 25 verilerinden derlenmiştir. KÜRESEL FİNANS KRİZİ SONRASI BÜYÜMENİN KAYNAKLARI Tablo 12, Türkiye de dönemi harcama kalemlerinin GSYH içinde paylarını göstermektedir. Tablodan görüldüğü gibi, toplam tüketim harcamalarının GSYH içindeki payı 2008 yılında %83,6 iken, 2009 yılında %86,8 olmuştur. Bu oranın artmasında, kamu harcamalarındaki artışın önemli bir rolü olmuştur. Kamu harcamalarının GSYH içindeki payı 2008 yılında %14,7 iken, 2009 yılında %16,2 ye çıkmıştır yılının ilk 9 aylık dönemi itibariyle hem kamu kesiminin hem de özel kesimin yapmış olduğu tüketim harcamalarının GSYH içindeki payları 2008 ve 2009 yıllarına göre biraz azalmıştır. Tablo 12. Harcama Kalemlerinin GSYH İçindeki Payları (%) Ç. 2.Ç. 3.Ç. Toplam Tüketim 83,6 86,8 86,9 84,9 81,0 Özel 68,9 70,6 73,1 70,6 67,6 Kamu 14,7 16,2 13,8 14,3 13,4 Sabit Sermaye Yatırımları 24,9 21,2 22,4 25,5 23,5 Özel 19,8 16,1 19,4 19,8 18,3 Kamu 5,1 5,1 3,0 5,7 5,2 Stok Değişmeleri 0,2-2,0-1,0-1,7 5,1 Net İhracat -2,8 1,2-7,1-5,8-5,3 İhracat 25,5 25,3 23,5 24,8 23,1 İthalat -28,3-24,1-30,6-30,6-28,4 Kaynak: TÜİK 26 verilerinden hesaplanmıştır

20 S E T A A N A L İ Z Sabit sermaye yatırımlarının GSYH içindeki payı 2009 yılında azalmıştır. Bu azalışta, özel kesim sabit sermaye yatırımlarındaki düşüş etkili olmuştur yılında %19,8 olan özel kesim yatırımlarının GSYH içindeki payı, 2009 yılında bir miktar düşerek %16,1 olmuştur yılı ile birlikte ekonominin toparlanma sürecine girmesi, özel kesimin yatırımlarını artırarak, GSYH içindeki payını da yükseltmiştir yılının üçüncü çeyreği itibariyle özel kesimin yatırım harcamalarının GSYH içindeki payı %18,3 iken, kamu yatırımlarının payı %5,2 olarak gerçekleşmiştir. Stoklarda ise 2008 yılından günümüze çok fazla değişimin yaşanmadığı görülmektedir. Ancak 2010 yılının üçüncü çeyreğinde büyümenin bir miktar hız kesmesiyle, stoklarda biraz yükselme olmuş, GSYH içindeki payı %5,1 olmuştur yılında ekonominin küçülmesi, Türkiye nin ithalatının azaltarak, net ihracatın GSYH içindeki payını 2008 yılındaki eksi %2,8 lik seviyesinden 2009 yılında %1,2 lik seviyesine yükseltmiştir. Ancak 2010 yılında büyümenin tekrar ivme kazanmasıyla, Türkiye nin ithalat miktarı tekrar yükselmiş, net ihracatın GSYH içindeki payı 2010 yılının ilk çeyreğinde eksi %7,1, ikinci çeyreğinde eksi %5,8 ve üçüncü çeyrekte eksi %5,3 olmuştur. Ekonomik Büyümeye Talep Yönlü Katkılar Tablo 13. Harcama Kalemlerindeki Değişikliklerin Reel GSYH ye Katkıları (%) ( ) (1998 Fiyatlarıyla ) Ç. 2.Ç. 3.Ç. Toplam Tüketim -6,9 16,0 55,3 48,0 90,2 Özel -33,4 32,9 54,4 44,3 92,2 Kamu 26,5-16,9 0,9 3,7-2,0 Sabit Sermaye Yatırımları -235,1 95,6 27,1 57,7 100,9 Özel -299,2 93,8 34,5 51,9 90,0 Kamu 64,1 1,8-7,4 5,7 11,0 Stok Değişmeleri 52,9 45,6 65,6 13,9-7,5 Net İhracat 289,1-57,2-48,0-19,6-83,6 İhracat 103,9 28,5-0,8 27,7-8,9 İthalat 185,2-85,8-47,2-47,3-74,7 GSYH *2010 yılı çeyrek dönem rakamları, bir önceki yılın aynı dönemine göre değişimi gösterir. Kaynak: TÜİK 27 verilerinden hesaplanmıştır

21 TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN DİNAMİKLERİ Tablo 13 te görüldüğü üzere, 2008 yılında 2007 yılına göre Türkiye nin ihracat miktarında çok önemli bir değişiklik yaşanmamasına karşın, bu dönemde ithalat miktarında %4.1 oranında bir azalışın olması, net ihracatın 2008 yılı reel GSYH artışına çok büyük katkı (%290) sağlamasına neden olmuştur. Net ihracattan sonra, kamu kesiminin yatırım ve tüketim harcamaları ile stok değişmeleri 2008 yılı reel GSYH artışını pozitif etkileyen diğer harcama kalemleri olmuşlardır. Diğer taraftan bu dönemde özel sektörün yatırım harcamalarında görülen önemli miktarda azalma, reel GSYH artışını yaklaşık %300 lük oranla olumsuz etkileyen en önemli kalemdir. Ayrıca özel kesim tüketim harcamaları da bu dönemin reel GSYH artışına %33,4 lük oranla negatif katkı yapmıştır krizin etkilerinin ekonominin tüm sektörlerinde hissedildiği bir yıl olmuştur. Bu dönemde ekonomide yaşanan daralmada, özel sektör tüketim ve yatırım harcamaları etkili olmuştur. Özel sektörün yatırım harcamalarındaki önemli düşüşün, 2009 yılı reel GSYH azalışında %94 e varan bir negatif etkisi bulunurken, tüketim harcamalarının etkisi ise yaklaşık %33 olmuştur. Söz konusu dönemde stokların reel GSYH ye negatif katkısı ise %45,6 dır yılında, dünya ticaret hacminin küçülmesi ve özellikle ülkemizin en önemli ticaret ortağı olan AB ülkelerinin büyüme performansındaki bozulma ve yetersiz talep koşulları, dış ticaretimizde önemli ölçüde daralmaya yol açmıştır. Bununla birlikte, harcama kalemleri içinde net ihracat 2009 yılında reel GSYH ye önemli ve olumlu katkı sağlayan kalemlerden biri olmuştur. Ekonomideki küçülmeyle birlikte ithalatın ihracatın üzerinde azalma göstermesi, net ihracatın reel GSYH üzerinde pozitif etki yaratmasına neden olmuştur. Dolayısıyla net ihracatın reel GSYH ye %57,2 oranında pozitif katkı yapmış olması, ekonominin 2009 yılında daha büyük oranda daralmasını önlemiştir. Ayrıca 2009 yılında net ihracattan başka kamu kesiminin harcamaları da reel GSYH nin düşüş hızını engelleyici bir diğer harcama kalemi olmuştur. Kamu harcamaları kriz sürecinde diğer kalemlerden farklı olarak, ekonomide toparlanmayı sağlamaya yönelik politikalar ve teşvikler neticesinde artmıştır yılına göre kamu harcamaları %7,8 oranında büyümüştür. Bunun neticesinde kamu harcamaları 2009 yılında reel GSYH ye yaklaşık %17 oranında katkı sağlamıştır. Türkiye ekonomisi, 2009 yılının son çeyreğinde %6 oranında bir büyüme performansı göstererek hızlı bir toparlanma sürecine girmiştir. Nitekim 2010 yılının ilk çeyreğinde bir önceki yılın aynı dönemine göre %11,7, ikinci çeyrekte %10,3 lük ve üçüncü çeyrekte %5,5 lik bir büyüme hızına ulaşmıştır yılının ilk 6 aylık döneminde reel GSYH artışında özel sektörün önemli katkısının olduğunu görmekteyiz yılının birinci ve ikinci çeyreklik dönemlerinde özel kesimin tüketim harcamalarının reel GSYH ye katkısı sırasıyla %54,4 ve %44,3 olurken, yatırım harcamalarının katkısı sırasıyla %34,5 ve %51,9 olmuştur yılının ilk altı aylık döneminde kamu harcamalarının reel GSYH artışına katkısı düşük seviyede kalmıştır. Kamu kesiminin yatırım harcamaları ise reel GSYH ye birinci çeyrek dönemde %7,4 oranında negatif katkı sağlarken, ikinci ve üçüncü çeyrek dönemlerde sırasıyla %5,7 ve %11 lik oranlarla pozitif katkı sağla- Türkiye ekonomisi, 2009 yılının son çeyreğinde %6 oranında bir büyüme performansı göstererek hızlı bir toparlanma sürecine girmiştir. Nitekim 2010 yılının ilk çeyreğinde bir önceki yılın aynı dönemine göre %11,7, ikinci çeyrekte %10,3 lük ve üçüncü çeyrekte %5,5 lik bir büyüme hızına ulaşmıştır. 21

22 S E T A A N A L İ Z 2008 yılı hariç 2009 yılı ve 2010 yılının ilk 9 aylık döneminde net ihracatın reel GSYH artışını negatif etkilemesi, yine bu dönemde ortaya çıkan cari açık sorunu, büyüme dinamiklerinin sorgulanmasını gerektirmektedir. yan unsur olmuştur yılının ilk altı aylık döneminde önceki yıllarda olduğu gibi net ihracat reel GSYH artışına negatif katkı sağlayan önemli kalemdir. Net ihracatın, 2010 yılının ilk çeyreğinde reel GSYH ye %48 oranında negatif etkisi olurken, ikinci çeyrekte ihracatın %27,7 oranıyla reel GSYH artışına pozitif katkı sağlamış olması, söz konusu dönemde net ihracatın reel GSYH üzerindeki negatif katkısını yaklaşık %20 düzeyine düşürmüştür. Yılın üçüncü çeyreğinde ise önceki yıllara göre ithalat artışının reel GSYH yi önemli oranda negatif etkilemesi, söz konusu dönemde net ihracatın reel GSYH yi %83,6 oranında negatif etkilemesine neden olmuştur. Diğer taraftan 2010 yılının üçüncü çeyreğinde özel kesim tüketim ve yatırım harcamalarının önceki dönemlere göre artış eğilimine girmesi, bu dönemde özel kesim tüketim ve yatırım harcamalarının reel GSYH artışına sırasıyla %92,2 ve %90 oranlarında katkı sağlamasına neden olmuştur. Öte yandan, kamu harcamaları reel GSYH artışına %2 oranında negatif katkı sağlarken, yatırım harcamaları ise %11 oranında pozitif katkı sağlamıştır. Özellikle AB ülkelerinde küresel mali krizin olumsuz etkilerinin devam etmesi, Türkiye nin 2010 yılı üçüncü çeyrek dönemindeki ihracatını bir önceki yılın aynı dönemine göre yaklaşık %2 oranında azaltmıştır. Dolayısıyla bu dönemde ihracat kaleminin reel GSYH ye %8,9 oranında negatif katkısı olmuştur. Bu dönemde artan tüketim talebinin önemli bir kısmının ithalat ile karşılanması, ithalatın reel GSYH ye yaklaşık %75 oranında negatif katkı sağlamasına yol açmıştır. Sonuç olarak 2010 yılının üçüncü çeyreğinde önceki dönemlere göre daha yüksek bir büyüme hızına ulaşılmasını, net ihracatın reel GSYH artışına yapmış olduğu %83,6 lık negatif katkı önlemiştir. Stokların ise söz konusu dönemde reel GSYH ye %7,5 oranında negatif katkısı olmuştur. Türkiye de döneminde olduğu gibi, 2008 yılı hariç 2009 yılı ve 2010 yılının ilk 9 aylık döneminde net ihracatın reel GSYH artışını negatif etkilemesi, yine bu dönemde ortaya çıkan cari açık sorunu, büyüme dinamiklerinin sorgulanmasını gerektirmektedir. Grafik 2: Ulusal Tasarruf ve Yatırımların GSYH ye Oranları (%) ( ) 22 Kaynak: TÜİK 28 verilerinden hesaplanmıştır