GÜNEY İN YÜKSELİŞİ: FARKLILIKLAR DÜNYASINDA İNSANİ GELİŞME İnsani Gelişme Raporu ndaki muhtelif göstergelerle ilgili açıklama notu

Transkript

1 2013 İnsani Gelişme Raporu GÜNEY İN YÜKSELİŞİ: FARKLILIKLAR DÜNYASINDA İNSANİ GELİŞME 2013 İnsani Gelişme Raporu ndaki muhtelif göstergelerle ilgili açıklama notu Türkiye 2013 İnsani Gelişme Raporundaki İnsani gelişme değerleri ve sıralamadaki değişiklikler Giriş 2013 İnsani Gelişme Raporu, 187 ülke ve [BM tarafından tanınan] bölge hakkında değerlendirme yapan ve bu ülke ve bölgeleri sıralayan bir İnsani Gelişme Endeksi (İGE) sunuyor. Raporda ayrıca, 132 ülkenin yer aldığı Eşitsizliğe Uyarlanmış İnsani Gelişme Endeksi (EUİGE), 148 ülkeye yer verilen Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği Endeksi (TCEE) ve 104 ülkeyi kapsayan Çok Boyutlu Yoksulluk Endeksi (ÇBYE) bulunuyor. İGE deki ülke sıralamaları ve değerlendirmeleri, İnsani Gelişme Raporu küresel düzeyde duyurulana ve dünya çapında elektronik ortamda yayımlanana dek, sıkı bir ambargo altında tutuluyor. Daha önce yayımlanan raporlardaki değerlendirmeler ve sıralamalarla bu seneki raporun bulgularını kıyaslamak yanıltıcı olabilir. Çünkü bu seneki raporun hazırlanmasında kullanılan veriler ve yöntemler değişti. Okuyuculara, İGE değerlerini Tablo 2 ye (İnsani Gelişme Endeksi Eğilimleri) ve raporun istatistik ekine bakarak yorumlamalarını tavsiye ediyoruz. Tablo 2, tutarlı göstergeler, yöntem ve zaman dizisi verileriyle hazırlandı. Bu sayede tablodaki değerlendirmeler ve sıralamalar zaman içindeki gerçek değişiklikleri gösteriyor ve ülkelerin kaydettiği gerçek gelişmeyi yansıtıyor. Değerlendirmedeki küçük değişiklikleri yorumlarken biraz tedbirli olunmasını tavsiye ediyoruz. Çünkü örneklem çeşitlemesi nedeniyle, bunlar istatistikî açıdan önemli olmayabilir. Genel anlamda muhtelif göstergelerin, üçüncü ondalık kısmındaki değişiklikler önemsiz kabul ediliyor. Her bir endeksin nasıl hesaplandığıyla ilgili daha fazla ayrıntı için, lütfen Teknik Notlar 1-4 e ve İnsani Gelişme Raporu nun internet sitesinde bulunan arka plan belgelerine bakınız. İnsani Gelişme Endeksi (İGE) İGE, insani gelişmenin üç temel boyutundaki uzun vadeli gelişmeyi değerlendirmek için kullanılan özet bir ölçüm yöntemidir. Bu üç temel boyut, uzun ve sağlıklı bir yaşam, bilgiye erişim ve insana yakışır yaşam koşulları olarak sıralanıyor İnsani Gelişme Raporu nda uzun ve sağlıklı yaşam boyutu, ortalama yaşam yle ölçüldü. Bilgiye erişim, i) yetişkin nüfus arasında okula gitme yle, yani 25 yaş ve üzerindekilerin eğitim görebildikleri süreyle ve ii) okula başlangıç yaşındaki çocuklar için beklenen okula devam, yani, belli yaştaki çocukların okula başlama oranları konusundaki eğilimlerin, yaşamı 1

2 boyunca aynı kalması durumunda, okula başlangıç yaşındaki bir çocuğun eğitim yle değerlendirildi. Yaşam koşulları da, kişi başına düşen Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla ile ölçüldü. Bu değer, ABD Doları nın 2005 teki değeri sabit alınarak, satın alma gücü paritesine (SGP) göre uyarlanmış şekilde ifade ediliyor. Ülkelerin birbiriyle mümkün olduğu kadar iyi kıyaslanabilmesi için İGE özellikle BM Nüfus Dairesi, BM Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı UNESCO, İstatistik Enstitüsü (UIS) ve Dünya Bankası nın verileri temel alınarak hazırlandı. Giriş kısmında da belirtildiği gibi, bu yılın İGE değerleri ve sıralaması 2011 deki de dâhil olmak üzere, eski raporlarla kıyaslanabilir nitelikte değil. Çünkü muhtelif verilerde yetkili kurumlar tarafından bir dizi değişiklik yapıldı. İGE deki gelişimin değerlendirilebilmesi için 1980 ve 2012 arasındaki İnsani Gelişme Endeksleri yeni yöntemle, yeniden hesaplandı. Türkiye nin İGE değeri ve sıralamadaki yeri Türkiye nin 2012 deki İGE değeri oldu. Bu değerle Türkiye, yüksek insani gelişme kategorisinde yer aldı ve 187 ülke ve bölge arasında 90. oldu ve 2012 arasında ise Türkiye nin İGE değeri ten ye çıktı. Bu, toplamda yüzde 52 lik, yıl başına ise ortalama yüzde 1,3 lük bir artış anlamına geliyor de elde olan veriler ve yöntemle, Türkiye 2011 İGE de 187 ülke arasında 90 ıncı oluyor. Oysa 2011 deki raporda kullanılan veriler ve yöntemle İGE de yapılan sıralamada Türkiye 187 ülke arasında 92 nciydi. Ancak daha önce yayımlanan raporlardaki değer ve sıralamalarla kıyaslama yapmak yanıltıcı olabilir, çünkü rapor ve sıralama hazırlanırken kullanılan veri ve yöntemler değişti. Tablo A da Türkiye nin 1980 ve 2012 arasında, her bir İGE göstergesinde kaydettiği gelişme değerlendiriliyor. Bu süreçte, Türkiye deki ortalama yaşam 17,7 yıl arttı. Öğrenim ortalama 3,6 yıl yükseldi. Öğrenim de 5,5 yıl arttı. Türkiye nin kişi başına düşen Gayrisafi Yurt içi Hâsılası arasında yüzde 133 civarında bir artış gösterdi. TABLO A: Türkiye nin zaman dizisi verisi, yeni muhtelif göstergeler ve yöntem ile Türkiye nin İGE eğilimleri Doğumda Eğitim Ortalama Kişi başına HDI değeri ortalama yaşam eğitim GSYH (2005 SGP$) , , , , , , , ,

3 Aşağıdaki Resim 1, her bir muhtelif göstergenin Türkiye nin İGE sine 1980 den bu yana yaptığı katkıyı gösteriyor. Resim 1: arasında Türkiye nin muhtelif İGE göstergeleri eğilimleri Benzer ülkelerle kıyaslanarak gelişmenin değerlendirilmesi Uzun vadeli gelişmeyi iyi bir şekilde değerlendirebilmek için Türkiye nin hem coğrafi konum anlamında yakın hem de İGE değeri açısından benzer ülkelerle kıyaslanması gerekir. Örneğin, yılları arasında Türkiye, Ermenistan ve Bulgaristan İGE değerlerini artırma konusunda farklı derecelerde gelişme kaydetti. (Resim 2 ye bakınız.) Resim 2: arasında Türkiye nin İGE eğilimleri 3

4 Türkiye nin 2012 de düzeyinde ölçülen İGE değeri, yüksek insani gelişme kategorisindeki ülkelerin ve ayrıca, Avrupa ve Orta Asya ülkelerinin düzeyindeki ortalama gelişme değerinin altında kaldı. Avrupa ve Orta Asya ülkeleri arasında 2012 deki İGE sıralaması ve nüfus büyüklüğü anlamında Türkiye ye yakın ülkeler, sırasıyla 64. ve 82. olan Sırbistan ve Azerbaycan oldu. (Tablo B ye bakınız) Tablo B: Türkiye nin 2012 İGE göstergelerinin seçilmiş ülkeler ve ülke gruplarıyla karşılaştırması İGE değeri İGE sıralaması Doğumda ortalama yaşam Eğitim Okula gitme Kişi başına GSYH (SGP US$) Türkiye ,710 Sırbistan ,533 Azerbaycan ,153 Avrupa ve Orta _ ,243 Asya Yüksek İGE _ ,501 Türkiye yi hızla gelişen diğer ekonomilerle de kıyaslıyoruz. (Tablo B.1 e bakınız). Bu tür ülkelerin sayısı daha fazla ve çeşitli. Ancak biz, İngilizce yazımlarının baş harflerinin kısaltılmasıyla anılan MIST ülkelerine (Meksika, Endonezya, Güney Kore ve Türkiye) ve CIVETS ülkelerine (Kolombiya, Endonezya, Vietnam, Mısır, Türkiye ve Güney Afrika) yoğunlaştık. Bu ülkelerin ortak yanı, çeşitlilik arz eden ve dinamik ekonomilere ve genç ve büyüyen bir nüfusa sahip olmaları. 4

5 TABLO B.1: 2012 İGE göstergelerinin MIST ve CIVETS grubu ülkelerle karşılaştırılması İGE değeri İGE sıralaması Doğum sırasında yaşam (Yıl) Eğitim (Yıl) Ortalama Eğitim (Yıl) Kişi Başına GSYH (2005 SGP $) Kolombiya ,711 Mısır ,401 Endonezya ,154 Güney Kore ,231 Meksika ,947 Güney Afrika ,594 Türkiye ,710 Vietnam ,970 CIVETS ülkeleri _ ,189 MIST ülkeleri _ ,287 MIST ülkelerinin İGE değeri ortalaması 0.688, CIVETS ülkelerinin ise Türkiye nin değeri MIST ve CIVETS ülkelerinin ortalamalarından yüksek. Türkiye nin değeri, MIST ülkeleri arasında Güney Kore ve Meksika dan kötü. Ancak Türkiye CIVETS ülkeleri arasında en önde. Sadece Kolombiya, eğitim göstergeleri alanında Türkiye yi geçiyor. Eşitsizliğe uyarlanmış İnsani Gelişme Endeksi (EUİGE) İGE, bir ülkede temel insani gelişme alanındaki ilerlemeyi değerlendiren ve ortalama alan bir ölçme yöntemi. Ortalamaya dayalı tüm ölçme yöntemleri gibi İGE de, insani gelişmenin ülke düzeyindeki dağılımında ortaya çıkabilen eşitsizlikleri görünür kılmıyor. Eşitsizlikleri dikkate alan EUİGE ilk kez 2010 daki İnsani Gelişme Raporu nda kullanıldı. Bu hesaplama, her bir gelişme boyutunun ortalama değerlerinden, eşitsizlik düzeyinin çıkartılmasıyla yapılıyor. İGE bir tür potansiyel gelişme endeksi, EUİGE ise gerçek insani gelişme endeksi olarak görülebilir. 5

6 İGE de eşitsizlikten kaynaklanan kayıp EUİGE puanının, İGE puanından çıkartılmasıyla gösteriliyor ve yüzde şeklinde ifade edilebiliyor. (Daha fazla ayrıntı için teknik notlar 2 ye bakınız.) Türkiye nin 2012 deki İGE değeri Ancak insani gelişmede eşitsizlik farkı düşüldüğünde, Türkiye nin değeri yüzde 22,5 lik bir kayıpla 0.56 ya iniyor. Sırbistan ve Azerbaycan ın eşitsizlik nedeniyle puan kayıplarıysa, sırasıyla yüzde 9,5 ve 11,4 düzeylerinde. Yüksek İGE değerine sahip ülkelerin, eşitsizlik nedeniyle kaybı, ortalama yüzde 20,6. Avrupa ve Orta Asya ülkelerindeyse bu oran yüzde 12,9 düzeyinde. TABLO C : Türkiye nin belirli ülkeler ve ülke gruplarıyla EUİGE karşılaştırması EUİGE değeri Toplam kayıp Doğumdaki yaşam nde eşitsizlik kaybı Eğitimde eşitsizlik kaybı Türkiye Sırbistan Azerbaycan Gelirde eşitsizlik kaybı Avrupa ve Orta Asya Yüksek İGE Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği Endeksi (TCEE) Toplumsal cinsiyet eşitsizliği endeksi, cinsiyete dayalı eşitsizlikleri üç kategoride yansıtıyor. Bu kategoriler, üreme sağlığı, kadının güçlendirilmesi ve ekonomik faaliyetler şeklinde sıralanıyor. Üreme sağlığı, anne ölüm ve yetişkinlerde üreme oranlarıyla ölçülüyor. Kadının güçlendirilmesi ise, parlamentodaki sandalye sayısı ve her iki cinsiyetin orta ve yüksek öğrenim oranıyla ölçülüyor. Ekonomik faaliyetler de, her iki cinsiyetin istihdam piyasasına katılımıyla değerlendiriliyor. TCEE, daha önceki Cinsiyete Bağlı Gelişme Endeksi ve Kadının Güçlendirilmesi Endeksi nin yerini aldı. TCEE, üç farklı TCEE göstergesiyle, erkek ve kadınlar arasındaki eşitsizliğin insani gelişmede yarattığı kaybı sergiliyor. (TCEE hakkında daha fazla ayrıntı için lütfen İstatistikler ekindeki Teknik notlar 3 e bakınız) lık TCEE puanı, Türkiye yi 2012 endeksinde 148 ülke arasında 68 inci sırada konumlandırdı. Türkiye de parlamentodaki sandalyelerin yüzde 14,2 sinde kadınlar oturuyor. Yetişkin kadınlar arasında orta ve yüksek eğitim görmüş olanların oranı ise yüzde 26,7 düzeyinde. Erkekler ise bu alanda yüzde 42,4 lük bir orana sahip. Her 100 bin doğumda ölen kadın sayısı 20. Yetişkinler arasındaki üreme oranıysa yüzde 30,5. Erkeklerin 6

7 istihdam piyasasına katılımı yüzde 71,4 iken, kadınların katılım oranı yüzde 28,1 de kalıyor. Örneğin, Azerbaycan bu endekste 54 üncü sırada yer alıyor. TABLO D: Türkiye nin 2012 deki TCEE sinin belirli ülkeler ve ülke gruplarıyla karşılaştırması Türkiye TCEE Değeri TCEE Sırası Anne ölüm oranı Yetişkin üreme oranı Kadın parlamenter oranı En az orta öğrenim görmüş olanların oranı İşgücüne katılım oranı Kadın Erkek Kadın Erkek Azerbaycan Avrupa ve Orta Asya 0.28 _ Yüksek İGE _ Çok Boyutlu Yoksulluk Endeksi (ÇBYE) Çok Boyutlu Yoksulluk Endeksi (ÇBYE) ilk olarak 2010 daki İnsani Gelişme Raporu nda kullanıldı. Bu endekste hanelerde, eğitim, sağlık ve yaşam koşullarındaki yoksunluklar tespit ediliyor. Eğitim ve sağlık boyutları iki göstergeye dayanırken, yaşam koşulları boyutu altı göstergeyle sergileniyor. Bir hanenin ÇBYE sini oluşturmak için kullanılan tüm göstergeler, aynı hanede yapılan anketten geliyor. Göstergelerin ortalaması alınıyor ve her bir hanedeki anketten alınan yoksunluk değerleri hesaplanıyor. Ortalaması alınan göstergelerin tam üçte biri, bir başka deyişle yüzde 33,3 ü, yoksul ve yoksul olmayan ayrımı yapılmasında eşik olarak kullanılıyor. Bir hanedeki yoksunluk değeri yüzde 33,3 ya da daha büyükse, bu hane ve hanede yaşayan herkes çok boyutlu yoksul olarak kabul ediliyor. Yoksunluk puanı yüzde 20 den büyük ya da eşitse, ama yüzde 33,3 ten azsa, hane çok boyutlu yoksulluğa düşme riski altında diye tanımlanıyor. Türkiye deki ÇBYE endeksini tahmin etmek için kullanılan en son veriler 2003 te toplandı. Türkiye de nüfusun yüzde 6,6 sı çok boyutlu yoksulluk içinde yaşarken, (ÇBYE sayımı ) yüzde 7,7 lik bir kesim çok boyutlu yoksulluk riski altında bulunuyor. Türkiye de yoksunluğun şiddeti, yani çok boyutlu yoksulluk içinde yaşayan insanların ortalama yoksunluk oranı, yüzde 42 düzeylerinde. Ülkenin ÇBYE değeri, yani çok boyutlu yoksulluk çeken insanların oranının yoksunluğun şiddetine uyarlanmış değeri Sırbistan ile Azerbaycan ın ÇBYE değerleriyse, sırasıyla ve

8 Tablo E de Türkiye de, bir günde satın alma gücü paritesine göre uyarlanmış 1.25 ABD Doları nın altında kazananların nüfusa oranıyla ölçülen gelir yoksulluğu ve çok boyutlu yoksunlukları kıyaslıyor. Çok boyutlu yoksulluk çekenlerin sayısının yüzde 6,6 lık oranı, gelir yoksulluğu çekenlerden fazla. Bu durum, gelir yoksulluğu sınırın altında yaşayanların, eğitim sağlık ve diğer yaşam koşulları alanlarında da hala yoksunluklar yaşayabileceği anlamına geliyor. Tablo E de ayrıca, Türkiye de ciddi yoksulluk yaşayan (yoksunluk değeri yüzde 50 ve üzeri) ya da yoksulluk riski taşıyanların (yoksunluk değeri yüzde arası) yüzde cinsinden oranını gösteriyor. Tablo, her bir boyuttaki yoksunlukların genel olarak yoksulluğa etkisini göstererek Türkiye de yoksulluk çeken insanların kapsamlı bir resmini sunuyor. Sırbistan ve Azerbaycan a ait değerlere de kıyaslama için tabloda yer veriliyor. TABLO E: Türkiye deki en yakın dönemli ÇBYE değerlerinin belirli ülkelerle karşılaştırması Anket yılı ÇBYE değeri Nüfusa oranı Yoksunluğun şiddeti Nüfus Yoksulluk riski altında olanlar Ağır yoksulluk çekenler Gelir yoksulluğu çizgisinin altındakiler Genel yoksulluğa etki anlamda Sağlık Eğitim Yaşam koşulları ürkiye ırbistan 2005/ zerbaycan