Derleyenler: Murat ANDAÇ-İç Denetçi Şerif OLGUN ÖZEN-İç Denetçi İŞ KAZALARI ÜLKE UYGULAMALARI

Transkript

1 Derleyenler: Murat ANDAÇ-İç Denetçi Şerif OLGUN ÖZEN-İç Denetçi İŞ KAZALARI ÜLKE UYGULAMALARI Bu bölümde iş teftiş kurullarının ya da iş müfettişliği örgütünün iş kazası incelemelerini nasıl gerçekleştirdiği, iş kazası incelemelerinde bir yöntem kullanıp kullanmadıkları, iş kazası kavramına yaklaşımları, iş teftiş programlarının öncelikleri ve teftiş önceliklerini belirleme şekilleri, ülkelerin iş kazası bildirimlerini yapma usulleri, sigorta sistemlerinin kazaları önleyici bir etkiye sahip olup olmadığı öğrenilmek istenmiştir. Bu amaçla raporun kaynaklar bölümünde de belirtilen birçok akademik çalışmaya 1 ulaşılmış, bu bölüme alınarak derleme yapılmıştır. ESAW (Avrupa İş Kazası İstatistikleri) 1990 lı yıllarda AB ülkelerinde işyerlerinde gerçekleşen kazalar hakkında karşılaştırılabilir bilgi toplamayı ve bir veri tabanı oluşturmayı amaçlamıştır. Bu amaçla bir anket çalışması gerçekleştirmiş ve bu çalışmanın sonuçlarını bir rapor haline getirerek yayımlamıştır. Burada iş kazalarında ulusal bilgilendirme sistemi üzerine (National Declaration Systems of Accidents at Work) üye ülkelere gönderilen ve doldurmaları istenen sorulara verdikleri cevaplar aktarılmaya çalışılmıştır. Tüm Avrupa Birliği ülkelerinde ekonomik sektör/branş ayrımı yapılmaksızın bir işyerinde kaza olduğunda bu durum derhal ilgili kuruma bildirilmektedir. Tüm üye ülkeler Hollanda ve Yunanistan hariç iş kazalarıyla ilgili farklı bir sigorta programına sahiptir. Birçok durumda (12 üye ülke) söz konusu program 50 yıldan daha eski bir geçmişe sahiptir. Tüm ülkelerde (Hollanda hariç) işçiler için sigorta zorunludur. İngiltere, İsveç, Lüksemburg, Avusturya ve Portekiz de tüm kendi adına çalışanlar (self-employed) için sigorta zorunlu hale getirilmiştir. Almanya, Fransa, Danimarka, İtalya, İspanya ve Finlandiya da kendi adına çalışanların sigorta kapsamında olması bazı özel faaliyetler için (başlıca tarım, balıkçılık) zorunludur. Sigortacılık, kamu sosyal güvenlik sisteminin bir parçası olabilmekte (Hollanda, Fransa, Birleşik Krallık), özel sigortacılık faaliyetleriyle yürütülebilmekte (Finlandiya, Belçika, Portekiz, Danimarka) ya da çok veya az devlet kontrolü altında fayda gütmeyen özel organlarca ( Almanya, ispanya, İtalya, Avusturya, Yunanistan, İsveç, İrlanda, Lüksemburg, İsviçre) sunulan hizmetlerce götürülmektedir. Bazı ülkelerde bu bahsedilen sigortacılık faaliyetleri birlikte de ( örneğin, Finlandiya, Portekiz, Belçika, İspanya, Danimarka, İsviçre) yürütülebilmektedir. Bazı durumlarda Devlet (Belçika, Portekiz, Danimarka) kendi işçileri için sigorta hizmeti sunmaktadır. Serbest piyasa şartlarında özel sigorta şirketleri de faaliyet göstermektedir. Üye ülkeler içerisinde sadece İspanya nın fayda gütmeyen organlar içerisinde sigortacılık sisteminin yönetilmesinde rekabeti desteklediği görülmektedir. 1 Bu bölümün derlenmesinde özellikle şu kaynaklardan yararlanılmıştır; a) Eurostat Grants for 2002 Inventory and Analysis of National Reporting Systems on Accidents at Work Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo (SPAIN), Final Report. April 2004 b) EROSTAT (Avrupa Birliği İstatistik Bürosu), c) Labour Inspectorates Strategıc Plannıng on Safety and Health at Work, European Agency for Safety and Health at Work (EU-OSHA), 2009 d) Jacinto C, Aspinwall E. A survey on occupational accidents' reporting and registration systems in the European Union. Saf Sci 2004; 42(10): e) A Tool Kit for Labour Inspectors, ILO, 2006 f) Panagiota Katsakiori, George Sakellaropoulos, Emmanuel Manatakis, George Athanassiou, Stavros Goutsos, Incorporatıng Labour Inspectors requırements Into an Accıdent Investıgatıon Method, Working and Living Environmental Protection Vol. 5, No 1, 2008, pp

2 TABLO : İŞ KAZALARININ BİLDİRİLMESİ-RAPORLANMASI: HANGİ TÜR KAZALAR, NEDEN VE NASIL RAPOR EDİLİYOR Soru/Üye Ülke A FIN EL I L D P Switz F B S UK E DK NL IRL Süre Herhangi (işgünü kaybına bakılmaksızın) > 1 Gün (fazla işgünü kaybıyla sonuçlanan) > 3 Gün (fazla işgünü kaybıyla sonuçlanan) Sadece ölümlü ve ciddi kazalar Türü İşyerinde meydana gelen kazalar İş sırasında meydana gelen trafik kazaları Evi ile işi arasında seyahat ederken İşyerinde her türlü fenalaşma kalp krizi geçirme İşle ilgili üçüncü kişi Bazı durumlarda Yetkili Yargı Çalışma Bakanlığı ya da benzeri kurum Resmi bir form Bu form ESAW ile uyumlu Evet Evet Hemen hemen evet Tam değil Belirtilmemiş

3 Hem ücretli hem de kendi adına çalışanlar açısından sigorta zorunlu olduğunda iş kazası raporlaması da zorunlu olmaktadır. Bu durumun kısmen istisnasını Hollanda oluşturmaktadır. Hollanda da ciddi (hastanede tedavi görmesine yol açan) ve ölümlü iş kazalarında raporlama zorunludur. Birleşik Krallık ve İrlanda da kendi adına çalışanlar sigortalı olup olmadıklarına bakılmaksızın iş kazalarını bildirmek zorundadırlar. Birçok Üye Ülke EUROSTAT a tüm sigortalı işçiler için veri göndermektedir. Birçok Üye Ülke de tüm iş kazaları kayıp işgününe bakılmaksızın bildirilmek (raporlanmak) zorundadır. İsveç ve Danimarka da 1 günden fazla işgünü kaybı ile sonuçlanan iş kazaları, İrlanda, Almanya, İtalya ve Birleşik Krallık 3 günden fazla işgünü ile sonuçlanan iş kazalarının bildirilmesini zorunlu tutmuştur. Genellikle sadece işverene ait işyerinde meydana gelen kazalar değil aynı zamanda işle ilgili diğer herhangi bir işyerinde meydana gelen kazalar, trafik kazaları ve evi ile işyeri arasında geliş-gidiş saatleri içerisinde meydana gelen kazalar da raporlanmaktadır. Evi ile işyeri arasında geliş-gidiş saatleri arasında meydana gelen kazalar Birleşik Krallık, Danimarka, Hollanda ve İrlanda da raporlanmamaktadır. Birleşik Krallık işin yürütülmesi esnasında meydana gelen trafik kazalarını oldukça kısıtlayıcı bir şekilde dikkate almaktadır. Kalp krizleri ve benzer durumlar sadece Yunanistan, Fransa, İsveç ve İspanya da sistematik bir şekilde iş kazaları kapsamına dâhil edilmiştir. Diğer Üye Ülkeler açısından bu gibi vakaların iş kazasına dâhil edilme durumu, yapılan iş ve kalp krizi arasındaki neden-etki ilişkisinin (illiyet bağına) açıkça ortaya konmasına bağlanmıştır. Birleşik Krallık ve İrlanda da yapılan işle bağlantılı olmak şartıyla halktan kişilerin de iş kazalarının bildirilmesi zorunlu tutulmuştur. İş kazalarında ekonomik avantajlar çoğunlukla kazanın şiddetine, iş görememezlik kaybına, istihdam statüsüne, ekonomik faaliyetine ve toplu sözleşmeye bağlı görünmemektedir. Bu avantajlar ispanya, Belçika, Lüksemburg ve Yunanistan da mesai sonrası meydana gelen kazalar (işçinin evi ile işi arasında gidip gelmesi esnasında) iş kazası olarak bildirilmişse yeterince büyük olabilmektedir. Üç Üye Ülke (Birleşik Krallık, İsveç ve Avusturya) mesai sonrası meydana gelmiş kazanın bildirilmesini iş kazası olarak görmemesine rağmen, diğer Üye Ülkeler eğer işçi ve işveren arasında bir ihtilaf yoksa bunu iş kazası olarak kabul etmektedirler. Bazı ülkelerde sigorta kurumu bildirilen kaza gerçekten iş kazası ise bu kazayı incelemektedir. İş kazası olarak kabul edilmeyip ret edilen vakaların sayısı hiç de düşük oranda değildir (% 15 İtalya, % 10 Fransa, % 6-7 Belçika). Yedi Üye Ülke (Finlandiya, İtalya, Lüksemburg, Almanya, Fransa, Belçika ve İspanya) % 100 raporlama (bildirim) düzeyine sahip görülmektedir. Avusturya, İsveç ve Danimarka da raporlama düzeyi % 50, Birleşik Krallık ve İrlanda da % 40 civarında görülmektedir. Hollanda da ölümlü kazalar % 100, hastanede tedavi gerektiren ya da maluliyetle sonuçlanan kazalar % 50 oranında görünmektedir. Genelde Üye Ülkelerde iş kazalarının kabulü ile ilgili usuller bulunmaktadır. Bu ülkelerde genellikle sigorta organları bu usulleri hayata geçirmektedir. İsveç, İspanya, Portekiz, İrlanda, Hollanda ve Birleşik Krallık ta bu süreçte iş teftiş sistemi yer almaktadır. Kazaların kabul edilme oranı İtalya, Lüksemburg, İsviçre, Fransa, Almanya, Belçika ve İspanya da oldukça yüksek (% 90 ın üzerinde), Danimarka da % 70 olarak görülmektedir. Bazı Üye Ülkelerde sigorta organı bildirilen iş kazalarının kayıt altına alınmasından sorumlu gözükmektedir (bazılarında Çalışma Bakanlığı, Yunanistan da ulusal istatistik kurumu bu sorumluluğu üstlenmiştir). Birçok ülkede (Avusturya, Yunanistan, Lüksemburg, Almanya, Fransa, Belçika, Hollanda, İrlanda) en azından kısmen kaza bildirim formu sisteme manuel olarak girilmektedir. Bazı ülkelerde (İsviçre, Danimarka gibi) ise sisteme giriş elektronik olarak gerçekleştirilmektedir. Üç üye ülke (Avusturya, Lüksemburg ve Danimarka)

4 ulusal kodlama sistemi kullanmaktadır. ESAW kodlama sistemini sadece iki Üye Ülkenin kullandığı (İtalya ve Portekiz) anlaşılmaktadır. Diğer ülkeler ise ulusal ve ESAW kodlama sistemini birlikte kullanmaktadır. Üye ülkelerde iş kazalarıyla ilgili ulusal verilerin toplanması genelde sigorta kurumlarının işi gibi gözükmekte, çoğunlukla ulusal istatistik kurumlarıyla işbirliği içerisinde gerçekleştirilmektedir. Bazı ülkelerde Çalışma Bakanlığı ve/veya özel idareler bu işi üstlenmektedir. EUROSTAT a veriler sigorta kurumları, ulusal istatistik kurumları ya da Çalışma Bakanlıkları tarafından intikal ettirilmektedir. Genelde EUROSTAT a aktarılan istatistiklere iş kazası olarak kabul edilmeyen kazalar dâhil edilmemektedir. Ölümcül olmayan iş kazaları için referans periyodu çoğunlukla kaza yılıdır. İsviçre ve Hollanda da raporlama (bildirim) yılı esas alınmaktadır.

5 TABLO : İŞ KAZALARININ BİLDİRİLMESİ-RAPORLANMASI: KİM, KİME NE ZAMAN Soru/Üye Ülke A FIN EL I L D P Switz F B S UK E DK NL IRL Kim İşveren Kime Çalışma Bakanlığı/İş Teftiş Kurulu Sigorta Aynı zamanda Sigorta Polis Halk sağlığı kurumu Ölümlü 0-3 Gün olmayan kazalar için ne 4-7 Gün kadar süre 8-10 içerisinde Ölümlü Ölümlü olmayanla aynı kazalar için ne kadar süre Hemen içerisinde 1 Gün 2 Gün

6 Her Üye Ülkede resmi bir kaza raporlama-bildirim şekli mevcuttur. Bu bildirimlerin birçoğu ESAW şartlarını karşılamaktadır. Üye Ülkelerde Kazaların işveren tarafından Çalışma Bakanlığına ve/veya İş Teftiş Kuruluna ve sigorta organına bildirilmesi zorunludur. İsveç te sadece sigorta organına bildirilmektedir. Bazı ülkelerde ek bildirim yapılması da zorunludur (Yunanistan, polise; İtalya, halk sağlığı kurumlarına). Bildirim süresi 0 10 gün arasında değişmekte ve ölümlü kazaların bildirim süresi ölümlü olmayan kazalardan biraz daha az olabilmektedir. TABLO: SİGORTA PRİMLERİ Soru/Üye Ülke A FIN EL I L D P Switz F B S UK E DK NL IRL Sigorta prim ölçütü Ücretin % sine göre sabit prim Faaliyete bağlı Faaliyet + Ödül-Ceza (Bonus- Malus) Uygulanmıyor Birçok Üye Ülke (İsviçre, Fransa, İtalya, Portekiz, Almanya, Finlandiya ve Birleşik Krallık) çoğunlukla ödül-ceza sistemini kullanmaktadır. Diğer seçenekler ise sabit fiyat (sadece Avusturya, Yunanistan ve İsveç te ücrete bağlı) ve hem ücrete hem de işletmenin faaliyetine göre değişen (Lüksemburg, Belçika, İspanya ve Danimarka) prim sistemi şeklindedir. İş kazalarının raporlanması-bildirilmesi ve iş kazası durumu açıkça beş ülkede (Lüksemburg, Almanya, Fransa, Belçika ve İsveç) cezalandırıcı işlemi öne çıkarmaktadır. Fakat ekonomik etkisi gerçekte eğer varsa ödül-ceza (bonus-malus) sistemine doğrudan bağlı olmaktadır. Burada tartışılması gereken ekonomik külfetin kazaların raporlanmaması ya da bildirilmemesine yol açıp açmayacağı ya da söz konusu külfetin bildirimden kaçınarak azaltılıp azaltılamayacağıdır. Ayrıca bir kazayı bildirmemek birçok durumda işçi ve işverenin anlaşmasını gerektirmekte ve bu da ulaşılmasını zorlaştırmaktadır. Sadece Finlandiya da (hafif kazalar için) ve Almanya ve İsveç te düşük oranda ekonomik külfetin bazı kazaların bildirilmemesine yol açabileceği görülmektedir. Sadece Yunanistan, Birleşik Krallık, Belçika, İrlanda ve Hollanda (kanıtlanmamış bir hipotez olarak) işyeri yönetim politikasının bir sonucu olarak bazı kazaların raporlanmadığını kabul etmektedir. Avusturya, Fransa, Yunanistan, Lüksemburg, Almanya, İsveç ve Finlandiya da sigorta sistemi bildirilmeyen kazaları inceleyebilmektedir.

7 TABLO: İŞ KAZALARINI BİLDİRMENİN SONUÇLARI - MAHSURLARI Soru/Üye Ülke A FIN EL I L D P Switz F B S UK E DK NL IRL Ceza olasılığını artırır Ekonomik külfet Ekonomik külfet kazanın derecesine bağlı mı? Ekonomik külfet kaza sonrası iş göremezliğin süresine bağlı mı? Evet Hayır Duruma bağlı? İşveren açısından çoğunlukla ödül-ceza (bonus-malus) sistemine bağlıdır İşçi ve İşveren için Sigorta organı için Hiçbiri için Cevap yok Hayır Ödül-Ceza (bonus-malus) ile ilgilidir Cevap yok Hayır Ödül-Ceza (bonus-malus) ile ilgilidir İlk üç günü işveren öder Cevap yok

8 TABLO: İŞ KAZALARINI BİLDİRMENİN SONUÇLARI - MAHSURLARI Soru/Üye Ülke A FIN EL I L D P Switz F B S UK E DK NL IRL Ekonomik külfet istihdam şekline bağlıdır Ekonomik külfet faaliyet alanına mı bağlı Ekonomik külfet toplu sözleşmeye mi bağlı? Söz konusu ekonomik yaptırımlarkülfet iş kazalarının bildirilmemesine neden oluyor mu? İstihdam şekli fark etmez İşçi Kendi adına çalışan Cevap yok Hayır Evet Cevap yok Hayır Cevap yok Hayır Evet Olabilir Külfet değil Cevap yok

9 TABLO: İŞ KAZALARINI BİLDİRMENİN SONUÇLARI - MAHSURLARI Soru/Üye Ülke A FIN EL I L D P Switz F B S UK E DK NL IRL Bazı idari külfetler iş kazalarının bildirilmemesine neden oluyor mu? İşyeri yönetim politikası iş kazalarının bildirilmemesine neden oluyor mu? Sigorta sistemi bildirilmeyen iş kazalarını inceliyor mu? Evet Hayır Cevap yok Hayır Kanıt yok Olabilir Evet (kanıt yok) Cevap yok Evet Hayır Bilinmiyor Böyle uygulama yok Cevap yok

10 TABLO: İŞ KAZALARININ BİLDİRİLMESİNDE EKONOMİK TEŞVİK Soru/Üye Ülke A FIN EL I L D P Switz F B S UK E DK NL IRL Bir iş kazası bildirimi olmamışsa yaptırımı var mı? Bildirilmemesi halinde müeyyide uygulanma ihtimali Bildirimin ekonomik üstünlüğüavantajları Ekonomik avantaj-üstünlük kazanın büyüklüğüne bağlıdır Yok Para cezası Cevap yok > % 70 (işçi talep ederse) (ciddi ise) < % 30 Uygulanmaz Bilinmiyor Cevap yok Hem işçi hem de işveren için İşveren için İşçi için (daima değil) Üstünlüğü-avantajı yok Cevap yok Bağlı değildir Kazazede ciddi yaralanmışsa avantajlıdır Cevap yok

11 TABLO: İŞ KAZALARININ BİLDİRİLME DÜZEYLERİ Soru/Üye Ülke A FIN EL I L D P Switz F B S UK E DK NL IRL İş kazalarının tahmini bildirim düzeyi % 100 Ölüm % Ciddi % Bilinmiyor Tahmin etme yöntemi Doktor raporu Özel çalışma Yöntem yok Cevap yok Tahmin etme yöntemi ile ESAW yöntemi arasındaki fark Fark yok D EUROSTAT için oldukça güvenilir Kazaya yönelik olmaktan daha ziyade kazazedeye yönelik Cevap yok

12 TABLO: İŞ KAZALARINDA BİLDİRİMLERİN KABULÜ Soru/Üye Ülke A FIN EL I L D P Switz F B S UK E DK NL IRL Bildirimlerin kabul edilme usulleri Evet Cevap yok Yetkili kurum Sigorta Sigorta+ İş Teftiş Kurulu Diğerleri Bildirimlerin kabul edilme Kabul, % Veri Yüksek 96, Veri Yüksek oranları Talebin kabulü yok 20 < 53 yok %1 Cevap yok İş kazalarında elektronik Sigorta kayıtları tutmakla görevli Kurumu kurum Ulusal istatistik kurumu Çalışma Bakanlığı Özel bir kurum Kodlama Sadece ulusal kodlar ESAW kodları Karışık Cevap yok

13 Yukarıda da belirtildiği gibi, iş kazalarıyla ilgili harmonize veri 1990 larda geliştirilen yöntem kullanılarak Avrupa İş Kazaları İstatistikleri (ESAW) çerçevesinde derlenmektedir. AB Komisyonu (Eurostat) Üye Ülkelerden gönüllülük esası temelinde, iş sağlığı ve güvenliği konusunda temel istatistiki verileri toplamakta ve derlemektedir. Bu faaliyetler Üye Ülkelerin yakın işbirliği içerisinde yürütülmektedir. Komisyon 1338/2008 tarih sayılı Tüzüğünde Üye Ülkelerin iş kazaları ve meslek hastalıkları ana başlığında da istatistiki verileri derlemesini ve Eurostat a göndermesini öngörmektedir. Bu Tüzükteki ilkeler ESAW tarafından kullanılmakta ve veri tabanı bu ilkeler gözetilerek oluşturulmaktadır. Veriler 3 günden fazla işgünü kaybı ile sonuçlanan (ciddi kazalar) kazaları ve ölümlü kazaları göstermektedir. Ölümlü bir kaza, kazazedenin bir yıl içerisinde ölümüne yol açan bir kaza olarak tanımlanmaktadır. Kullanılan göstergeler ciddi ve ölümlü iş kazalarının sayısı ve kaza sıklık hızıdır. Ciddi iş kazası sıklık hızı, istihdamdaki her kişi başına üç işgününden fazla işgünü kayıplı iş kazasına maruz kalan kişi sayısı olarak tanımlanmaktadır. Ölümlü iş kazası sıklık hızı, istihdamdaki her kişi başına ölümlü iş kazasına maruz kalan kişi sayısı olarak tanımlanmaktadır. Ulusal ESAW kaynaklarını, evrensel bir Sosyal Güvenlik sistemine sahip olmak üzere, sosyal güvenlik kurumlarına, özel iş kazası sigorta organlarına ya da ilgili diğer ulusal yetkililere (İş teftiş Kurulu gibi) yapılan iş kazası bildirimleri oluşturmaktadır. Sadece Hollanda da ölümlü olmayan iş kazaları için izleme veri tabanı bulunmaktadır (ulusal işgücü izleme özel modülü). Genelde tüm ulusal raporlama sistemlerinde özel sektör kapsam içerisindedir. Ancak bazı önemli sektörler tüm Üye Ülkeler tarafından kapsama dâhil edilmemiştir. Sektörlerin belirlenmesi NACE (= Nomenclature statistique des activités économiques dans la Communauté européenne) sınıflandırmasına göre yapılmaktadır. Kaza sıklık hızı 9 ortak branş-kolun toplamı için hesaplanmaktadır. ESAW yöntemi ve istatistikler ayrıntılı olarak şu standart sınıflandırmaları kullanmaktadır: NACE Rev.1:Avrupa Topluluğunda ekonomik faaliyetler ( economic activities in the European Community) ISCO-88: Uluslararası meslek sınıflandırma standardı (international standard classification of occupation) NUTS: AB istatistik bölge birimleri sınıflandırması (nomenclature of territorial units for statistics) ICSE: Uluslararası işteki durum sınıflandırması (international classification of status in employment) 2008 yılından beri meslek hastalıkları ve iş kazalarıyla ilgili NACE Rev.2 kullanılmaktadır yılında ise meslek hastalıkları ve iş kazalarıyla ilgili ISCO 08 standardı kullanılacaktır. ESAW verileri evi ile işi arasında geliş gidişlerde meydana gelen iş kazaları, olaya göre değişen 3 işgününden fazla işgünü ile sonuçlanan iş kazaları verilerine dayanmaktadır. ESAW iş kazasını iş sırasında fiziksel ve ruhsal zarara yol açan ani bir olay olarak tanımlamaktadır. ESAW da kullanılan birim bir kişinin (ölümlü) kazasıdır; eğer aynı (ölümlü) kazada bir kişiden fazla kişi maruz kalırsa, bir (ölümlü) kaza rapor edilir ve her bir (ölen) kişi için

14 sayım yapılır. Benzer şekilde, alınan referans yılda birden fazla iş kazasına maruz kalan bir kişi, bir iş kazası olarak rapor edilir ve her bir olay için sayım yapılır. Tüm grup ve sektörler, ilke olarak ulusal mevzuat ve diğer hukuki düzenlemelerin gerektirdiği şekilde, iş kazalarını yetkili organlara ya da özel ya da kamu sigorta organlarına bildirmekle yükümlü olmalıdır. Ancak, tüm veri istatistiksel olarak derlenmemektedir. Grupların kapsamı bir Üye Ülkeden diğerine değişebilmektedir. Kendi adına çalışan ve aile üyeleri kadar balıkçılık, maden ve kamu sektörü de kapsam dışında tutulabilmektedir. Bu nedenle ülkelere özel kaza sıklık hızı şu 9 NACE sınıflandırmasına göre hesaplanmaktadır; A: Tarım, avcılık ve ormancılık (HU, SK: balıkçılık dahil etmektedirler) D: İmalat E: Elektrik, gaz ve su tedarik F: İnşaat G: Toptan ve Perakende ticaret; motor, motosiklet ve kişisel ve ev işleri tamiri H: Hoteller ve restoranlar I: Taşımacılık, depolama ve iletişim J: Finansman aracılığı K: Gayrimenkul, kiralama ve ticari faaliyetler Bundan başka, kaza sıklık hızını hesaplamakta kullanılan referans küme, gerçekte ESAW ulusal veri kapsamındaki gruplara göre filtrelenmektedir (örneğin, kendi adına çalışanlar ESAW veri tabanına dâhil edilmemişse, bunlar aynı zamanda referans kümeden de çıkarılır). ESAW da 2 eski AB Üye Ülkeleri (15 AB) ve Norveç için veriler kullanılır haldedir. Yöntem aynı zamanda Yeni Üye Ülkeler ve İsviçre için de uygulanmakta ve veriler 2004 referans yılından beri kullanılır halde bulunmaktadır. ESAW da iş kazaları veri tabanı 1994 ten beri oluşturulmaktadır. Veriler bildirimin yapıldığı takvim yılını referans periyodu olarak almaktadır. ESAW veri tabanındaki veriler yüksek güvenilirlik içermektedir. Ulusal ESAW kaynaklarını, bir sigorta organına yapılan iş kazası bildirimleri (BE, DE, EL, ES, FR, IT, LU, AT, PT ve FI) ya da evrensel bir sosyal güvenlik sistemine sahip Üye Ülkeler için (DK, IE, NL, SE, UK ve NO) diğer ilgili yetkili kuruma yapılan bildirimler (genellikle İş Teftiş Kurulları) oluşturmaktadır. Ciddi kazalarda, kaza sıklık hızları bu iki grup Üye Ülkenin (sigorta-tabanlı sistem ve evrensel Sosyal Güvenlik sistemi) her biri için tamamen mukayese edilebilmektedir. İki ülkede trafik iş kazaları (UK ve IE) raporlama sistemi kapsamı içerisinde değildir. Bu hariç tutma I sektöründe (taşımacılık, depolama ve iletişim) çalışan işçileri kapsamakta ve böylece örneğin kamyon şoförleri gibi işçileri kapsam dışına itmektedir. Söz konusu iş kazaları tüm iş kazalarının yaklaşık bir buçuk katını oluşturmaktadır. Bu yüzden, ölümlerle ilgili mukayese edilebilir rakamlar açısından bu tür kazalar, diğer Üye Ülkeler için de kapsam dışı tutulmuştur. Bu durum ölümlü iş kazaları açısından verilerin etkinliğini azaltmaktadır. Bu durum iş kazası istatistikleri üzerinde önemli bir etkiye neden olmaktadır. Bu yüzden EUROSTAT, iş kazası sıklık hızının hesaplanmasında tüm Üye Ülkeler için trafik kazalarını hariç tutmaktadır. 2 ESAW açısından mevzuat ve diğer düzenlemeler; EC N 1338/2008 Tüzüğü İşte Sağlık ve Güvenlik Topluluk Strateji Belgesi Komisyon Tebliği COM (2002) 118 Son ve Konsey İlke Kararı 2002/C 161/01 İşte Sağlık ve Güvenlik Stratejisi Topluluk İstatistikleri Konsey Tüzüğü (EC) No 322/97. Topluluk İstatistik Programı 1999/126/EC

15 İstatistiki veri ve iş kazalarının analizi genellikle hem ekonomik hem de önleme politikalarının geliştirilmesi açısından çok önemli bir araç olarak kabul edilmektedir. Burada birbirlerini tamamlamak ve doğrulamak amacıyla iki bilgi kaynağı ( tüm AB ülkelerine gönderilen anket çalışması, resmi internet sitelerinden- EUROSTAT ve HASTEderlenen bilgilerin analizi) kullanılarak hazırlanan bir çalışmanın sonuçlarını da aktarmak istiyoruz. Anket Şubat 2000 yılında tüm AB ülkelerinin İş Teftiş Kurullarına gönderilmiştir. Anket soruları kaza raporlama, işverenlerin yükümlülükleri, yetkili organların teftiş uygulamaları, resmi istatistiklerin derlenmesinde kullanılan uzmanlar gibi konuları içermektedir. İkinci bilgi kaynağını EUROSTAT (European Statistics); OSHA (European Agency for Safety and Health at Work); HASTE (European health and safety database); ILO (International Labour Organisation) ve linkleri oluşturmaktadır. Bu çalışmada ülkelerin kaza raporlama ve kayıt sistemleri, iş kazalarının incelenmesi açısından işverenlerin sorumlulukları, resmi teftiş ve uygulamalar ve iş kazalarında Avrupa veri tabanı incelenmeye çalışılmıştır. Avrupa Birliği nin 12 Haziran (Avrupa Konseyi,1989) 89/391/EEC sayılı Direktifi 3 sağlık ve güvenlik anlayışına getirdiği yaklaşım açısından önemli bir kilometre taşı olmuştur. Düzenleyici bu dokuman önleme politikalarına temel bir bakışı ortaya koymakta ve bu politikaların uygulanmasına rehberlik etmektedir. Bu Direktif aynı zamanda işletmenin farklı düzeylerindeki sorumluluklarla ilgili genel bir ilkeler bütünü oluşturmaktadır. Bu Direktifi uyumlaştıran tüm AB ülkeleri bu Direktifin öngördüğü sağlık ve güvenlik anlayışına uygun olarak mevzuatlarını değiştirmişlerdir. Bu değişim hızı her ülkenin gelişmişlik düzeyine göre farklılık göstermiştir. İş kazaları istatistiklerinin üretilmesinde her Üye Ülkenin kendine has bir sisteme sahip olması, beraberinde norm birliğine gidilmesini ve üretilen verilerin mukayese edilmesini güçlendirmektedir. Bu Direktif in 9.1 inci maddesi işverenlerin yükümlülüklerini düzenlemekte ve işverenlere üç günden fazla işgünü kaybı ile sonuçlanan iş kazaları ile ilgili kayıtları tutma, işçilerin uğradığı iş kazaları ile ilgili rapor hazırlama (bildirim) yükümlülüğü getirmektedir. Bu bildirimin güvenilirliği ve bu yöndeki hassasiyetin düzeyi, kaza veri tabanı oluşturma ve resmi istatistiklerin elde edilmesi (ana girdi) açısından son derece önemli olmaktadır. Tüm ülkeler iş kazaları için resmi bir raporlama formuna sahiptir. Üye Ülkeler için zaten bu durum Direktif te açıkça zorunlu hale getirilmiştir. Ancak yine de uygulama farklılıkları bulunmaktadır. Örneğin, Finlandiya ölümlü iş kazaları için farklı bir form kullanmaktadır. İspanya kazanın sonuçlarına göre değişen (örneğin kaza olup olmadığına göre değişen) iki tür forma sahiptir. İspanya 1989 dan beri makinalardan kaynaklanan kazaları içeren üçüncü bir ayrıntılı raporlama formu geliştirmiştir. Yetkili kurumlara bildirilen kaza türü açısından da önemli farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılık açıkça ülkeler arasında iş kazası tanımının farklı olmasından kaynaklanmaktadır. Belçika, Avusturya, Portekiz ve İspanya işçinin işi ile evi arasında geçirdiği kazayı da iş kazası olarak değerlendirmekte, sınıflandırmakta ve veri tabanına almaktadır. Diğer ülkeler örneğin, Almanya, İtalya ve Birleşik Krallık iş kazasından daha ziyade işe-gidiş geliş sırasında olmuş kaza (commuting accident) olarak sınıflandırmaktadır (ESAW sadece İrlanda ve Birleşik Krallığın bu şekilde sınıflandırma yaptığını bildirmektedir). 3 Bakanlığımız bu Direktifi (Resmi Gazete Tarihi/Sayısı: / 2531) 2003 yılında İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği olarak Ulusal Programa uygun bir şekilde uyumlaştırmıştır. Danıştay a atıf yapılacak

16 İŞ KAZALARININ RAPORLANMASI VE KAYIT ALTINA ALINMASI AB ÜLKESİ SİSTEM ADI KAZALARIN YETKİLİLERE BİLDİRİLMESİ Avusturya Kaza Sigorta İstatistikleri > 3 günden fazla işgünü kaybı (seyahat dâhil) Belçika İş Kazası İstatistikleri 1 günden fazla işgünü kaybı (seyahat dâhil) Danimarka İş Kazalarının Kaydedilmesi Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan İrlanda İş Kazaları Veri Tabanı İş Kazaları Ulusal İstatistikleri İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri Çalışma Bakanlığı İş Kazaları İstatistikleri Fabrikalar, İnşaatlar, Limanlar, İskele ve Rıhtımlar, Depolar ve Elektrik RESMİ BİLDİRİM FORMU TÜM FAALİYETLER YA DA EKONOMİK SEKTÖR Kendi adına çalışan ve öğrenciler dâhil 1 günden fazla işgünü kaybı Petrol ve doğal gaz çıkarma, deniz ve taşımacılık hariç 3 günden fazla işgünü kaybı NOT Kamu Sektörü ve Demiryolları iş kazası istatistikleri derlemekte Tüm kazalar kayıt altına alınmakta Sistem meslek hastalıkları için de kullanılıyor. Kayıt farklı (Ölümlü iş kazaları için özel bildirim formu) 1 günden fazla işgünü kaybı Kendi adına çalışanlar dahil Elektrik, gaz maden çıkarma, kamu çalışanları 3 günden fazla işgünü kaybı, fakat istatistikler örnekleme dayanmaktadır (% 10) 3 günden fazla işgünü kaybı Fakat istatistikler sadece incelenmiş kazalara dayanmaktadır Maden çıkarma ve tüm sanayi için Ölümlü iş kazaları farklı şekilde kayıt altına alınmakta ve farklı bir organ tarafından incelenmekte Sistem meslek hastalıkları için de kullanılıyor Ölümlü iş kazaları için diğer veri tabanı. Sistem aynı zamanda meslek hastalıkları için de geçerli Seçilmiş faaliyetler Sistem geliştirilmek üzere yeniden gözden geçiriliyor > 3 günden fazla işgünü kaybı Sadece sistemde listelenen faaliyetler için Maden ve taşocakları için farklı bir sistem

17 İtalya Lüksemburg Hollanda Portekiz İspanya İsveç Birleşik Krallık İstasyonlarında İş Kazaları Ulusal Sigorta Kurumu İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Kaydı İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri Endüstriyel Kaza İstatistikleri İş Kazaları Bilgilendirme İş Kazaları İstatistikleri İsveç İş Kazaları Bilgi Sistemi İş Kazaları Verisi > 3 günden fazla işgünü kaybı (seyahat dâhil değil) Tüm iş kazaları bildiriliyor Maden ve Demir-Çelik; tamamı kayıt altına alınmakta Diğer sektörler; sadece istatistikler için temsili rakam kullanılıyor Tamamı, fakat sadece ölümlü ve ciddi kazalar veri tabanına alınmakta 1 günden fazla işgünü kaybı (seyahat dâhil) 1 günden fazla işgünü kaybı (normal) (yaralanma olmadığında diğer bir usul işlemektedir Tamamı, fakat sadece 1 günden fazla işgünü kaybı veri tabanına alınmakta. Tüm bildirimler mikrofilm ortamında tutulmakta (seyahat dahil değil) > 3 günden fazla işgünü kaybı (seyahat dâhil değil) Kendi adına çalışan dâhil Meslek hastalıklarının izlenmesinde de aynı kurum İki farklı form Hastalıklar için aynı form Kamu sektörü ve kendi adına çalışanlar hariç Kamu sektörü ve kendi adına çalışanlar dâhil Kamu sektörü ve kendi adına çalışanlar dâhil Kendi adına çalışanlar ve öğrenciler dahil Kendi, adına çalışan dahil Tüm taşımacılık ve kamu çalışanları hariç İş kazaları istatistikleri için diğer bir sistem bulunmaktadır 2000 yılından sonra kendi adına çalışanlar dâhil edildi Makinelerde meydana gelen kazalar için diğer bir veri tabanı bulunmaktadır Sistem aynı zamanda meslek hastalıkları için de kullanılmaktadır İş kazalarında üç farklı veri tabanı mevcut

18 Üye ülkeler arasında bildirim ve/veya kayıt altına alma oldukça farklılık gösterebilmektedir. Altı ülke (Belçika, Danimarka, Fransa, Portekiz, İspanya ve İsveç) 1 ya da daha fazla işgünü kaybı ile sonuçlanan tüm iş kazalarını kayıt altına alırken, Avusturya, Finlandiya, Almanya, İrlanda, İtalya ve Birleşik Krallık 3 günden fazla işgünü kaybı ölçütünü kullanmaktadır. Dört ülkede yetkililer bildirilen tüm iş kazalarını kayıt altına almamakta, istatistikleri temsili örnekleme ya da sadece resmi olarak incelenenlere dayanmaktadır. Bir farklılık da Faaliyet türünde (Faaliyetin Ekonomik Sektörü) gözükmektedir. Bazı veri tabanları tüm faaliyetleri hatta kendi adına çalışanları ve kamu sektöründe çalışanları da içermektedir. Aksine Danimarka, Fransa, İrlanda ve Birleşik Krallık gibi ülkeler ana sektörleri ayırarak ele almakta ve hatta aynı ülke içerisinde farklı yetkili kurumlar izlemeyi gerçekleştirmektedir. Taşımacılık (deniz, hava ve demiryolu) ve ham petrol ve maden çıkartılması kadar enerji üretimi dâhil ekonomik sektörler özel bir şekilde işlem görmektedir. İki ülkede (Yunanistan ve Hollanda) kendi adına çalışanların ulusal kayıt sistemlerine dâhil edilmedikleri anlaşılmaktadır. Tüm Avrupa ülkelerinde çalışma biçimlerinin değişmesi ve buna bağlı olarak kendi adına çalışanların sayısındaki artış, bu kişilerin maruz kaldıkları iş kazalarını ve istatistik sistemlerindeki yerlerini tartışmaya açmıştır. Bu nedenle hazırlanan yeni yasal düzenlemelerde bu gruplar da sisteme dâhil edilmektedir. Ulusal izleme sistemine genellikle dâhil edilmeyen diğer gruplar aile üyelerinin çalıştığı işler ve günübirlik işçiler. Bu kapsam dışılığın bazı ülkelerde (örneğin Yunanistan da aile üyeleri ve günübirlik işçilerin işgücünün yarısından fazlasını oluşturmaktadır) ciddi bir sorun olarak ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Bazı ülkelerin ise diğerlerinin aksine iş kazaları istatistiklerini üretmekte birden fazla sistem kullandığı görülmektedir. İşverenlerin işyerlerindeki kazaları inceleme görevi genelde mevzuatlarda açıkça ortaya konmamıştır (89/391/EEC sayılı Direktifte de açıkça belirtilmemektedir). Bu durum birçok ülkenin yasal sistemlerinde de açık değildir. Birçok AB ülkesinde işverenin kaza incelemeleri sadece bildirim formunun doldurulması için yapılmaktadır. Tüm AB ülkesinde Direktif in çizdiği yasal çerçeve işverenlere, tüm işletmelerde sağlık ve güvenlik politikalarının olması, iş kazalarının kayıtlarının tutulması ve muhafazası, ilgili yetkili kuruma bu kazaların raporlanması (bildirimini) ve harici ve dahili sağlık ve güvenlik servislerinin oluşturulması yönünde yükümlülükler getirmiştir. Bu yükümlülükler altında işletmeler harici iş sağlığı ve güvenliği servislerinden hizmet alabilme seçeneğine sahiptirler. Hizmet alımı her zaman küçük ve orta ölçekli işletmeler için mali külfet açısından sorun olmuştur. Bu harici servisler iş sağlığı ve güvenliği hizmetleri yanında kazaların incelenmesi ve yetkili kuruma raporlanması (bildirimi) konusunda da işverenlere yardımcı olmaktadırlar. Bu durumun dışında ölümlü ve çok ciddi yaralanmayla sonuçlanan (maluliyetle sonuçlanan) iş kazaları iş müfettişleri tarafından incelenmekte ve analiz edilmekte ve aynı zamanda sigorta kurumları da tazminat yükümlülükleri açısından olaya müdahil olmaktadırlar. Bazı ülkeler (Finlandiya, Danimarka ve İsveç) kaza nedenlerini değerlendirerek sürecin geliştirilmesinde çok daha fazla aktif olmaktadırlar. Bu ülkeler bunu sadece çok kapsamlı ve etkin bir bildirim formuna sahip olarak değil aynı zamanda bir kaza incelemesinin nasıl gerçekleştirileceği yönünde işverenlere sağladıkları rehberlikle de gerçekleştirmektedirler. Zorunlu olmamasına rağmen bu ülkeler işverenleri işyerlerinde meydana gelen kazaları ayrıntılı bir şekilde incelemeleri yönünde teşvik etmektedirler. Bu yöntem kaza ile ilgili tüm nedenlerin ortaya konmasına yardımcı olacağı gibi yetkili kurumlara yapılan bildirimler ve raporlamalarla da önleyici politikaların geliştirilmesinde ihtiyaç duyulan bilginin sağlanmasına da katkı sağlayacaktır (Danimarka İş Teftiş Kurulu, 1991; Tarvainen and Seppanen, 2000; İsveç Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu, 1996 Yönetmelik AFS 1996:6).

19 Birleşik Krallık ta (HSC, 1998; HSC, 2001) Sağlık ve Güvenlik Komisyonu ulusal düzeyde işverenler açısından iş kazalarının incelenmesinin zorunlu olup olmadığına karar vermektedir. İlke olarak bu konudaki rehberliğin yasal yükümlülükten daha ziyade faydalı olduğu görülmektedir. HSC bu nedenle yasal değişikliklerin tavsiye edilmesinden daha ziyade rehberlerin öne çıkarılması yönünde karar almıştır. Birleşik Krallık İş Sağlığı ve Güvenliği İdaresi (HSE) işyerlerinde meydana gelen kaza ve olayların incelenmesi amacıyla işverenlere, güvenlik uzmanlarına ve sendikalara rehberlik etmek amacıyla zorunlu olmayan fakat yasal süreci bire bir karşılayan bir rehber yayımlamıştır (Investigating accidents and incidents, HSE, 2004). ABD de İş sağlığı ve Güvenliği İdaresi nin (OSHA) kaza incelemeleri konusunda bir direktifi bulunmakta fakat bu direktif iş kazası incelemelerine nasıl yaklaşılacağı, nasıl bir kaza inceleme tekniğinin uygulanacağını içermemektedir. İspanya birçok AB ülkesinde olduğu gibi mevzuatında tam açık olmasa da örtülü olarak işverenlerin iş kazalarını inceleme görevini düzenlemiştir ( Spain-Ministerio de Trabajo Y Asuntos Sociales, 1995 Ley 31/95, de 8 de Noviembre). İş kazalarının incelenmesi konusunda özel bir rehber ya da yöntem bulunmamaktadır. Ancak, 1989 da İspanya kazaların (örneğin makinalarda meydana gelen ciddi ve ölümlü iş kazaları gibi) iyi bir şekilde izlenmesi amacıyla özel bir sistem ve veri tabanı geliştirmiştir. Bu tür olaylarda bildirim formları çok ayrıntılı ve çok fazla soru maddesi içermesi ve formun adeta bir rehber gibi hem teknik nedenleri hem de çevresel etkenlerden kaynaklanan durumların değerlendirilmesini içermesi nedeniyle uygulanabilir olmadığı düşünülmektedir. Buna karşın, insan faktörleri ya da idari hatalar gibi diğer öncelikli nedenler sistem tarafından tamamen değerlendirilmeyebilmektedir. Birçok AB ülkesinde çok açık olarak iş kazalarının resmi incelemeleri eğitimli iş müfettişlerince ya da teftişe eşlik etmesi için davet edilen harici uzmanlardan oluşan büyük bir ekip tarafından gerçekleştirilmektedir. Mevcut uygulama prosedürü ülkeler arasında büyük değişiklik göstermekte hatta aynı ülke içerisinde kazanın şiddetine de bağlı olabilmektedir. Tüm AB ve Nordik ülkelerinde devlet gözetimi ve rehberliği oldukça geleneksel bir yapıda gözükmektedir. Avusturya, Hollanda ve Birleşik Krallık ın iş kazalarının incelenmesi konusunda rehberleri vardır. Örneğin İrlanda, Portekiz ve İspanya yazılı herhangi bir rehbere sahip değildir. Bu ülkelerde iş müfettişleri incelemelerini sahip oldukları deneyimle ve kıdemli iş müfettişlerinin bakış açılarıyla yürütmektedirler. Tüm ülkelerde iş kazalarını incelemek üzere eğitimli iş müfettişlerinden oluşan kalıcı bir organ bulunmaktadır. Bazen bu iş müfettişlerine, iş kazası incelemelerinde eşlik etmek üzere ekibe dahil edilen harici uzman uygulaması da görülebilen ortak uygulamalardandır. Avusturya, İrlanda ve Birleşik Krallık ta harici uzman kullanımı oldukça sınırlandırılmıştır. Tüm ülkelerde iş kazaları veri tabanı ve istatistiki derlemeler, istisnasız olarak önleyici politikaların geliştirilmesinde veya teftiş programlarının planlanmasında ya da her ikisi amaçlanarak kullanılmaktadır. Ancak dört ülke öncelikli olmasa da (Belçika, Fransa, Almanya ve İtalya) mali amaçlarla (sigorta politikası) mesleki istatistikleri kullandıklarını belirtmektedir. Fransa ve İtalya da iş kazası istatistikleri aynı zamanda iş kazalarından kaynaklanan maliyetleri belirlemek üzere katkı oranlarının (işletmeler için) oluşturulmasında da kullanılmaktadır. Böylece sosyal güvenlik tarifeleri değişmekte ve bu kazanın maliyetine bağlı olmaktadır. Bu tür politikaların geniş bir alanda kullanılması önleyici tedbirlere yol açması açısından bir tür ekonomik teşvik olmaktadır. İsveç te tam aksine iş kazası sigortası istihdam vergisiyle finanse edilmektedir. Bu uygulama kaza oranına ya da işletmenin risk derecesine bağlı değildir. Ancak 1992 den beri işverenler ilk 14 işgünü kaybı için ödeme yapmakta bundan sonraki dönem için yapılması gereken hastalık yardımı ödemesi ulusal

20 hastalık sigorta sistemi tarafından karşılanmaktadır (Swedish National Board of Occupational Safety and Health, 1996). Bu yeni tazminat politikası işverenleri hafif kazaların bildirilmemesi yönünde cesaretlendirmektedir. İsveç sigorta sisteminde yapılacak değişikliğin kaza bildirimleri üzerinde çok fazla bir etkisinin olmayacağını düşünmektedir. İspanya da iş kazası bildirimlerinin oldukça düşmesi üzerine 1999 yılında yasal bir düzenleme yapılmıştır. Bu düzenlemede işverenler ilk 15 işgünü kaybı için ortak hastalıklara göre (örneğin, iş kazalarıyla ilgili değil) ödeme yapmak zorundadırlar. Sigorta şirketleri kazalardan kaynaklanan işgünü kaybını tazmin etmektedirler. Sonuçta daha önce hastalık olarak tazmin edilmiş birçok kaza rapor edilmektedir. İş kazalarının raporlanma düzeyi (bildirim düzeyi) ekonomik menfaatlerden bağımsız değildir. Avrupa İş Sağlığı ve Güvenliği Ajansı (2000) sigorta tabanlı sistemlerde raporlanma (bildirim) oranının oldukça yüksek (hemen hemen % 100) olduğunu, sigorta tabanlı olmayan sistemlerde ise bu oranın orta düzeyde olduğunu ( % 30 ile % 50 arasında değişen oranlarda) belirtmektedir. TABLO: TÜM ÜLKELER İÇİN ORTAK VERİ TABANI TEMEL GÖSTERGELERİ Sınıf Temel göstergeler/değişkenler İşveren/işletme Kimlik ayrıntıları, coğrafi konum, büyüklük (işçi sayısı), ekonomik faaliyet (endüstriyel sınıflandırma) Kazazede Kişisel kimlik bilgilerinin ayrıntıları, yaş, cinsiyet, ücret, uyruk, istihdam şekli, mesleği Kazanın sonucu Türü/yaralanmanın çeşidi, yaralanan organ, önemlilik derecesi (kayıp işgünü ve/veya maluliyet) Kaza Gün ve zamanı, maddi etken, neden/koşullar Genelde ülkeler iş kazaları ve meslek hastalıklarında kullandıkları sistemlerin önleyicilik ve/veya iş teftişinin planlanmasında oldukça etkin olduklarını belirtmektedirler. Örneğin, Belçika, Finlandiya, Fransa, İtalya, Hollanda ve İsveç iyi bir raporlama sağladığını, Almanya ve İsveç yüksek güvenilirlik/kaliteye sahip olduğunu, Fransa ve İtalya ekonomik veri/prim politikası belirlemede etkin olduğunu belirtmektedir. İş teftiş kurulları iş sağlığı ve iş güvenliğinin geliştirilmesinde merkezi bir öneme sahiptir ve artan bir şekilde dikkatlerini risklerin tahmin edilmesi tanımlanması ve önlenmesine ayırmaktadır. Genelde iş teftiş kurulları stratejik planlarını besleyen araştırma, teftiş ve farkındalık oluşturma gibi alanlarda bilgiye ihtiyaç duymaktadır. AB de üye ülkelerin yaklaşık yarısında iş sağlığı ve güvenliği (İSİG) ile ilgili konuların araştırılmasında sınırlı da olsa sorumlulukları bulunmaktadır. Üç ülkede iş müfettişlerinin (Birleşik Krallık, İzlanda ve Macaristan) İSİG araştırmalarında tam sorumlulukları bulunmaktadır. Araştırmalarda sınırlı da olsa sorumlulukları bulunan ülkelerdeki iş müfettişleri daha çok örneğin spesifik İSİG konularına, ciddi iş kazalarının incelenmesine, testlere ya da laboratuvar çalışmalarına ya da teftiş verilerinin analizine odaklanmaktadırlar. Ülkelerin İSİG konusunda yapacakları araştırma önceliklerine ışık tutmak üzere kullandıkları veriler çoğunlukla teftiş faaliyetleri, kayıt altına alınmış iş kazası istatistikleri ya da meslek hastalıklarından gelmektedir. İş teftiş kurullarının teftiş önceliklerini belirlemede, bazen aktif olarak katıldıkları İSİG alanında yapılan araştırmaların sonuçlarını kullandıkları anlaşılmaktadır. İSİG alanında yapılan araştırma öncelikleri genelde dört ya da beş yıllık (bazı ülkelerde bir ya da iki yıllık) hazırlanmaktadır. AB ülkelerinde son üç yıl içerisinde en fazla öncelik verilen araştırmalar

21 kas iskelet sistemi rahatsızlıkları (MSDs), psikososyal sorunlar, tehlikeli maddeler (kimyasal ve biyolojik), İSİG yönetim sistemleri ve risk değerlendirme konularından oluşmaktadır. İş kazaları ve meslek hastalıkları, ekonomik yön, izleme ve KOBİ lerde öncelikler arasında olabilmektedir. Hemen hemen tüm AB ülkesinde iş teftiş kurulları önceliklerini belirlemede, teftiş programlarını hazırlamada İSİG alanında yapılan araştırmaları kullanmaktadır. Birçok durumda teftişlerden gelen veri (alınan önlemler, yaptırımlar, yüksek riskli durumlar gibi) iş teftiş veri tabanında elektronik olarak tutulmaktadır. Bu veri tabanında aynı zamanda iş kazaları ve meslek hastalıkları verileri de tutulmaktadır. ÜLKELER İSİG (TEFTİŞ) STRATEJİK PLAN ÖNCELİK SÜRESİ (Yıl) +1= strateji artı yıllık planı göstermektedir Avusturya 1 Belçika 3+1 Çek Cumhuriyeti 1 Danimarka 5 Estonya 5 Finlandiya 4 İzlanda 3+1 İrlanda 3+1 Litvanya 3+1 Lüksemburg 5+1 Hollanda 4 Polonya 3+1 Portekiz 3 Romanya 5 Slovak 1 Slovenya 1 İspanya 0.5 İsveç 3+1 İsviçre 1 Birleşik Krallık 7+1 Tablo: Teftiş Önceliklerini Belirleme süreleri İş teftiş kurullarının teftiş programlarını önceliklendirmesinde bilgi kaynaklarının etkin kullanımı önem kazanmaktadır. İşyeri teftişleri iş müfettişlerinin tanımlanmış görevleri arsında sadece bir tanesini içermektedir. Sadece bu ziyaretler sonucu elde edilen bilgi program oluşturmakta kullanılmamakta aynı zamanda iş müfettişlerinin sorumluluk alanları içerisinde olan farkındalık oluşturma, rehberlik ve danışmanlık, araştırma, lisans vermek, istatistiklerin yayımlanması gibi konularda elde edilen bilgilerde kullanılmaktadır. Hemen hemen tüm ülkelerde çalışma bakanlıkları teftiş önceliklerinin kararını resmi olarak almakta istisnai olarak da teftiş kurulu başkanlığı bu görevi üstlenmektedir. Teftiş öncelikleri kıdemli iş müfettişleri, sosyal taraflar, bazen de sigorta kurumları ile yapılan görüşmeler sonucunda çok geniş bir istişare ile alınmaktadır. Bazı iş teftiş kurulları teftiş programına alacakları işyerlerini risk sınıflandırma sistemi ya da analizi kullanarak belirlemektedir. Bu sistem belirli tehlikelerin varlığı (önceki teftişlerden elde edilen bilgiye güvenilerek oluşturulmuş), sektör ya da işyeri büyüklüğü, işyerinde meydana gelmiş iş kazaları ve meslek hastalıkları ya da şikâyetler gibi etkenlere dayanmaktadır. Teftiş önceliklerinin belirlenmesinde işverenlerin risk profili kadar örneğin, taşımacılık, şiddet ve stres, gürültü ve titreşim ya da kimyasallara

22 maruziyet gibi risk türlerine de odaklanılmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği alanında yürürlüğe giren bir mevzuat da iş teftiş programının önceliklerini etkileyecek hususlar arsındadır. Tüm ülkelerde iş müfettişleri işyerlerinde İSİG konularını bire bir gözlemleyen, deneyim edinen ve mevzuatı yaşatan kişiler olmaları nedeniyle teftiş önceliklerinin belirlenmesi açısından önemli bir konumda bulunmaktadırlar. Birçok AB ülkesinde öncelikler altı aydan (İspanya) yedi yıla (Birleşik Krallık) kadar değişen bir aralıkta belirlenmektedir. Birçok durumda bu süreler ülkelerin İSİG stratejilerini yansıtacak şekilde üç, dört ya da beş yıl olabilmekte ve genellikle yıllık planlarla hayata geçirilmektedir. Ülkelerin son üç yıllık temel teftiş önceliklerine bakıldığında çoğunun spesifik işyeri tehlikeleri ile ilgili ya da yüksek riskli sektörlerle ilgili olduğu görülmektedir. Daha düşük kapsamda hassas risk grupları ve İSİG yönetim sistemleri teftiş önceliklerini oluşturmaktadır. Aşağıdaki şekilde de görülebileceği gibi potansiyel tehlikeler açısından iş teftiş programlarının önceliğini iş kazalarının azaltılması ve incelenmesi, elle taşıma işleri, MSDs (kas iskelet sistemi rahatsızlıkları), tehlikeli maddeler- özellikle asbest- ve stres ve işyerinde şiddet gibi psikososyal sorunlar almaktadır. Sektör önceliği açısından inşaatlar, karayolu taşımacılığı, tarım ve sağlık sektörü en fazla öne çıkanlar olmaktadır. Genç işçiler ve kayıt dışılık hassas risk grupları arasında önceliği almakta, İSİG yönetim sistemleri açısından da risk değerlendirme birinci sırada gelmektedir. Birçok AB ülkesinde farkındalık oluşturma yaptıkları işin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Bu alanda faaliyetler, basılı yayınlardan televizyonlara, radyoya ve basına yapılan programlara, konferanslar ve seminerlere kadar geniş bir alanda yürütülmektedir. Birçok teftiş kurulu eğitim, denetim ve danışmanlığı içeren hedeflenmiş teftiş programlarıyla bu faaliyetleri sürdürmektedir. Sosyal tarafların dâhil edildiği ve sektör temsilcilerinin katıldığı rehberlik ve danışmanlık faaliyetleri de AB ülkelerinde iş müfettişlerinin sürdürdüğü ortak faaliyetlerdendir.

23 Şekil-. AB ülkelerinde ulusal teftiş önceliklerinin konu başlıklarına göre dağılımı İş kazaları, nedenlerinin belirlenmesi ve önleyici tedbirlerin hayata geçirilmesi açısından iş müfettişleri tarafından incelenmelidir. Bu incelemeler, mekanik yollarla (mühendislik çalışmalarıyla) ya da iyi bir denetim ve gözetim ya da işçilerin eğitimi gibi idari yollar kullanılarak benzer kazaların önlenmesi amacıyla gerçekleştirilir. İncelemelerde yasal yükümlülüklerin belirlenmesi bu sürecin doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. İş müfettişleri tüm işyerlerinde meydana gelen iş kazalarını incelememelidir. Hangi iş kazalarının incelenmesi gerektiği ve hangilerinin de incelenmemesi gerektiğine karar verilmesi gerekmektedir. İş kazası incelemeleri için genel ilkeler belirlenmelidir. Örneğin;

24 Ölümlü ve ciddi kazalar benzer kazaların tekrar vuku bulmasını önlemek üzere inceleme programına alınmalıdır. Aynı işletmede hafif kazalar tekrar tekrar meydana geliyorsa, bu tür kazalar da kazanın şiddetine bakılmaksızın, o işyerinin sağlık ve güvenlik politikası açısından neyin yanlış gittiğinin belirlenmesi için mutlaka inceleme programına alınmalı ve incelenmelidir. Bireysel olarak her bir işçi açısından bakıldığında ciddi sonuçları olmasa da işçileri toplu olarak etkileyen kazalar (toplu kazalar) da inceleme programına alınmalı ve incelenmelidir. Kaza incelemeleri en azından şu soruların cevaplarını bulmaya çalışmalıdır; o Kaza ne zaman meydana geldi? o Kaza nerede meydana geldi? o Kazaya kimlerin maruz kaldığı? o Kaza sonrası ne oldu? o Kazanın meydana gelmesine katkı sağlayan etkenler nelerdi? o Benzer kazalar nasıl önlenebilir? Genel ilke, iş müfettişlerince incelemelerin mümkün olduğu ölçüde kaza sonrası derhal yapılmasıdır. Bir kaza sonrası kaza mahalli mümkün olduğu ölçüde olduğu gibi (kaza sonrası yaralanan ya da diğer kişilerin güvenliğini sağlamak üzere alınan özel önlemler ya da maddi hasarın önlenmesine yönelik uygulamalar hariç) bırakılmalıdır. Kaza mahallinin dikkatli bir şekilde teftiş edilmesi ve şahitlerle tercihen işveren ya da temsilcileri olmaksızın görüşülmesi gerekmektedir. Müfettiş suçu dağıtmaksızın kişileri sorgulamalıdır. İş kazası incelemelerinde amaç bir suçlu bulmaktan daha ziyade, bir daha kaza olmaması için gerçekleri ortaya çıkarmaktır. Kazaya maruz kalan işçilerle mümkün olduğu ölçüde kazadan hemen sonra işyerinde, hastanede ya da evinde görüşülmelidir. Mümkün olduğu ölçüde kaza mahalli ile ilgili fotoğrafların, krokilerin ve benzer kanıt çalışmaların incelemelerde alınması gerekmektedir. İş kazası incelemelerinde iş müfettişleri şu dört ana hususu ortaya çıkarmaya çalışmalıdır; Kazanın ani nedenini ( aşırı yüklemeye neden olan hasarlı, eski ya da yıpranmış bir elektrik kablosu, kırık bir basamak ya da merdiven parmaklığı, zımpara taşı koruyucusu gibi) Hemen gözükmeyen fakat eşit derece öneme sahip etkenler (yorgunluk, eğitim eksikliği gibi) İşletmenin idari ve İSİG yönetim sistemindeki hatalar ya da eksiklikler Mevzuata aykırılıklar Bulgular ortaya konduktan sonra iş müfettişleri ne yapacağına karar vermelidir. Örneğin; Kaza açıkça bir mevzuat hükmünün ihlalinden kaynaklanıyorsa, iş müfettişi bu sorumluluk alanıyla ilgili yasal işlem yapmalı, iyileştirilmeye açık alanları belirtmeli ya da yasaklama bildirimi bırakmalı ya da her ikisini birden yapmalıdır. Kaza işverenin ya da işçinin tedbirsiz ve dikkatsizliği sonucu olmuşsa, iş müfettişi güvenlik önlemleri ve eğitimi öne çıkaran tavsiyelerde bulunmalıdır. Kaza işçinin fiziksel ve ruhsal durumundan (yorgunluk, alkol ve madde bağımlılığı, iş yükü gibi) kaynaklanıyorsa, iş müfettişleri örneğin yorgunluğu önlemek üzere yapılan işle ilgili organizasyonun iyileştirilmesi ya da işyerindeki gözetimin arttırılması konusunda tavsiyelerde bulunmalıdır.

25 İş Kazası (henüz) mevzuatta belirtilmeyen bir nedenden kaynaklamış olsa bile, iş müfettişleri ani bir yaptırımla (yasaklama ya da işin durdurulması bildirimi) tehlikeli olan makinenin kullanımını ya da bir sürecin (işlemin) sürdürülmesini yasaklayabilmelidir. Belirtildiği gibi iş kazası incelemeleri iş müfettişlerinin temel görevlerinden biridir ve bu incelemeler 5 temel koşulu yerine getirilmelidir: yasal (yasal gereklilikleri karşılamalı, iş sağlığı ve güvenliği mevzuatının ihlalini belgelemeli, yasal yükümlülükleri sıralamalı), betimleyici ( olayları ve kazaya neden olan şartları açıklamalı), nedensel ( kazanın muhtemel nedenlerini belirlemeli), önleme (gelecekte benzer kazaların olma olasılığını azaltan ne tür değişiklikler yapılması gerektiği ile ilgili tavsiyede bulunma) ve araştırma (kaza araştırma ve önleme programlarında kullanmak üzere kaza bilgisi toplama). İş kazası incelemeleri zamanla teknik faktörlerden insan faktörlerine ve bugün de örgütsel faktörlere doğru bir kayma göstermiştir. İş müfettişleri iş kazası incelemelerinde, bu yüzden işyeri tehlikelerini, insan faktörünü ve yönetim faktörünü dikkate almak ve hukuki süreci de değerlendirmek zorundadırlar. İş müfettişleri hukuki süreci de dikkate alan bir kaza inceleme yöntemi kullanmalıdır. Aslında iş müfettişlerinin bilinen kaza inceleme yöntemlerini rahatlıkla kullanabilecekleri ve bu inceleme sürecine formasyonları gereği sağlık ve güvenlik mevzuatını uyarlayabilecekleri belirtilmektedir. Bunu yanında, iş müfettişlerinin nedenlerle ilgilenmeleri ve etkin bir denetim gerçekleştirdiklerini gösterme çabasının üzerlerinde bıraktığı endişe, beraberinde gereksiz bir şekilde uzun ve ayrıntılı raporlama yapma eğilimi doğurmaktadır. Ancak Richthofen (Von Richthofen W. Labour Inspection, 2002) yüksek oranda bilgisayar destekli bir teftişte, normal kaza raporlarının 85 kelimede (Birleşik Krallık ta HSE tüm kaza raporlarının hemen hemen 90 kelimede yazılabileceğini öngörmektedir) taslak haline getirilebileceğini belirtmektedir. Resmi bir inceleme yönteminin olmaması da incelemeler üzerindeki tartışmalara farklı bir bakış açısı kazandırmaktadır. İş kazası incelemelerinde standart bir metodolojik yaklaşım kullanılması, iyi oluşturulmuş prosedürlerin takibi yapılarak, sürecin kalite kontrolünü de mümkün kılacaktır. Her bir ülkenin iş teftiş sistemi tarafından kullanılmak üzere uyarlanmış bir kaza inceleme standardı (yöntemi), ulusal (ve beraberinde uluslararası) düzeyde verilerin toplanmasını ve yorumlanmasını da sağlayacaktır. İş müfettişlerine destek olmak üzere iş kazası incelemelerine rehberlik edecek bir prosedürün ya da diğer dokümanların (yöntem/teknik) olması önemlidir. Bu tür bir yapılanmanın eksikliğinde, iş müfettişlerinin kaza incelemeleri daha çok, onların bilgilerine, deneyimlerine ve önceki gözlemlerine ve alışıla gelen uygulamalara dayanacaktır. Diğer bir ifade ile somut bir rehber eksikliği iş müfettişlerini kendi kişisel yöntemlerini ve yorumlarını kullanmaları yönünde baskılayacaktır. Kaza incelemelerinde her zaman inceleme yapan müfettişin öngörüsü olacaktır. Fakat arzu edilen bu sezgi ve öngörünün kabul edilmiş bir yöntemle desteklenmesidir. İş teftiş kurullarının bu süreçte öncelikli görevi son yıllarda geliştirilmiş kaza inceleme yöntemleri arasından inceleme yöntemlerini seçmek ve uygulanabilir hale getirmek olacaktır. Yöntemlerin birçoğu, karmaşık teknolojik sistemler kullanılan yerlerde meydana gelen büyük kazaların incelenmesi için geliştirilmiştir. Bu yöntemler iş müfettişleri tarafından incelenen ve çoğunluk teşkil eden iş kazaları için uygun görünmemektedir. Bu yüzden seçim yapılırken şu hususların göz önünde bulundurulması faydalı olacaktır: yöntemin literatürde belirtilmiş olması, son zamanlarda sistem yaklaşımını takip ederek geliştirilmiş olması ve sıradan iş kazalarının incelenmesinde kullanılmış olması. Bu ölçütlere göre şu yöntemler önerilmektedir: İş Kazaları İnceleme Tekniği (WAIT) Bu yöntem Jacinto ve Aspinwall tarafından geliştirilmiş (Work Accidents Investigation Technique (WAIT) Part I. Saf Sci