T.C BAŞBAKANLIK GÜNEYDOĞU ANADOLU PROJESİ BÖLGE KALKINMA İDARESİ

Transkript

1 T.C BAŞBAKANLIK GÜNEYDOĞU ANADOLU PROJESİ BÖLGE KALKINMA İDARESİ GAP SULAMALARINDA ENERJİ MALİYETİNİN ÜRÜN MALİYETİ İÇERİSİNDEKİ PAYI HAZIRLAYANLAR : Mekin TÜZÜN Hüseyin DEMİR Nesrin BAYSAN Gonca KARACA BİLGEN Prof. Dr. Süleyman KODAL ANKARA NİSAN

2 TANIMLAR... 3 ÖZET GİRİŞ MATERYAL VE YÖNTEM MATERYAL Nurdağı-Gedikli Pompaj Sulaması Dicle Kralkızı Sağ Sahil Pompaj Sulaması Yaylak Pompaj Sulaması Bozova Pompaj Sulaması Akçakale YAS Sulaması Ceylanpınar YAS Sulaması Viranşehir YAS Sulaması YÖNTEM BULGULAR VE TARTIŞMA ÖNERİLER SONUÇ YARARLANILAN KAYNAKLAR

3 TANIMLAR Bival Kontrol: Basınçlı şebekede su kullanımından kaynaklanan değişikliklerin, mansaptan (kanal sonundan) menbaya doğru elektronik olarak iletilmesini ve sistemin tamamının şebekenin su talebine bağlı olarak otomatikman kendisini ayarlamasını (çeklerin açılıp-kapanması, pompaların devreye girip çıkması vb. gibi) sağlayan bir sistem adıdır. Bitki Su Tüketimi (ET): Toprak yüzeyinden olan buharlaşma (evapotrasyon) bitki yapraklarından olan terleme (transpirasyon) miktarlarının toplamıdır. Manometrik Yükseklik (Hm): Toprak Yüzeyinden suyun çekilme derinliği Su İletim Randımanı: Sulanacak araziye iletilen su miktarının, su kaynağından alınan su miktarına oranıdır ve su iletim ve dağıtım kanallarındaki kayıpları ifade eder. Su Uygulama Randımanı: Bitki kök bölgesinde depolanan su miktarının tarlaya verilen su miktarına oranıdır 3

4 ÖZET Güneydoğu Anadolu Projesi, bölgenin topyekün kalkınmasını hedefleyen entegre bir kalkınma projesidir. Tarımsal üretim için gerekli toprak kaynakları ve iklim açısından çok uygun koşullara sahip olan bölgede, en önemli kısıt özellikle yaz aylarında yağışın yetersizliğidir. GAP Projesi ile bölgedeki mevcut su kaynaklarının sulu tarımda kullanılması ile önemli bir tarımsal üretim artışı sağlanması amaçlanmaktadır. GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı ile Tarım ve Köyişleri Bakanlığı arasında imzalanan protokol çerçevesinde, GAP Sulamalarında Enerji Maliyetinin Ürün Maliyetinin İçerisindeki Payı konusunun araştırılması amacıyla alt çalışma grubu kurulmuştur. Bu çalışmada, GAP Bölgesi kapsamında sulamaya açılan ve açılacak olan Dicle Kralkızı Sağ Sahil Pompaj, Yaylak ve Bozova Pompaj, Nurdağı-Gedikli Pompaj ve Viranşehir YAS (halk sulaması) sulamalarında Enerji Maliyetinin Ürün Maliyetinin İçerisindeki Payı araştırılması amaçlanmıştır. Enerji giderinin ürün maliyeti içindeki oranının tespit edilmesi amacıyla gerekli olan veriler konu ile ilgili yapılan çalışmalardan derlenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre, enerji masraflarının toplam masraf içerisindeki payı bitkiye ve uygulanan sulama yöntemine göre % 1,7 (sarımsak, cazibe sulama) ile 16,9 (Soya II. Ürün-cazibe sulama) arasında değişmektedir. Biber-Dolma, Yonca, Ayçiçeği, Yerfıstığı I. Ürün, Şekerpancarı, Soğan-Kuru İlkbahar, Fasulye-Kuru II.Ürün ve Soya II. Ürün bitkilerinde enerjinin toplam masraf içerisindeki payının % 12 ve üzerinde olduğu görülmektedir. Aynı bitkide basınçlı sulama yönteminin uygulanması durumunda hem enerji masrafı, hem toplam masraf, hem de enerjinin toplam masraf içerisindeki payı azalmaktadır. Nurdağı sulamasında 1 m 3 suyun brüt kar getirisinin Soğan-Yeşil Sonbahar, Sarımsak, Ispanak İlkbahar ve Bezelye Sonbahar bitkilerinde oldukça yüksek olduğu (3 YTL/m 3 ün üzerinde), Yerfıstığı, yonca, soya ve mısır bitkilerinde ise çok düşük olduğu görülmektedir. Bu sonuçlar özellikle suyun kıt ve pahalı olduğu yörelerde bitki seçimi açısından önem taşımaktadır. Çalışmanın ana konusu olan tarımda enerji ücretinin seviyesi diğer sektörler ile mukayese edildiğinde yüksektir. Sanayide kullandırılan ve teşvikli yörelerde uygulanan enerji ücreti TL/kwh iken aynı alandaki tarımsal üretimde kullandırılan enerji bedeli TL/kwh dir. 4

5 1. GİRİŞ GAP Bölgesinde yer alan 7,5 milyon ha alanın 3,2 milyon ha lık kısmı bitkisel üretim faaliyetlerine elverişlidir ve yaklaşık 2,1 milyon ha lık brüt alan sulama potansiyeline sahiptir yılında hazırlanmış olan GAP Master Planına göre 2002 yılı itibariyle ulaşılması gereken sulama hedefi ha dır. Bu hedefin yaklaşık %13 üne ulaşılabilmiştir. Hali hazırda brüt olarak ha alan sulamaya açılmıştır. Depolama yapısı tamamlanan sulama alanı toplam alanın %75 ini geçmiştir. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (KHGM) tarafından inşa edilen küçük sulama alanlarının toplamı hektardır. GAP tamamlandığında, KHGM sulamaları ha ulaşacaktır. Halen Bölgemizde ha alanın üzerinde çiftçi kendi imkanları ile sulama yapmaktadır. Halk sulamaları daha çok Şanlıurfa-Harran Ovaları Sulamasının ana kanal üstünde, Dicle Nehrinin çevresinde ve yeraltı suyunca zengin Viranşehir, Kızıltepe ve Silopi de yer almaktadır. GAP Bölge Kalkınma Planına göre, proje tamamlandığında halk sulamalarının miktarı ha civarında olacaktır. Bölgede şuana kadar yapılan sulama şebekeleri açık kanal ve kanalet şeklinde iken, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) son zamanlarda projelendirdiği ve inşa ettirdiği sulama sistemlerini borulu şebekeye çevirmiştir. Halen Şanlıurfa-Harran Ovalarında kalan ha ve Yukarı Harran Ovası Sulamasının dağıtım şebekesi alçak basınçlı borulu şebeke, Yaylak ve Bozova Sulama alanı yüksek basınçlı borulu şebeke ile inşa edilmektedir. Borulu şebekelerde suyun dağıtımının kolaylığının yanı sıra, bakım ve onarım masrafları aşağıya çekilecek, su hacimsel esaslara göre ücretlendirilebilecektir. Suyun ana kaynağını DSİ yönetmekte, kullanıcılar suyun dağıtımını ve şebekelerin bakım ve onarımını yapmaktadırlar. Halen Bölge de DSİ ce inşa edilmiş sulamaları yönetmek üzere 5 adet yeraltı sulama birliği ve 34 adet yerüstü sulama birliği olmak üzere 39 adet sulama birliği ile 4 adet köy tüzel kişiliği, 9 adet sulama kooperatifi olmak üzere toplam 47 adet sulama organizasyonu vardır. Silopi Nerdüş Sulaması DSİ ce işletilmektedir. Sulama örgütleri masraflarını su ücretleri adı altında su kullanıcıları olan çiftçilerden ürüne bağlı olarak tahsil etmektedirler. Yüzey sulama dediğimiz cazibe sulamalarda 2004 yılı su ücret tarifeleri yaklaşık; pamuk 10 milyon TL, hububat 6 milyon TL, sebze 10 milyon TL ve ikinci ürünler (mısır, soya) 10 milyon TL olarak uygulanmıştır. Pompaj sulamada ise bu durum ortalama olarak tüm ürünlerde 32 milyon TL olarak uygulanmıştır (bu ücretlerin tespitinde sulama birliklerinin meclisleri tam yetkili olup, birlikler arasında farklı uygulamalar bulunmaktadır). Bu çalışmada enerji maliyetinin toplam maliyet ve gelir içerisindeki payını irdelemektir. Tarım sektöründe yaşanan sıkıntıların -ürün ve girdi fiyatları arasındaki dengesizlik, verim düşüklülükleri, teknoloji kullanım seviyesinin düşüklüğü vb. etmenler- sonucunda çiftçilerimizin gelir seviyesi göreli olarak düşmektedir. Bu tablo içerisinde önemli bir yekun tuttuğuna inanılan enerji bedelinin, seçilen alanlarda ürün bütçesi içerisindeki paylarını net rakamlar ile ortaya konulması hedeflenmiştir. Bu konu GAP için oldukça önemlidir. Şöyle ki; GAP kapsamında gerçekleştirilecek sulama projelerinin önemli bir bölümü pompaj olup ciddi miktarda enerji kullanacak ve bu enerji bedelleri çiftçiler tarafından diğer işletme giderleri ile birlikte ödenecektir. Enerji bedelinin bu projelerde ödenebilirlik seviyesinin üzerinde olması halinde, önemli miktarda kamu kaynağı kullanılarak inşa edilecek bu projelerin atıl kalması gibi bir durumla karşılaşılabilecektir. 5

6 2. MATERYAL ve YÖNTEM 2.1. Materyal GAP Bölgesi kapsamında sulamaya açılan ve açılacak olan Nurdağı-Gedikli Pompaj Sulaması, Dicle Kralkızı Sulaması, Yaylak Pompaj Sulaması, Bozova Pompaj Sulaması, Akçakale YAS Sulaması, Ceylanpınar YAS Sulaması, Viranşehir YAS sulaması çalışmada pilot alanlar olarak seçilmiştir. Enerji giderinin ürün maliyeti içindeki oranının tespit edilmesi amacıyla gerekli olan veriler daha önce söz konusu pilot alanlarda konu ile ilgili yapılan çalışmalardan derlenmiştir Nurdağı-Gedikli Pompaj Sulaması Gedikli köyü; Güneydoğu Anadolu, Doğu Anadolu ve Akdeniz bölgelerine ulaşımda kavşak konumunda olan Nurdağı ilçesinin 8 km kuzeyinde olup, karayolu ve demiryolu ile pazara ulaşmada sorunu olmayan bir konumdadır. Gedikli köyünde bitkisel üretim yapılan arazilerin tamamına yakın bölümü Gavur Ovasında yer almaktadır. Gavur Ovası bir çöküntü ovası olup, DSİ'nin 1965 yılında yaptığı kurutmalarla tarıma açılmıştır. İklim Çalışma alanında, yazları sıcak ve kurak, kışları serin ve yağışlı iklim hüküm sürmekte olup, Güneydoğu Anadolu Bölgesinin en nemli yöresidir (Anonim, 1990). Yağışlar genellikle kış ve bahar aylarına yayılmış durumdadır. Ortalama yağış 797,6 mm, ortalama sıcaklık 16,5 0 C, buharlaşma 1719 mm dir. Toprak Özellikleri Alüviyal topraklara sahip alanda, üst toprak profili kahverengi renkli killi-tınlı, alt toprak profili ise koyu sarımsı kahverengi kumlu-killi-tınlı tekstürlüdür. Toprak derinliği 120 cm'den fazla drenajı iyi, tuzluluk-sodiklik yoktur. Organik madde içeriği orta, potasyum bakımından fakir, fosforca iyi ve kireççe zengindir (Anonim, 1993a). Mevcut Ürün Deseni Alanda Katılımcı Kırsal Değerlendirme yöntemleri ile elde edilen bilgiler geçmiş 4-5 yılın bitki desenin hemen hemen benzer olduğunu göstermiştir (Çizelge 1). 6

7 Çizelge 1. Son yıllardaki ortalama bitki deseni (%) Ürün İşletme Grupları (da) < ort Buğday 50,0 50,0 50,0 50,0 50,0 50,0 Dolma biberi 2,5 2,7 0,6 3,1 0,4 1,7 Maraş biberi 9,7 10,1 11,7 14,3 8,1 10,5 Pamuk 37,8 37,2 35,1 29,2 41,5 36,5 Karpuz 0,0 0,0 2,1 0,0 0,0 0,5 Şekerpancarı 0,0 0,0 0,5 3,4 0,0 0,8 TOPLAM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Gedikli Sulama Kooperatifi Sulama Tesisi Özellikleri GSK 1968 yılında 40 üye ile kurulmuştur. İlk sulama; 1969 sulama mevsiminde, 400 ha alanda, 10 kuyu (toplam 380 l/s debi) ve beton kaplamalı trapez kanal ile başlamıştır. Kooperatifin iyi yönetilmesi, DSİ geri ödemelerinin zamanında yapılması ve kamu kurumları ile olan iyi ilişkisi sonucunda, sulama alanına 300 ha daha ilave eden ek proje yapılmıştır (Anonim, 1972). Ek proje 1974 yılında tamamlanmıştır. GSK 1991 yılında kendi isteği ile KHGM'den yer altı borulu şebeke, AT ve TİGH istemiş, projeleme 1992'de ve uygulama 1997'de tamamlanmıştır. GSK sahasında bugün 20+1 kuyunun (40 l/s debili bir kuyu, köy içi bahçe sulamasında kullanılmaktadır) 810 l/s debisi ile brüt 935 ha (net 869,2 ha) alan sulanmaktadır. GSK sahasında 2003 yılına kadar 43 kuyu işletmeye alınmış olup, bunlardan 22 tanesi yıkılma ve kuruma nedeniyle hizmet dışı kalmıştır. İşletmede olmayan bu kuyuların ortalama ömürleri 15,9 yıl olmuştur. Yeraltı su seviyesi, sulamanın başladığı Mayıs ayında yüzeye 1-2 m yaklaşmakta, sulama mevsiminin ortalarından sonra (Eylül ayı) su seviyesi ortalama m derinliğe inmektedir. Kooperatif, kurak yıllarda su seviyesi statik seviyenin altına düştüğünde dalgıç pompaları 10 ar metre kademeli olarak daha derine indirmektedir. DSİ kayıtlarına göre Gavur Ovasının güvenilir yeraltı su rezervi m 3 /yıl olup, bu rezervin m 3 'ü sulamaya tahsis edilmiştir. GSK yer altı su rezervi ve yaşanan iklim koşullarına bağlı olarak yılda ortalama m 3 su kullanmaktadır yılında m 3 su kullanılmıştır Dicle Kralkızı Sağ Sahil Pompaj Sulaması Proje Alanının Tanıtılması Proje alanının kuzey-kuzeybatısı ile güney-güneydoğusu dağlarla, genellikle engebeli araziler ve yükseltilerle çevrilidir. Proje alnında Ergani, Diyarbakır, Göksu-Çınar, Şeyhhan ve Savur ovaları bulunmaktadır. Ovaların büyük kısmı taban arazilerden oluşmakta ve drenaj, tuzluluk ve alkalilik yönünden önemli bir problem arz etmemektedir. 7

8 İklim Proje alanında; yazları çok kurak ve sıcak, kışları soğuk, yağışlı ve karlı geçen tipik bir kara iklimi hakimdir. Yağışlar genellikle kış ve bahar aylarına yayılmış durumdadır. Ortalama yağış mm, ortalama sıcaklık 16 0 C, buharlaşma mm dir. Sulama Tesis Üniteleri ve Karakteristikleri Dicle Kralkızı Projesi, ha ı Cazibe ve ha ı pompaj olmak üzere toplam ha sulama alanına sahiptir. Proje sahasında 6 adet pompaj ünitesi bulunmaktadır. Söz konusu alanlarının; Dicle, Kralkızı ve Devegeçidi barajlarının ortaklaşa çalışması suretiyle sulanması öngörülmüştür. Proje sahasında 4 adet depolama ünitesi bulunmaktadır (Çizelge 2). Sulama şebekesi 1 adet ana kanal, 26 adet sekonder kanal ve 46 adet tersiyer kanaldan oluşmaktadır. Çizelge 2. Depolama Tesisleri Tesis Adı Amacı Su Kaynağı Depolama Hacmi Tipi (hm 3 ) Devegeçidi Barajı Sulama Furtakşa Deresi Kaya dolgu Dicle Barajı Sulama+Enerji+İçmesuyu Amini Çayı Kaya dolgu Kralkızı Barajı Sulama+Enerji Maden Çayı Kaya dolgu Gözegöl Göleti Sulama Çağtıran deresi Toprak dolgu Öngörülen Bitki Deseni Sulama projelerinin bitirilmesi ve gelişmesini tamamlaması durumunda öngörülen bitki deseni Çizelge 3 te verilmiştir. Çizelge 3. Öngörülen bitki deseni Bitki Cinsi Ekim Oranı (%) Pamuk-I 13 Çeltik-I 14 Akdarı 4 Mısır-II 4 Sebze-I 5 Bostan-I 4 Susam- II 6 Mercimek- Nohut-I 4 Şeker pancarı-i 6 Hububat Kışlık-I 40 Sebze- II 5 Meyve 4 Bağ 10 Yonca-I-II 6 8

9 Yaylak Pompaj Sulaması Proje Alanının Tanıtılması Atatürk baraj gölüne bitişik konumda olan Yaylak Pompaj sulaması toplam ha sulama alanına sahiptir (GAP sulamalarının %1.6 sı). Sulama alanı içerisinde 2 si belde ve 36 sı köy olmak üzere toplam 38 yerleşim birimi yer almaktadır. Kuzeyden ve batıdan Fırat nehri, güneyden Suruç, doğudan Harran ovasını ayıran yükseltilerle çevrilmiştir. Proje alanının doğu-batı istikametindeki uzunluğu 60 km, kuzey-güney istikametindeki eni 25 km dir. Denizden yüksekliği m arasında değişmektedir. Ovanın eğimi genelde doğudan batıya ve güneyden kuzeye doğrudur. Ova, Fırat nehri ve ona bağlı yan dereler içeren doğal bir drenaj yapısına sahiptir. Sulama alanı 3 basınç bölgesine bölünmüştür. Her basınç bölgesinde yağmurlama sulama sistemini çalıştırmaya yetecek basıncın sağlanması amacıya yeterli kot farkının oluşturulması öngörülmüştür. 1. Basınç Bölgesi: I. zon olarak da anılan bu kısmın toplam sulama alanı ha dır. Cazibe sulaması olarak da nitelendirilmesinin sebebi, yedek kanalların, ilave bir pompaya ve basınca ihtiyaç duymaksızın sulama suyunu doğrudan ana kanal üzerinde yer alan prizler vasıtasıyla almalarından kaynaklanmaktadır. 2. Basınç Bölgesi: Toplam ha sulama alanına sahip olan ve II. zon olarak da nitelendirilen bu saha m kotları arasında yer almaktadır. Bu kotlar arasında normal koşullarda yağmurlama basıncı sağlanamadığından ihtiyaç duyulan basınç, sulama suyunun P21, P22, P23, P24, P25, P26 pompa istasyonları ile 580 m li kotlarda inşa edilen D21, D22, D23, D24, D25, D26 regülasyon depolarına terfi ettirilmesi suretiyle sağlanmaktadır. 3. Basınç Bölgesi: Ana kanalın üzerindeki m kotları arasında bulunan arazilerin sulanması amacıyla inşa edilmiştir. Toplam ha sulama alanına sahip bu sahada gereksinim duyulan yağmurlama basıncı sulama suyunun P31, P32, P33, P34 pompa istasyonları vasıtasıyla 616 m kotunda inşa edilen D31, D32, D33, D34 regülasyon depolarına terfi ettirilmesi suretiyle sağlanmaktadır. İklim Proje alanında, yazları sıcak ve kurak, kışları yağışlı ve soğuk karasal iklim özelliği görülmektedir. Gece-gündüz ve yaz-kış sıcaklıkları arasında büyük farklar bulunmaktadır. Ölçülen en yüksek sıcaklık 46.5 C o (Temmuz ayında), en düşük sıcaklık C o (Şubat ayında) olarak kaydedilmiştir. Diğer yandan Şanlıurfa genelinde yıllık ortalama toplam buharlaşma mm olup, en çok buharlaşma Temmuz ayında (290 mm) gerçekleşmektedir. Ortalama nispi nem Şanlıurfa da %48.3, Bozova da %53.6dır. Proje sahasında yağışlar genellikle güneyden kuzeye çıkıldıkça artmakta ve yağışın yaklaşık %87 si Kasım-Nisan aylarını kapsayan 6 aylık dönem içerisinde gerçekleşmektedir. Toprak Özellikleri ve Topografya Ova toprakları kireç bakımından zengin, organik madde bakımından yetersiz, potasyum, azot ve fosfor bakımından fakirdir. Proje alanında tuzluluk ve alkalilik problemi bulunmamaktadır. Toprak ph sı genelde arasında değişmektedir. 9

10 Ovanın toprak kabiliyetini kısıtlayan en önemli husus topografya ve toprağın sığ oluşudur. Toprak derinliğini sınırlayan en büyük etken ise tabanda yer alan kireçtaşı kayalarıdır. Toprak bünyesi genelde ağır yapılı olmasına karşın iyi bir poroziteye sahiptir. Kireç içeriğinin fazla olması nedeniyle geçirgenlikleri iyidir. Planlama aşamasında toplam ha alanda yapılan arazi tasnif çalışmalarına göre; ha arazinin II. ve III. sınıf sulanabilir, ha arazinin VI. sınıf sulanamaz, 729 ha arazinin ise V. sınıf olduğu ancak tarla içi geliştirme ve iyileştirme yapılmaması halinde sulanamaz durumda olduğu saptanmıştır. Sulanabilir arazinin ha ının; bozuk topografya, yüksek eğim ve sığ toprak derinliği nedeniyle yağmurlama ve damla sulama yöntemiyle sulanmasında zorunluluk bulunmaktadır. Sulama Tesis Üniteleri ve Karakteristikleri Şebekenin ihtiyaç duyduğu sulama suyu, Yaslıca Tüneli vasıtasıyla Atatürk baraj gölünden alınmakta ve PI pompa istasyonuna iletilmektedir. PI istasyonu şebekenin gereksinim duyduğu sulama suyunu 555 m kotuna terfi ettirmek amacıyla inşa edilmiştir. Sistemin en büyük özelliği, ana, yedek ve tersiyer kanalların, regülasyon ve denge depolarının, çeklerin, pompa istasyonlarının merkezden kontrol edilip yönetilmesidir. Yağmurlama ve damla sulama sisteminin ihtiyaç duyduğu işletme basıncını sağlayabilmek ve şebekelerin otomasyon dahilinde sulama suyu ihtiyacını temin etmek amacıyla 10 adet ara pompa istasyonu inşa edilmiştir. Ana kanal, Bival 1 (mansap) kontrollü ve açık trapez beton kaplama olarak inşa edilmektedir. Üzerinde 12 adet çek bulunmaktadır. Bu çeklerin 10 adeti bival diğer ikisi ise manual sistemle çalışmaktadır. Sulama sezonu boyunca enerji kesintisi, pompa arızası, ana kanaldan suyun akışını engelleyecek boyutta meydana gelebilecek beklenmedik arızaların sulamayı aksatmaması ve sulayıcılar arasında sulama suyu sıkıntısına neden oluşturmaması amacıyla 3 adet dengeleme deposu inşa edilmiştir. Ara pompaların otomasyonunu sağlamak, basınç dalgalarını asgariye indirmek, yağmurlama ve damla sulama için ihtiyaç duyulan basıncı sağlamak amacıyla 6 adet regülasyon depoları yapılmıştır. Sulama Suyu İhtiyacı ve Modül Projede, cazibe ve pompaj sulama alanları için öngörülen sulama suyu ihtiyaçları ve sulama modülleri Çizelge 4 de verilmiştir. Çizelge 4. Yıllık Sulama Suyu İhtiyacı ve Modül Alan İhtiyaç Modül (m 3 /ha) (l/s/ha) Cazibe (I. Zon) Pompaj (II. ve III. Zon) Basınçlı şebekede su kullanımından kaynaklanan değişikliklerin, mansaptan (kanal sonundan) menbaya (PI Pompa İstasyonu) doğru elektronik olarak iletilmesini ve sistemin tamamının şebekenin su talebine bağlı olarak otomatikman kendisini ayarlamasını (çeklerin açılıp-kapanması, pompaların devreye girip çıkması vb. gibi) sağlayan bir sistem adıdır. 10

11 Projeli Durumda Öngörülen Bitki Deseni ve Bitki Su İhtiyaçları: Projeli koşullardaki bitkilerin su ihtiyacı Blaney-Criddle Yöntemi ile hesaplanmıştır (Çizelge 5). Bu yöntemle hesaplanan değerler, yapılan gerçek uygulamalı araştırmalara göre %30-40 daha az çıkmaktadır. Koruklu Araştırma İstasyonunda yapılan bitki su tüketimi çalışmalarında pamuk sulama suyu ihtiyacı mm olarak bulunmuştur. Çizelge 5. Projeli Koşullarda Bitki Deseni (%) ve Bitki Su ihtiyacı (mm/yıl) ÜRÜN I. Basınç II. ve III. Basınç Bitki Su İhtiyacı Bölgesi (%) Bölgeleri (%) (mm/yıl) Pamuk Hububat Sebze Şeker Pancarı Mısır (I.Ürün) Fasulye-Bakliyat Patates Bostan Ayçiçeği Yonca Meyve Susam (II.ürün) Bakliyat (II.ürün) Mısır (II.ürün) TOPLAM Çiftçiler öncelikle bildikleri (veya bildiklerini sandıkları) ürünlerin tarımını yapacaklardır. Bunlar sabit tesisler (meyve bahçeleri) ve ticari amaçla sebze üretimi dışında büyük olasılıkla pamuk, bostan ve hububat olacaktır. Diğer ürünlerin tarımını bilseler dahi pazar koşulları oluşturulmadığı sürece monokültür tarıma devam edeceklerdir. Bunun doğal bir sonucu olarak; suyun üretim gücü düşecek, kamunun yönlendirmesi olmaksızın öngörülen bitki desenine ulaşılamayacak ve şebeke yetersizliği, sulama suyu sıkıntısı gibi sorunlarla karşılaşılacaktır Bozova Pompaj Sulaması Proje Alanının Tanıtılması Şanlıurfa ilindeki Bozova Pompaj Sulaması I. Kısım inşaatı Atatürk Barajından alınan su ile ha tarım arazisini sulayacaktır. Proje, basınçlı sulama şebekesi kurularak yağmurlama ve damla sulama gibi modern sulama sistemlerine geçişi sağlayacaktır. Sulama Tesis Üniteleri ve Karakteristikleri I. Teknik Özellikler Her parsel 5.5 hektarlık arazi toplulaştırması planına göre yapılmıştır. Projede serbest talebe bağlı sulama dağıtım şebekesi planlanmıştır. Basınçlı sulama için iki yöntem (yağmurlama ve damla sulama) öngörülmüştür. Sahip olduğu çalışma basıncı 40 m ve üstünde yağmurlama veya damla sulaması yapabilmeye uygun olan su alma üniteleri çalışma basıncı 40 m den az olan (fakat daima 25 m den yüksek olan) su alma üniteleri vardır. Bu ünitelerin hepsi mevzi sulamaya elverişli yapıdadır (Proje raporu, 2000). 11

12 Pompalama Süresi : 18 saat/gün Su vermede Etkili İş Günü : Günde 20 saat Sulama modülü : 1,24 l/s/ha Rezervuarların Kapasitesi : Hacimsel olarak 8 saatlik su talebi Her parseldeki debi ihtiyacının belirlenmesi: Sulama şebekesi, tüm arazi sahiplerinin herhangi bir kısıtlamaya tabi olmayacak şekilde (bazı limitler ile) kendi parselinde sulama yapabilmesine imkan verecek şekilde projelendirilmiştir. Bu şekilde suyun ulaştırıldığı noktada yüksek çalışma kalitesi elde edilecektir. Şebeke otomatik olarak çalışacak şekilde projelendirileceği için sulama serbest talep ile veya aşırı su ihtiyacı durumunda vardiyalı olarak gerçekleştirilebilecektir. Projelendirilen sulama şebekelerinde çok kullanıcılı su alma üniteleri kullanılması öngörülmüştür. Kontrolü tek bir noktaya indirmek, güvenlik ekipmanlarını ve boru uzunluklarını azaltmak için her su alma ünitesi için maksimum 4 adet parsel olacak şekilde projelendirilmiştir. II. Hidromekanik ve Elektromekanik Ekipman A. Pompa İstasyonları: Proje de 2 adedi Atatürk Baraj Gölü nden, 2 adedi de iletim kanalından rezervuarlara su iletecek şekilde 4 adet pompa istasyonu bulunmaktadır. Bu pompa istasyonlarında gerekli debiyi temin etmeye yetecek sayıda, pompanın yanında 1 adet yedek pompa bulunmaktadır. Bunların fonksiyonları ve sulama alanları ile debileri aşağıda belirtilmiştir (Çizelge 6). Çizelge 6. Pompa İstasyonları Pompa İstasyonları PS1-1 PS1-2 PS2-2 PS3-3 Toplam debi (m 3 /s) 3,63 10,83 5,83 5,00 Toplam Manometrik Basma Yüksekliği 120 (w.m.c) Pompa Tipi Düşey Düşey Yatay Yatay Pompa Sayısı 3+1 (yedek) 2+1 (yedek) 5+1 (yedek) 4+1 (yedek) B. Cebri Borular Çizelge7. Cebri Boru Çap ve Uzunlukları CEBRİ BORU ÇAP (mm) Uzunluk (m) IP IP1-2* 2X IP IP *: IP 2-2 Cebri Boru hattı iki adet borudan oluşmaktadır. C. Ana İletim Kanalı Pompa istasyonu PS 1-2 den Cebri Boru IP 1-2 vasıtasıyla basılan suyun, PS 2-2 ve PS 3-4 Pompa istasyonlarına iletilebilmesi amacıyla inşa edilmektedir. Bu kanaldan PS 2-2 ve PS 3-4 Pompa istasyonları yatay pompalar aracılığıyla suyu alacaktır. Trapez kesitlidir ve derinliği 610 cm dir. Debisi 64 m³/s olarak projelendirilmiştir. Kanal üzerinde bir adet sifon yapısı mevcuttur. Gerekli yerlerde geçiş trafiğinin sağlanması amacıyla kanal üzerinde köprüler inşa edilmektedir. 12

13 D. Rezervuarlar Çizelge 8. Rezervuar Özellikleri Özellik REZERVUARLAR 1-1 REZERVUARLAR 2-2 REZERVUARLAR 3-4 Toplam Yükseklik (m) 7,30 7,30 7,00 Toplam Hacim (m 3 ) , , ,80 Yararlı Hacim (m 3 ) , ,80 Rezervuarlar jeotekstil ve poliüreten memranla kaplanarak sızdırmazlık sağlanmaktadır. E. Filtre İstasyonları Projenin asıl amacının basınçlı tarla içi sulamaya olanak verecek şekilde su kaynağının tarlalara dağıtılması olması nedeni ile, sulama suyunun dağıtım şebekesinin başlangıcında filtrasyondan geçirilmesi kaçınılmaz bir gereklilik olmaktadır. Bu nedenle her şebekenin girişinde, rezervuardan gelen suyun borulu şebeke ağına girmeden önce filtre edilmesi amacıyla filtre istasyonu bulunmaktadır. Suyun Atatürk Barajı ndan ve bundan sonra üstü açık rezervuarlar da ve kanalda depolanmasından sonra suyun organik içeriğinin artması nedeni ile dağıtım şebekelerinden önce uygulanacak filtre işlemiyle sulama suyu fiziksel özelliklerine sahip ve filtre edilmiş olması sağlanacaktır. Her sulama şebekesi için bir adet filtre istasyonu planlanmıştır (Çizelge 9). Sulama suyunun randımanı filtre gereçleri ile filtre edilmesiyle istenen kalitede sulama suyu elde edilecektir. Filtreler kendi eleğini temizleyen, filtre giriş ve çıkışı arasındaki basınç farkını ölçüp buna göre eleğini temizleme işlemini başlatacaktır. Filtre İstasyonu Özellikleri Otomatik Temizlemeli Filtreler Hidrolik/Elektrik Temizleme Mekanizması Yedi adet Filtre İstasyonu: Her Şebeke İçin Bir Adet Çizelge 9. Filtre İstasyonlarının Özellikleri Filtre İstasyonu Debi (m 3 /h) Filtre giriş-çıkış hızı (m/s) 1-A B A B A B C TOPLAM F. Su Alma Üniteleri Çok kullanıcılı su alma üniteleri seçilmiştir. Su alama ünitelerinin yerleri, debisinin ve basıncının hizmet verecekleri sahanın maksimum ihtiyaçlarına uygun seçilmiştir. Bir su alama ünitesi belirli sayıda parsele su verecek şekilde gerekli hidro-mekanik ve elektro mekanik ekipmandan oluşmakta ve bir betonarme yapı içinde bulunmaktadır. Bu su alma üniteleri sulayacakları parsel sayısına göre farklı tiplerdedir. 13

14 İklim Proje alanın iklim özelikleri Yaylak Pompaj sulama alanı iklim özellikleri ile benzerlik göstermektedir. Yazları sıcak ve kurak, kışları yağışlı ve soğuk karasal iklim özelliğine sahip, gece-gündüz ve yaz-kış sıcaklıkları arasında büyük farklar bulunmaktadır. Ölçülen en yüksek sıcaklık 46.5 o C (Temmuz ayında), en düşük sıcaklık o C (Şubat ayında) olarak kaydedilmiştir. Diğer yandan Şanlıurfa genelinde ortalama yıllık toplam buharlaşma mm olup, en çok buharlaşma Temmuz ayında (290 mm) gerçekleşmektedir. Ortalama nispi nem Şanlıurfa da %48.3, Bozova da %53.6dır. Proje sahasında yağışlar genellikle güneyden kuzeye çıkıldıkça artmakta ve yağışın yaklaşık %87 si Kasım-Nisan aylarını kapsayan 6 aylık dönem içerisinde gerçekleşmektedir. Toprak Özellikleri ve Topografya Halihazır durumda ovada ağırlıklı olarak kuru tarım yapılmaktadır. Ova toprakları kireç bakımından zengin, organik madde bakımından yetersizdir. Potasyum, azot ve fosfor bakımından fakirdir. Proje alanında tuzluluk ve alkalilik problemi bulunmamaktadır. Toprak PH ı genelde arasında değişmektedir. Toprak bünyesi genelde ağır yapılı olmasına karşın iyi bir poroziteye sahiptir. Kireç içeriğinin fazla olması nedeniyle geçirgenlikleri iyidir Akçakale YAS Sulaması Harran ovasının güney ucunda ve Suriye sınırı ile bitişik konumda olan Akçakale YAS sulaması toplam ha olup 1979 senesinde işletmeye açılmıştır. Alçak ve düz arazi yapısına sahiptir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde sulamaya açılmış olan en problemli alanlar bu bölgede yoğunlaşmıştır. Akçakale YAS sulamasının işletme ve bakım hizmetleri işletmeye açıldığı tarihten 1995 yılına kadar DSİ tarafından, bu tarihten sonrada kurulan Topçu-Gündaş, Şemsettin- Güneren, Yalınlı-Onortak ve Sevimli-Elveren sulama birlikleri tarafından yapılmaktadır. Akçakale YAS Sulama Karakteristikler Su Kaynağı :YAS Yağış Havzası :3 300 km 2 Yıllık Ortalama Debi :190 hm 3 Sulama Üniteleri :Güneren Sulaması ha Şemsettin Birmavi Sulaması ha Yalınlı Tatlıca Sulaması ha Onortak Sulaması ha Topcu Gündaş Sulaması ha Sevimli Elveren Sulaması ha İklim: Harran Ovası iklim özelliklerine sahiptir. Kışlar ılık yazlar ise sıcak ve kuru geçmektedir. Yağışlar en çok kış ve ilkbahar başlangıcında görülür. Bu nedenle Akdeniz iklim 14

15 özellikleri ile karasal iklim arasında bir geçiş gösterir. Bölgede yaz mevsiminin uzun ve sıcaklığın fazla olması yüksek buharlaşmaya ve kuraklığa neden olmaktadır. Şanlıurfa Meteoroloji Bölge İstasyon verilerine göre bazı iklim elemanlarının aylara göre dağılımı Çizelge 10 de verilmektedir (Anonim 1995). Çizelge 10. Araştırma alanına ilişkin bazı iklim elemanlarına ait meteorolojik değerler Toplam yağış (mm) Aylar Ort. Sıcaklık ( 0 C) Ort. bağıl nem (%) Ort. rüzgar hızı (2 m) (m/s) Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Yıllık Toprak Özellikleri ve Topografya Günlük güneşlenme süresi (h) Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), Şanlıurfa Harran Ovası planlama drenaj raporuna (DSİ 1978) göre, Harran Ovasında toprakların toplam çözünebilir tuz miktarları % arasında değişmektedir. Yüksek tabansuyu, yüzey drenaj, feyezan ve bunların etkisi ile tuzluluk probleminin oluştuğu araziler topoğrafik eğimin azaldığı taban arazi durumunda olan Akçakale ve Harran ilçesi civarında görülmektedir. Drenaj sorunu Harran ilçesinin güneyi ile Akçakale ilçesi ve Suriye sınırı arasında kalan ve eğimi genellikle % 0 2 arasında değişen düzlüklerde bulunmaktadır Ceylanpınar YAS Sulaması Şanlıurfa İli Ceylanpınar ilçesinde ha arazinin sulanmasını sağlayan Ceylanpınar YAS sulaması 1979 yılında işletmeye açılmıştır. İşletme ve Bakım hizmetleri 1995 yılında İkicırcıp Sulama Birliğine devredilmiştir. Ceylanpınar Sulama Karakteristikler; Su Kaynağı :YAS Yağış Havzası :4 000 km 2 Yıllık Ortalama Debi :852 hm 3 Sulama Üniteleri :İkicırcıp Sulaması İklim Ceylanpınar YAS sulama alanında yazları çok sıcak ve kurak, ilkbahar ve sonbahar ayları sıcak ve yağışlı geçmektedir. Yıllık ortalama sıcaklı 17,7 o C, en yüksek sıcaklık ağustos ayında görülmekte ve 37.6 o C, en düşük sıcaklık ocak ayında görülmekte ve 0,5 o C dir. Yıllık ortalama nispi nem 51, 7 dir (Anonim 1992). 15

16 Toprak Özellikleri ve Topografya Topraklar kireç içeriği bakımında zengin organik madde içeriği düşük ve %0,22-2,94 arasında değişmektedir. Toprakların tamamı tuzsuz olup hafif bazik reaksiyonludur. Ph değerleri 7.15 ile 8,30 arasında değişmektedir Viranşehir YAS Sulaması Mardin İli Viranşehir ilçesindeki sulamalar halk sulamalarıdır. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından 1970 li yıllarda işletmeye açılmıştır. İklim ve toprak özellikleri Ceylanpınar YAS sulama sahası iklim ve toprak özelliklerine benzerlik göstermektedir. Yeraltından ortalama 110 Hm su çekilmekte ve yağmurlama sulama yapılmaktadır ha arazinin sulanmasını sağlayan Ceylanpınar YAS sulaması 1979 yılında işletmeye açılmıştır. İşletme ve bakım hizmetleri 1995 yılında İkicırcıp Sulama Birliğine devredilmiştir Yöntem Çalışmada önce seçilen sulamaların özelliklerine göre su iletim ve su uygulama randımanlarına karar verilmiştir. Daha sonra Nurdağı sulamasında net sulama suyu ihtiyaçları hesaplanmış, GAP Bölge Kalkınma Planında yapılan DSİ Sulamaları su ihtiyacı çalışmasındaki yılık su tüketimleri (ET) dikkate alınarak katsayılar elde edilmiştir. Bu katsayılar yardımıyla diğer sulama alanlarında net su ihtiyaçları hesaplanmıştır. Brüt su ihtiyaçları, net su ihtiyaçlarının sulama randımanına bölünmesiyle elde edilmiştir. Farklı sulama alanlarında birim su (Q=1 m 3 /h) için enerji miktarı aşağıdaki eşitlik yardımıyla belirlenmiştir. E=HmxQ/102xe p Eşitlikte; E : Enerji miktarı (kwh/m 3 ) Hm : Manometrik yükseklik (m) Q : Debi (0.278 l/s) e p : Pompa verimi değerini göstermektedir. Farklı sulama alanlarında seçilen bitkiler için gerekli enerji miktarları, bitkilerin brüt sulama suyu ihtiyaçlarıyla birim su için gerekli enerji miktarının çarpılmasıyla elde edilmiştir. Enerji bedelinin hesaplanmasında, 2004 yılı birim enerji gideri TL/kWh olarak alınmıştır. Nurdağı sulamasında çeşitli bitkilerin sulama masrafları ve toplam masrafları, cazibe (yüzey) sulama ve basınçlı (damla, yağmurlama) sulama yöntemleri için ayrı ayrı hesaplanmış, enerji masraflarının toplam masraf içerisindeki payları belirlenmiştir. Ayrıca çalışmada, Nurdağı sulamasında çeşitli bitkilerin enerji masraflarının gelirler içerisindeki payları cazibe (yüzey) sulama ve basınçlı (damla, yağmurlama) sulama yöntemleri için ayrı ayrı belirlenmiştir. 16

17 3. BULGULAR VE TARTIŞMA Çalışmada ele alınan sulama alanlarında, sulamaların özelliklerine göre belirlenen su iletim ve su uygulama randımanları Çizelge 11 de verilmiştir. Çizelgede görüldüğü gibi toplam sulama randımanı 0.46 (Akçakale) ile 0.73 (Ceylanpınar ve Viranşehir) arasında değişmektedir. Çizelge 11. Sulamaların Özellikleri ve Sulama Randımanları Su Su İletim Randımanı Sulamanın Sulamaların Özellikleri Uygulama Adı Tersiyer Sekonder Anakanal Randımanı Nurdağı Su yeraltından ortalama 50 Hm pompalarla tarla başına borulu şebeke ile getirilmekte. Sulama karık 0,70 0,95 1,00 1,00 0,67 ve tava usulü ile kontrollü olarak yapılmakta. Dicle Kralkızı Su iletim kanalından 66 Hm basılarak ana kanala cazibe ile verilmekte. Tüm dağıtım şebekesi beton kaplamalı trapez kanal. Arazi eğimi yüksek. Sulama cazibe yöntemlerle yapılıyor. Randıman düşük Yaylak Su ilk basınç bölgesine 40 Hm ile, 3. Basınç bölgesine 95 Hm ile basılmakta (ortalama Hm 60 m alınmıştır). Anakanal açık, sekonder ve tersiyerler kapalı. Denge havuzları ve rezervuarlar var. Sulama şimdilik yüzey yapılmakta. Bozova Su ortalama 70 Hm'ye basılmakta. İletim kanalı açık. Rezervuar var. Diğer kanallar kapalı. Arazi engebeli. Hiçbir çiftçide basınçlı sulama sistemi yok (Karık sulama yapılacak). Akçakale Su 110 Hm'den basılmakta. Yüzey sulama uygulanmakta. Bütün iletim yapıları toprak. Ceylanpınar Yeraltından ortalama 110 Hm ile su çekilmekte. Yağmurlama sulama yapılmakta. Toplam Hm 145 m alınabilir. Viranşehir Ortalama 110 Hm su çekilerek yağmurlama sulama yapılıyor. Toplam Hm 145 m alınabilir. Toplam Sulama Randımanı 0,55 0,95 0,98 0,97 0,50 0,70 1,00 1,00 0,97 0,68 0,55 1,00 1,00 0,97 0,53 0,65 0,70 1,00 1,00 0,46 0,75 0,97 1,00 1,00 0,73 0,75 0,97 1,00 1,00 0,73 17

18 Nurdağı sulamasında net sulama suyu ihtiyaçları Çizelge 12 de verilmiştir. GAP Bölge Kalkınma Planında yapılan DSİ Sulamaları su ihtiyacı çalışmasındaki yılık su tüketimleri (ET) dikkate alınarak belirlenen katsayılar yardımıyla hesaplanan diğer sulama alanlarındaki net su ihtiyaçları da çizelgede yer almaktadır. Verilen net su ihtiyaçları incelendiğinde Nurdağı sulamasında net sulama suyu ihtiyacının 99 mm (Ispanak İlkbahar) ile 1061 mm (Biber-Dolma) arasında değiştiği görülmektedir. Sulama alanları karşılaştırıldığında, biber bitkisinde en düşük net su ihtiyacının 1061 mm (Nurdağı), en yüksek net su ihtiyacının ise 1326 mm (Akçakale ve Ceylanpınar) olduğu görülmektedir. Çizelge 12. Bitkilerin Net Sulama Suyu İhtiyaçları Bitki Nurdağı Net Su İhtiyaçları (mm/yıl veya m 3 /da.yıl) Dicle Yaylak Bozova Akçakale Viranşehir Ceylanpınar Katsayı 1,10 1,10 1,05 1,25 1,20 1,25 Ayçiçeği Badem Bağ Bezelye Sonbahar Bezelye II.Ürün Biber-Dolma Biber-Maraş Fasulye-Kuru II.Ürün Ispanak İlkbahar Ispanak Sonbahar Karpuz Kayısı Marul İlkbahar Marul Sonbahar Mısır II. Ürün Pamuk Sarımsak Soğan-Kuru İlkbahar Soğan-Kuru Sonbahar Soğan-Yeşil İlkbahar Soğan-Yeşil Sonbahar Soya II. Ürün Şekerpancarı Yerfıstığı I. Ürün Yerfıstığı II. Ürün Yonca Seçilen sulama alanlarında çeşitli bitkilere ilişkin brüt su ihtiyaçları Çizelge 13 te verilmiştir. Verilen brüt su ihtiyaçları incelendiğinde Nurdağı sulamasında brüt sulama suyu ihtiyacının 148 mm (Ispanak İlkbahar) ile 1584 mm (Biber-Dolma) arasında değiştiği görülmektedir. Sulama alanları karşılaştırıldığında, biber-dolma bitkisinde en düşük brüt su ihtiyacının 1584 mm (Nurdağı), en yüksek brüt su ihtiyacının ise 2883 mm (Akçakale) olduğu 18

19 görülmektedir. Brüt su ihtiyacı çok az olan bitkilere bezelye, ıspanak, marul, sarımsak ve soğan, fazla olan bitkilere ise biber, badem, kaysı, şekerpancarı, yerfıstığı ve yonca örnek olarak verilebilir. Çizelge 13. Bitkilerin Brüt Sulama Suyu İhtiyaçları Bitki Brüt Su İhtiyaçları (mm/yıl veya m 3 /da.yıl) Nurdağı Dicle Yaylak Bozova Akçakale Viranşehir Ceylanpınar Ayçiçeği , Badem 1,264 1,863 1,370 1,678 2,302 1,392 1,450 Bağ 810 1, ,076 1, Bezelye Sonbahar Bezelye II.Ürün Biber-Dolma 1,584 2,334 1,716 2,102 2,883 1,744 1,817 Biber-Maraş 1,472 2,169 1,595 1,953 2,679 1,621 1,688 Fasulye-Kuru II.Ürün 882 1, ,171 1, ,012 Ispanak İlkbahar Ispanak Sonbahar Karpuz , Kayısı 1,193 1,758 1,293 1,583 2,171 1,313 1,368 Marul İlkbahar Marul Sonbahar Mısır II. Ürün 743 1, , Pamuk 945 1,393 1,024 1,254 1,720 1,041 1,084 Sarımsak Soğan-Kuru İlkbahar 1,336 1,969 1,448 1,773 2,432 1,471 1,533 Soğan-Kuru Sonbahar Soğan-Yeşil İlkbahar Soğan-Yeşil Sonbahar Soya II. Ürün 748 1, , Şekerpancarı 1,357 2,000 1,470 1,801 2,470 1,494 1,557 Yerfıstığı I. Ürün 1,278 1,883 1,385 1,696 2,326 1,407 1,466 Yerfıstığı II. Ürün 951 1,401 1,030 1,262 1,731 1,047 1,091 Yonca 1,363 2,009 1,477 1,809 2,481 1,501 1,563 Farklı sulama alanlarında, birim su için gerekli enerji miktarları ile seçilen bitkilerin sulanması için gerekli enerji miktarları çizelge 14 de verilmiştir. Birim su için gerekli enerji miktarları incelendiğinde en düşük değerin Nurdağı sulamasında (0,209 kwh/m 3 ), en yüksek değerin ise Viranşehir ve Ceylanpınar sulamalarında (0,608 kwh/m 3 ) olduğu görülmektedir. Bu durum sulama alanlarının suyun sağlanması ile ilgili özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Çizelge 11 de görüldüğü gibi Nurdağı sulamasında su yeraltından ortalama 50 Hm pompalarla çekilmekte, sulama karık ve tava usulü ile yapılmaktadır. Çizelge 14 de görüldüğü gibi; Nurdağı sulamasında gerekli en düşük enerji miktarı 31 kwh/da.yıl (Ispanak Sonbahar), en yüksek enerji miktarı 332 kwh/da.yıl dır (Biber- Dolma). En yüksek brüt sulama suyu ihtiyacı olan biber-dolma bitkisinde farklı sulamalar incelendiğinde, Nurdağı sulamasında dolma biberin sulanması için 1 da alanda 1 yılda 332 kwh enerjiye ihtiyaç duyulurken, Akçakale sulamasında bu değer 1329 kwh 19

20 değerine yükselmektedir. Görüldüğü gibi aynı bitkinin sulanması için gerekli enerji miktarı sulama alanının özelliğine göre % 25 oranında değişim göstermektedir. Çizelge 14. Sulama Suyu İçin Gerekli Enerji Miktarı 1 m 3 Su İçin İhtiyaç Duyulacak Enerji Miktarı (kwh/m 3 ) Bitki Nurdağı Dicle Yaylak Bozova Akçakale Viranşehir Ceylanpınar 0,209 0,277 0,251 0,293 0,461 0,608 0,608 Gerekli Enerji Miktarı (kwh/da.yıl) Ayçiçeği Badem Bağ Bezelye Sonbahar Bezelye II.Ürün Biber-Dolma Biber-Maraş Fasulye-Kuru II.Ürün Ispanak İlkbahar Ispanak Sonbahar Karpuz Kayısı Marul İlkbahar Marul Sonbahar Mısır II. Ürün Pamuk Sarımsak Soğan-Kuru İlkbahar Soğan-Kuru Sonbahar Soğan-Yeşil İlkbahar Soğan-Yeşil Sonbahar Soya II. Ürün Şekerpancarı Yerfıstığı I. Ürün Yerfıstığı II. Ürün Yonca Çizelge 15 te bitkilere sulama suyu sağlanması için gerekli enerjinin bedeli verilmiştir. Enerji miktarı için yapılan yorumların benzeri enerji bedeli için de yapılabilir. Aynı bitkinin sulanması için gerekli enerji masrafı, sulama alanının özelliğine göre önemli düzeyde değişim göstermektedir. Aynı bitkide en fazla enerji maliyeti Akçakale Pompaj sulamasında görülmektedir. Bunun nedeni Akçakale sulamasında sulama suyu ihtiyacının daha yüksek olmasıdır. Örneğin, en çok suya ihtiyaç duyan 1 da dolma biber üretimi için Nurdağı sulamasında yaklaşık 40 YTL sulama suyu enerji bedeli gerekli iken, bu değer Yaylak sulamasında 52, Bozova sulamasında 74, Dicle sulamasında 77, Viranşehir sulamasında 127, Ceylanpınar sulamasında 132, Akçakale sulamasında ise 159 YTL ye ulaşmaktadır. Aynı ürünü yetiştiren iki çiftçiden Akçakale de olanı, Nurdağı nda ki üreticiye oranla 4 kat sulama suyu enerji ücreti ödemek durumunda kalmaktadır. Bu sonuç, farklı bölgelerde olan ancak aynı ürünü yetiştiren çiftçilerin sulama suyu enerji ücreti ödemeleri arasındaki uçurumu göstermektedir. 20

21 Çizelge 15. Sulama Suyunun Enerji Maliyeti Bitki Sulama Suyunun Enerji Maliyeti (YTL/da.yıl) Nurdağı Dicle Yaylak Bozova Akçakale Viranşehir Ceylanpınar Ayçiçeği 15,61 30,37 20,30 29,00 62,52 49,85 51,93 Badem 31,78 61,83 41,33 59,06 127,29 101,50 105,73 Bağ 20,37 39,64 26,50 37,86 81,60 65,07 67,78 Bezelye Sonbahar 4,35 8,47 5,66 8,09 17,43 13,90 14,48 Bezelye II.Ürün 7,92 15,40 10,30 14,71 31,71 25,29 26,34 Biber-Dolma 39,81 77,45 51,77 73,98 159,45 127,15 132,45 Biber-Maraş 36,99 71,98 48,11 68,75 148,18 118,16 123,08 Fasulye-Kuru II.Ürün 22,17 43,14 28,84 41,21 88,82 70,82 73,77 Ispanak İlkbahar 3,71 7,23 4,83 6,90 14,88 11,86 12,36 Ispanak Sonbahar 4,13 8,03 5,37 7,67 16,53 13,18 13,73 Karpuz 15,46 30,08 20,10 28,73 61,92 49,37 51,43 Kayısı 29,98 58,33 38,99 55,71 120,08 95,75 99,74 Marul İlkbahar 6,87 13,36 8,93 12,76 27,50 21,93 22,84 Marul Sonbahar 5,10 9,93 6,64 9,48 20,44 16,30 16,98 Mısır II. Ürün 18,68 36,35 24,30 34,72 74,84 59,68 62,17 Pamuk 23,75 46,21 30,89 44,13 95,13 75,86 79,02 Sarımsak 4,73 9,20 6,15 8,79 18,94 15,10 15,73 Soğan-Kuru İlkbahar 33,58 65,34 43,67 62,40 134,50 107,25 111,72 Soğan-Kuru Sonbahar 7,39 14,38 9,61 13,74 29,61 23,61 24,59 Soğan-Yeşil İlkbahar 7,73 15,04 10,05 14,36 30,96 24,69 25,72 Soğan-Yeşil Sonbahar 3,90 7,59 5,07 7,25 15,63 12,46 12,98 Soya II. Ürün 18,80 36,57 24,45 34,93 75,29 60,04 62,54 Şekerpancarı 34,11 66,36 44,36 63,38 136,61 108,93 113,47 Yerfıstığı I. Ürün 32,12 62,49 41,77 59,68 128,64 102,58 106,85 Yerfıstığı II. Ürün 23,90 46,50 31,08 44,41 95,73 76,34 79,52 Yonca 34,26 66,65 44,55 63,66 137,21 109,41 113,97 Nurdağı sulamasında çeşitli bitkilerin sulama masrafları, cazibe (yüzey) sulama ve basınçlı (damla, yağmurlama) sulama yöntemleri için ayrı ayrı hesaplanmıştır (Çizelge 16). Çizelgede enerji masraflarının toplam masraf içerisindeki payları da verilmiştir. Enerji masraflarının toplam masraf içerisindeki payı bitkiye ve uygulanan sulama yöntemine göre % 1,7 ile 16,9 arasında değişmektedir. Sarımsak üretiminde enerjinin toplam masraf içerisindeki payı basınçlı sulamada % 1,7, cazibe sulamasında ise % 2 dir. En yüksek pay ise % 16,9 ile Soya II. Ürün-cazibe sulamasına aittir. Biber-Dolma, Yonca, Ayçiçeği, Yerfıstığı I. Ürün, Şekerpancarı, Soğan-Kuru İlkbahar, Fasulye-Kuru II.Ürün ve Soya II. Ürün bitkilerinde enerjinin toplam masraf içerisindeki payının % 12 ve üzerinde olduğu görülmektedir. Bu sonuçların gösterdiği önemli bir bulgu da, aynı bitkide basınçlı sulama yönteminin uygulanması durumunda hem enerji masrafının, hem toplam masrafın, hem de enerjinin toplam masraf içerisindeki payının azaldığıdır. Bunun nedeni, karık sulama yerine damla veya yağmurlama sulama uygulanması durumunda sulama randımanının artması, daha az sulama suyuna ihtiyaç duyulmasıdır. Yaygın olan kanaatin aksine, basınçlı sulamada hem toplam masraf azalmakta, hem tasarruf edilen su ile daha fazla alan sulanmaktadır. Ayrıca, kontrollü sulama ile fazla suyun neden olacağı çevre zararlarının (başta drenaj) azaltılması mümkün olabilmektedir. 21

22 Nurdağı sulamasında çeşitli bitkilerin birim suyun Brüt Kar getirisi cazibe (yüzey) sulama ve basınçlı (damla, yağmurlama) sulama yöntemleri için ayrı ayrı Çizelge 17 de verilmiştir. Çizelge incelendiğinde 1 m 3 suyun brüt kar getirisinin Soğan-Yeşil Sonbahar, Sarımsak, Ispanak İlkbahar ve Bezelye Sonbahar bitkilerinde oldukça yüksek olduğu (3 YTL/m 3 ün üzerinde), Yerfıstığı, yonca, soya ve mısır bitkilerinde ise çok düşük olduğu görülmektedir. Bu sonuçlar özellikle suyun kıt ve pahalı olduğu yörelerde bitki seçimi açısından önem taşımaktadır. 4. ÖNERİLER Aynı bitkinin sulanması için gerekli enerji masrafı, sulama alanının özelliğine göre önemli düzeyde değişim göstermektedir 1 da dolma biber için enerji bedeli; Nurdağı Gedikli Sulaması : 40 YTL Yaylak Pom.Sul. : 52 YTL Bozova Pom. Sul. :74 YTL Dic.Kral.Pom.Sul. :77 YTL Viranşehir YAS Sul. :127 YTL Ceylanpınar YAS Sul. :132 YTL, Akçakale YAS Sul. :159 YTL dir. Genel olarak yukarıdaki sonuçlara bakıldığında; Elektrik enerji bedelinin indirilmesinde YAS sulamaları kriter gibi gözükse de sulama sonuçlarına bakıldığında bir kriter olmadığı görülmektedir. Özellikle; ET (İklim), randıman ve hidrolik yükseklik miktarı enerji bedellerini etkilemektedir. Sulama alanları bazında enerji maliyetleri hesaplandıktan sonra sulamalar gruplandırılarak yüksek enerji bedeli olanlara indirim yapılması, Katma değeri yüksek ürünlerden enerji maliyeti yüksek olanların-pazar ve ürün deseni öngörüleri dikkate alınarak-destekleyecek teşvik sisteminin geliştirilmesi, Destekler agro-ekolojik açıdan uygun yöreler için verilmelidir. 22

23 5. SONUÇ Çalışmanın ana konusu olan tarımda enerji ücretinin seviyesi diğer sektörler ile mukayese edildiğinde yüksektir. Sanayide kullandırılan ve teşvikli yörelerde uygulanan enerji ücreti TL/kwh iken aynı alandaki tarımsal üretimde kullandırılan enerji bedeli TL/kwh dir. Ülkemiz genelinde inşa edilmiş bazı pompaj sulama projeleri yüksek enerji maliyeti nedeniyle ya etkin olarak çalışamamakta yada hiç çalıştırılmayarak atıl tesisler haline gelmektedir. Bu kötü örneklerden hareketle, GAP genelinde inşa edilecek ve büyük terfi istasyonları kullanılacak olan sulama projelerinde benzer sorunların yaşanmaması ve etkin olarak çalıştırılarak ülke ekonomisine katkı sağlayabilmesi için, bu alanlarda kullanılacak enerjilerin ücretlendirilirken bu hususların dikkate alınmasında fayda olacaktır. Kaldı ki günümüzde üretim nicel olarak değil nitel olarak önem kazanmaktadır. Bunu sağlamak ise ancak teknolojinin üretime yoğun olarak girmesi ile mümkün olabilecektir. Teknolojiyi teşvik amaçlı olarak enerji bedelinde yapılacak indirim kalitenin artması ile elde edilecek olan katma değer artışı ile çok rahat kapatılabilecek bir husustur. Üretimde oldukça önemli bir yekun tutan girdi maliyetlerinin azaltılmasında enerji bedelinin düşürülmesi çiftçi ve sulama örgütleri açısından ciddi bir destek olacaktır. 23

24 Çizelge 16. Nurdağı Sulamasında Sulama Suyu Enerji Masraflarının Toplam Masraf içindeki Oranı Bitki Sulama Sayısı (adet) Sulama Sabit Masrafı Brüt Su İhtiyacı (m 3 /da) Tüketilen Enerji (kwh/yıl/da) Cazibe Sulama Sulama Masrafları (YTL/da) Enerji tutarı İşletme Bakım Yönetim Masrafı Brüt Su Tüketilen Toplam İhtiyacı Enerji (m 3 /da) (kwh/yıl/da) Basınçlı Sulama Enerji tutarı İşletme Bakım Yönetim Masrafı Toplam Diğer Masraflar (YTL/da) Toplam Masraf (YTL/da) Cazibe Sulama Basınçlı Sulama Enerji Masraflarının Toplam Masraflar İçindeki Oranı (%) Cazibe Basınçlı Sulama Sulama Ayçiçeği 4 0, ,1 14,9 8,9 24, ,7 13,0 7,8 21,4 78,2 102,6 99,6 14,5 13,1 Badem 10 1, ,9 30,3 18,1 49, ,7 23,6 14,0 39,1 198,7 248,6 237,8 12,2 9,9 Bağ 7 1, ,2 19,5 11,6 32, ,0 15,1 9,0 25,2 189,3 221,4 214,5 8,8 7,1 Bezelye Sonbahar 5 0, ,7 4,2 2,5 7, ,3 3,6 2,2 6,6 84,3 91,7 90,8 4,5 4,0 Bezelye II.Ürün 7 1, ,9 7,5 4,5 13, ,2 6,6 3,9 11,6 127,3 140,4 138,9 5,4 4,8 Biber-Dolma 30 4, ,8 38,0 22,6 65, ,4 29,6 17,6 51,7 223,0 288,2 274,7 13,2 10,8 Biber-Maraş 27 4, ,5 35,3 21,0 60, ,1 27,5 16,4 47,9 231,2 291,6 279,1 12,1 9,8 Fasulye-Kuru II.Ürün 18 2, ,4 21,2 12,6 36, ,3 16,5 9,8 29,0 92,1 128,6 121,1 16,5 13,6 Ispanak İlkbahar 4 0, ,5 3,5 2,1 6, ,9 3,1 1,9 5,6 89,2 95,4 94,7 3,7 3,3 Ispanak Sonbahar 5 0, ,8 3,9 2,3 7, ,8 3,5 2,1 6,3 127,0 134,1 133,3 2,9 2,6 Karpuz 5 0, ,1 14,8 8,8 24, ,7 11,5 6,8 19,1 91,3 115,6 110,4 12,8 10,4 Kayısı 9 1, ,5 28,6 17,0 47, ,6 22,3 13,2 36,9 184,0 231,0 220,8 12,4 10,1 Marul İlkbahar 14 2, ,5 6,5 3,9 12, ,9 5,7 3,4 11,3 189,8 202,3 201,1 3,2 2,9 Marul Sonbahar 8 1, ,5 4,9 2,9 9, ,5 4,3 2,5 8,0 194,5 203,4 202,5 2,4 2,1 Mısır II. Ürün 11 1, ,6 17,8 10,6 30, ,6 13,9 8,3 23,8 112,3 142,4 136,1 12,5 10,2 Pamuk 9 1, ,9 22,7 13,5 37, ,9 17,6 10,5 29,5 149,2 186,7 178,7 12,1 9,9 Sarımsak 5 0, ,6 4,5 2,7 8, ,0 4,0 2,4 7,1 220,3 228,2 227,3 2,0 1,7 Soğan-Kuru İlkbahar 33 5, ,3 32,1 19,1 56, ,9 28,1 16,7 49,7 141,4 197,5 191,1 16,2 14,7 Soğan-Kuru Sonbahar 6 0, ,7 7,0 4,2 12, ,4 6,2 3,7 10,7 139,1 151,3 149,9 4,7 4,1 Soğan-Yeşil İlkbahar 14 2, ,4 7,4 4,4 13, ,9 6,5 3,8 12,4 115,3 129,1 127,7 5,7 5,1 Soğan-Yeşil Sonbahar 5 0, ,1 3,7 2,2 6, ,2 3,3 1,9 6,0 132,5 139,2 138,4 2,7 2,4 Soya II. Ürün 7 1, ,6 18,0 10,7 29, ,4 14,0 8,3 23,3 76,8 106,5 100,2 16,9 13,9 Şekerpancarı 13 2, ,5 32,6 19,4 53, ,4 28,5 16,9 47,4 153,1 207,0 200,5 15,7 14,2 Yerfıstığı I. Ürün 24 3, ,6 30,7 18,2 52, ,9 26,8 16,0 46,4 150,9 203,4 197,3 15,1 13,6 Yerfıstığı II. Ürün 17 2, ,2 22,8 13,6 39, ,4 20,0 11,9 34,4 156,1 195,1 190,5 11,7 10,5 Yonca 11 1, ,5 32,7 19,5 53, ,5 28,6 17,0 47,3 185,8 239,6 233,1 13,7 12,3 24