BİLİMSEL ARAŞTIRMA ETİĞİ

Transkript

1 BİLİMSEL ARAŞTIRMA ETİĞİ

2 Bilimsel araştırmalar, rmalar, bilim insanlarının n doğaya, insana ve topluma özgü bilgileri ortaya koyma yönündeki ndeki zihinsel çabalarını ve uygulamalarını içerir. Bilim insanları,, araştırmalar rmalarını bağı ğımsız z olarak yürütseler bile, toplumsal sorumluluk taşı şırlar. Bu nedenle, bilimsel ve teknolojik gelişmelerin günümüzde toplum ve doğa üzerinde yoğunla unlaşan an etkileriyle birlikte bilim insanlarının toplumsal ve etik sorumlulukları da giderek artmaktadır. r.

3 Bilimde ve bilimsel araştırmada rmada ilerleme, güvene dayanır Toplumsal güvenin g kazanılıp p korunmasında nda dürüstlük k ve titizlik yaşamsal amsal önem taşı şır. Bilimde sağlanan güven g ortamı özellikle son 20 yılıy aşkın n bir süredir s çeşitli gelişmeler ve toplumsal değişmeler sonucu zorluklara ve sarsınt ntılara uğramu ramıştır.

4 Bunun başlıca nedenleri şunlardır: r: 1. Bilimsel araştırma rma destekleri ve kaynakları için in gereksinim giderek artmış ve bu yönde y bilim insanları arasındaki yarış ışma hızlanarak h büyümüştür. b 2. Yayınlar bilimsel başar arının ölçütü olarak daha fazla önem kazanmış ış,, bu da, bilim insanları üzerinde baskılar yaratmış ıştır. Böylece, B en kısa k yoldan yeni bilimsel veri ve sonuçlara ulaşma çabasına girilmiştir. 3. Bilimsel araştırmalar rmaların n sayısının n patlama ölçüsünde arttığı günümüzde, etik sorunlar da bu patlamaya paralel olarak çoğalmıştır.

5 Bilim İnsanlarının n Sorumlulukları 1. Araştırman rmanın n tasarımı ve yürütülmesinde y en yüksek mesleki standartlara sahip olmak 2. Araştırman rmanın n yapılışı ışı ve bulguların n analizi sırasında özeleştiri, dürüstld stlük k ve açıkla klığı elden bırakmamak 3. Aynı konu üzerinde araştırma rma yapmış ve yapmakta olan diğer araştırmac rmacılara karşı şı, onların n katkılar larını içtenlikle ve açıkça a a teslim edici bir tavır r içinde i inde olmak; bu tavırlar rlarını bilimsel makale yazımında tam olarak korumak.

6 Bilimsel yanıltma (scientific misconduct) Bilimsel yanıltma (scientific misconduct) araştırman rmanın n değerini erini veya güvenirlig venirliğini ini azaltan her türlt rlü girişim im Ancak, bu tanımı yaparken disiplinsiz ve düzensiz araştırma rma (sloppy research) kavramı ile bilimsel yalancılık/yan k/yanıltma (fraud) kavramını birbirinden ayırmak gerekir

7 Bilimsel yanıltma (scientific Araştırmanın değerini veya güvenirliğini azaltan her türlü girişimdir. misconduct) Disiplinsiz ve düzensiz araştırma (sloppy research) ile bilimsel yalancılık/yanıltma (fraud) kavramlarını birbirinden ayırmak gerekir.

8 DİSİPLİNSİZ Z ARAŞTIRMA ( SLOPPY RESEARCH) Disiplinsiz ve düzensiz araştırma yapan bir araştırıcı, araştırma planlanmasını, uygun metod seçimini, metodları uygulamasını, sonuçların analizini ve yorumunu bilmemektedir. Araştırıcı, iyi niyetli " olarak yaptığı yanlışlarının "farkında değildir ve yanlışlarını bilmeden güvenilir olmayan sonuçlar üretmektedir.

9 Bu özellikteki bilimsel yanıltmalar iyi ve disiplinli bir araştırma rma eğitimi sonucu düzeltilebilir d ve bu tür r araştırıcılar bilime olumlu bir yaklaşı şımla kazandırılabilmektedir.

10 Bilimsel yanıltma, saptırma veya yalancılık (Fraud) Araştırıcının bilinçli olarak ve amaçlı bir yaklaşımla çalışmanın metod veya sonuçlarını "kötü niyetle" saptırması ve değiştirmesi demektir

11 Uydurma, Yalan Yazma veya Yoktan Var Etme (Fabrication) Verilerin "saptırılması" veya varolmayan bilgilerin/verilerin "yoktan var edilmesi" İngilizce'de fabrication, falsification "desk - research" veya "dry - lab Araştırıcının deney sonuçlarıyla oynayarak ya da hiç deney yapmaksızın sağladığı ; sahte veriler,

12 Çarpıtma Sahtecilik (Falsification) Değişik sonuç verebilecek şekilde araştırma materyalleri, cihazlar, işlemler ve araştırma kayıtlarında değişiklik yapmak veya sonuçları değiştirmek Burada ya doğrudan doğruya deney verileri üzerine bazı istatistik manipulasyonlar yapılmıştır, ya da ortaya çıkan verilerin en uygun olanları alınıp uygun olmayanları atılmış, ve bilimsel varsayımlar güçlendirilmeye çalışılmış Bu gibi sahtecilik olguları muhtemelen daha sıktır; çünkü bunların ortaya çıkartılması zordur. Bu nedenlerle ciddi bilim dergileri verilerin ve kullanılan istatistik yöntemlerin çok ayrıntılı şekilde yazılmasını isterler.

13 Plagiarism (Bilimsel AşıA şırma) Başkalar kalarının n fikir, yazı ve çalışmalarının n bir kısmını veya tamamını kaynak kişilere ilere gereken şekilde atıf f yapmadan (sitasyon kullanmadan) bireyin kendisininki gibi göstermesi, sunması, söylemesi veya yayınlamas nlamasıdır

14 Aşırmacılık ( k (Plagiarism) Aşırmacılık açısından bilimsel yayın ile popüler-eğitimsel yayın arasında bir ayrım yapanlar popüler yayınlarda yazarın daha serbest ve özgür bırakılması gerektiğini öne sürenler vardır. Aşırma popüler yayınlarda da etik dışı davranış kapsamına girer. Burada bilimsel bilgi, bilim topluluğundan çıkarılarak daha geniş bir topluluğa - topluma, kamuoyuna- sunulmaktadır. Topluma yönelik kitap ve makalelerde de diğer bilim insanlarının bilimsel ve düşünsel etkinliklerinin ürünlerine aynı derecede saygı göstermek gerekir

15 Duplikasyon (Duplication): Aynı araştırma sonuçlarını birden fazla dergiye yayım için göndermek veya yayımlamak

16 Dilimleme (Least Publishable Units) Bir araştırmanın sonuçlarını, araştırmanın bütünlüğünü bozacak şekilde ve uygun olmayan biçimde parçalara ayırarak çok sayıda yayın yapmak

17 Hayali (Sanal veya Gölge) G Yazarlık (Ghost Authorship) veyaonursal Yazarlık (Honorary Authorship) konusunda tanınmış bir bilim adamını yazar listesine sokarak çalışmanın bilimsel dergide daha kolaylıkla kabul edilmesinin sağlanabileceği düşüncesi Oysa, esas çalışmaya katılanların saygınlığı veya güvenilirliği bu onursal yazar nedeni ile azımsanmış olmaktadır. genellikle belirli bir para karşılığında sağlanır

18 Armağan an Yazarlık (Gift Authorship) Burada çalışmayı asıl yürüten araştırıcı, bu çalışma ile hiç ilgisi olmayan veya pek az ilgisi olan kişileri yazar listesine ekler Zorla ; bir araştırıcının bazı hocalarını yayın listesine koymaya zorlanması Yayın sayılarını artırmak için bazı anlaşmalı grupların oluşturulmasında görülür. Örneğin, tıpta birbirine yakın A,B ve C bilim dallarında, her grup yaptığı çalışmaya diğer çalışma gruplarının adını ekler. Böylece araştırıcıların yayın listeleri kabartılır Bilim Atıf Dizini (Science Citation Index - SCI) taraması altındaki hakemli dergilerde editörler, yazarlar listesindeki her yazarın çalışmaya olan katkısının açık bir şekilde belirtilmesiniistemektedir.

19 Yazarlık k Hakkı Varsayımın n oluşturulmas turulmasında ve araştırma rma tasarımında,verilerin yorumlanmasında nda VE, Araştırma rma taslağı ğının n yazılmas lmasında ve entelektüel el - eleştirel açıdan a gözden g geçirmekte VE, Yayınlanacak hale getirilmesinde katkıda bulunmuş olmayı gerektirmektedir.

20 Yazarlık k Hakkı Yazarlık k hakkı, ANCAK bu aşamalara amaların n TÜMÜNDE T önemli katkıda bulunmakla gerçekle ekleşebilir. ebilir.

21 Yazarlık k Hakkı Sadece araştırma rma desteğinin elde edilmesi aşamasında katılm lmış olmak, Sadece verilerin toplanmasında nda çalışmak, Sadece araştırma rma grubunun genel denetimini sürds rdürüyor olmak,... Yazarlık k Hakkı Yaratmaz(ICJME)

22 Tıp p Dergi Editörleri Uluslararası Kurulu (ICMJE) US National Library of Medicine, Annals of Internal Medicine, JAMA, The Lancet, BMJ, The New England Journal of Medicine... ://

23 Teşekk ekkür Bilgiye ulaşmada katkıda bulunmak; Ortam hazırlamak; Teknik destekte bulunmak; Ekonomik ve malzeme desteği i sağlamak;

24 Diğer etik dışıd davranış ışlar Desteklenerek yürütülen y araştırmalar rmaların n sonuçlar larını içeren sunum ve yayınlarda nlarda, destek veren kurum veya kuruluşun un desteğini belirtmemek

25 Eğitimde Sorunlar ve Kopyacılık Kopyacılık ödevlerde, sınavlarda s ve projelerde başkas kasının n yapıtını kendi yapıtı imiş gibi göstererek g eğitimde hak edilmeyen ilerlemeyi sağlamakt lamaktır r ve sistemimizde ne yazık k ki çok yaygın Kopyacılığı ığın n asıl l sorumlusu, hak ettiği i eğitimi e alamayan ve üstelik de şikâyetçi i olabilen öğrenci değildir. Asıl l sorumlular: (1) kopyacılık k sahtekârlığı ığını hoş gören ve hatta bazen bir açıkga kgözlülük k başar arısı olarak öven bir genel kültk ltür r ve (2) kopyacıyı yakalamayı ve cezalandırmay rmayı çeşitli bahanelerle reddeden bir eğitimci e kültürüdür. r.

26 Neler yapılmal lmalıdır? Araştırıcı ve ekibi beklediği değil, gözlediği sonuçlara olabildiğince objektif olarak yaklaşmalı Kendi yanlılığını çürütecek tüm karşı düşünceleri araştırmalarında kullanmalıdır

27 Kontrol ve deney gruplarından elde edilen veriler, kayıtlar ve diğer dökümanlar herşeyden önce çok iyi bir şekilde korunmalı ve saklanmalıdır (en az 5 yıl).

28 Psikolojik, psikiyatrik ve bazı eğitim araştırmalarında bireye ait mevcut bilgilerin çok iyi gizlenmesi gerekir. Ancak bunların kime ait olduğu da bir liste halinde gizli bir yerde saklanmalıdır.

29 Araştırmada tüm bilgiler analiz edilmeli, bu analiz en uygun istatistik yöntemlerle yapılmalıdır. İstatistikler en doğru olan sonucu verebilmeli, Bias mantığı doğrultusunda istatistiklerle oynanmamalıdır

30 Araştırıcı istatistik verilerin altında boğulmamalı, altta yatan gerçekler ve bilgi yakalanmalıdır

31 Çalışmada varsayım tersine olan veri(ler) saklanıp değiştirilmemeli, bulgular ve yorumlarda dikkatlice değerlendirilmeli, çalışma makale haline gelirken aynen verilmelidir

32 BİLİM M ETİĞİ İĞİNDE TEMEL İLKELER 1. Gerçeğe Uygunluk: Veriler, sadece bilimsel yöntemlerle yürütülen gerçek deney ve gözlemlerden elde edilir. Verilerin değerlendirilmesinde, yorumların ve kuramsal sonuçların elde edilmesinde bilimsel yöntemler dışına çıkılmaz. Bu yöntemlerle varılan sonuçlar saptırılamaz; elde edilmemiş sonuçlar araştırma sonuçları imiş gibi gösterilemez

33 BİLİM M ETİĞİ İĞİNDE TEMEL İLKELER 2. Bilimsel Araştırman rmanın n Zarar Vermemesi: Araştırman rmanın n bireylere zarar vermemesi, Bireylerin olası riskler konusunda açık a şekilde bilgilendirilmesi ve deneye katılım kararının n etki ve baskı olmaksızın özgürce alınmas nması gerekir. Deneyin deneklere, deneyi yapanlara, çevreye ve insan sağlığı ığına zarar vermemesi gerekir Hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalarda deney hayvanının n gereksiz yere zarar ve acı görmemesi gözetilmelidir. g

34 BİLİM M ETİĞİ İĞİNDE TEMEL İLKELER 3. Sorumluluk ve Haklar: Bilim insanları araştırma sonuçları ile ilgili olarak toplumu bilgilendirmek, olası zararlı uygulamalar konusunda uyarmakla yükümlüdürler. Kendi vicdani kanaatlerine göre zararlı sonuçlara ve onaylamadıkları uygulamalara yol açabilecek araştırmalara katılmamak bilim insanlarının hakkıdır.

35 BİLİM M ETİĞİ İĞİNDE TEMEL İLKELER 4. Yazarlar: Araştırma rma sonuçlar ları araştırmay rmayı yapanların n tümünün t isimleriyle yayınlan nlanır. Araştırman rmanın n tasarlanması, planlanması,, yürütülmesi y ve yayına hazırlanmas rlanması aşamalarında etkin katkıda bulunmamış kişilerin ilerin isimleri yazar isimleri arasına katılamaz.

36 BİLİM M ETİĞİ İĞİNDE TEMEL İLKELER 5. Kaynak Gösterme G ve Alınt ntılar: Bilimsel yayınlarda ya da genel kamuoyuna dönük d olarak yayınlanan her türlt rlü makale, derleme, kitap ve benzeri yayınlarda daha önce yayınlanm nlanmış veya yayınlanmam nlanmamış bir çalışmadan yararlanılırken, rken, o çalışma bilimsel yayın n kurallarına uygun biçimde imde kaynak olarak gösterilmelidir. g

37 BİLİM M ETİĞİ İĞİNDE TEMEL İLKELER 6. Bilim İnsanı ve Akademik Etkinliklerde Etik: Bilim insanı,, akademik yaşam amının n bütün b evrelerinde ve öğretim, yönetim y ve akademik değerlendirmelere erlendirmelere ilişkin görevlerde g bilimsel liyakati temel ölçüt t olarak kabul eder, etik kurallarının n dışıd ışına çıkmaz ve bu kuralların n dışıd ışına çıkılmasına göz g z yummaz. Eğitimin eksik verilmesi, kopyacılık, k, akademik ilerleme ve ödül l jürilerinde j bilimsel liyakat ölçütlerinindışına çıkmak, kişileri ileri kayırmak ve benzeri davranış ışlar kabul edilemez.

38 Bilimsel yalancılığı ığın önlenmesinde üç genel yaklaşı şım A) Araştırmac rmacıların n eğitilmesi, e B) Üzerinde baskılar ların n azaltılmas lması, C) Üzerindeki mali baskılar ların n azaltılmas lması.

39 Kaynaklar Türkiye Bilimler Akademisi BİLİM ETİĞİ KOMİTESİ,Bilimsel Arastırmada Etik ve Sorunları, Tübitak Matbaası-Ankara, 2002 Ertekin, Cumhur. Tıp Araştırmalarında "Etik" Üzerine. Kansu, Emin; Ş.Ruacan. Bilimsel Yanıltmanın (Scientific Misconduct) : Türleri, Nedenleri, Önlenmesi Ve Cezalandırılması. Cumhuriyet - Bilim ve Teknik Dergisi TUBİTAK Yönetmeliği. Madde 8

40

41 TÜBİTAK TAK ARAŞTIRMA VE YAYIN ETİĞİ KURULU ÇALIŞMA ESASLARI Yaptırımlar Madde 8. Etik ihlali yaptığı kanıtlanan araştırmac rmacılara/yazarlara aşağıa ğıdaki yaptırımlar uygulanır: a) Etik ihlali Kurulca tespit edilen ve Bilim Kurulu nca onaylanan araştırıcı veya araştırıcılar ların n projesi iptal edilir. İptal kararı Başkanl kanlık k kanalıyla proje yürütücüsüy ve araştırıcılar ların n görevli g ve ilgili oldukları kurum ve kuruluşlara lara ve üyesi oldukları uzmanlık k ve meslek derneklerine bildirilir. b) Bilim Kurulu nca iptal edilen proje içindeki i indeki yürütücüy ve araştırmac rmacılardan etik ihlali tespit edilenlere ve yayın n etiğine ine aykırı davranış ışta bulunanlara, karar tarihinden başlayarak beş yıllık k bir süre s içinde i inde Kurum ile ilgili herhangi bir görev g veya destek verilmez; var ise görevleri g iptal edilir. Kurum dergi ve kitaplarında yayın n yapamazlar ve Kurum destekli toplantılarda larda sunumda bulunamazlar. c) Yayın n etiği i ihlali tespit edilen yayımlanm mlanmış makale geri çekilir ve bu husus dergide gerekçesi esi ile birlikte yayımlan mlanır. d) Yayın n etiğine ine aykırı davranış ışta bulunanların n Kurum destekli dergi ve kitaplardaki eski yayınlar nları gerekli görülürse g rse Kurulca incelemeye alınabilir. e) Yayın n etiği i ihlali tespit edilen yazarlar ve ihlalin niteliği i yazarların n kurum ve kuruluşlar larına, üyesi oldukları derneklere ve (duplikasyonu duyurmak amacıyla) ilgili dergilere yazılı olarak bildirilir.

42