İSTANBUL TİCARET ODASI TÜRKİYE'DE VE DÜNYADA TARIMSAL DESTEKLEME POLİTİKASI. HAZIRLAYAN Yrd. Doç. Dr. Okan GAYTANCIOĞLU

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI TÜRKİYE'DE VE DÜNYADA TARIMSAL DESTEKLEME POLİTİKASI HAZIRLAYAN Yrd. Doç. Dr. Okan GAYTANCIOĞLU YAYIN NO: İstanbul, 2009

3 Copyright İTO Tüm haklar sakhdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazarm ve İTO'nun önceden yazılı izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölünüeri veya paragrafları, sadece araştmna veya özel çalışmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN (Basılı) ISBN (Elektronik) ÎTO ÇAĞRI MERKEZÎ Tel: (212)444O486 ÎTO yayınlan için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel : (212) Faks : (212) E-posta : ito.yayin@ito.org.tr întemet: Odamız yayınlarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CÎLT VÎMEK AJANS Reklamcılık Matbaacılık Tel: Fax:

4 ÖNSÖZ Küresel ısınma, hızlı nüfus artışı, erozyon ve/veya amaç dışı kullanım ile tarım arazilerinin yok edildiği, inorganik üretimin hız kazandığı, buna karşın milyonlarca kişinin açlıkla boğuştuğu günümüzde, tarım sektörünün önemi daha belirgin olarak ortaya çıkmaktadır. Teknolojinin gelişimi ile beraber tarımsal istihdamın belirgin bir kısmının sanayi ve hizmet sektörüne transferi, tarım sektörünün tüm dünya devletleri açısından üzerinde etkin ve yoğun politikaların uygulandığı stratejik bir alan olmasını sağlamıştu-. Uygulanan politikalar ülkeler bazında kendine yeterlilik amacı doğrultusunda yıllara göre değişim göstermektedir. Gelir, üretim, istihdam, verimlilik, dış satım ve çevre duyarlılığı gibi konularda en uygun seviyeye ulaşmak için korumacılık ve destekleme politikalarına başvuran devletler, uluslararası ticaret kuralları çerçevesinde bu seviyelerini dengeli bir şekilde sürdürmek için çaba sarf etmektedir. Tanm, ülkemiz açısından bakıldığında da tanmsal arazileri, elverişli iklimi ve verimli topraklara sahip olma avantajı ile ülke ekonomisine yıllar boyu önemli katkılarda bulunmuştur. Cumhuriyetin kuruluşundan beri uygulanan politikalar sayesinde desteklenen tanm sektörü, bazı ürünlerde ülkemizi lider iliracatçı konumunda korurken, istihdamın büyük bir bölümünü de sağlamaktaydı. Ancak günümüzde tarımın GSMH'ye katkısı düşmüş, tanmsal istihdam ve büyüme oranlan azalmalar göstermiştir. Tanmda geçmiş yıllardaki gibi dünyada söz sahibi olabilmemiz ve ihracat yolu ile avantaj sağlamamız için üretimi teşvik eden sürdürülebilir bir tanm politikasına ve etkih tanmsal desteklere ihtiyacımız vardır. Tanmsal üretimin ve buna bağlı olarak uluslann uyguladığı üretimi, ihracatı ve ithalatı etkileyici politikalann aynntılı bir şekilde incelendiği "Türkiye'de ve Dünyada Tanmsal Destekleme Politikası" isimh yayının üyelerimize, tarım sektöründe yer alan firmalanmıza, ilgili kişi ve kuruluşlara faydalı olmasını diler. Odamız adına bu çalışmayı gerçekleştiren Yrd. Doç. Dr. Okan Gaytancıoğlu'na teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter

5

6 İÇİNDEKİLER Önsöz 3 1.BÖLÜM 1. TARIMDA POLİTİKA OLUŞTURMANIN NEDENLERİ Doğal Koşullara Bağlılık Risk ve Belirsizlikler Üretimin Dönemsel Olması Tarımsal Üretimin ve Piyasaların Kontrolünün Sınırlı Olması TARIM POLİTİKASINDA DEVLETİN ROLÜ Politika ve Tarım Politikası Kavramları Devletin Tarıma Müdahalesi Ulusal ve Uluslararası Tarım Politikası Ulusal Tarım Politikası İlgi Alanları Uluslararası Tarım Politikası İlgi Alanları TARIM POLİTİKASI AMAÇLARI Tarım Politikası Amaçlarında Evrensellik Kavramı Tarım Politikası Amaçları Gelir Amacı Üretim ve Kendine Yeterlilik Amacı İstihdam Amacı Verimlilik Amacı Dışsatım Amacı Diğer Amaçlar TARIM POLİTİKASI ARAÇLARI Piyasa Fiyatlarım Doğrudan Etkileyen Tarım Politikası Araçları Fiyat Politikası Fiyat Oluşumu ve Devletin Piyasa Fiyatına Müdahalesi ,2,1. Devletin Piyasaya Müdahalesinin Üretici Gelirine Etkileri,, Fiyat Saptamada Dikkate Alman Faktörler Fiyat Belirleme Yöntemleri Tarımsal Gelir Yöntemi Üretim Maliyetleri Yöntemi Parité Fiyat Yöntemi Ekonometrik Modeller Yöntemi Fiyat Politikasına Dayalı Uygulamaların Değerlendirilmesi , Piyasa Fiyatlarını Doğmdan Etkilemeyen Tarım Politikası Araçları 43 4,2.1, Fark Ödeme Sistemi 43 4,2,1.1, Fiyat Politikası İle Fark Ödeme Sisteininin Karşılaştırılması 45

7 Doğrudan Ödemeler Doğrudan Gelir Desteği Doğal Afet ve Sigorta Ödemeleri Girdi Sübvansiyonlan İç ve Dış Ticarette Kolaylıklar İç Ticaretteki Kolaylıklar Dış Ticaretteki Kolaylıklar Diğer Yardımlar Tarıma Yönelik Krediler Tarımda Kredi İhtiyacını Doğuran Nedenler Genel Hizmetler TARIM POLİTİKASI YÜRÜTÜCÜLERİ Ulusal Alanda Faaliyet Gösteren Tarım Politikası Yürütücüleri Tarım Bakanlığı Tarımsal Kooperatifler Meslek Örgütleri Sivil Toplum Örgütleri Tarımsal Eğitim Kurumlan Uluslararası Alanda Faaliyeti Olan Tarım Politikası Yürütücüleri Uluslararası Tarımsal Kuruluşlar Üretim ve Beslenme İle İlgili Kuruluşlar Birieşmiş Milletler (UN) Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) Dünya Gıda Konseyi (WFC) Dünya Gıda Programı (WFP) Tarımsal Kalkınma ile İlgili Kuruluşlar Birieşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) Uluslararası tarımsal Kalkınma Fonu (IFAD) Dünya Bankası Grubu Uluslararası Para Fonu (IMF) Tarımsal Ticaret İle İlgili Kuruluşlar Dünya Ticaret Örgütü (WTO) BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) TARIM POLİTİKASININ FİNANSMANI Tarıma Finansman Sağlayan Kuruluşlar ve Yapıları Kurumsallaşmamış Kredi Kaynakları Kı-edi Kurum ve Kuruluşları Kamu Tanmsal Kredi Kuruluşları.v Tanm Kredi Kooperatifleri Özel Kredi Kurumlan Merkez Bankalan Tanmsal Kredi ve Devlet 81

8 2.BÖLÜM 7. TÜRKİYE'DE TARIM POLÎTÎKASININÎŞLEYÎŞI Türkiye' de Tarım Ürünleri Piyasalarında Devletin Rolü Türkiye'de Uygulanan Tarım Politikalannın Gelişimi Dönemi Dönemi Planlı Dönem ( Dönemi) Son Dönem ( ) Türkiye'deki Tanm Politikası Amaçları Türkiye'deki Tarım Politikası Araçları 'li Yıllara Kadar Uygulanan Tarım Politikası Araçları Destekleme Alımları ve Pazar Fiyatı Desteği Tarımsal Girdi Politikaları Tarımsal Kredi Politikaları Genel Hizmetler Tarımsal Araştırma, Eğitim ve Yayım Kontrol ve Denetleme Çalışmaları Hastalık ve Zararlılarla Mücadele Pazarlama ve Tanıtım 'li Yıllardan Sonra Uygulanan Tarım Politikası Araçları Çiftçi Kayıt Sistemi Doğrudan Gelir Desteği Türkiye'deki Tarım Politikası Yürütücüleri Kamu Kurum ve Kuruluşları Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Çevre ve Orman Bakanlığı Hazine Müsteşarlığı Dış Ticaret Müsteşarlığı Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı Devlet Su İşleri Ziraat Bankası Tarımsal Kooperatifler Tarım Satış Kooperatifleri Tarım Kredi Kooperatifleri Pancar Ekicileri Kooperatifleri Sulama Kooperatifleri Köy Kalkınma Kooperatifleri Kooperatif Benzeri Kurumlar Köylere Hizmet Götürme Birlikleri 119

9 Sulama Birlikleri Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birlikleri Tarımsal Amaçlı Üretici Birlikleri ; Tarımsal Mesleld Örgütler Ziraat Odaları Ziraat Mühendisleri Odası Türkiye'de Tarımın Finansmanı Türkiye'de Tarımın Sorunları BÖLÜM 8. DÜl^A ÜLKELERİMDE TARIMSAL DESTEKLEMELER Dünya Ekonomisi ve Tarım Ürünleri Ticareti Dünya Tarım Ürünleri Piyasalarının Yapısı Dünyada Tarımsal Desteklemeler ABD'de Tarım Ürünleri Piyasaları ve Yapısı ABD Tarımının Genel Özellikleri ABD'de Uygulanan Tarımsal Destekleme Politikaları Büyük Ekonomik Çöküntü Yılları ( ) II. Dünya Savaşı Sonrası Dönemi ( ) Sonrası Dönemi ( ) Son Dönem ( ) ABD'de Tarımsal Piyasaların İşleyişi AB Ülkelerinde Uygulanan Tarımsal Destekleme Politikası AB'nin Tarihsel Gelişim Süreci Avrupa Birligi'nin Organları Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası (GAP) AB'nin Fiyat, Pazar Rejimleri ve Tarım Politikasının Finansmanı AB Ortak Tarım Politikasının Gelişimi Ortak Tarım Politikası Araçları Tarımsal Pazar Politikası Tarımsal Fiyatlar Yardımlar Sınırlamalar Kırsal Politika AB Tarımının Finansal Çerçevesi Türkiye ve Avrupa Birliği İlişkileri Gümrük Birliği ve Türkiye Tam Üyelik Sürecinde Türkiye Türk Tarımının Topluluk Tarımına Uyumu 176

10 8.5. ABD ve AB'nin Tarımsal Destekleme Sisteminin Karşılaştırılması BÖLÜM 9. TÜRKÎYE'DEKİ TARIM POLİTİKASI NASIL OLMALI Genel Durum Türkiye Tarımının Değerlendirilmesi 183 KAYNAKLAR 200

11 TABLOLAR ve ŞEKİLLER Tablo 1: Fiyat Politikası ve Fark Ödeme Sisteminin Karşılaştırılması Tablo 2: Türkiye'de Tarımsal Amaçlı Kooperatifler ( ) 111 Tablo 3: Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri ve Ortak Sayıları ( ), 113 Tablo 4: Tarım Kredi Kooperatiflerinin Bölge Birliklerine, İllere, İlçelere, Köy ve Kasabalara Dağılımı (2007) 116 Tablo 5: Üretici Birliklerinin Ürün Dağılımı 123 Tablo 6: Türkiye'deki Tarımsal Destek Bütçesi 133 Tablo 7: Dünya Tarım Ürünleri İhracatında Önde Gelen Ülkeler 137 Tablo 8: Yıllara Göre AB Ortak Bütçesi 171 Tablo 9: ABD ve AB'nin Destekleme Mekanizmalarının Karşılaştırılması 180 Tablo 10: Türkiye Tarımının SWOT Analizi İle Değeriendirilmesi 184 Şekil 1: Ulusal Tarım Politikası Çalışma Alanları 21 Şekil 2: Denge Fiyatın Oluşumu (piyasaya müdahale olmaması durumunda) 32 Şekil 3: Devletin Piyasa Fiyatına Müdahalesi 33 Şekil 4: Piyasa Müdahalesi Üretici Gelirine Etkileri 35 Şekil 5: Fark Ödeme Sistemi 45 Şekil 6: İthalata Konulan Gümrük Vergisinin Yansımaları 53 Şekil 7: Cumhuriyet Dönemi Boyunca Türkiye Tarımında Uygulanan Tarım Politikası Araçları 97 Şekil 8: Tarım Köyişleri Bakanlığının Teşkilat Yapısı 106

12 1. BÖLÜM 1. TARIMDA POLİTİKA OLUŞTURMANIN NEDENLERİ Genel anlamda bir ülkede 3 sektörde üretim yapılmaktadır. Bu üç sektörü, tarım, sanayi ve hizmetler olmak üzere sıralayabiliriz. Bu sektörler birçok bakımdan birbirleriyle ilişkilidir. Örneğin, bir bitkisel üretim faaliyeti olan buğday yetiştiriciliğinde hasat edilen buğday bir tarım ürünü iken, fabrikalarda işlenince bir sanayi kolu olan "un sanayinin" bir ürünü haline gelmekte, ambalajlanıp satışa sunulduğunda hizmet sektörü devreye girmektedir. Un fabrikaları pazardan talep geldiği ve piyasalardan buğday temin edebildiği sürece gereldrse 24 saat un üretebilir. Ambalaj sektöründen çuval, kağıt vb. tip ambalaj malzemelerini temin edip piyasalara çeşitli ebatlarda un pazarlayabilir. Bu işlemleri bir "kıt" kaynak olan "sermaye" olduğu sürece gerçekleştirebilir. Ancak piyasadan sürekli talep gelse de üreticinin elinde buğday olmadığı zaman bu işlemleri yapamaz. Çünkü buğday üretimi tarım topraklarıyla sınırlıdır. Yani toprak bir kıt kaynak olduğu için üretimi ancak belirli bir düzeye kadar çıkarabilme olanağı vardır. Yine süt hayvancılığında pazara arz edilen süt miktarı, sağılan hayvan sayısı ve sağılan hayvanların verimi ile yakından ilişkilidir. Süte olan talep artsa bile arz artışı ancak hayvan sayısını ve verimliliği artırarak karşılanabilir. Bu da kısa dönemde mümkün değildir. Kısacası tarımsal üretim birçok bakımdan diğer sektörlere göre farklılıklar göstermektedir. Bu farklılıklar tarımsal üretimin devamlılığı açısından diğer sektörlere nazaran ayrı bir politika oluşturulmasını gerektirmektedir. Tarımın yapısından doğan bu farklılık oluşturulacak politikanın sadece dönemsel veya kısa vadeli olmasını değil sürekli uygulanmasının gerekli olduğunu göstermektedir. Hatta bu politikanın uzun vadeli ve tutarlı olması, tarımsal piyasaların daha istikrarlı olmasını ve üretimin planlanmasını kolaylaştırır. Bu politika sayesinde sadece tarım sektörü değil tarımdan hammadde sağlayan sektörler de olumlu ya da olumsuz etkilenebildiği için hükümetlerin uygulayacakları politikayı uzun vadeli sürdürmeleri beklenir. Tarımsal üretimi ya da tarımı diğer sektörlerden ayıraıe^ en temel özellikler aşağıda sıralanmıştır.

13 1.1. DOĞAL KOŞULLARA BAĞLILIK İldim, sulama suyu, toprak gibi ekolojik koşullar yetiştirilecek ürünün seçiminde rol oynayan etmenlerdir. Örneğin, çeltik tarımında ekim zamanını yetiştirilecek çeşidin vejetasyon süresiyle hava ve sulama suyunun sıcaklığı belirler. Sıcaklık isteği belirgin olan çeltiğin, en az çimlenme sıcaklığı 16 C'dir. Tohum ekilecek suyun sıcaklığı bu derecenin üstünde bulunmalıdır. Değişik iklim bölgelerinde çeltiğin yıl içindeki ekim zamanları da değişiktir. Türkiye'de çeltik ekim zamanı, bölgesel ve iklim özelliklerine göre Nisan ortasından Haziran sonuna dek uzanan 2.5 aylık bir süreyi kapsar. Çeltikteld bu yüksek sıcaklık isteğine rağmen çay üretimi için havanın bulutlu, yağışın bol ve yıl içinde düzenli düşmesi gerekir. Yine bunun gibi kış aylarında kar yağışının olması ve tarlaların karla kaplı olması buğdayın verimini artıran bir unsurdur. Değişik iklim ve toprak koşullarında yetiştirilen aynı ürünün verimi ve kalitesi de değişik olur. Örneğin, Malatya'da yetiştirilen kayısı ile Aydm'da yetiştirilen incir başka bölgelerde yetiştirilenlerden daha kalitelidir. Aynı toprakta aynı ürünün sürekli yetiştirilmesi, toprakta belirli bitki ve besin maddelerinin azalmasına ve o ürüne zarar veren zararlı böcekler ve hastalıkların çoğalmasına neden olacağından doğru değildir. Buğday, parauk gibi ürünler iki üç yıl üstüste ekilebilirse de, verimde düşme görülebilir. Öte yandan şeker pancarı aynı toprakta en az 2 yıl aradan sonra yetiştirilebilir. Bu nedenle ekim nöbetine (münavebe, rotasyon) solonak, yıllık yağışın çok yetersiz olduğu bölgelerde toprağı bir yıl nadasa bırakarak hem dinlendirmek ve hem de toprakta bitkisel üretim için gerekli olan yağışı biriktirmek gerekir. Ya da bu tip topraldarda fazla yağış istemeyen bitkilerin tarımı yapılabilir. Kısacası tarımsal ürünlerde üretim istenilen zamanlarda değil, o ürünün yetişme koşullarına uygun toprak, hava ve su gibi faktörlere bağlıdır. Bu nedenle talep olsa da üretim istenilen zamanda gerçeldeşemeyebilir RİSK ve BELİRSİZLİKLER Tarım sektörü insanların temel ihtiyaç maddelerini üreten ve aynı zamanda sanayi sektörüne hammadde sağlayan bir sektör olarak stratejik ve vazgeçilmezdir. Bu denli önemli bir sektör olmasına karşın tamamen doğal koşullara bağlı olduğundan diğer sektörlere oranla daha fazla risk ve belirsizliklerle karşı karşıyadır. Başka bir deyişle tarım üstü açık bir fabrikadır. Tarımsal üretimin açık havada yapılması üretilecek ürünlerin

14 miktar ve kalitesi üzerine doğal koşuuarm ve oluşabilecek risk ve belirsizliklerin önemli derecede etkide bulunmasma neden olmaktadır. Tarımsal üretimin doğal koşullara bağımlı olması, iklim ve toprak faktörleri başta olmak üzere tarımsal üretimi etkileyen risk ve belirsizliklerin de nedenidir. Risk, normal koşullarda üretimde meydana gelebilecek kayıp veya zarardır. Riskin meydana gelme olasılığı istatistik yöntemlerle ve belirli bir olasılıkla tahmin edilebildiğinden, risk objektif bir olaydır. Sözgelimi, kırılmadan ileri gelen yumurta kayıpları, yumurta tavukçuluğunda karşılaşılan ve yaklaşık olarak tahmin edilebilen bir risktir. Ya da ayçiçeği hasadından sonra ürüne karışan yabancı madde miktarı % 2-3 gibi önceden tahmin edilebilir bir düzeydedir. Tarımsal faaliyetlerde insanların karşılaştıkları başlıca riskler; ölüm, yaşlılık, hastalık, kaza, işsizlik ve üçüncü şahısların neden olduğu hasarlardır. Belirsizlik ise, gelecekte meydana gelme olasılığı istatistiksel yöntemlerle önceden tahmin edilemeyen sübjektif bir olaydır. Bu nedenle, belirsizliği önceden tahmin etmek olanaksızdır. Tarımsal üretimde belirsizliğe neden olan başlıca olaylar; kuraklık, sel, don, yangın, hastalık ve zararlı böceklerdir. Sanayi, ticaret gibi tarım dışı sektörler iklim koşullarından pek etkilenmezler, hastalık ve zararlı böceklerin neden olduğu kayıplar da bunlar için söz konusu değildir. Ayrıca, tarım dışı sektörlerin karşılaştığı belirsizlikler sigorta ile karşılanabilir. Tarımsal üretimde karşılaşılan bütün risk ve "belirsizlikleri sigorta ettirmek maliyet açısından güçtür. Bu nedenle tarım ürünleri genelde dolu, sel ve yangın gibi bazı risklere karşı sigortalanabilmektedirler. Halbuki bunların dışında kuraklık, hastalık, zararlılar, kalite kaybı vb. daha birçok riskler bulunmaktadır. Gelişmiş ülkelerde bile bütün tehlikelere karşı sigorta ender uygulanır. Çiftçiler risk ve belirsizliklere karşı korunmak için üretimde farklılaşmaya giderler. Farklılaşma ile işletmedeki üretim faaliyeti sayısı artar. Farklılaşma ürün kayıplarını azaltmaz. Ancak, bir üretim faaliyetinde ortaya çıkan kayıplar, diğer faaliyetlerdeki kazançları dengeleneceğinden gelirin büyük ölçüde düşmesi önlenebilir. Ürün kayıplarını azaltmak için teknolojik gelişmelerden yararlanmak bir başka yoldur. Örneğin, erken ve geç donlar arasında rahatlıkla yetiştirilebilecek yeni çeşitler, kuraklığa ve hastalıklara dayanıklı bitkiler, çiftçilerin zararlarını en düşük düzeye indirebilir. Çiftçiler iklim koşullarını yakından izleyerek, kuraklık, don, sel, dolu gibi tehlikelerden bir ölçüde kurtulabilirler. Bütün bu önlemlere karşın, tarımda her zaman risk ve belirsizlik sonucu kayıplar söz konusudur.

15 1.3. ÜRETİMİN DÖNEMSEL OLMASI Tarımda sürekli üretim olanaksızdır. Tarıma ayrılan kaynakları çok fazla artırsak da tarımsal üretimin yılın belirli mevsimlerinde olmasını etkileyemeyiz. Çünkü tarımsal ürünlerin hasat edilebilmesi için belirli bir olgunluğa gelmesi ve belirgin bir dönemin geçmesi gerekir. Halbuki tarım dışı sektörlerde hammadde temin edildiği, işgücü ve makineler çalıştığı ye pazar talebi bulunduğu sürece sürekli üretim yapmak mümkündür. Örneğin, otomobil piyasasında talep olduğu sürece fabrikalar bu talebe yetişebilmek için üretimlerini artırırlar, bunun için gerekirse yeni makineler temin edebilir yeni işçileri işe alabilir, vardiyaları artırabilirler. Ancak tarım ürünlerine aşırı talepte olsa bu talebi her zaman karşılamak mümkün olmayabilir. Örneğin, bir bölgede kurulan süt fabrikası kapasitesini ne kadar artırırsa artırsın o bölgede sağım yapılan süt hayvanlarının ancak tamamının sütlerini işleyebilir. Onun dışında fazladan talep olsa da bu talebi bölgeden karşılayamaz. Çünkü süt hayvanlarının süt verimi bu hayvanların genetik kapasiteleri ile ilişkilidir. Tarımsal üretimi artırmak için, ya üretim alanı ya da birim alandan alınan ürün miktarım çoğaltmak gerekir. Bu nedenle, tarım sektöründe bir üretim faktörü olarak toprağın önemi büyüktür. Tarım dışı sektörlerde ise toprak göreceli olarak daha az önemlidir TARIMSAL ÜRETİMİN ve PİYASALARIN KONTROLÜNÜN SINIRLI OLMASI Bir tarım işletmesinin başarılı bir biçimde yönetilmesi, üretimin kontrol edilmesine bağlıdır. Planlanandan çok ya da az üretim işletmenin karlılığını olumsuz etkilediğinden, üretimin tüketici talebine göre düzenlenmesi gerekir. Bunun için gelecekteki fiyatlar ve maliyetler tahmin edilir. Tahminlere göre karlı olacağı düşünülen ürünler seçilir ve üretim miktarı saptanır. Tarım dışı sektörlerde fiyatları belirleyebilmek ya da tahmin edebilmek daha kolaydır. Fiyatı piyasa talebi belirler. Tarımsal üretimde de fiyatları talep belirler ancak üretimin çok olması talebin kısa sürede değişmemesi arzın çok olduğu durumlarda fiyatların bazen aşırı düşmesine, arzın az olduğu dönemlerde ise fiyatların aşırı yükselmesine neden olabilir. Kısacası tarımda durum diğer sektörlere göre daha farklıdır. Çiftçiler ürün fiyatlarına ancak ekim veya dikim zamanında tepkide bulunabilirler. Ekim zamanı bir ürünün fiyatı yüksekse, çiftçi bu ürüne ayırdığı alanı genişletebilir. Tersine, ekim zamanı fiyatı düşük olan ürüne çiftçi bir önceki üretim dönemine göre daha az alan ayırır.

16 Piyasaya fazla miktarda ürün geldiğinde, fiyatlarda düşme eğilimi görülür. Ekonomi derslerinde açıklanan "Örümcek Ağı Teoremi", çiftçilerin fiyatlara tepkide gecikmelerinden ötürü ürün fiyatlarının dalgalandığını ve bunun için tarımsal ürünlerde piyasayı düzenlemenin güç olduğunu gösterir. Bütün bu gerçeklere karşın, çiftçiler yine de piyasada geçerli olan fiyatlara göre üretimlerini düzenlerler. Ama arzın talebe gecikmeli olarak karşılık vermesi ve üretimin hava koşullarının etkisi altında olması, üretimin ve buna bağlı olarak piyasanın kontrolünü güçleştirir. Çünkü çiftçiler üretim planlarını normal hava koşullarına göre yaparlar. Hava koşullarının elverişli geçmesi, üretimin planlanandan çok olmasına, tersi ise az olmasına neden olur. Sanayi işletmeleri çeşitli yollarla tekelleşmeye giderek (monopoller,, karteller, tröstler vb) üretim ve piyasayı kontrol edebilirler. Öte yandan, çiftçiler üretimi kontrol etmek amacıyla bu şekilde bir araya gelerek tekelleşemezler. Çiftçiler genelde ürünlerini etkin biçimde pazarlamak amacıyla tarım kooperatifleri kurarlar. Bazı koşullarda devlet üretimi kontrol için destekleme alımları, girdi politikası gibi araçları kullanır. Bu tür politikalar dahi, bütün yurt düzeyine yayılmış binlerce işletmenin üretimle ilgili kararlarını istenildiği ölçüde etkilemeyebilir. Tarım sektöründe üretimin tüketime göre planlanmasının ve gerçekleştirilmesinin güç olması, tarım ürünleri piyasasının düzenlenmesini de güçleştirir. 2. TARIM POLÎTÎKASINDA DEVLETİN ROLÜ Dünya'da her ülke tarımını desteklemektedir. Çünkü insanlarının besin maddesi ihtiyaçlarını garanti altına almak ülkeler için en önemli konulardan biridir. Günümüzde çok gelişmiş ülkelerde dahi bu hassas özelliğinden dolayı tarım sektörü devlet tarafından çeşitli şekillerde desteklenmiştir. Gıda maddeleri üretimi yetersiz olan ülkeler bu ihtiyaçlarını dönemsel olarak ithalat yoluyla karşılamayı tercih etseler dahi bu eksiklik ülke dövizinin yurtdışına gitmesine, dolayısıyla kaynakların gıda maddesi teminine ayrılması anlamına gelmektedir. Ayrıca bir ülke gıda maddelerinde ithalatçı bir politika izliyorsa Dünya'da oluşan kriz dönemlerinde ithalat yapacak ürün bıüamayabilir ya da ithal edeceği ürüne yüksek fiyatlar ödeyebilir. Ömeğin, Türkiye bitkisel yağlarda net ithalatçı koıiumda bir ülkedir. Her yıl ihtiyacı olan bitkisel yağın % 40-

17 50'sini döviz ödeyerek satın almaktadır yılında 1.3 milyar $ olan bitkisel yağ ithalatı 2007 yılında 1.7 milyar $'a çıkmıştır yılında ise yağ ithalatı yapılan başlıca ülkelerden Bulgaristan ve Romanya'da verimin düşük olması, Ukrayna'da bitkisel yağlara yanlışlıkla sanayi yağı karışması, Arjantin'de çiftçi ayaklanması çıkmasından dolayı hasadın gecilonesi gibi nedenler Türkiye'de döviz olmasına rağmen ithalatın yapılamamasına neden olmuştur. Bununla birlikte 950 $/ton olan ayçiçeği ham yağının tonu bu nedenlerden dolayı 2300 $/ton'a yükselmiştir. İthalat fiyatlarının yükselmesi yurtiçinde tüketicilerin daha yüksek fiyatlarla rafine yağ satın almasına neden olmuştur. Yine 2008 yılının ilk yarısında Dünya'da "pirinç krizi" meydana gelmiştir. İhracatçı ülkelerin aynı zamanda tüketici ülkeler olması ve ihracatı kısmaları pirinçte kendine yeterli olmayıp net ithalatçı konumda olan Türkiye'nin bu haber karşısında iç piyasadaki fiyatlarının yükselmesine neden olmuştur. Dünya fiyatlarının % 5 O'1er düzeyinde artması iç piyasada spekülatif haberlerden dolayı % 120'1er düzeyinde pirinç fiyatlarının artmasına neden olmuştur. Sadece ithalatçı olunan ürünlerde değil kendine yeterli olunan ürünlerde de zaman zaman üretim dalgalanmaları görülebilir. Üretimin azalması fiyatların yükselmesine, üretimin artması üretici eline geçen fiyatların azalmasına neden olabilir. Her iki durumda da üreticiler, tüketiciler ve o ürünü işleyen sanayiciler olumsuz yönde etkilenebilirler. Hatta üreticiler bir sonraki yıllarda bu tür ürünlerin tarımını yapmak istemeyebilirler. Bu durumlarda tüketicilerin ihtiyacı olan besin maddesi ihtiyacını garanti altına almak. Devletin dolaylı yollardan da olsa görevlerindendir. Bu nedenle her ülke insanlarının besin güvencesini sağlayabilmek amacıyla bazı kuruluşları görevlendirerek ülke tarımını yönlendirir. Genelde bu tip loıruluşlarm başında Tarım Bakanlığı gelmektedir. Devlet, sadece Tarım Bakanlığı aracılığıyla değil, zaman zaman bazı kuruluşlar aracılığıyla da tarım piyasalarını düzenleyecek tedbirler alabilir. Bu tedbirlerde en önemli konu üreticilerin mağdur edilmemesidir. Bu nedenle bu tip politikalar üretici örgütlerinin onayı alınarak ve onların sorumluluğunda geliştirilmelidir. Kısacası Devlet sadece müdahale ederek değil, düzenleyici olarak görev almalı, çok zorunlu hallerde piyasaya müdahale etmelidir. Devletin tarıma müdahalesi, hemen hemen tüm Dünya ülkelerinde süregelmektedir. Bu müdahaleler yoluyla, her ülke kendi ekonomik sistemlerine uygun olarak belirlediği amaçlara ulaşmak istemektedirler (Gürler, 1997). Devletin ülke tarımını yönlendirme şekilleri ülkelere göre değişiklik

18 göstermektedir. Bu bazı ülkelerde tarımsal ürün fiyatlarına müdahale ederek devletin kontrolünde olan kuruluşlarla ürüne alıcı olma şeklinde olabildiği gibi bazı ülkelerde de üreticilere üretimle ilgili olan veya olmayan direkt ya da dolaylı ödemeler şeklinde olabilmektedir. Bazen de yerli üretimi ve üreticileri korumak amacıyla iç ve dış ticarette bazı yapılabilmektedir POLİTİKA ve TARIM POLİTİKASI KAVRAMLARI düzenlemeler Politika "Bir devlet, kurum, bir grup ya da tek tek bireyler tarafindan kabullenmiş bir hareket tarzıdır" (Aksöz, 1973-Gürler, 1997) şeklinde kısaca tanımlanabilir. Dolayısıyla, belirlenen amaca ulaşma yolunda izlenmesi gerekli çizgiyi de belirler. Örneğin, konumuzla yakından ilgili olmasa da Atatürk'ün "Yurtta Sulh, Cihanda Sulh" söylemi önce kendisinin daha sonra da Türkiye Cumhuriyeti'nin dış politikasının özetlenmiş halidir. Tarım politikası ise "çiftçilerin ekonomik yaşantılarım iyileştirmek, tanmsal üretimi kamu yararına düzenlemek, kırsal toplumlarm refahım yükseltmek ve tüketicileri aşın fiyat artışlarmdan korumak amacıyla uyg:ulanan devlet önlemleri dizisi" olarak tanımlanabilir. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere bir ülkede tarımın yönlendirilmesinde devletin önemli bir görevi bulunmaktadır. Ancak unutulmaması gereken bir konu da devletçe yürütülecek politikanın çiftçi merkezli olmasıdır. Çünlcü üretimi yapacak olanlar çiftçilerdir. Bu nedenle çiftçilerin tarımdan diğer kesimlere göre dengeli bir gelir elde etmeleri tarımsal üretimin devamlılığı açısından son derece önemlidir DEVLETİN TARIMA MÜDAHALESİ Devletin tarım kesimine yaptığı harcamaların hepsi, tarımı destekleme amacına yönelik olmaları nedeniyle destekleme politikası kapsamında yer alır. Destekleme; tarımın korunması, tarımsal faaliyetlerin özendirilmesi ve sürdürülmesinin teşviki amacıyla alman önlemlerin tümüdür. Bu açıklamadan, fiyat ve alım desteği, tarım ürünleri dış ticaretine yönelik düzenlemeler, girdi desteği, lo-edi desteği, fark ödeme sistemi, üretim teşvik ödemeleri veya üretimi kısmaya yönelik ödemeler, tarıma yönelik altyapı yatırımları, araştırma, yayım, eğitim, kontrol hizmetleri, pazarlama ve tanıtım çalışmaları gibi alanlara yönelik devlet harcamaları tümüyle tarımsal destekleme içinde ele alınabilir.

19 Destekleme aym zamanda tarımm korunması anlamına geldiği için destekleme ve korumacılık kavramları birbirine yakın anlamlar taşırlar. Ama "destekleme" kavramı "korumacılık" kavramından bazı farklar göstermektedir. Korumacılık yurtiçinde ve sınırlardaki zaman, fiyat ve miktar açısından yapılan tüm düzenlemeleri içerir. Oysa tarım ürünü ithalatına getirilecek miktar sınırlamaları veya gümrük uygulamaları korumacılık kapsamında olmamakla beraber, eğer üreticinin rekabet edebilirlik durumunun devamına değil de, yalnız ithalat harcamalarını kısmak gibi bir amaca hizmet ediyorsa, tarıma yönelik destekleme politikaları içinde yer almazlar. Buna karşılık tanm girdilerinin gümrük vergilerinden muaf olarak ithali veya bunların üretici kesime maliyetinin altında bir fiyatla ulaştırılması bir korumacılık önlemi olduğu kadar bir tarımsal destekleme yöntemidir. Tarım ürünleri ihracı sırasında ödenecek sübvansiyonlar gene korumacılık kapsamındadır. Bu tür bir uygulama ürün fazlalarını eritmek veya ihracat artışı yoluyla üretim artışına yol açacak yönde uygulanıyorsa, tarıma yönelik bir destekleme politikası aracı olma özelliğini de taşıyor demektir. Şu halde "korumacılık" kavramı "destekleme"den daha kapsamlıdır ve destekleme politikası önlemlerinin çoğu kez korumacılık yöntemleri arasında olduğu söylenebilir. Bu açıklamaların da ortaya koyduğu gibi, çiftçileri, tarımsal üretimi ve tarım ürünleri pazarlarını düzenlemeye yönelik tarım politikası uygulamaları aynı zamanda tarımsal destekleme politikası uygulamalarıdır. Ama sürdürülebilir tarımı amaçlamayan çevre koruma amaçlı bir tarım politikası önlemi ne korumacılık ne destekleme politikası kapsamına girmeyebilir. Ancak bu şekilde destekleme politikaları içinde yer almayan uygulamaların çok sınırlı olması, genelde tarıma yönelik politika önlemlerinin tümüyle destekleme politikası önlemleri olarak anılmasına neden olmaktadır ULUSAL ve ULUSLARARASI TARIM POLİTİKASI Tarım politikası denildiğinde bir ülkenin kendi gereksinimleri çerçevesinde tarımın her alanında alabileceği önlemlerin bütünü akla gelmektedir. Getirilecek düzenlemeler üretim, iç ve dış pazarlar veya insan faktörünü hedefleyebilir. Ama bütün bu sayılanlar o ülkenin kendi özel sorunlarıdır ve başka bir ülkenin veya ülkeler grubunun aleyhine bir sonuç yaratmadıkça, başka ülkeleri ilgilendirmez. Örneğin, Türkiye şekerpancarı üretimini artırmak nasıl ki Rusya'nın değil Türkiye'nin görevi ise üretimi artıracak tüm önlemleri Türkiye alacaktır. Bu nedenle sadece ülkeyi ilgilendiren bu tür

20 politikalar "ulusal politikalar" olarak adlandırılabilir ve ulusal tarım politikası yürütücülerince karara bağlanır. Buna karşılık tarımla ilgili kararların tamamı ulusal düzeyde politika yürütücüleri tarafından alınmazlar. Ulusal yürütme yetkisi bazı alanlarda uluslararası/uluslar üstü kararlar veren merkezler de alman kararları dikkate almak veya doğrudan uygulamak durumunda kalabilirler. Örneğin, Afrika ülkelerindeki açlığa çözüm üretmek sadece bir ülkenin değil uluslararası toplumun bir sorunu olabilmektedir. Bu nedenle ulusal ve uluslararası tarım politikasının ve ilgi alanlarının ayrımını yapmak yararlı olacaktır ULUSAL TARIM POLİTİKASI İLGİ ALANLARI Tarımı ülke gereksinimlerini karşılayacak bir düzeye getirmek ulusal tarım politikasının görevidir. Burada söz konusu olan kamu çıkarlarını ilgilendiren ekonomik, sosyal veya teknik içerikli tüm tarımsal sorunlardır. Bu sorunların çokluğu ve çeşitliliği nedeniyle tarım politikası uğraşı alanları da çok geniştir. Tarım ürünlerinin üretimini planlamak ve düzenlemek, tarım kesimindeki üretim faktörlerinden en rasyonel bir biçimde yararlanmak, kırsal kesimde yaşayan ve tarım alanından geçimini sağlayanların her türlü gereksinimini karşılayabilmek için çözüm yolları aramak, ülke ekonomisinin kalkınmasında tarımın katkısını artırıcı önlemler getirmek vb. ulusal tarım politikasının konuları arasındadır. Tarım sektörü ve çiftçiler tarım politikaları ile iç içedir. Tarımın gelişmesi ve çiftçi gelir seviyeleri tarım politikaları ile yakından alakalıdır. Tarım sektörünün diğer sektörlere göre daha az karlı olması, tarımın hükümetler tarafından desteklenmesini ve dolayısıyla tarım pohtikalanm gündemde tutmaktadır (Yavuz, 2001). Ulusal tarım politikasının çalışma alanları Şekil l'de gösterilmiştir. Şekilden de anlaşılacağı gibi konular birbirinden çok farklı olmakla birlikte aynı zamanda yakın ilişki halinde olup birbirlerini tamamlayıcı karakterdedir. Tarım politikasının çalışma alanları tarımsal üretim alanı, pazar alanı ve kırsal nüfusa ilişkin düzenlemeler olarak 3'e ayrılabilir (Eraktan, 1989). 1) Tarımsal Üretim Alam : Üretime yön verebilmek, üretim koşullarında ve üretim miktar ve deseninde değişiklik yapmayı gerektirir. a) Tarımsal yapıya müdahale : Üretim koşullarında yapılan değişiklikler

21 tarımsal yapı düzenlemeleri içine girer. Tarımsal yapı; üretim faktörlerininin çeşitli şekillerde bileşimi ile oluşan tarımsal üretim ortamıdır. O halde tarımsal üretimin yapılabilmesi için gerekli bütün unsurlar tarımsal yapı içinde yer alır. Burada yalnız klasik olarak ele alman üretim faktörleri, toprak ve diğer doğal kaynaklar, üretimi yapan insan, üretimde kullanılan her türlü girdi, sermaye akla gelmemelidir. Bunların dışında toplumun, teloıolojik bilgi düzeyi, sosyal, kültürel ve kurumsal yapı da tarımsal yapı içinde kabul edilmelidir. Üretim faktörlerinden hiçbiri hiçbir ülkede homojen değildir. Örneğin, bir ülkeden diğerine doğal kaynakların zenginliği, iklim koşullarının iyiliği, arazi varlığı, toprak kalitesi, işletme büyüklükleri, işletme mülkiyet ve tasarruf şekilleri çok büyük farklar göstermektedir. Yine tarım kesimindeki çalışanların sayısı, iktisaden faal nüfus içindeki yeri, eğitim ve yaş durumları, emek verimlilikleri bir ülkeden diğerine değişecektir. Uygulanan teknoloji, kullanılan sermaye miktarı ve verimliliği, toplumun yeniliklere, gelişmeye açık olup olmaması gibi pek çok faktör bir ülkeden diğerine farklıdır. O halde bu üretim koşullarının oluşturduğu üretim ortamı yani tarımsal yapı da bir ülkeden diğerine değişecektir ve sonsuz sayıda üretim ortamı oluşacaktır. İşte tarımsal yapıda verimliliği olumsuz etkileyen nedenlerin ortadan kaldırılması tarım politikasının ilgi alanlarından birini oluşturmaktadır. b) Üretim miktar ve desenine müdahale : Her ülkede tarımsal yapıyı oluşturan üretim koşullarının farklı olması üretim miktar ve desenine de yansımaktadır. Doğal koşullar ve toprak özellikleri bir ülkede bir üretim dalının gelişmesi için uygun ortam hazırlarken, diğer ülke bu olanaktan yoksun olabilir. Bir ülkede sermaye ve teloıoloji hayvansal üretimi en verimli şekilde yürütmeyi sağlarken, bir diğer ülkede geniş mera varlığı sayesinde aynı hayvansal üretim daha az masrafla yapılabilir. Buna karşılık üçüncü bir ülkede ne sermaye ne teloıoloji düzeyi, ne doğal olanakların hayvancılığa elvermemesi, burada bitkisel üretimin ağırlık kazanmasına neden olabilir. Tarım nüfusu ve bu nüfus başına düşen arazi miktarı, iç ve dış pazar olanakları, tüketim alışkanlıkları, izlenen tarım politikaları gibi pek çok unsur bir ülkenin tarımsal üretim miktar ve desenini etkiler. Bunun sonucu olarak, kimi ürünler için üretim fazlaları veya yetersizlikleri ortaya çıkar ki, tarım politikalarının bir görevi de bunun önüne geçmektir. Üretim fazlalarının ortadan kaldırılması ve üretimin azaltılması yahut üretimi artırıcı önlem ve teşvikler bu arada sayılabilir. 2. Tanmsal Pazar Alam : Tarım politikasının ikinci müdahale alanı tarım ürünleri pazarlarıdır. Girdi pazarları ve ürün pazarları birbirinden farklı özellikler taşır.

22 c3 N Q s ^ s-1 11 HO I CO«

23 a) Girdi pazarlan : Girdilerin üretimi, gerektiğinde Dünya piyasalarmdan alınması, dağıtımı, fiyatların belirlenmesi gibi işlemler sırasında Devletin zaman zaman devreye girdiği görülmektedir. Bazen girdi kullanımını özendirici, bazen kısıtlayıcı önlemler alınabilmektedir. b) Ürün pazarlan : Ürün pazarlarına olan müdahaleler ise kimi ürünlerin destekleme alım mekanizmalarına alınmaları, buna bağlı olarak fiyat, stok ve dışsatım işlemleri ve destekleme kuruluşunun finansmanı gibi konularda olmaktadır. Ayrıca çiftçiye ürün fazlası veya eksiği görülen ürefim dalları hakkında bilgi vermek, parasal desteklerde bulunmak da bu alanda başvurulan önlemlerdendir. Destekleme alımları dışında kalan ürünler için ise gelir transferine yönelik politikalardan yararlanmıyorsa, yalnız piyasa ekonomisinin işlemesini olumsuz etkileyecek faktörleri ortadan kaldırmaya yönelik önlemler alınacaktır. 3. Kırsal Nüfusa İlişkin Düzenlemeler : Bunlar kırsal kesimin ekonomik, sosyal ve kültürel alandaki gereksinimlerinin karşılanması amacına yöneliktir. Bu nedenle bir dizi ekonomik ve sosyal düzenleme ile kırsal altyapının geliştirilmesi tarım politikasının ilgi alanına girer. a) Ekonomik düzenlemeler : Tarımda emek verimliliği ve kişi başına gelir artışı, üretim artışından da çok tarımsal nüfusun azaltılmasıyla gerçekleşir. Ancak tarımdan ayrılanların diğer sektörlerde çalıştırılması gerelonektedir. Tarımdan kopma kente göç olgusunun bir sonucu olmamalı, aksine köyden şehre denetimsiz göç önlenmelidir. Önemli olan, bölgesel politikalar yoluyla kırsal kesimin yerinde kalkındırılması, yani tarım dışı iş olanaklarının kırsal kesime götürülmesidir. Aynı yörede başka alanlarda istihdam yaratılarak tarımda arazi-insan ilişkileri düzenlenebilir ve bu yolla da bozuk arazi ve gelir dağılım düzenine etkide bulunulabilir. Şu halde tarım kesiminde çalışanların başka sektörlere kaydırılabilmelerini sağlayabilecek eğitim, kredi vb. olanaklar yaratılması, böylece kırsal kesimde daha yüksek bir yaşam düzeyi sağlamak tarım politikasının görevidir. Diğer sektörlerde çalışanların gelirlerine yakın dengeli bir yaşam standardı sağlamak, gene tarım politikasının görevleri arasındadır. Ayrıca tarım kesimindeki gelir dağılımını düzenlemek, çiftçiye ekonomik güç kazandırmak, bu amaçla çiftçinin tarımsal konularda eğitimini sağlamak da tarım politikasının ilgi alanları içinde yer almaktadır. b) Sosyal düzenlemeler : Başta kırsal kesimi sosyal güvenliğe kavuştunnak, kırsal nüfusa hastalık, iş görememezlik, yaşlılık, işsiz kalma gibi rizikolar karşısında zor durumda kalmayacak şekilde bir güvence ortamı yaratmak.

24 tarım işçilerinin de diğer sektörlerde çalışan işçilerle eşit haklardan yararlanabilmesi için gerekli yasal düzenlemelerin altyapısını hazırlamak sosyal düzenlemeler arasında sayılabilir. Ayrıca tarım sigortaları yoluyla tarımsal üretimdeki azalmalar karşısında üretici teminat altına alınarak, hem üretiminin devamıhm sağlanması, hem de üreticiye güven hissi verilmesi mümkündür. Tarım sigortaları da tarım politikasının bir ilgi alanıdır. c) Kırsal alana yönelik altyapı düzenlemeleri : Bu tür düzenleme de 3'e ayrılır. Ekonomik altyapı (su, elektrik, yol, vb.) sosyal altyapı (hastane, bakımevleri, sosyal tesisler vb.) kültüref altyapı (okullar, kültürel kurumlar vb.) devletin kırsal alana yönelik hizmetleridir. Diğer tarım politikası kararlarının başarıya ulaşmasında bu alanda gerçekleşecek yatırımlar önemli rol oynar. Bu düzenlemelerin hepsi tarım politikası ilgi alanında yer almarnaktadır. Ama bunlar içinde tarımsal altyapıya yönelik olanlar tarım pglitikası kapsamında yönlendirilmektedir. Ulusal tarım politikasının ilgi alanları incelendiğinde her bir düzenlemenin aslında sadece o ülkeye ait olduğu kolaylıkla anlaşılmaktadır. Burada esas olan ülke tarımının ülke çiftçileri tarafından yapılarak düzenli bir gelir çlde edilmesi hedefine yönelik politikanın oluşturulmasıdır. Bu politika sayesinde ülke tüketicilerinin besin maddesinin ihtiyacı garanti altına alınmış olacak, besin maddesini üreten üreticiler de bundan düzenli bir gelir elde etmiş olacaklardır ULUSLARARASI TARIM POLİTİKASI İLGİ ALANLARI Tarım politikası sadece ulusal değil, uluslararası nitelikleri olan bir bilim dalıdır. Ülkelerin çeşitli gereksinimlerini karşılayabilmek için birbirleriyle yaptıkları ticaret tarım ürünlerini kapsıyorsa, uluslararası tarım politikasının kuralları geçerli olacaktır. Çünlcü ülkeler, ekolojik ve ekonomik koşullar nedeniyle tarım ürünleri üretiminde istenilen düzeyde üretim yapamazlar. Bir kısım ülkeler ise bazı tarım ürünlerini ihtiyaçlarından fazla üretirler. Buna karşılık, yeterli üretim yapamayan ülkeler ihtiyaç fazlalarını arz fazlası olan ülkelerden bedel ödeyerek karşılarlar. Bu şekilde uluslararası ticaret doğar. Ülkeler arasında yapılan tarım ürünleri ticareti, uluslararası ticaretin kuralları çerçevesinde yürütülür. Uluslararası tarım politikasını Eraktan, "Dünya ekonomisi açısından ağırlık taşıyacak sayıda ülkeye uygun gelecek, belirli uluslararası hedeflere göre ekonomik olayların oluşumu için uluslararası anlaşmalar çerçevesinde alınan

25 önlemler" şeklinde tanımlamıştır. Tanımdan anlaşılacağı gibi, uluslararası tarım politikası tüm Dünya ülkelerinin refahını artırmayı amaçlamaktadır. O halde. Dünya tarımında ve tarımsal ticarette sözü geçen, ağırlığı hissedilen ülkelerin bu amaçlara ulaşmayı sağlayacak uluslararası anlaşmalar çerçevesi içinde alacakları her türlü önlem, uluslararası tarım politikası kapsamına girer. Bu ülkelerin önderliğinde diğer ülkeler de gerekli önlemleri alarak kendilerini bu koşullara uyduracaklardır. Nitekim ABD'nin önderliğinde başlayan ve temelinde Dünya ticaretinin önündeki engellerin kaldırılmasını amaçlayan GATT anlaşması uzun görüşmelerden sonra Dünya Ticaret Örgütü adı altında uluslararası ticaretin belirli kurallarda olmasını sağlayan bir kuruluşun olmasına neden olmuştur. Günümüzde bu anlaşmayı 150'den fazla ülke onaylamıştır. Tarım ürünlerinde yine de tam bir serbest ticaret yoktur. Burada uluslararası tarım politikası değil ulusal tarım politikaları devreye girmektedir. Çünlcü her ülke tarımsal ürünlerde kendine yeterli olmayı amaçlayan politikaları uygular. Hiçbir ülke tarımını tamamen serbest ticarete açmamış, en azından avantajlı olduğu ürünlerde yoğun korumacılık ve destekleme uygulamalarıyla tarımsal üretimini yönlendirmektedir. Gelişmiş ülkeler dahi kendi tarımsal üretimlerini koruyan ve yönlendiren politikalar uygulamaktadırlar. 3. TARIM POLİTİKASI AMAÇLARI 3.1. TARIM POLİTİKASI AMAÇLARINDA EVRENSELLİK KAVRAMI Her devletin ana amacı toplumun toplam refahını yükseltmektir. Tarım politikası da diğer devlet politikaları gibi aynı amaca hizmet etmelidir. Toplumda toplam refah artışı, başta ekonomik ve sosyal gelişmeler sonucu gelir düzeyinin yükselmesi, bunun yanı sıra, hürriyet, eşitlik, güvenlik gibi konularda ortaya çıkan sorunların çözümü ile maksimuma ulaşır. O zaman tarım politikası da aynı amaçlara yönelik olmalıdır. Tarım politikası amaçları ülkelere göre farklılık göstermez. Çünlcü her ülke kendi insanı için aym şeyleri ister. Her ülke, çiftçisinin yüksek gelir ve refah düzeyine ulaşmasını, tarım ürünlerinin fiyatlarının düşük olmasını ve tarımsal sanayi ile uğraşan girişimcilerinin düşük fiyatlardan bol ürün bulabilmesini ve Dünya ile yarışabilir olmasını ister. Yine ülkeler besin maddelerinin bol, ucuz ve bulunabilir olmasını ister. Ayrıca ülkede yapılan tarımın gelecek nesillere sorunsuzca aktarılması yani sürdürülebilirlik kavramı tüm Dünya ülkelerinin üzerinde uzlaştığı diğer bir kavramdır.

26 Bundan dolayı hangi ülkenin yazılı hale gelmiş belirli ve uygulanan tarım politikası incelenirse amaçların değişmediği görülmektedir. Bundan ötürü tarım politikası amaçları evrenseldir diyebiliriz TARIM POLİTİKASI AMAÇLARI Tarım politikasının genel amaçları şu şekilde özetlenebilir GELİR AMACI Tarım politikasının gelir amacı ile rasyonel ve etkin çalışan bir işletmede, bir çiftçinin bütün bir yıl boyunca istihdamı esas alınmaktadır. Çiftçinin tam istihdamına karşılık, eşi ve çocukların tam istihdamı söz konusu değildir. Kuşkusuz, eş ve çocuklar, tarımsal faaliyetlere gönüllü olarak katılabilmektedirler(înan, 2006). Bu amaca göre, bir yıl boyunca bir çiftçinin işletmesinden sağladığı gelir en azından standart olarak kabul edilen bir sanayi işçisinin bir yılda elde ettiği ortalama gelire eşit olmalıdır. Bu gelir, bir açıdan ülkede bir çiftçi ailesinin geçimini ve işletmenin yaşamını sürdürmesini sağlayacak olan yeterli gelir olmaktadır. Ayrıca elde ettiği bu gelirden memnun olarak tarımsal faaliyetlerini sürdürmesi de bu gelir amacı içinde incelenir. Çünkü tarımı memnun olmadan yapan bir üretici gereken önemi üretim faaliyetine yansıtamaz. Dolayısıyla elde ettiği gelirden memnun olan bir üretici tarımsal faaliyetlerini en iyi şekilde planlayabilir. Ama sadece mecbur olduğu için tarımsal faaliyet yapıyorsa uzun vadede başarılı olması da beklenmemelidir. Bir ülkede çiftçi gelirlerini artırmak ve mümkün olduğu ölçüde sanayi ve hizmet sektörlerinde çalışanların gelirine yaklaştırmak tarım politikasının temelini oluşturmalıdır. Gelişmiş ülkelerin çoğunda çiftçi ve tarım işçisinin geliri sanayi işçisinin gelirine yaldaşmış, hatta bazı ülkelerde eşitlenmiştir. Türkiye'de ise bunu söylemek mümkün değildir ÜRETİM ve KENDİNE YETERLİLİK AMACI Tarım politikasının üretim amacı; tarımsal üretimde ülke olarak mümkün olduğu ölçüde kendine yeterlihği sağlamak biçiminde özetlenebilir. Bir ülkede temel tarım ürünlerinin tüketimi üretimi karşılamayacak düzeyde ise ithalata başvurulur. Ancak temel ürünlerde kendine yeterli olamamak o ülkenin üretimin az olduğu dönemlerde sorunlar yaşanmasına neden olabilir. Bu sorunlar tarıma dayalı sanayiyi de olumsuz yönde etkileyebilir.

27 İklim ve toprak koşuuarmm tarım ürünlerinin üretimini kısıtladığı dikkate alınırsa, birçok ülkenin bu kısıtlama ile karşılaştığı görülür. Bir ülkede ^er türlü bitkisel ve hayvansal ürünün üretimi mümkün olamayabilir. Ömeğin, Türkiye, kahve, hurma gibi bazı tropikal ürünlerin dışındaki bütün ürünlerin verimli bir biçimde yetiştirilebildiği nadir ülkelerden biridir. Zaten tüm ürünlerin yetişmesi mümkün olsa bile ülkeler nispi avantaja sahip oldukları üründe üretimlerini sürdürürler, kaynaklarını yetiştirebilecekleri tüm: ürünlere değil avantajlı olan ürünlere yönlendirirler. Omeğin, Türkiye'nin topraklarında kahve yetiştirilebilir. Ancak Brezilya'daki gim verimli olması mümkün değildir. Çünkü kahvenin iklim ve toprak isteklerini en iyi Güney Amerika ülkeleri karşılar. Bu nedenle sırf kendine yeterli olunacak diye kaynaklar kahve yetiştiriciliğine ayrılmamalıdır. Türkiye'de dışsatımın hala önemli bir bölümünü (fındık, pamuk, tütün vb.) tarımsal ürünlerin ve gıda maddelerinin oluşturduğu bilindiğine göre, üretim amacının bazı istisnalar dışında birçok üründe miktar olarak gerçekleşmiş olduğu görülür. Bu amaç, ülkemizde kaliteli ürün üretimi açısından önemlidir. Tarımsal üretimde bölgeler arasındaki dengesizlikler giderilerek üretim teşvik edilmelidir. Üretimin tüketimi ve dışsatımı karşılaması ve bölgeler arasındaki dengesizliğin giderilmesi için üretim planlaması önemli bir araçtır. Türkiye'de tarımsal üretim planlamasının yapılamamış olması, tarım politikamız açısından büyük bir eksikliktir, Tanmsal üretimde kendine yeterlilik ülkelerin önem vermeleri gereken bir konudur. Bazı ülkeler ithal edebilecekleri dövizi de olsa Dünya piyasalarından gıda maddesi satın alamayabilirler. Ömeğin, 2000'li yılların başında komşu ülke Irak'ta işbaşında bulunan Saddam rejimine karşı Birleşmiş Milletler Örgütü aracılığıyla başlatılan ambargo nedeniyle bu ülkenin başta gıda olmak üzere birçok üründe ithalat yapamama durumu meydana gelmişti. Halbuki o dönemde Irak petrol zengini bir ülke idi. Kısacası tarımsal ürünler yaşamsal öneme sahip ürünler olduğu için ülkeler özellikle temel gıda ürünlerinde kendine yeterli politikalar izlemelidirler. Çiftçilere ürün piyasaları hakkında bilgilerin ulaştırılması da tarım Dolitikasmm üretim amacı içerisinde dikkate alınmalıdır. Çünlcü çiftçiler iangi ürünü nereye satabileceğini bilerek üretim yaparlarsa sadece üretmeyi düşünürler. O ürünü ürettikten sonra pazarlama kaygısı yaşamamalıdırlar İSTİHDAM AMACI Tarımın bölge halkı için başlıca geçim kaynağı olduğu yörelerde tarıma

28 dayalı sanayinin geliştirilmesi ve yeni iş alanlarının yaratılması tarım politikasının başlıca amaçları arasındadır. Tarım politikası yönünden tam istihdam önemli bir hedeftir. Uluslararası Ölçülere göre, bir ülkede faal nüfusun ancak % 2 ile % 5 arasında değişen kısmı iş bulamazsa, ekonomik ve sosyal açıdan istenilen istihdam düzeyine ulaşılmış sayılır. İstihdam; dar anlamda hizmete hazır emek faktörünün üretimde kullanılmasıdır (Unay,1996). Kısacası istihdam, irısanlarm bir işinin olması ve bu işten bir gelir elde etmesidir. Tarım kesiminde insanların çalışabilecek bir işi olabilir ancak bu işten elde ettikleri gelirin düşük olması istihdam oldukları anlamına gelmez. Tarım kesimi için istihdarn amacı 12 ay boyunca tarımsal üretim yapılabilecek faaliyetin olması ve^bu faaliyetlerden de düzenli bir gelir elde etmektir. Tarım kesiminin 12 ay boyunca işinin olabilmesi için hayvancılık önemli bir üretim faaliyeti olarak düşünülmelidir. Çünkü hayvancılıkta günün neredeyse tüm saatlerinde hayvanlarla ilgilenilmekte işgücü atıl kalmamaktadır. Halbuki sadece bitkisel üretim faaliyeti ile uğraşan işletmelerde yılın önemli bir bölümünde işgücüne gereksinim duyulmamaktadır. Tarım politikası yürütücülerinin hayvancılığı teşvik ederek istihdamı da beraberinde getirdiği için hayvansal üretim faaliyetini yaygınlaştırmak için politika oluşturmaları gerekmektedir. İstihdam amacı, tarım politikasının diğer amaçları ve özellikle verimlilik amacı ile bazı noktalarda çelişir. Bilindiği gibi, makinalaşma ve benzeri yollarla tarımda verimliliğin artırılması, köyden kente göçü hızlandırarak işsizliği de çoğaltıcı bir etkiye sahiptir. Bu nedenle, tarımsal faaliyetten başka faaliyetin olmadığı ve kırsal nüfusun giderek azaldığı az gelişmiş yörelerde, tarım politikasının amaçları arasında denge sağlanmalı ve istihdamı sağlayacak politikalara ağırlık verilmelidir (İnan, 2006) VERtMLÎLlK AMACI Verimlilik tarımda gelir düzeyini yükseltmeyi hedef alan genel bir politika olup, işletmelerde optimal kaynak kullanımını teşvik eder. Ülkemizde çiftçilerin çoğu henüz optimum düzeyde girdi kullanmamakta ve bu nedenle tarımsal ürünlerde dekar ve hayvan başına verimler düşük olmaktadır. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Plam'nda insan kaynakları başta olmak üzere üretim faktörlerinin daha etkin kullanılması, verimliliğin artırılması, tarımla ilgili kuruluşlarda kurumsal kapasitenin güçlendirilmesi, kurumsal hizmet akışında gözlenen sorunların giderilmesi ve bilinçli girdi kullanımıyla verimin yükseltilmesi önemli bir hedef olarak ele alınmaktadır. Bunlardan girdi kullanımı ile ilgili amaçta devlet uzun yıllardır önemli tarımsal