Aristoteles te Ousia ve Energia: Varlığın Var Oluşu Üzerine

Transkript

1 Aristteles te Ousia ve Energia: Varlığın Var Oluşu Üzerine PROF. DR. HATİCE NUR BEYAZ-ERKIZAN MUĞLA SITKI KOÇMAN ÜNİVERSİTESİ FELSEFE BÖLÜMÜ Var lmanın/varlığın ne lduğu (what smething is) filzfları çk uzun zamandan beri ilgilendiren bir knu lmuştur. Ve bu bakımdan, felsefe tarihindeki hiçbir filzf Aristteles kadar etkileyici lmamıştır ki nun Metafizik adlı eseri hâlâ varlığın dğası üzerine lan incelemelerin lcus classicus u durumundadır. Çağdaş Aristtelesçi filzflardan J. Lear şöyle der: Bilme arzusu tözün (usia/being/substance) ne lduğunu bilene kadar dinmiş sayılmaz. Çünkü töz yalın landır, ; diğer şeylerin kendisinden dlayı lduğu, var lduğu şeydir. Fakat yalın lduğunu gördüğümüz şey, nun ne lduğunu bildiğimiz anlamına gelmez. Aristteles gerçekliği srgulamadı, nun bilinebilir bir yapıda lup lmadığını srgulamadı ama nun ne lduğunu bilmenin ayrı bir şey lduğunu da göz ardı etmedi. Bir diğer çk önemli Aristtelesçi filzf J. Owens ise şöyle der: Aristtelesçi yaklaşım Parmenidesçi yaklaşımın tersidir. Parmenides varlığı birlik larak gördü ve nun nasıl çkluk lduğunu srdu. Aristteles ise varlı- 1

2 ğı çkluk larak gördü ve tek bir dğaya dayanarak çkluğun nasıl açıklanabileceğini araştırdı. Filzfumuz şöyle der: Varlan çk anlamlıdır (t n legetai pllakhs; What is is spken f in many ways). Bir de Türkçe çevirilerden örnek verecek lursak: Varlık, çeşitli anlamlara gelir. (Metafizik, çev: Ahmet Arslan). Varlan birçk şekilde söylenir. (Metafizik, çev: Y.Gurur Sev). Aristteles bu ifadeyi çeşitli yerlerde tekrar eder: Metafizik 1003a33, 1028a5, 1026a33. Şimdi; Metafizik ntlji üzerinedir; ama ntlji terimi de mdern bir buluştur. Bununla birlikte ve yine de, Aristteles in araştırma knusunu tarif etmesi bakımından uygundur. Aristteles varlan nedir (n, what is) veya varlanlar nedir (nta) srusunu srar. Bu sruyu şöyle de srabiliriz: Varlmak nedir; ne demektir? Aristteles in bu sruya verdiği yanıtı anlamak klay lmayacaktır; ama zaten Aristteles de bunun klay lmadığını biliyrdu; varlığın dğasının ne lduğuna ilişkin srunun ezeli ve ebedi bir sru lduğunu kendisi de söylüyrdu. Benim burada bir Aristtelesçi larak göstermeye çalışacağım şeylerden biri, zr lsa da varlık nedir? srusunu srmanın sn derece dğal ve akılsal bir şey lduğu lacaktır. 2

3 Metafizik Zeta da Aristteles şöyle der: Varlan nedir? srusu (what is it that it is, t n) varlık nedir? (usia; What is being?, töz) srusunun aynıdır. Şimdi bu nktada kavramsal açıklama gerekiyr. On geniş anlamda varlan her şeyi ifade eder; aynı t me n un lmayan şeyi ifade ettiği gibi; yani birincisinin karşıtıdır. Dar anlamda ise,, gerçekten varlanı (t nts n), değişmeyen yklmayan ve snsuz lan şeyi ifade eder ve, gignmenn un, yani değişenin ve rtadan kalkanın karşıtı larak kullanılır. Bu bakış açısı, Parmenides, Platn ve Atmcular arasındaki tartışmada önemli bir yere sahiptir. Şimdi; usia terimine bakacak lursak; aynı fiilden türetilen isimdir ve daha syut anlamda varlığa gönderimde bulunur; yani bir şeyin varlığının ne lduğunu; bir şeyin ne lduğunu ifade eder. Aristteles teki anlamına dönecek lursak, usia; 1. Asıl anlamda tözü; bireysel insan veya atı, yani Kategriler deki bireysel varlıkları ifade eder. Ve bu anlamda töz, her şeyin kendisine yüklendiği ama kendisinin hiçbir şeye yüklenmediği şeyi, 2. Kategriler deki ikincil tözleri ; yani bireylerin ait ldukları cinsler ve türler tarafından temsil edilen ve özü (essence) veya tanımlanabilir frmu ifade ederler. (Ben burada, çalışma byunca; usia teriminin karşılığı larak tözü kullanacağım.) Burada srulacak srulardan biri de Aristteles in töz knusunda fikrini değiştirip değiştirmediği veya tutumunun tutarsız lup lmadığı lacaktır. Ben, Aristteles in töz/varlan üzerine lan araştırmalarının nun ne kafa karışıklı- 3

4 ğı ile ve ne de tutum değişikliğiyle ilgili lmadığını düşünenlerdenim. Tam aksine, Aristteles in varmış lduğu snuçlar dğal ve mantıklıdır. Burada birbirinden ayrı iki ayrı sru vardır ki nlar; 1. Tözden neyi kastediyrsunuz? 2. Hangi nedenle, kabul ettiğiniz şeyi töz larak kabul ediyrsunuz? Aristteles in birinci sruya yanıt şudur: Tözler, gördüğüm, dkunduğum ve algıladığım smut bireysel şeylerdir. Onun ikinci sruya yanıtı ise; temelde epistemljik kaygıları ifade eder. Çünkü; smut bireysel şeyler, smut bireysel şeyler larak bilimsel ve felsefi araştırmanın knusu lamazlar. Antik felsefede neredeyse tereddütsüz bir biçimde hakikat larak kabul edilen bu anlayış Aristteles in sağında ve slunda varlıklarını sürdürüyrdu. Ayrıca şimdi lmadığı gibi, Aristteles in zamanında da materyalizm ölü değildi. Platn un varlık anlayışı Aristteles tarafından bence hiçbir biçimde kabul görmedi. O gerçekliğin bireysel şeylerin dışında araştırılması gereğine hiçbir biçimde inanmadı. Eğer sırf Akademia da 20 yıl kaldı diye Aristteles illa da Platncu kabul edilecekse şu söylenebilir: Aristteles öyle bir Platncudur ki frmların aşkın larak var lduğuna inanmayan bir Platncudur. Böyle bir Platnculuk da benim açımdan srun teşkil etmez. Aşkın ve maddi lmayan varlık öğretisi bizlerin ilgisini çekebilir; buna hayret edebiliriz ama bu nu dğru kabul ettiğimiz anlamına gelmez. Nitekim bazı efsaneler de biz de büyük bir hayret, ilgi 4

5 ve merak uyandırabilmektedir. Aristteles i de bu hayretinden dlayı suçlamak sanırım makul lmayacaktır. Aristteles için frmun veya özün varlandan ayrılığı zihinsel bir etkinliktir; bu ayrılık dğanın kendisinde yktur. Ancak burada da dikkatli lmak gerekir. Çünkü Aristteles için frm veya öz dğada karşılığı lmayan yalnızca mantıksal bir syutlama değildir. Bireysel lanın özü, spesifik frmu değişmeyen, maddi lmayan ama var landır ki dğanın kendinde varlığını gösterir, aşkın bir dünyada değil. Varlığın bu varlma tarzını anlama çabası ise başka bir sruşturmanın knusu lmak durumundadır. Başka bir sruşturmanın ne labileceği hakkında ise küçük bir ipucu Metafizik ten verilebilir: töz (usia) bir bakıma maddedir, bir bakıma da frmdur ki da energeia dır. (mrphe kai energeia) (Metafizik,1043a27-28). Aristteles için bir şeyin ne lduğunu srma, şeyin kendine özgü bireysel var luşunun ne lduğunu srmaktır; yani nun tözünün (usia, substance) ne lduğunu srmaktır. Ancak Aryeh Ksman ın da ifade ettiği gibi, tözün ne lduğunu anlamak için de energeia kavramına/terimine gereksinim vardır. Şimdiye kadar energeia terimi gerçeklik, bilfiil, etkinlik gibi terimler aracılığıyla Türkçeye çevrildi (ingilizceye ise, actuality, cmplete reality ve bazı zaman da perfectin ve activity larak çevrilmektedir). Bu çevirilerin bizim tözün ne lduğuna ilişkin kavrayışımızı aydınlatmaktan çk bizzat nu engellediği söylenebilir. Çünkü Aristteles tözü, ölü/durgun bir varlma duru- 5

6 mu/biçimi larak anlamaz. Töz dinamik, etkin bir şeydir. Başka bir ifadeyle töz, etkin bir şey larak her ne ise lmadır. Tözün bu yeni ve radikal kavranışı Aristteles in düşüncesinde çk önemli bir yere sahip lan bazı kavramları kökten değişikliğe uğratır. O kavramların başında ise, hareket, bilinç, öz, canlılık, eylem ve tanrı gelir. Umulur ki; Aristteles in bu yeni töz anlayışı fizikten ahlaka kadar; başka bir ifadeyle, yerde lanlardan gökte lanlara kadar birçk şeyi yeniden anlama ve bilme arzusuna vesile lur. Ön-Okuma Önerileri Türkçe Metinler ARISTOTELES Metafizik, çev. Ahmet Arslan, Ssyal Yayınları, Metafizik, çev. Y. Gurur Sev, Pinhan Yayıncılık, Nikmakhs a Etik, çev. Saffet BABÜR, Bilgesu Yayıncılık, BEYAZ-ERKIZAN, Hatice Nur Aristteles Yazıları: Etik ve Plitika Üzerine, Sentez Yayınları, Aristteles Yazıları: Metafizik ya da İlk Felsefe Üzerine, Sentez Yayınları, Aristteles ten Nussbaum a İnsan, Sentez Yayınları, İngilizce Metinler ARISTOTLE Metaphysics, translated by H. Tredennick 6

7 FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM De Anima translated by W.S. Hett Nicmachean Ethics translated by H.Rackham Plitics translated by H.Rackham URMSON, James Opie The Greek Philsphical Vcabulary, Duckwrth PETERS, Francis Edward Greek Philsphical Terms: A Histrical Lexicn, New Yrk University Press WEDIN, Michael V. Mind and Imaginatin in Aristtle, Yale University Press, LEAR, Jnathan Aristtle: The Desire t Understand, Cambridge University Press, GUTHRIE, W.K.C. Aristtle: an encunter, Cambridge University Press, CLARK, Stephen R.L. Aristtle's Man: Speculatins Upn Aristtelian Anthrplgy, Oxfrd Clarendn Press, KOSMAN, Aryeh The Activity f Being: An Essay n Aristtle's Ontlgy, Harvard University Press SHIELDS, Christpher Aristtle, Rutledge, The Oxfrd Handbk f Aristtle, Oxfrd University Press,