Turgay Ünalan, İsmet Koç ve Sabahat Tezcan

Transkript

1 AİLE PLANLAMASI 5 Turgay Ünalan, İsmet Koç ve Sabahat Tezcan Bu bölümde gebeliği önleyici bilgisi, tutum ve davranışları ile ilgili TNSA sonuçları sunulmaktadır. Bölümde öncelikle farklı gebeliği önleyici lere ilişkin bilgi sahibi olma durumu ve geçmişteki ve günümüzdeki kullanım durumu değerlendirilmektedir. Daha sonra ise, gerek halen takvim ini kullanan kadınların gerekse de başından evlilik geçmiş (evlenmiş) kadınların gebe kalınabilecek döneme ilişkin bilgileri ve tüplerini bağlatmış kadınların tüp ligasyonu işleminin zamanlaması incelenmektedir. Ayrıca, gebeliği önleyici in temin edildiği kaynak, seçimi ile ilgili bilgilendirme, gebeliği önleyici kullanılmaması, kullanımının bırakılması ve gelecekte gebeliği önleyici kullanma niyeti gibi konuların da üzerinde durulmaktadır. 5.1 Gebeliği Önleyici Yöntemler Hakkında Bilgi Aile planlaması leri hakkında bilgi sahibi olmak hem gebeliği önleyici kullanıp kullanmama kararı hem de hangi in kullanılacağı kararı açısından oldukça önemlidir. Doğurganlığın kontrolüne ilişkin olarak bilgi sahibi olunması bu lere ulaşılması ve daha sonra da uygun gebeliği önleyici in zamanında ve etkili olarak kullanılması için oldukça önemli adımdır. Gebeliği önleyici lere ilişkin bilgi konusunda veri elde etmek amacıyla TNSA-2003 te cevaplayıcılara önce çiftlerin gebeliği erteleyici veya önleyici olarak kullanabilecekleri yolları veya lerin neler olduğunu söylemeleri istenmiştir. Eğer cevaplayıcının soru kağıdında listelenmiş lerden söylemedikleri varsa, görüşmeci i kısaca açıklamış ve cevaplayıcının bu i bilip bilmediğini sormuştur. Bu yaklaşım kullanılarak modern ve geleneksel ler için bilinme durumu saptanmıştır. Cevaplayıcı tarafından listede olmayan diğer geleneksel veya folklorik ler beyan edilmişse bunlar da kaydedilmiştir. Bu lerin ne kadar iyi bilindiğine ilişkin sorular sorulmamıştır (örneğin, cevaplayıcının belirli in nasıl kullanılacağını bilip bilmediği). Bu nedenle, sunulan analizlerde aile planlaması inin bilinmesi basit olarak o in duyulmuş olmasını ifade etmektedir. Tablo 5.1 de evlenmiş ve evli kadınlar arasında gebeliği önleyici bilgisinin düzeyine ilişkin bulgular tüm ler için sunulmaktadır. Evlenmiş ve evli kadınların neredeyse tamamı en az aile planlaması ini bilmektedir. Yine görüşme yapılan kadınların neredeyse tamamı en az modern bildiklerini ifade etmişlerdir. Evlenmiş kadınlar arasında modern gebeliği önleyici lerden en fazla bilinenleri RİA (yüzde 98), hap (yüzde 98), kondom (yüzde 90), tüp ligasyonu (yüzde 90) ve enjeksiyon (yüzde 82) leri iken, en az bilinen modern ler kadın kondomu (yüzde 14) ve acil korunma hapıdır (yüzde 16). Benzer şekilde, evli kadınlar arasında gebeliği önleyici modern Aile Planlaması 61

2 lerden en fazla bilinenleri RİA (yüzde 98), hap (yüzde 98), kondom (yüzde 90), tüp ligasyonu (yüzde 90) ve enjeksiyon (yüzde 83) leri iken, en az bilinen modern ler kadın kondomu (yüzde 13) ve acil korunma hapıdır (yüzde 16). Geleneksel ler arasında geri çekme en fazla bilinen dir (hem evlenmiş hem de evli kadınlarda yüzde 94). Ortalama bilinen sayısı, aile planlaması lerinin ne kadar yaygın olarak bilindiğini gösteren kaba göstergedir. Evlenmiş ve evli kadınların ortalama olarak bildikleri sayısı 8.5 dir. Tablo 5.1 Gebeliği önleyici bilgisi bilen evlenmiş kadınların ve evli kadınların lere göre yüzdeleri, Türkiye 2003 Yöntem Evlenmiş kadın Evli kadın modern Tüp ligasyonu Erkeğin kanallarının bağlanması Hap RİA Enjeksiyon İmplant Kondom Kadın kondomu Diyafram Acil korunma hapı geleneksel Takvim Geri çekme Emzirme Diğer geleneksel ler Ortalama bilinen sayısı Kadın sayısı 8,075 7,672 Tablo 5.2 temel özelliklere göre herhangi ve herhangi modern bilen evli kadınların yüzdelerini göstermektedir. Yüzde 98 ile 100 arasında değişmekle likte, ele alınan çeşitli temel özelliklere bağlı olmaksızın evli kadınların neredeyse tamamı herhangi veya herhangi modern bilmektedir. 62 Aile Planlaması

3 Tablo 5.2 Temel özelliklere göre gebeliği önleyici bilgisi Temel özelliklere göre en az bilen ve en az modern bilen evli kadınların yüzdeleri, Türkiye 2003 Temel özellik bilen modern bilen 1 Kadın sayısı Yaş , , , , , ,001 Yerleşim yeri Kent ,437 Kır ,235 Bölge Batı ,106 Güney Orta ,770 Kuzey Doğu ,253 NUTS 1 Bölgesi İstanbul ,405 Batı Marmara Ege ,079 Doğu Marmara Batı Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Batı Karadeniz Doğu Karadeniz Kuzeydoğu Anadolu Ortadoğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Eğitim Eğitimi yok/ilk. bitirmemiş ,664 İlköğretim inci kademe ,158 İlköğretim ikinci kademe Lise ve üzeri ,280 Toplam ,672 1 Tüp ligasyonu, erkeğin kanallarının bağlanması, hap, RİA, enjeksiyon, implant, kondom, kadın kondomu, diyafram ve acil korunma hapını içermektedir 5.2 Gebeliği Önleyici Yöntemlerin Kullanılmış Olması TNSA-2003 te kadınların doğurgan çağları boyunca herhangi zamanda gebeliği önleyici kullanıp kullanmadıklarına ilişkin olarak da bilgi toplanmıştır. Bu bilgiyi Aile Planlaması 63

4 elde etmek amacıyla cevaplayıcılara bildiklerini söyledikleri her i daha önce kullanıp kullanmadıkları sorulmuştur. Tablo 5.3 evlenmiş ve evli kadınların daha önce kullanmış olduklarını belirttikleri lere ve yaşlarına göre yüzdelerini sunmaktadır. Genel olarak, sonuçlar hem evlenmiş hem de evli kadınların yüzde 90 ının daha önce en az kez aile planlaması i kullanmış olduklarını göstermektedir. Yaş gruplarına göre incelendiğinde, hem evlenmiş hem de evli kadınlar arasında en düşük aile planlaması i kullanım yüzdesi yaş grubunda gözlenmekte, 25 yaşından sonra ise tüm yaş gruplarında bu yüzde 90 düzeyine ulaşmaktadır. Tablo 5.3 Gebeliği önleyici lerin kullanılmış olması Yönteme ve yaşa göre evli kadınlar ve evlenmiş kadınlar arasında gebeliği önleyici leri kullanmış olan kadınların yüzdeleri, Türkiye 2003 modern Tüp ligasyonu Erkeğin kanallarının bağlanması Hap Modern Enjeksiyon Kadın kondomu Acil korunma hapı geleneksel Geleneksel İmplandoravim Kon- Diyaf- Tak- Kadın Yaş RİA sayısı EVLENMİŞ KADINLAR , , , , , ,073 Toplam ,075 EVLİ KADINLAR , , , , , ,001 Toplam ,672 Geri çekme Emzirme Diğer geleneksel Kadınların yüzde 60 ı daha önce geri çekme ini kullanmış olduklarını ifade etmişlerdir. Hem evlenmiş hem de evli kadınlar arasında modern ler içinde en fazla kullanıldığı ifade edilen olan RİA yı (yüzde 43) hap ve kondom (sırasıyla yüzde 35 ve 38) takip etmektedir. Emzirmeyi gebeliği önleyici olarak kullandıklarını söyleyen kadınların oranı yüzde 16 dır. Ancak, bu bulgu, bazı kadınların -sorukağıdında böyle karışıklığı önlemek için yeterince itina gösterilmesine rağmen- emzirmenin olarak kullanılmasını geleneksel emzirme uygulamaları ile karıştırmış olabilecekleri göz önünde bulundurularak bu bulgu ihtiyatla yorumlanmalıdır. 64 Aile Planlaması

5 5.3 Gebeliği Önleyici Yöntemlerin Kullanımı Doğurganlığın temel belirleyicilerinin anlaşılmasını sağlaması ve ulusal aile planlaması programlarının başarısının değerlendirilmesinde çok önemli gösterge olması nedenleriyle, aile planlaması lerinin kullanımına ilişkin veriler TNSA-2003 te toplanan bilgilerin en önemlileri arasındadır. Tablo 5.4 araştırma sırasında evli olan kadınların halen gebeliği önleyici kullanma durumlarının yaşlarına ve kullandıkları e göre yüzde dağılımlarını göstermektedir. Genel olarak, evli kadınların, yüzde 43 ü modern ve yüzde 29 u da geleneksel olmak üzere toplam yüzde 71 i gebeliği önleyici kullanmakta olduklarını belirtmişlerdir. En fazla kullanıldığı söylenen yüzde 26 ile geri çekmedir. Modern ler arasında en fazla kullanılan olan RİA yı (yüzde 20) kondom (yüzde 11) izlemektedir. Gebeliği önleyici kullanımı kadının yaşına göre farklılaşmaktadır. kullanımı yaş grubundaki evli kadınlar arasında en düşük düzeyde iken (yüzde 44), yaş grubunda yüzde 81 e kadar yükselmekte ve yaş grubunda yüzde 50 ye düşmektedir. Geri çekme ini kullananların yüzdesi yaş grubunda en yüksek düzeyine ulaşırken (yüzde 50) RİA kullananların yüzdesinin en yüksek olduğu yaş grubu dür (yüzde 26). Tablo 5.4 Gebeliği önleyici lerin halen kullanımı Halen kullanılan gebeliği önleyici e ve yaşa göre evli kadınların yüzde dağılımı, Türkiye 2003 Yaş modern Modern Tüp ligasyonu Erkeğin kanallarının bağlanması Hap RİA Enjeksiyon Kondom Diyafram geleneksel Takvim Geleneksel Geri çekme Emzirme Di-ğer geleneksel Halen kullanmıyor Toplam , , , , , ,001 Toplam ,672 Not: Birden fazla kullanılıyorsa, en etkili olanı halen kullanılan olarak kabul edilmiştir. Kadın sayısı Tablo 5.5 gebeliği önleyici kullanımının yerleşim yerine, bölgeye, eğitim düzeyine ve yaşayan çocuk sayısına göre farklılaştığını göstermektedir. Kentlerde yaşayan evli kadınlar arasında herhangi gebeliği önleyici kullanımı kırsal alanlarda yaşayan kadınlardan daha yaygındır (yüzde 74 e karşılık yüzde 65). Yöntem kullanımının en düşük olduğu bölge Doğu (yüzde 58), en yüksek olduğu bölgeler ise Batı ve Orta bölgeleridir (yüzde 74). NUTS 1 bölgelerine göre incelendiğinde, halen gebeliği önleyici kullanımının en düşük olduğu yer Güneydoğu Anadolu (yüzde 56) en yüksek olduğu yer ise Batı Anadolu dur (yüzde 79). Aile Planlaması 65

6 Tablo 5.5 Temel özelliklere göre halen kullanılan gebeliği önleyici Temel özelliklere ve halen kullanılan gebeliği önleyici e göre evli kadınların yüzde dağılımı, Türkiye 2003 Temel özellik modern Modern Tüp ligasyonu Erkeğin kanallarının bağlanması Hap RİA Enjeksiyon Kondom Diyafram geleneksel Takvim Geleneksel Geri çekme Emzirme Diğer geleneksel Yerleşim yeri Kent ,437 Kır ,235 Bölge Batı ,106 Güney Orta ,770 Kuzey Doğu ,253 NUTS 1 Bölgesi İstanbul ,405 Batı Marmara Ege ,079 Doğu Marmara Batı Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Batı Karadeniz Doğu Karadeniz Kuzeydoğu Anadolu Ortadoğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Eğitim Eğitimi yok/ilk. bitirmemiş ,664 İlköğretim inci ,158 kademe İlköğretim ikinci kademe Lise ve üzeri ,280 Yaşayan çocuk sayısı , , Toplam ,672 Not: Birden fazla kullanılıyorsa, en etkili olanı halen kullanılan olarak kabul edilmiştir. Halen kullanmıyor Toplam Kadın sayısı Halen aile planlaması kullanım düzeyi okula gitmemiş veya ilkokulu bitirmemiş kadınlar arasında yüzde 57 iken ilkokul mezunu kadınlar arasında belirgin artış göstererek yüzde 75 e çıkmakta ve daha üst düzey eğitim gruplarında da yüzde 70 düzeyinde kalmaktadır. Gebeliği önleyici kullanımı kadının sahip olduğu yaşayan çocuk sayısı ile de ilişkilidir. Çocuğu olmayan evli kadınların yüzde 18 i aile planlamasını erteleme amaçlı olarak kullanmaktadır. Kullanım düzeyi 1-4 çocuğu olan kadınlar arasında yüzde 78 e çıkmakta, beş veya daha fazla çocuğu olan kadınlar arasında ise yüzde 62 ye düşmektedir. 66 Aile Planlaması

7 Şekil 5.1 Bölgeye ve Yönteme göre Halen Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımı Hap RİA Kondom Tüp ligasyonu Geri çekme Diğer Kullanmıyor 10 0 Batı Güney Orta Kuzey Doğu TNSA-2003 Şekil 5.1 bölgelere göre en fazla kullanılan lerin yüzdelerini göstermektedir. Geri çekme inin kullanımı Güney bölgesinde yüzde 24 iken, Kuzey bölgesinde yüzde 38 dir. Hap ve RİA için en düşük kullanım yüzdeleri Kuzey bölgesinde, en yüksek ise Orta bölgededir. Diğer yandan, kondom kullanımının en düşük olduğu bölge Doğu, en yüksek olduğu bölge ise Batı dır. Tüp ligasyonunun en yaygın olduğu bölge Kuzey, en az yaygın olduğu bölge ise Doğu dur. 5.4 Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımındaki Değişmeler Daha önceki nüfus araştırmalarına ve TNSA-2003 e ilişkin sonuçlar, Türkiye de son 15 yıl içinde gebeliği önleyici kullanım düzeyleri ve eğilimlerindeki değişimleri incelemek üzere kullanılabilir. Tablo ve 2003 yılları arasında ülke genelindeki aile planlaması lerinin kullanımındaki değişimleri ortaya koymaktadır. Bulgular Türkiye de gebeliği önleyici kullanımının üç araştırma süresi boyunca yüzde 63 civarında seyretmesine karşılık son araştırmada belirgin şekilde artmış olduğunu göstermektedir. Modern lerin kullanımı da son 15 yıl içinde artarak, 1988 teki yüzde 31 düzeyinden 2003 te yüzde 43 e yükselmiştir. Belirli lere göre bakıldığında, RİA nın tüp ligasyonu inin ve kondomun kullanımının bu dönem içinde arttığı, geri çekme inin ise aynı düzeyde kaldığı gözlenmektedir. Şekil 5.2 de 1993 ve 2003 araştırmaları arasında seçilmiş bazı lerin kullanımına ilişkin değişmeleri ortaya koymaktadır. Veriler ayrıca geleneksel kullanım düzeyinin neredeyse değişmeden aynı kaldığını gösterirken, 1993 ten bu yana modern kullanım düzeyinde sürekli artışın yaşandığını göstermektedir (1993 te yüzde 35 ten 2003 te yüzde 43 e). Modern kullanımındaki değişimin boyutu özellikle Aile Planlaması 67

8 TNSA-2003 ten önceki beş yıl içerisinde daha hızlı olmuştur. Bu dönem içindeki artışın önemli bölümü tüp ligasyonu ve kondom kullanımındaki artışların sonucudur. Tablo 5.6 Gebeliği önleyici kullanımındaki değişmeler Halen kullanılan gebeliği önleyici e göre evli kadınların yüzde dağılımı, TNSA-1988, TNSA-1993, TNSA-1998, and TNSA-2003 Gebeliği önleyici TNSA-1988 TNSA-1993 TNSA-1998 TNSA modern Hap RİA Kondom Tüp ligasyonu Diğer modern ler geleneksel Takvim Geri çekme Diğer geleneksel ler Halen kullanmıyor Toplam Şekil 5.2 Halen Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımı, Türkiye 1993, 1998, ve 2003 modern Hap RİA Kondom Tüp ligasyonu geleneksel Takvim Geri çekme Yöntem kullanan yüzdesi TNSA-1993 TNSA-1998 TNSA Aile Planlaması

9 Tablo 5.7 de yerleşim yeri ve bölgelere göre son 10 yıl içerisinde gebeliği önleyici kullanımındaki değişimler sunulmaktadır. Hem kentsel hem kırsal yerleşim yerlerinin bu dönem boyunca görülen artışta payları bulunmaktadır. Bölgelere göre bakıldığında ise, yıllara göre bazı düzensizlikler görülmektedir den 2003 e gelindiğinde, genel olarak, Kuzey bölgesi dışında, tüm bölgelerde modern kullanımında artış görülmüştür. Geleneksel kullanımı Kuzey bölgesinde ve özellikle de Doğu da artış gösterirken diğer bölgelerde önemli değişiklikler gözlenmemiştir. Tablo 5.7 Yerleşim yeri ve bölgelere göre gebeliği önleyici lerin halen kullanımındaki değişmeler Yerleşim yeri ve bölgelere göre halen herhangi kullanan, modern ya da geleneksel kullanan yaşlarındaki evli kadınların yüzde dağılımı, TNSA-1993, TNSA-1998 ve TNSA-2003 Yerleşim yeri ve Bölge TNSA-1993 TNSA-1998 TNSA-2003 Herhan- modern geleneksel modern geleneksel gi modern geleneksel Yerleşim yeri Kent Kır Bölge Batı Güney Orta Kuzey Doğu Toplam İlk Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımı Sırasında Sahip Olunan Çocuk Sayısı Daha önce aile planlaması i kullanmış olduğunu söyleyen kadınlara ilk defa kullandıklarında kaç çocuk sahibi oldukları sorulmuştur. Bu bilgiler aile planlaması kullanımının ne ölçüde benimsendiğini göstermesinin yanı sıra, kadınların evlilik yaşantılarının hangi aşamasında ilk kez aile planlaması lerini kullanmaya başladıklarını göstermesi açısından da oldukça faydalıdır. Tablo 5.8 de daha önce gebeliği önleyici kullanmış olan evlenmiş kadınların yaş gruplarına ve ilk defa kullandıklarında sahip oldukları çocuk sayılarına göre yüzde dağılımları gösterilmektedir. Genel olarak, evlenmiş kadınların yüzde 24 ü gebeliği önleyici kullanmaya çocukları olmadan başlamış, yüzde 48 i ise çocuk sahibi olduktan sonra ilk kez gebeliği önleyici kullanmışlardır. Aile planlamasına başvurulması genç yaş gruplarındaki kadınlarda daha yaygındır; evlenmiş yaş grubundaki kadınların yarısı gebeliği önleyici kullanmaya çocuk sahibi olmadan önce başlamışken, yaş grubundaki kadınlar arasında bu oran sadece yüzde 12 dir. Bu eğilimler genç yaşlardaki kadınların, doğumlarını geciktirmek veya aralarını açmak için, ileri yaşlardaki kadınların ise doğumlarına son vermek amacıyla aile planlamasını giderek daha fazla benimsediklerini göstermektedir. Aile Planlaması 69

10 Tablo 5.8 Gebeliği önleyici ilk kullanımı sırasında sahip olunan çocuk sayısı Evlenmiş ve daha önce kullanmış kadınların ilk gebeliği önleyici kullanımı sırasında sahip oldukları çocuk sayısına ve yaşa göre yüzde dağılımı, Türkiye 2003 Gebeliği önleyici ilk kullanımı sırasında sahip olunan yaşayan çocuk sayısı Yaş Bilinmeyen Toplam Kadın sayısı , , , , , Toplam , Gebe Kalınabilecek Döneme İlişkin Bilgi Doğal aile planlaması lerinin başarılı şekilde kullanımı, büyük ölçüde kadının adet döngüsü içerisinde gebe kalma şansının hangi zamanda daha fazla olduğunu iyi anlamış olduğuna bağlıdır. Bu nedenle üreme fizyolojisinin temel olarak anlaşılması, geri çekme ve özellikle de takvim gibi lerin başarı ile uygulanması için ön koşuldur. Kadınların daha doğurgan oldukları dönemlerinin zamanına ilişkin bilgilerini öğrenmek üzere TNSA-2003 te cevaplayıcılara kadının, cinsel ilişkide bulunduğu takdirde, gebe kalma şansının daha fazla olduğu günler olup olmadığı sorulmuştur. Bu soruya olumlu yanıt verenlere, bu zamanın kadının adet kanamasından hemen önce mi, adet kanaması sırasında mı, adet kanamasından hemen sonra mı, yoksa her iki kanamanın ortasında mı olduğu sorulmuştur. Tablo 5.9 takvim ini kullanan ve takvim i kullanmayan kadınlara ilişkin sonuçları göstermektedir. Evlenmiş kadınlar arasında kadının doğurgan olduğu dönemi doğru olarak ifade edenler sadece yüzde 27 iken, kadınların yüzde 29 u doğru zamanın ne olduğunu bilmediklerini söylemiş, geriye kalanlar ise doğru olmayan yanıtlar vermişlerdir. Halen takvim ini kullanmakta olan kadınlar arasında ise doğurgan olunan dönemi doğru olarak ifade edenler yüzde 63 düzeyindedir. 70 Aile Planlaması

11 Tablo 5.9 Gebe kalınabilecek döneme ilişkin bilgi Evlenmiş kadınlar arasında gebe kalınabilecek döneme ilişkin bilginin halen takvim ini kullananlar ve kullanmayanlara göre yüzde dağılımı, Türkiye 2003 Takvim ini kullananlar Takvim ini kullanmayanlar Beyan edilen gebe kalınabilecek dönem Evlenmiş kadınlar Adet kanaması başlangıcından hemen önce Adet kanaması sırasında Adet kanamasının sona ermesinden hemen sonra İki adet kanamasının ortasında Diğer Belirli zaman yok Bilmiyor Toplam Kadın sayısı 86 7,989 8, Tüp Ligasyonunun Zamanlaması Tablo 5.10 kadınların tüp ligasyonu operasyonu sırasındaki yaşlarına ve operasyondan sonra geçen süreye göre yüzde dağılımlarını göstermektedir. Bulgular, TNSA-1998 de olduğu gibi, evlenmiş ve tüplerini bağlatmış kadınların üçte ikisinin operasyonu 25 ile 34 yaşları arasında geçirdiklerini göstermektedir. Tüpleri bağlandığı beyan edilen ortanca yaş ise 31.6 dır (TNSA-1993 te 31.8 ve TNSA-1998 de 31.7). Tablo 5.10 Tüp ligasyonunun zamanlaması Evlenmiş kadınlar arasında tüp ligasyonu işleminden araştırma tarihine kadar geçen süreye ve tüp ligasyonu işlemi sırasında kadının yaşına göre yüzde dağılımı ve tüp ligasyonu yaptırma ortanca yaşı, Türkiye 2003 Geçen süre Tüp ligasyonu işlemi sırasındaki yaş (yıl) < Toplam Kadın sayısı Ortanca yaş 1 < (13.6) (18.1) (46.6) (21.7) (0.0) (0.0) (32.0) a Toplam a = Bazı kadınların kapsam dışında kalması nedeniyle hesaplanmamıştır. 1 Bazı kadınların dışarıda kalmasına ilişkin sorunları önlemek amacıyla ortanca yaş sadece 40 yaşından önce tüp ligasyonu yaptırmış kadınlar için hesaplanmıştır. Not: Parantez içinde gösterilen bulgular 25 ile 49 arasında ağırlıksız gözlem sayısına dayanmaktadır. Aile Planlaması 71

12 5.8 Aile Planlaması Yöntemlerinin Kaynakları Tablo 5.11 de halen kullanılan lerin en son olarak temin edildiği kaynak verilmektedir. Modern lerin temin edildiği kaynaklar, aile planlaması programlarının yöneticileri ve uygulayıcıları için oldukça önemlidir. TNSA-2003 sonuçları, aile planlaması lerinin temininde kamu sektörünün önemini koruduğunu göstermektedir. Modern aile planlaması lerini kullananların yüzde 58 i i kamu sektöründen temin ettiklerini beyan etmiştir. Özel sektör aile planlaması lerinin yüzde 40 ını temin ederken, tıbbi olmayan dükkan ve marketler ise, aile planlaması lerinin yüzde 2 sini temin etmektedir. Tablo 5.11 Gebeliği önleyici modern lerin temin edildiği kaynaklar Gebeliği önleyici modern kullanan kadınların son kullandıkları i temin ettikleri kaynağa ve kullandıkları e göre yüzde dağılımı, Türkiye 2003 Yöntemin kaynağı Hap RİA Kondom Tüp ligasyonu Tüm modern ler Kamu sektörü Devlet hastanesi Doğumevi AÇSAP merkezi Sağlık ocağı Sağlık evi SSK hastanesi/dispanseri Üniversite hastanesi Diğer kamu Özel sektör Özel hastane Özel poliklinik Özel doktor Özel hemşire/ebe Eczane Diğer özel tıbbi kurumlar Diğer özel Dükkan/market Arkadaş/akraba Geleneksel ebe Gönüllü kuruluşlar Diğer Bilmiyor/cevapsız Toplam Sayı 361 1, ,271 1 Enjeksiyon, diyafram ve vazektomi kullananlar da dahildir. 72 Aile Planlaması

13 Şekil 5.3 Modern Aile Planlaması Yöntemlerinin Temin Edildiği Kaynaklar Diğer özel 6% Diğer 3% Eczane 25% AÇSAP ve sağlık ocağı 32% Özel doktor 9% Diğer kamu 14% Devlet hastanesi 11% TNSA-2003 Kamu sektörüne bakıldığında, modern kullanıcılarının yüzde 33 ünün i sağlık ocağı veya AÇS-AP merkezlerinden, yüzde 11 inin devlet hastanelerinden ve yüzde 6 sının ise SSK hastanelerinden temin ettiği görülmektedir. Özel sektörde ise, modern kullanıcılarının dörtte ine temin eden eczanelerin en büyük paya sahip olduğu görülmektedir. Tüp ligasyonu operasyonları çoğunlukla devlet hastanelerinde (yüzde 38), SSK hastanelerinde (yüzde 24), özel hastanelerde (yüzde 14) ve doğumevlerinde (yüzde 14) yapılmaktadır. Hap ve kondomlar çoğunlukla eczanelerden (sırası ile yüzde 66 ve yüzde 59) ve sağlık ocaklarından (sırası ile yüzde 24 ve yüzde 30) temin edilmektedir. RİA kullanıcılarının büyük çoğunluğu i kamu kurumlarından temin etmektedir (yüzde 71). Ayrıca, her dört RİA kullanıcısından inin i özel sektörden temin ettiği görülmektedir. Tablo 5.12 de modern lerin temin edildiği kaynakların değişimini görmek için TNSA-1998 ve TNSA-2003 den gelen bilgiler karşılaştırılmaktadır. Söz konusu beş yıllık dönemde, RİA dışında kalan tüm modern ler için kamu sektörü payının önemli ölçüde arttığı görülmektedir. Örneğin, 1998 yılında hap kullanan kadınların yüzde 26 sı bu i kamu sektöründen temin ederken, 2003 yılında bu oran yüzde 31 e yükselmiştir. Beş yıl içinde gözlenen bu değişim yaklaşık yüzde 19 luk artışa işaret etmektedir. Aile Planlaması 73

14 Tablo 5.12 Seçilmiş modern lerin temin edildiği kaynaklar, 1998 ve 2003 Tüp ligasyonu, hap, RİA ve kondom kullanan kadınların leri temin ettiği kaynağa göre yüzde dağılımı, TNSA-1998 ve TNSA-2003 Yöntemin kaynağı Tüp Ligasyonu Hap RİA Kondom TNSA- TNSA- TNSA- TNSA- TNSA- TNSA- TNSA- TNSA Kamu sektörü Özel sektör Diğer Toplam Aile Planlaması Yöntemlerinin Bilinçli Seçimi Nitelikli aile planlaması hizmetinin en önemli göstergelerinden isi, kadınların kullandıkları konusunda bilinçli seçim yapıp yapmadıklarıdır. Aile planlaması çalışanlarının tüm kullanıcılarını, in olası yan etkilerinin neler olduğu ve bu etkilerin ortaya çıkması durumunda ne yapılması gerektiği konusunda bilgilendirmesi gerekmektedir. Bu bilgiler, kullanıcılara yan etkilerle baş etme yollarını göstermenin yanında, özellikle kısa dönemli lerin bırakılmasını azaltır. Ayrıca, kullanıcılarının bilinçli seçim yapmaları için diğer olası ler konusunda da bilgilendirilmeleri gerekmektedir. TNSA-2003 kapsamında araştırma tarihinde modern aile planlaması i kullanan kadınlara, in olası yan etkilerinden bahsedilip edilmediği, yan etkinin ortaya çıkması durumunda ne yapması gerektiğinin anlatılıp anlatılmadığı ve diğer ler hakkında bilgilendirilip bilgilendirilmediği sorulmuştur. Tablo 5.13 de bilinçli seçimin bu üç bileşkesine ilişkin sonuçlar sunulmaktadır. Sonuçlar, kadınların yüzde 55 ine lerin olası yan etkilerinin anlatıldığını, yüzde 44 üne yan etkiler ortaya çıktığında ne yapması gerektiği hakkında bilgi verildiğini, üçte ine ise diğer kullanılabilecek ler hakkında bilgi aktarıldığını göstermektedir. Bu bulgular, Türkiye de aile planlaması hizmetlerinin ülke çapında geliştirilmesi için halen atılması gereken önemli adımlar olduğunu göstermektedir. Kullanılan aile planlaması ine göre bakıldığında, hap ve RİA kullanan kadınların diğer leri kullanan kadınlara göre daha bilinçli seçim yaptıkları görülmektedir. Kentsel alanlarda aile planlaması hizmeti verenlerin, kırsal alanlarda aile planlaması hizmeti verenlere göre kadınları bilinçli seçimin üç bileşkesi konusunda daha çok bilgilendirildiği görülmektedir. Bölgeler temelinde elde edilen sonuçlar, Kuzey Anadolu da yaşayan kadınları aile planlaması konusunda bilinçli seçim için gerekli bilgilere diğer bölgelerde yaşayan kadınlara göre daha zor ulaştığını göstermektedir. Beklendiği gibi, en az lise mezunu olan kadınlar eğitimsiz kadınlardan daha iyi bilgilendirilmektedir. 74 Aile Planlaması

15 Tablo 5.13 Aile planlaması lerinin bilinçli seçimi Araştırma tarihinde kullandıkları modern aile planlaması lerini kullanmaya araştırmadan önceki son beş yılda başlayan kadınların lerin yan etkileri konusunda, yan etkiler ortaya çıktığında ne yapmaları gerektiği konusunda ve diğer ler konusunda bilgilendirilenlerin kullanılan ve diğer temel değişkenlere göre yüzde dağılımları, Türkiye 2003 Temel özellik Kullanılan in yan etkileri konusunda bilgilendirilmiş 1 Yan etkiler ortaya çıktığında ne yapması gerektiği konusunda bilgilendirilmiş 1 Diğer ler konusunda bilgilendirilmiş 1 Kullanılan Tüp ligasyonu Hap RİA Enjeksiyon (28.6) (23.2) (26.4) Yerleşim Yeri Kent Kır Bölge Batı Güney Orta Kuzey Doğu NUTS1 Bölgesi İstanbul Batı Marmara (49.7) (42.1) (20.5) Ege Doğu Marmara Batı Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Batı Karadeniz Doğu Karadeniz (42.6) (29.9) (28.3) Kuzeydoğu Anadolu (44.3) (33.2) (18.0) Ortadoğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Eğitim Eğitimi yok/ilk. bitirmemiş İlköğretim inci kademe İlköğretim ikinci kademe Lise ve üzeri Toplam Tüp ligasyonu, hap, RİA ve enjeksiyon kullananlar için hesaplanmıştır. Not: Parantez içinde gösterilen bulgular 25 ile 49 arasında ağırlıksız gözlem sayısına dayanmaktadır. Aile Planlaması 75

16 5.10 Gebeliği Önleyici Yöntemlerin Bırakılması Aile planlaması lerinin etkisi sadece onların ne kadar yaygın olarak kullanıldığına değil, aynı zamanda etkili olarak kullanılmasına da bağlıdır. İdeal aile büyüklüğünün azaldığı ve aile planlaması lerinin kullanımının arttığı Türkiye gibi ülkelerde, aile planlaması lerinin etkili olarak kullanılmasının doğurganlık üzerindeki etkileri giderek artan öneme sahip olmuştur. Aile planlaması lerinin etkili olarak kullanımının demografik etkileri yanında, bırakma hızlarının analizi politika üreticilerine ve sağlık çalışanlarına aile planlaması hizmet kalitesinin arttırılması sürecinde yardımcı olmaktadır. Yöntem bırakma hızları ve nedenlerinin analizi aile planlaması programlarının geliştirilmesi gereken yönlerinin ve kullananların çözüme kavuşturulması gereken sorunlarının ortaya çıkarılmasını sağlar. Tablo 5.14 Yöntem bırakma hızları Yöntem bırakma nedenlerine ve kullanılan e göre yıllık bırakma hızları, Türkiye 2003 Yöntem bırakma nedeni Kullanılan Yöntem başarısızlığı Kullanırken gebe kalınması Diğer e geçiş Diğer nedenler Tüm nedenler Hap RİA Enjeksiyon Kondom Emzirme Takvim Geri çekme Tüm ler Tablo 5.14, kullanılan e ve nedenlere göre yıllık bırakma hızlarını vermektedir. Yöntem bırakma hızı, araştırmadan önceki beş yıllık dönemde kullanmaya başlayan kadınlar arasından, i kullanmaya başladıktan sonraki 12 ay içinde bırakanların oranını ifade etmektedir. Yöntem bırakma hızlarının hesaplanmasında, TNSA-2003 kapsamında kullanılan ve aile planlaması kullanımı konusunda retrospektif bilgi içeren takvim modülü kullanılmıştır. Takvim modülünde, 1998 yılı başından araştırma tarihine kadar olan sürede aile planlaması lerinin kullanım dönemleri yanında, bırakma nedenlerine ilişkin bilgiler de toplanmıştır. Sonuçlar, Türkiye de aile planlaması lerini kullanmaya başlayanların yüzde 40 ının kullanımı izleyen on ikinci aya kadar i bıraktıklarını göstermektedir. Yöntem bırakma hızlarının kullanılan e göre değişmesi beklenen durumdur. Örneğin, kısa dönemli olarak kabul edilmeyen RİA nın bırakma hızı, beklendiği gibi, yüzde 11 gibi düşük düzeydedir. Diğer taraftan, rahime bağlı (coitus-related) lerin bırakma hızı yüksektir: Kondom kullananların yüzde 45 i kullanıma başladıktan 12 ay sonra i bırakmaktadır. Enjeksiyon için yüzde 79 a kadar yükselen bırakma hızı, hap için yüzde 54, geri çekme için ise yüzde 41 dir. 76 Aile Planlaması

17 Aile planlaması lerini bırakanların yaklaşık yarısı bırakma sonrasında başka e geçmektedir. Gebe kalma isteğinin en önemli bırakma nedenlerinden isi olması beklenirken, bu nedenin tüm bırakma nedenleri içinde sadece yüzde 7 lik paya sahip olduğu görülmektedir. Yöntem kullananların yüzde 9 u başarısızlığı nedeniyle, geri kalan yüzde 5 i ise diğer nedenlerle kullandıkları i bırakmaktadır. Enjeksiyon, emzirme ve hap kullanırken i bırakanların oldukça önemli bölümü (sırası ile yüzde 53, yüzde 44 ve yüzde 30), kullandıkları i bıraktıktan sonra başka e geçmektedir. Yöntem başarısızlığı nedeniyle bırakmanın ise, özellikle geleneksel aile planlaması i kullananlar arasında (emzirme, takvim ve geri çekme) yaygın olduğu görülmektedir. Tablo 5.15 de araştırmadan önceki beş yıl içinde meydana gelen tüm bırakmaların temel nedenlere ve kullanılan lere göre dağılımı verilmektedir. Gebe kalma isteği ile bırakanların, tüm bırakanlar içinde beşte lik yere sahip olduğu görülmektedir. Yan etkiler ve sağlık kaygısı da modern lerin bırakılmasında oldukça önemli yer tutmaktadır. Yöntem kullanırken gebe kalınması geri çekme kullananlar tarafından, modern leri kullananlara göre, daha sıklıkla bırakma nedeni olarak beyan edilmiştir (yüzde 35). Bununla likte, kondom kullananların yüzde 17 si, hap kullananların ise yüzde 12 si bu leri kullanırken gebe kalmışlardır. Tablo 5.15 Yöntem bırakma nedenleri Araştırmadan önceki son beş yılda bırakma nedenlerinin kullanılan e göre yüzde dağılımı, Türkiye 2003 Yöntem bırakma nedeni Hap RİA Diyafram Kondom Geri çekme Tüm ler 1 Kullanırken gebe kalmış Gebe kalmak istemiş Kocası karşı çıkmış Yan etkiler Sağlık kaygısı Ulaşım/elde etme güçlüğü Daha etkin e geçme Kullanımı zor Nadir cinsel ilişkiye girme Pahalı Kaderci yaklaşım Menopoz Evliliğin sona ermesi Diğer Cevapsız/bilmiyor Toplam Sayı 858 1, ,023 2,536 6,273 1 Enjeksiyon, takvim ve diğer lerin bırakılmasını da içermektedir. Aile Planlaması 77

18 5.11 Gelecekte Aile Planlaması Yöntemlerinin Kullanımı Gelecekte aile planlaması lerinin kullanılmasına ilişkin eğilimlerin bilinmesi aile planlaması gereksiniminin tahmin edilebilmesinde önemlidir. Bu bilginin alınması amacıyla, TNSA-2003 sırasında kullanmayan evli kadınlara, 12 ay içinde veya gelecekteki herhangi zaman içinde kullanmayı planlayıp planlamadıkları sorulmuştur. Tablo 5.16, gelecekte aile planlaması lerinin kullanılmasına ilişkin sonuçları yaşayan çocuk sayısına göre vermektedir. Genel olarak bakıldığında, kullanmayan evli kadınların yüzde 47 si gelecekteki herhangi zamanda kullanma eğiliminde değildir. Ayrıca, bu kadınların yüzde 4 ü kullanma veya zamanlama konusunda emin olmadıklarını beyan etmişlerdir. Diğer taraftan, araştırma tarihinde kullanmayan evli kadınların yaklaşık yarısı gelecekte kullanma eğiliminde olduklarını beyan etmişlerdir. Bu kadınların yüzde 32 si 12 ay içinde, yüzde 16 sı ise gelecekteki herhangi zamanda kullanmayı düşünmektedir. Gelecekte aile planlaması lerini kullanmamayı düşünen kadınların yüzdesi, yaşayan çocuk sayısı ile likte artmaktadır: Yaşayan çocuğu olan ve kullanmayan evli kadınların yüzde 27 si, yaşayan 4 ve daha fazla sayıda çocuğu olan kadınların ise yüzde 61 i gelecekte kullanmayı düşünmemektedir. Tablo 5.16 Gelecekte kullanımı Araştırma sırasında kullanmayan evli kadınların gelecekteki kullanma isteklerinin yaşayan çocuk sayısına göre yüzde dağılımı, Türkiye 2003 Yaşayan çocuk sayısı 1 Gelecekte kullanma isteği Toplam 12 ay içinde kullanmak istiyor Daha sonra kullanmak istiyor İstiyor, zamanı konusunda kararsız Kullanmak konusunda kararsız Kullanmak istemiyor Bilmiyor/cevapsız Toplam Sayı ,228 1 Araştırma sırasındaki gebelikler de dahildir. Tablo 5.17 de görüldüğü gibi, kullanmayan ancak gelecekte kullanmayı planlayan kadınların yüzde 38 i RİA kullanmak istemektedir. RİA dan sonra gelecekte kullanılması düşünülen ikinci haptır (yüzde 11). Tüp ligasyonu kadınların yüzde 10 u tarafından gelecekte kullanılması planlanan dir. RİA ve hap lerinin tercihinde yaşa göre önemli farklılaşma görülmemektedir. Ancak, otuz ve üzerindeki yaşlarda bulunan kadınlar tüp ligasyonu ini daha genç kadınlara göre neredeyse iki kat daha fazla tercih edeceklerini belirtmişlerdir. 78 Aile Planlaması

19 Tablo 5.17 Gelecekte kullanmak için tercih edilen Gebeliği önleyici kullanmayan ancak gelecekte kullanmak isteyen evli kadınların yaş ve kullanmayı tercih ettikleri lere göre yüzde dağılımı, Türkiye 2003 Yaş Yöntem < Toplam Tüp ligasyonu Hap RİA Enjeksiyon İmplant Kondom Diyafram Emzirme Takvim Geri çekme Diğer Yöntem konusunda kararsız Bilmiyor/cevapsız Toplam Sayı , Yöntem Kullanmama Nedenleri Tablo 5.18, aile planlaması lerini kullanmak istemeyen kadınların yaş gruplarına göre dağılımını vermektedir. Gelecekte aile planlaması i kullanmak istemeyen kadınların büyük çoğunluğu 30 yaşın üzerindedir (yüzde 90). Otuz yaşın üzerindeki kadınların gelecekte kullanmak istememe nedenleri ile daha genç yaşlarda olan kadınların nedenleri inden farklıdır. Otuz yaşın üzerindeki kadınların dörtte üçü gebelik riski altında değildir; yüzde 42 si menopoz dönemindedir ya da histerektomi operasyonu geçirmiştir, yüzde 32 si ise kendilerinin gebe kalmasının zor ya da kısır olduklarını beyan etmişlerdir. Diğer taraftan, zor gebe kalma ya da kısırlık, 30 yaşından genç olan kadınların kullanmama nedeni olarak en sık olarak beyan ettikleri nedendir (yüzde 45). Aile Planlaması 79

20 Tablo 5.18 Yöntem kullanmama nedenleri Gebeliği önleyici kullanmayan ve gelecekte de kullanmak istemeyen kadınların yaş ve kullanmak istememe nedenlerine göre yüzde dağılımı, Türkiye 2003 Yaş Yöntem kullanmama nedeni < Toplam Doğurganlık ile ilgili nedenler Cinsel ilişkisi yok Nadir cinsel ilişkiye girme Menopoz/histerektomi Gebe kalması zor/kısır Kocası kısır Kullanmaya karşı Kocası karşı Dini nedenlerle karşı Kaderci Utanıyor Bilgi eksikliği Yöntem bilmiyor Yönteme ilişkin nedenler Sağlık kaygısı Yan etki korkusu Pahalı Diğer Bilmiyor Cevapsız Toplam Sayı , Aile Planlaması