5510 SAYILI KANUNA GÖRE S GORTA PR M NE ESAS KAZANÇLARIN HESAPLANMASI

Transkript

1 5510 SAYILI KANUNA GÖRE S GORTA PR M NE ESAS KAZANÇLARIN HESAPLANMASI Murat ÖZDAMAR* I-G R fi 4857 say l fl Kanunu nun (Resmi, 2003, 25134) 2. maddesinde, bir ifl sözleflmesine dayanarak çal flan gerçek kifliye iflçi, iflçi çal flt ran gerçek veya tüzel kifliye yahut kiflili i olmayan kurum ve kurulufllara iflveren, iflçi ile iflveren aras nda kurulan iliflkiye ifl iliflkisi denilece i hüküm alt na al nm flt r. fl iliflkisinin kurulmas, di er bir anlat mla bir taraf n ba ml olarak ifl görmeyi, di er taraf ndan ücret ödemeyi üstlenmesi ile birlikte sadece fl Hukuku anlam nda de il ayn zamanda Sosyal Güvenlik Hukuku anlam nda da, iflveren, sigortal ve Sosyal Güvenlik Kurumu aras nda emredici hükümlerle düzenlenmifl bir hukuki iliflki ortaya ç kmaktad r.(sözer, 1991,30) Bu çal flmada, 5510 say l Sosyal Sigortalar ve Genel Sa l k Sigortas Kanunu na (Resmi, 2006, 26098) göre iflveren, sigortal ve Sosyal Güvenlik Kurumu aras nda emredici hükümlerle düzenlenmifl hukuki iliflkilerden olan prim ödeme yükümlüsü ile sigorta primine esas kazançlar irdelenecektir. II-SOSYAL S GORTA PR M VE ÖDEME YÜKÜMLÜSÜ Prim, sahip oldu u özellikleri dolay s yla kendine has bir finansman vas tas olarak sosyal sigortalar n en önemli gelir kayna n oluflturur. Ücret ve * stanbul Sosyal Güvenlik l Müdür Dan flman 313

2 gelirler üzerinden al nmas dolay s yla ücretin bir parças, sigorta yard mlar - na karfl l k ödendi i için bir fiyat, zorunlu olarak tahsil edildi i için bir vergi olarak de erlendirilebilir.(alper, 2003, 177) Sosyal sigorta primi, Kanunun sigortal lara karfl güvence sa lad sosyal tehlikelerden birinin gerçekleflmesi halinde yap lacak sosyal sigorta yard mlar ile Kurum yönetim giderlerinin karfl l olarak m.4/i (a) ve (c) bendine göre sigortal olanlar için sigortal kazanc n n belirli bir yüzdesi üzerinden; m.4/i (b) bendine göre sigortal olanlar için ise sigorta primine esas alt ve üst kazanç s n rlar aras ndan sigortal n n belirleyece i tutarlar n belirli bir yüzdesine göre al nan parad r. (Güzel, Okur ve Caniklio lu, 2009, 220) Sigorta primi ödeme yükümlüsü m.4/i (a) bendine tabi sigortal lar için bunlar çal flt ran iflveren, m.4/i (b) bendine tabi sigortal lar için sigortal n n kendisi, m.4/i (c) bendine tabi sigortal lar için ise sigortal y çal flt ran kamu kurumudur. m.4/i (b) bendine tabi sigortal l k flirket ortakl na dayansa bile prim ödeme yükümlüsü tüzel kiflilik olan flirket de il sigortal n n bizzat kendisidir. Sigorta primleri; sadece iflçiler, sadece iflverenler, iflçi ve iflverenler, iflçiler, iflverenler ve devlet iflverenler ve devlet sadece devlet taraf ndan ödenebilir. Bir çok ülkede iflçi-iflveren, baz ülkelerde ise iflçi-iflveren ve devlet primlerin finansman na katk da bulunur.(yazgan, 1992, 139) 5510 say l Kanuna göre sosyal güvenlik finansman iflçi ve iflverenin ödedi i primlerden oluflmakla birlikte, ayl k prim ve hizmet belgesini süresi içinde Kuruma veren ayn zamanda sosyal güvenlik prim borcu bulunmayan iflverenlere devlet 5 puanl k prim indirimi sa lamakta, yap lan indirime ait prim tutarlar hazine taraf ndan iflveren ad na Kurum hesab na yat r lmaktad r. 5 puanl k prim indiri- 314

3 mi m.4/i (a) sigortal s ndan al narak Kurum hesab na yat r lacak sigortal hissesine ait prim tutar n azaltmamakta buna karfl n iflverenin Kuruma ödemesi gereken iflveren prim hissesi, iflyerinin tehlike derecesine göre sigortal n n sigorta primine esas kazanc n n %12,82 ile %14,92 si aras nda azalmaktad r. III-S GORTA PR M NE ESAS KAZANÇLAR 5510 say l Kanunun 80. maddesinde hangi tür kazançlar n sigorta primine dahil edilece i, hangilerinin ise prim matrah na dahil edilmeyen kazanç oldu u ayr nt l olarak belirlenmifltir. Kanunun 80. maddesinde, 4/I (a) bendi kapsam ndaki sigortal lar n prime esas kazançlar, Hak edilen ücretlerin, Prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeflit istihkaktan o ay içinde yap lan ödemelerin ve iflverenler taraf ndan sigortal lar için özel sa l k sigortalar na ve bireysel emeklilik sistemine ödenen tutarlar n, dare veya yarg mercilerince verilen karar gere ince yukar da belirtilen kazançlar niteli inde olmak üzere sigortal lara o ay içinde yap lan ödemelerin, brüt toplam esas al narak tespit edilmektedir. Bu ba lamda 5510 say l Kanun un sigorta primine esas kazançlar düzenleyen 80. maddesi prim matrah n oluflturan kazanç türlerini üç gruba ay rm flt r. (Alper, 2008, 12) A-S GORTALIYA ÖDENECEK ÜCRETLER 4857 say l fl Kanunu nun 32. maddesine göre ücret, bir kimseye bir ifl karfl l nda iflveren veya üçüncü kifliler taraf ndan sa lanan ve para ile ödenen tutard r say l Kanun ücreti fl Kanununa paralel olarak 4/1 (a) ve (c) bendi kapsam nda sigortal say lanlara saatlik, günlük, haftal k, ayl k veya y ll k olarak para ile ödenen ve süreklilik niteli i tafl yan brüt tutar olarak tan mlam flt r. Belirtmek gerekir ki; ödemenin ücret say lmas için süreklilik tafl mas gerekti i 5510 say l Kanunun 3. maddesi 12. bendinde belirtilmifl ol- 315

4 sa da süreklilik niteli i tafl mayan ödemelerde ücret kabul edilerek prim matrah na dahil edilmelidir. Nitekim, 5510 say l Kanunun 4. Maddesinin birinci f kras n n (a) ve (b) Bentleri Kapsam ndaki Sigortal lar ile Sadece Genel Sa l k Sigortas na Tabi Sigortal lar n Prime Esas Tutulacak Kazançlar na Dair Tebli de (Resmi, 2008, 27011) süreklilik tafl masa da fazla çal flma ücretleri de ücret kavram içinde de erlendirilmifltir. (Güzel ve öbürleri, 2009, s.230) Sigortal n n ay içinde kazand tüm ücretler genel anlam yla sigorta primine esas kazanca dahildir. Ücretin iflveren taraf ndan tahakkuk ettirilmesi yeterli olup süresinde ödenmemesi ücretin prim matrah na dahil edilmesi zorunlulu unu etkilemez. Sigortal n n bir ayl k çal flmas karfl l ald kök ücretin yan nda, fazla çal flma ücreti, hafta tatili ücreti, ulusal bayram ve genel tatil ücreti de ücret kavram içinde de erlendirilir. K dem zamm, askerlik yard m, gece zamm, vardiya ücreti, huzur hakk, temsil tazminat, ifl riski zamm, izin harçl, makam tazminat, hastal k nedeniyle verilen ücret veya tazminatlar, y lbafl paras, bayram harçl, nakit yap lan kira ve yiyecek yard m, ayakkab ve elbise paras, y ll k izin ücreti, mazeret izni ücreti gibi ödemelerde ücret niteli inde oldu undan sigorta primleri hesab nda matraha dahil edilir. Örnek: Bir ayl k kök ücreti TL olan sigortal ya o ay içinde 200 TL bayram harçl, 100 TL huzur hakk 400 TL fazla mesai ücreti ödenmiflse sigorta primine esas matrah TL olarak belirlenir. B-PR M, KRAM YE VE BENZER N TEL KTEK ÖDEMELER Prim, ikramiye ve bu nitelikteki di er ödemeler fl Kanunu anlam nda ücret kavram na dahil olmakla birlikte ödenme süresi aç s ndan prime esas kazanç tespitinde farkl bir yöntem uygulanmaktad r. Buna göre öncelikle prim ve ikramiye benzeri ödemelerin prime esas kazanç hesab nda matraha dahil edilebilmesi için tahakkuk etmesi yeterli olmay p ayn zamanda ödenmesi de gerekmektedir. Di er bir ifade ile hak kazan lan ancak iflverence ödenmeyen 316

5 prim, ikramiye ve benzeri nitelikteki ödemeler hak kazan lan de il de ödemenin gerçekleflti i ay matrah na dahil edilir. Yine 5510 say l Kanunun 80. maddesi, ikramiyelerin prime esas kazanca dahil edilme fleklini de yürürlükten kalkan 506 say l Kanundan farkl olarak düzenlemifltir. Öncelikle kök ücret ve kök ücret niteli indeki ek ücretler d fl nda kalan di er ödemeler (prim, ikramiye v.b.) ödemeler hak edildikleri de il öncelikle ödendi i ay n kazanc na dahil edilir ve ücret ödemelerin yap ld ayda sigorta primine esas kazanç üst s n r afl ld takdirde prim matrah na tabi tutulamayan art k k s m, ödemenin yap ld ay takip eden aydan bafllanarak iki ay geçmemek üzere üst s n r n alt nda kalan sonraki aylar n prime esas kazançlar na ilâve edilir. Sigortal lara, çeflitli nedenlerle (ücretsiz izin, istirahat gibi) ay içinde çal flmas n n bulunmad ve ücret ödenmedi i aylarda prime esas kazanca dahil olacak nitelikte ücret d fl nda bir ödeme yap lmas halinde, ücret d fl ndaki bu ödemeler, ödemenin yap ld ayda sigortal n n prim ödeme gün say s n n bulunmamas nedeniyle ödemenin yap ld tarihi takip eden iki ay geçmemek üzere ilgili aylar n prime esas kazanc na dahil edilir. Ancak ödemenin yap ld tarihi takip eden iki ayda da ücret ödemesine hak kazan lmad durumlarda, ücret d fl ndaki bu ödemeler prime esas kazanca dahil edilemez. Örnek: Ayl k ücretler toplam TL olan sigortal için 2009/Temmuz ay nda TL ikramiye tahakkuk ettirilmifl ve bu tutar 2009/A ustos ay nda ödenmiflse; sigortal n n 2009/Temmuz ay sigorta primine esas kazanc TL, 2009/A ustos, Eylül ve Ekim ay sigorta primine esas kazanc 4.504,50 TL(üst limit) olarak belirlenip Kuruma beyan edilecek, 2386,50 TL ikramiye sigorta primine esas kazanc n d fl nda kalacakt r. fiayet iflveren ödeyece i ikramiyeyi ilkini 2009/Temmuz ay nda olmak üzere 6 aya da tarak her ay TL ödeme yöntemini seçse idi sigortal n n prime esas kazanc 6 ay boyunca =4.300 TL olarak Kuruma beyan edilecekti. fiayet bu sigortal 2009/Temmuz ay nda 6 ay ücretsiz izne ç ksa ve bu sürelerde ücret almasa 2009/A ustos ay nda ödenen TL ikramiyenin tamam sigorta primine esas kazanca dahil edilmeyecekti. 317

6 C-MAHKEME KARARINA ST NADEN ÖDENEN ÜCRETLER Mahkemeler taraf ndan ödenmesine hükmedilen paralar, niteli i itibari ile prim, ikramiye, fazla mesai veya ücret olabilir. Mahkemeler taraf ndan verilen kararlara istinaden sigortal lara fiilen çal flmad klar süreler için ücret ve benzeri nitelikte ödeme yap lmas halinde; ücretler ödendikleri aylara, ücret d fl ndaki ödemeler ise ödendi i ay n kazanc na dahil edilmek suretiyle prime esas kazanç tespit edilmektedir.(kurt, 2009, 225) Mahkemeler taraf ndan hükme ba lanan ifllem ifle iade ise sigorta primine esas kazanç tespiti flu yöntemle belirlenmektedir. Feshin geçersizli ine karar verilmesi halinde; iflçiyi baflvurusu halinde bir ay içinde ifle bafllatmayan iflverence iflçiye ödenen ve mahkeme veya özel hakemce belirlenen en az dört, en çok sekiz ayl k ücreti tutar ndaki tazminat, niteli i itibariyle ücret say labilecek bir kazanç durumunda olmad ndan ifle bafllat lmayan sigortal n n sigortal l k niteli inin de kalmamas nedeniyle an lan tazminat tutar prime tabi tutulmaz. flçinin ifle iadesi için kesinleflen mahkeme veya özel hakem karar n n kendisine tebli inden itibaren on ifl günü içinde ifle bafllamak üzere baflvurmufl olmas kayd yla, iflçi ifle bafllat ls n veya bafllat lmas n çal flt r lmayan süre için ödenen en çok dört aya kadar ücret ve di er haklar, akdin feshedildi i aydan bafllanarak ilgili aylar n prime esas kazanc na dahil edilir. IV-S GORTA PR M DIfiINDA KALAN KAZANÇLAR 5510 say l Kanun prime dahil edilmeyecek kazanç türlerini tamamen sigorta primi d fl nda kalan ödemeler ve k smen sigorta primi d fl nda kalan ödemeler fleklinde ikiye ay rm flt r. Kanun un 80. maddesi 1 f kras (b) hükmüne göre, Ayni yard mlar ve ölüm, do um ve evlenme yard mlar, görev yolluklar, seyyar görev tazminat, k dem tazminat, ifl sonu tazminat veya k dem tazminat mahiyetindeki toplu ödeme, keflif ücreti, ihbar ve kasa tazminatlar ile 318

7 Kurumca tutarlar y llar itibar yla belirlenecek yemek, çocuk ve aile zamlar, iflverenler taraf ndan sigortal lar için özel sa l k sigortalar na ve bireysel emeklilik sistemine ödenen ve ayl k toplam asgari ücretin % 30 unu geçmeyen özel sa l k sigortas primi ve bireysel emeklilik katk paylar tutarlar, prime esas kazanca tabi tutulmaz. Kanun hükmünden de anlafl laca üzere sigorta primine esas kazanca dahil edilmeyecek ödemeler ayr ayr belirtildi i için örneklendirici de il say l ve s n rl olarak de erlendirilmelidir. Bu nedenle metinde geçen ödemeler d fl nda kalan ve her ne ad alt nda yap l rsa yap ls n ödenen tutarlar n tamam - n n sigorta primine esas kazanca ilave edilmesi zorunludur. K smen sigorta primine dahil edilecek ödeme olarak belirlenen özel sa l k sigortas primleri ile bireysel emeklilik katk paylar n n ayl k toplam asgari ücretin %30 unu aflan k sm sigorta primine esas kazanca dahil edilmelidir. Kanunda aç kça sadece özel sa l k sigortas ve bireysel emeklilik sistemine ödenen katk pay ndan söz edildi i için bu katk pay d fl nda kalan hayat sigortas gibi ödemelerin prime esas kazanca ilave edilmesi gerekti i unutulmamal d r.(güzel ve Öbürleri, 2009,242) Yine belirtmek gerekir ki; özel sa l k sigortas ve bireysel emeklilik katk pay n n ödendi i aydaki prim matrah toplam prime esas kazanç üst s n r üzerinde ise, ödenen sa l k sigortas ve bireysel emeklilik katk pay takip eden iki ayda üst s n r aflmamak flart yla sigorta primine esas kazanca ilave edilmelidir. Örnek: Sigortal ad na 250 TL özel sa l k sigortas primi ödenmifl ise 693,00x0,30=207,90 TL prime esas kazanç d fl nda tutulacak, artan 42,10 TL prim matrah na ilave edilecektir. E er ödenen 250 TL özel sa l k sigortas primi de il de bireysel emeklilik d fl özel hayat sigortas primi olsa idi tamam prim matrah na ilave edilecekti. K smen sigorta primine esas kazanç d fl tutulan yemek, çocuk ve aile zamlar ise Tebli hükümlerine göre flu flekilde belirlenmifltir. Yemek paras ad alt nda yap lan ödemeler, iflyerinde yemek verilmemesi flart yla fiilen çal fl lan gün say s dikkate al narak günlük asgari ücretin 319

8 %6 s n n, yemek verilecek gün say s ile çarp lmas sonucunda bulunacak miktar, sigorta primine esas kazanç tespitinde dikkate al nmayacak bu nedenle de bu tutarlardan sigorta primi kesilmeyecektir. Ancak sigortal lara nakit ödeme yap lmaks z n yemek kuponu verilmesi yada sigortal lara iflyerinde bir baflka firma taraf ndan üretilmifl yemek verilmesi halinde iflverenin üstlendi i fatura bedeli sigortal n n prime esas kazanc d fl nda tutulacakt r. Örnek: Sigortal ya 100 TL yemek bedeli verilmifl ve sigortal n n o ay içinde fiilen çal flt gün say s 21 ise 21x1,39=29,19 TL prime esas kazanç d fl nda tutulacak, kalan 70,81 TL ise prime esas kazanca ilave edilecektir. fiayet bu kifli için bir yemek firmas iflyerine yemek getirse ise yemek firmas na ödenen 100 TL sigorta primine esas kazanca dahil edilmeyecekti. Çocuk zamm ad alt nda yap lan ödemelerin ise günlük asgari ücretin %2 si sigorta primine esas kazanç d fl nda tutulacakt r. Bu tutar iki çocukla s - n rland r lm fl olup ayr ca sigortal n n çocu unun sigortal, iste e ba l sigortal olmamas, gelir veya ayl k almamas gerekmektedir. Yine sigortal n n çocu unun 18 yafl n, lise veya dengi ö retim görüyorsa 20 yafl n, yüksek ö renim görüyor ise 25 yafl n doldurmamas ve evli olmamas gerekir. Aile zamm ad alt nda yap lan ödemelerin, sigortal n n hizmet akdinin devam etmesi ve sigortal n n eflinin çal flmaya dayanan sigortal l n n bulunmamas (efl iste e ba l sigortal olabilir) flart yla ayl k asgari ücretin %10 u oran ndaki tutar ayl k prime esas kazanç hesab nda dikkate al nmayacak aflan k s m varsa prim matrah na dahil edilecektir. Örnek: Sigortal ya 120 TL aile zamm ödenmifl ise 693x0,10=69,30 TL prime esas kazanç d fl nda tutulacak bu tutar aflan 50,70 TL prim matrah na ilave edilecektir. fiayet sigortal n n efli zorunlu sigortal olsa idi ödenen 120 TL nin tamam sigorta primine esas kazanca ilave edilecekti. Genel anlam yla sigorta primine esas kazanca ilave edilecek ödemeler ile sigorta primine esas kazanç d fl nda tutulacak ödemeler afla daki tabloda belirtildi i gibidir. 320

9 S GORTA PR M NE TAB ÖDEMELER Ücret ve ücret eklentileri Askerlik Yard m Bayram, Y lbafl Harçl Jübile kramiyesi Gece Zamm, Vardiye Ücreti Hafta Tatili, Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günlerinde Ödenen Ücretler Her Türlü Prim Huzur Hakk mza Sorumluluk, Temsil Tazminat Kulland r lmayan zne Ait Ücret Krefl Ücreti Özel Hizmet Tazminat Hastal k ve Sakatl k Tazminat Özel Sa l k Sigortas ve Bireysel Emeklilik Katk Pay n n Asgari Ücretin %30 luk K sm Sünnet Yard m, Tabii Afet Yard m Y ll k zin ve Mazeret zni Ücreti Yol Paras Kira, Yiyecek, Yakacak yard m Ayakkab ve Elbise Paras S GORTA PR M NE DAH L ED LMEYECEK ÖDEMELER Aile Yard m (Asgari Ücretin %10 luk K sm ) Sigortal ya Verilen Otobüs Biletleri Keflif Ücreti Çocuk Paras (Asgari Ücretin %2 lik K sm ) Evlenme Yard m flyerinde Kullan lmak Üzere Verilen Havlu, Sabun, fiampuan v.b. Malzeme Bedeli Yolluk Harc rah Do um Yard m flyerinde Yedirilen Yemek ve çecekler K dem Tazminat, fl Sonu Tazminat Ayni Konut Tahsisi(Lojman Verilmesi) Ücret Avans Anne, Baba, Efl ve Çocuklar çin Verilen Ölüm Yard mlar fle Didifl ve Gelifle Ait Servis Ücretleri Seyyar Görev Tazminat Ayni Yard mlar hbar Tazminat Kasa Tazminat Kaynak: (Kurt, 2009, 251) V-SONUÇ 5510 say l Kanuna göre sigorta primlerinin ödeme yükümlüsü m.4/i (a) bendine tabi sigortal lar için bunlar çal flt ran iflverenler, m.4/i (b) bendine tabi sigortal lar için sigortal n n kendisi, m.4/i (c) bendine tabi sigortal lar için ise sigortal y çal flt ran kamu kurumlard r. Prim ödeme yükümlülü ü yerine 321

10 getirilirken dikkat edilecek en önemli husus sigorta primlerine esas kazanca dahil edilecek ödemelerin tespiti ve Kuruma beyan edilmesidir. Kuruma beyan edilecek ve ödenecek sigorta primleri hayat n ola an ak - fl içerisinde Kurumun denetimine tabi oldu u gibi ihtilaf ortaya ç kt zaman idari mahkemelerde sigorta primine esas kazançla ilgili kararlar verebilmektedir. flverenin yapaca bir yanl fl hesaplama sonucu sigorta primine esas kazanca dahil edilmesi gerekti i halde dahil edilmeyen kazançlar n varl n n tespiti yada mahkemece ödenmesine hükmedilmesi halinde iflveren ortaya ç - kan fark prim tutar n ödedi i gibi ayn zamanda Kurum taraf ndan da kendisine idari para cezas uygulanacakt r. Bu nedenle sigorta primine esas kazanc n tespiti aflamas nda iflverenlerin titiz davranmalar ve Kanun hükümlerini do ru yorumlamalar yararlar na olacakt r. KAYNAKÇA Alper, Yusuf (2003) Say l Kanun da m.4/1-a Kapsam ndaki Sigortal lar Bak m ndan Primler Sicil fl Hukuku. (Aral k-2008) Alper, Yusuf (2003). Sosyal Sigortalar. Bursa : [yayl.y.] Güzel, Ali, Okur, Ali R za ve Caniklio lu, Nurflen (2009). Sosyal Güvenlik Hukuku. stanbul : [yayl.y.] Kurt, Resul (2009). Sosyal Güvenlik Reformu Rehberi. stanbul : [yayl.y.] Sözer, Ali Naz m (1991). Sosyal Sigorta liflkisi. zmir : [yayl.y.] T.C. Yasalar (2006) say l fl Kanunu. Ankara: Resmi Gazete (26098 say l ) T.C. Yasalar (2006) say l Sosyal Sigortalar ve Genel Sa l k Sigortas Kanunu. Ankara: Resmi Gazete (26098 say l ) Yazgan, Turan (1992). Sosyal Güvenlik. stanbul : [yayl.y.] 322

11 SORU VE CEVAP SORU VE CEVAP???

12 324